Παναγία, η Μητέρα του Χριστού
κλικ στην εικόνα
Στόχοι της ενότητας
Οι μαθητές να μπορούν:
α) μοιράζονται εμπειρίες και βιώματα από τη σχέση μητέρας και παιδιού
β) αξιολογούν με επιχειρήματα τον ρόλο της μητέρας στην οικογένεια
γ) διασαφηνίζουν τον ρόλο της Παναγίας στον ερχομό του Χριστού στον κόσμο
δ) κατονομάζουν και εξηγούν προσωνύμια και χαρακτηρισμούς της Παναγίας
ε) περιγράφουν και εξηγούν με παραδείγματα την οικειότητα και τη στενή σχέση των Χριστιανών με την Παναγία
στ) επιβεβαιώνουν πόσο ενέπνευσε η Παναγία την τέχνη και τον πολιτισμό στην Ελλάδα
1. Το πρόσωπο της μητέρας
Η 2η θεματική ενότητα των θρησκευτικών της Δ’ τάξης αναφέρεται στη μητέρα όλων, στη Μητέρα του Χριστού, στην Παναγία. Η Παναγία είναι η γέφυρα που συνδέει τους ανθρώπους με το παιδί της, τον Χριστό.
Είναι η μητέρα όλων των παιδιών του κόσμου: προστατεύει, φροντίζει, συμπάσχει αλλά και παρηγορεί.
«Κοιμήσου αγγελούδι μου»
Στίχοι: Κώστας Βίρβος Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Κοιμήσου αγγελούδι μου, παιδί μου νάνι νάνι
Να μεγαλώσεις γρήγορα, σαν τ’ αψηλό πλατάνι
Να γίνεις άντρας στο κορμί και στο μυαλό
Και να ’σαι πάντα μεσ’ το δρόμο τον καλό.
Κοιμήσου αγγελούδι μου γλυκά με το τραγούδι μου.
Κοιμήσου περιστέρι μου να γίνεις σαν ατσάλι
Να γίνει κι η καρδούλα σου σαν του Χριστού μεγάλη
Για να μην πεις μεσ’ τη ζωή σου δεν μπορώ
κι αν πρέπει ακόμα να σηκώσεις και σταυρό.
2. Διηγήσεις για τη Μητέρα του Χριστού
Ο Ιωακείμ και η Άννα ήταν δυο φτωχοί και ταπεινοί άνθρωποι που ζούσαν στα Ιεροσόλυμα. Κατάγονταν και οι δύο από τη βασιλική γενιά του Δαβίδ και χρόνια ολόκληρα παρακαλούσαν τον Θεό να τους χαρίσει ένα παιδί. Η ατεκνία στους Ισραηλίτες εκείνη την εποχή θεωρείτο κάτι πολύ κακό.
Σε προχωρημένη ηλικία έγιναν τελικά γονείς και απέκτησαν τη Μαρία. Γι’ αυτό τον λόγο, όταν η Μαρία ήταν ακόμη παιδούλα τριών χρονών, την αφιέρωσαν στον ναό της Ιερουσαλήμ. Η είσοδος της Μαρίας στον ναό ονομάστηκε «Εισόδια» της Θεοτόκου.
Η γέννηση και ο Ευαγγελισμός της Παναγίας
Παιδί της προσευχής η Μαρία. Της προσευχής των γονιών της. Του Ιωακείμ και της Άννας. Που γέρασαν χωρίς να κάνουν παιδιά.
– Δώσε μας, Κύριε, ένα παιδί, παρακαλεί ο Ιωακείμ.
– Ένα παιδί, Του προσπέφτει και η Άννα.
– Και θα το αφιερώσουμε σε Σένα, Του υπόσχονται. Και οι δύο. Σε Σένα, Κύριε. Κι ο Θεός τους χαρίζει τη Μαρία. Και ας είναι τόσο γέροι. Και φυσικά δεν ξεχνούν το τάμα τους.
Μόλις γίνεται τριών χρονών η Μαρία, σαν νυφούλα τη ντύνει η μάνα της. Σαν νυφούλα και οι κοπέλες της γειτονιάς της την ξεπροβοδούν από το σπίτι των γονιών της και την οδηγούν στο Ναό. Με αναμμένες λαμπάδες. Με τραγούδια. Σοβαρή η Μαρία βαδίζει μπροστά. Στην πύλη του Ναού, την κεντρική, την περιμένει ο Ζαχαρίας, ο αρχιερέας. Μια λάμψη γλυκαίνει τη γέρικη ματιά του μόλις τη βλέπει. Μια γλυκιά φεγγοβολή. Στο πρόσωπό της, στο πρόσωπο της Μαρίας, ο σεβαστός πρεσβύτης αναγνωρίζει το σχέδιο του Θεού. Το σχέδιο για τον ερχομό του Μεσσία. Την παίρνει από το χέρι και την οδηγεί μέσα στο ναό. Στα άγια των αγίων. Κι η Μαρία δεν κλαίει. Δεν ζητά τους γονείς της. Γιατί να κλάψει; Γιατί να ζητήσει τους γονείς της; Είναι μέσα στην αγκαλιά του Θεού. Συντροφιά με τους αγγέλους. Κι ένας άγγελος της πηγαίνει φαΐ. Κάθε μέρα. Και νερό. Μες στη φούχτα του.
Δέκα χρόνια μένει η Μαρία στο Ναό. (Νόμοι άγραφοι απαγορεύουν να μείνει περισσότερο.) Στο μεταξύ οι γονείς της έχουν πεθάνει. Κι ο Ζαχαρίας την εμπιστεύεται σ’ ένα μακρινό συγγενή του. Τον Ιωσήφ. Χήρος ο Ιωσήφ, με παιδιά. Την προσέχει όπως τα παιδιά του. Και τα παιδιά του τη σέβονται. Σαν αδερφή τους. Σαν μάνα.
Περνά ο καιρός. Δεκαεπτά χρονών κιόλας η Μαρία. Στο σπίτι του Ιωσήφ κάνει όλες τις δουλειές. Γνέθει, υφαίνει, ράβει, σαν όλες τις καλές νοικοκυρές της Ναζαρέτ. Και φυσικά διαβάζει, όπως τον καιρό που ήταν στο Ναό. Κι εκεί πάνω στο διάβασμα, την επισκέπτεται ο Γαβριήλ. Ο άγγελος. Ήταν στο έβγα του Μάρτη. Την καλοχαιρετά. – Χαίρε Μαρία! Η ευλογημένη. Ξεχωριστή ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες. Ο Κύριος είναι μαζί σου.
Η Μαρία σκύβει το κεφάλι. Απορεί πώς είναι δυνατό να γίνει μητέρα, ενώ δεν είναι παντρεμένη. Αλλά αυτά είναι τα σχέδια του Θεού. Δεν γίνεται να χωρέσουν μέσα στο μυαλό της. – Ιδού η δούλη Κυρίου, λέει. Ας γίνει θέλημά Του. Κι ο άγγελος φεύγει.
3. Γιορτές για τη μητέρα του Χριστού
Οι γιορτές για την Παναγία λέγονται Θεομητορικές (= για τη μητέρα του Θεού).
Για τους Ορθόδοξους χριστιανούς, κάποιες από αυτές είναι:
- Η Γέννηση της Θεοτόκου, που γιορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου
- Τα Εισόδια της Θεοτόκου, που γιορτάζεται στις 21 Νοεμβρίου
- Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, που γιορτάζεται στις 25 Μαρτίου
- Η Κοίμηση της Θεοτόκου, που γιορτάζεται στις 15 Αυγούστου
Στις 25 Μαρτίου στην Ελλάδα γιορτάζουμε διπλά. Τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και την αρχή της επανάστασης που άρχισαν το 1821 για να ελευθερωθεί η Ελλάδα από τον τουρκικό ζυγό που διαρκούσε κοντά στα 400 χρόνια.
Θεομητορική εορτή της Χριστιανοσύνης. Εορτάζεται κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου. Στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία ο εορτασμός της Κοίμησης της Θεοτόκου περιλαμβάνει κατά πρώτο λόγο τον θάνατο και την ταφή της Παναγίας και κατά δεύτερο την ανάσταση και τη μετάστασή της στους ουρανούς.
Για την Κοίμηση της Θεοτόκου δεν υπάρχουν πληροφορίες από την Καινή Διαθήκη. Γι’ αυτήν μαθαίνουμε από τις διηγήσεις σημαντικών εκκλησιαστικών ανδρών, όπως των Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, Μόδεστου Ιεροσολύμων, Ανδρέα Κρήτης, Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως, Ιωάννη Δαμασκηνού κ.ά., καθώς και από τα σχετικά τροπάρια της εκκλησιαστικής υμνολογίας. Στα κείμενα αυτά διασώζεται η «αρχαία και αληθεστάτη» παράδοση της Εκκλησίας γι’ αυτό το Θεομητορικό γεγονός.
Έτσι, λοιπόν, κατά την εκκλησιαστική παράδοση, η μητέρα του Ιησού Χριστού, Μαρία (η Θεοτόκος και Παναγία), πληροφορήθηκε τον επικείμενο θάνατό της από έναν άγγελο τρεις ημέρες προτού αυτός συμβεί και άρχισε να προετοιμάζεται κατάλληλα. Προσεύχεται στο όρος των Ελαιών και δίνει τα υπάρχοντά της σε δύο γειτόνισσές της χήρες. Επειδή κατά την ημέρα της Κοίμησής της δεν ήταν όλοι οι Απόστολοι στα Ιεροσόλυμα, καθώς κήρυτταν «απανταχού γης», μία νεφέλη τους άρπαξε και τους έφερε κοντά της. Μοναδικός απών ο απόστολος Θωμάς.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου συνέβη στο σπίτι του Ευαγγελιστή Ιωάννη, στο οποίο διέμενε η μητέρα του Θεανθρώπου. Αφού της έκλεισαν τα μάτια, οι Απόστολοι μετέφεραν το νεκροκρέβατό της στον κήπο της Γεθσημανής, όπου και την έθαψαν. Κατά τη μεταφορά του λειψάνου της, φανατικοί Ιουδαίοι αποπειράθηκαν να ανατρέψουν το νεκροκρέβατό της, αλλά τυφλώθηκαν. Μόνο ένας από αυτούς κατόρθωσε να το ακουμπήσει, αλλά μια αόρατη ρομφαία του έκοψε τα χέρια.
Μοναδικός απών από την κηδεία της υπήρξε, όπως προαναφέραμε, ο Απόστολος Θωμάς. Όταν μετά από τρεις ημέρας πήγε στον τάφο της, βρήκε μόνο τα εντάφια. Προφανώς, η Παναγία είχε αναστηθεί. Πάνω στον τάφο της χτίστηκε μεγαλοπρεπής ναός, που αποδίδεται στην Αγία Ελένη. Μετά την καταστροφή του, ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μαρκιανός (450-457) με τη δεύτερη σύζυγό του Πουλχερία έχτισαν ένα νέο ναό, που υπάρχει μέχρι σήμερα.
Στην Ελλάδα, η Κοίμηση της Θεοτόκου εορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα, ονομάζεται δε και «Πάσχα του Καλοκαιριού». Σε πολλά νησιά του Αιγαίου (Τήνος, Πάρος, Πάτμος) στολίζουν και περιφέρουν επιτάφιο προς τιμήν της Παναγίας. Σε πόλεις και χωριά ανά την επικράτεια, σε εκκλησίες αφιερωμένες στην Κοίμηση της Θεοτόκου διοργανώνονται παραδοσιακά πανηγύρια, που καταλήγουν σε γενικευμένο γλέντι. Η Κοίμηση της Θεοτόκου δεν είναι ένα πένθιμο γεγονός για τον λαό, επειδή η Παναγία «μετέστη προς την ζωήν». Εξάλλου, τον Δεκαπενταύγουστο γιορτάζουν ο Παναγιώτης, η Μαρία και η Δέσποινα.
Η τίμια ζώνη της Θεοτόκου
κλικ στην εικόνα
Το απολυτίκιο της κοιμήσεως της Θεοτόκου
Τι μάθαμε…
4. Ορθόδοξες εικόνες, ονόματα και προσωνύμια της Παναγίας
Αμέτρητα είναι τα ονόματα, ή «Θεοτοκωνύμια» όπως λέγονται, που έχει δώσει ο λαός στην Παναγία. Υπολογίζεται πως ξεπερνούν τα 500. Άλλα βγαλμένα από ύμνους, άλλα από τον τόπο που βρίσκεται κάποιος Ναός ή Μοναστήρι κι άλλα εξαιτίας του τρόπου που έχει αγιογραφηθεί.
Η πίστη, η αγάπη και η εφευρετικότητα όχι μόνο των καλλιτεχνών και των λογίων, αλλά και του απλού πιστού λαού προς την Παναγία φαίνεται και από τις προσωνυμίες που της έχουν δώσει∙
Μπορούν να χωριστούν σε οκτώ κατηγορίες.
1. Από την εικόνα της
(Βρεφοκρατούσα, Γλυκοφιλούσα, Γαλακτοτροφούσα, Πλατυτέρα των Ουρανών, Οδηγήτρια κ.ά.)
2. Από τον τόπο της
(Παναγία η Αθηνιώτισσα, η Βουρλιώτισσα, η Κάμπου, η Θαλασσινή, η των Χαλκέων κ.ά.)
3. Από την τεχνοτροπία του ναού της
(Θολοσκέπαστη, Μολυβδοσκέπαστη, Πελεκητή κ.ά.)
4. Από το όνομα του κτήτορα του ναού ή της Μονής της
(η Καπνικαρέα κ.ά.)
5. Από τον μήνα που εορτάζεται
(Βρεχούσα, Αυγουστιανή, Μεσοσπορίτισσα κ.ά.)
6. Από τα θαύματα της Παναγίας
(Γοργοϋπήκοος, Ελεούσα, Παρηγορήτρα, Παυσολύπη, Φανερωμένη, Μυροβλύτισσα κ.ά.)
7. Εγκωμιαστικά από την έξαρση της αγάπης των πιστών.
Συνήθως χρησιμοποιείται επίθετο με πρώτο συνθετικό τον χρυσό (Χρυσοσπηλιώτισσα, Χρυσοπηγή, Χρυσογαλούσα κ.ά.) Υπάρχουν όμως και άλλα, όπως Αγγελόκτιστη, Αερινή, Αναφωνήτρα, Επίσκεψις, Παντάνασσα, Τρανή, Χιλιαρμενίτισσα, Ανθοφορούσα, Ασπροφορούσα.
8. Αυτά που της έδωσαν οι Υμνογράφοι της Εκκλησίας
(κυρίως προέρχονται από τον Ακάθιστο Ύμνο: Αμόλυντος, Υψηλοτέρα, Καθέδρα, Κλίμαξ, Σκέπη, Πόλις, Παράκλησις, Επίσκεψις, Καταφυγή, Κεχαριτωμένη, Χώρα του Αχωρήτου, Όρος Αλατόμητον, Ρόδον το Αμάραντον κ.ά.)
Βλέπουμε…
Διαβάζουμε την εικόνα του Ευαγγελισμού
Όσα ο ευαγγελιστής Λουκάς αφηγείται για το γεγονός του Ευαγγελισμού και όσα διαλαλούν οι ύμνοι της γιορτής με τη γλώσσα της ποίησης, τα βλέπουμε ζωγραφισμένα στη βυζαντινή εικόνα του Ευαγγελισμού με αρμονικές γραμμές και όμορφα χρώματα.
Τα δύο πρόσωπα της εικόνας είναι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και η Παναγία.
Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ φέρνει το χαρμόσυνο άγγελμα στην Μαρία. Ως αγγελιοφόρος του Θεού κρατάει σκήπτρο στο αριστερό του χέρι. Εικονίζεται ορμητικός και γεμάτος χαρά, γιατί είναι σπουδαία η είδηση που φέρνει. Η φτερούγα του, ανοιχτή προς τον ουρανό, σαν να πετάει ακόμη, ενώ απλώνει το χέρι του προς τη Θεοτόκο, και έτσι είναι σα να ακούμε τον χαιρετισμό του: «Χαίρε Κεχαριτωμένη».
Απέναντί του, η Παναγία εικονίζεται καθισμένη σε έναν περίτεχνο θρόνο. Με αυτό ο αγιογράφος θέλει να τονίσει την υπεροχή της απέναντι στον αρχάγγελο. Αποφεύγει να κοιτάξει τον επισκέπτη της. Η ταραχή και η έκπληξή της από το απρόσμενο άγγελμα φανερώνεται από τον τρόπο που κρατά το κουβάρι με το πορφυρό νήμα στο χέρι της. Με το κεφάλι της ελαφρά σκυμμένο και το άλλο χέρι της μπροστά στο στήθος, δηλώνει αυτοσυγκράτηση και υποταγή. Είναι όλη η στάση της που δείχνει τη συγκατάθεσή της στο θέλημα του Θεού. Από τον ουρανό, μια δέσμη θεϊκού φωτός γλυκαίνει το πρόσωπό της.
Θεοφάνη του Κρητός φιλοτεχνήθηκε σύμφωνα με την κρητική τεχνοτροπία το 1546 μ.Χ..
Νικόλαος Καλλέργης (;) (1699-1747)
Καραβάτζιο
O Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (Πάολο Ντε Ματέις)
O Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος)
Το απολυτίκιο του Ευαγγελισμού
___________*____________
κλικ στην εικόνα
Ποιήματα και τραγούδια για την Παναγία
Σε όλους αυτούς τους αιώνες, η Παναγία ήταν και συνεχίζει και σήμερα να είναι πηγή ισχυρής έμπνευσης για πολλούς και σημαντικούς σύγχρονους Έλληνες ποιητές και λογοτέχνες.
Ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, φαντάζεται κάπως έτσι τη σκηνή που ο Ιωσήφ φέρνει τη Μαρία στο σπίτι του στη Ναζαρέτ:
Ολόγυρα το ζώνουνε τα περιβόλια πλήθος,
κι είν’ απ’ ασβέστη οι τοίχοι του κι απ’ άχερο η σκεπή∙
κι απ’ έξω αχνάρια της δουλειάς, ξαλάφρωμα στο στήθος,
οι φλούδες οι μυριστικές του ξύλου κι η σιωπή.
Τα λίγα σύνεργα στητά ξοπίσω από τη θύρα
παραμερίζει ο Ιωσήφ η κόρη να διαβεί.
Θάμπος τα φρένα του κρατεί, καθώς κοιτάζει γύρα
μια λάμψη να ξεχύνεται, μιαν αστραπή βουβή …
Τέλος, τολμάει τα χείλη του ν’ ανοίξει: «Είναι δικό σου
το σπίτι, ο κήπος γύρω μας ‘πο τούτη τη στιγμή.
Κι εγώ ο υπήκοος του Θεού κι αρραβωνιαστικός σου
φεύγω στ’ αντίκρυ το χωριό να χτίσω οικοδομή …»
Μένει μονάχη η Μαριάμ, κοιτάζει ολόγυρά της,
βάζει σε τάξη σιωπηλά την φτωχική στρωμνή,
στει το τραπέζι σε γωνιά βαθιά στην καμαρά της
και δίπλα στο παράθυρο το χαμηλό σκαμνί …
Κώστας Βάρναλης –
«Οι πόνοι της Παναγιάς»
Πού νασε κρύψω, γιόκα μου,
να μη σε φτάνουν οι κακοί,
σε ποιο νησί του ωκεανού,
σε πια κορφή ερημική.
Δε θα σε μάθω να μιλάς
και τ’ άδικο φωνάξεις.
Ξέρω πως θα ‘χεις την καρδιά
τόσο καλή τόσο γλυκή,
που μες τα βρόχια της οργής
ταχειά, ταχειά θε να σπαράξεις.
Συ θα ‘χεις μάτια γαλανά,
θα ‘χεις κορμάκι τρυφερό,
θα σε φυλάω από ματιά κακή
και από κακό καιρό.
Από το πρώτο ξάφνιασμα
της ξυπνημένης νιότης,
δεν είσαι συ για μάχητες,
δεν είσαι συ για τον σταυρό,
εσύ νοικοκερόπουλο
όχι σκλάβος, όχι σκλάβος ή προδότης.
Κι αν κάποτε τα φρένα σου
το δίκιο φως της αστραπής
κι αν η αλήθεια σου ζητήσουνε,
παιδάκι, μου να μην τα πεις.
Θεριά οι ανθρώποι δεν μπορούν
το φως να το σηκώσουν.
Δεν είναι η αλήθεια πιο χρυσή
απ’ την αλήθεια της σιωπής,
χίλιες φορές να γεννηθείς
τόσες, τόσες θα σε σταυρώσουν.
Γιάννης Ρίτσος
«Από το όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού» (απόσπασμα)
Όταν περνούσε η Παναγία σιωπηλή κάτου απ’ τα δέντρα,
κανένας δεν την άκουσε.
Τα σκυλιά δε γαυγίσαν στις αυλόπορτες.
Μονάχα τα τριζόνια τη χαιρέτισαν,
κι ένα μεγάλο αστέρι χτύπησε
σε μια χορδή κάποιο άγνωστο τραγούδι
που τ’ ακούσαν μόνο τα παιδιά στον ύπνο τους
και γύρισαν απ’ τ’ άλλο τους πλευρό χαμογελώντας.
Πατήρ Αλβέρτος, από το Κογκό
«Στη μαύρη Παναγιά»
Καλή μου Μητέρα Παναγιά, οι κίτρινοι σου δάνεισαν το χρώμα τους,
οι κόκκινοι σ’ έκαναν ίδια με τις γυναίκες τους.
Θα αρνηθείς το δικό μας, το μαύρο χρώμα;
Αλλά από την ημέρα της Κοίμησής σου,
από κείνη τη δοξασμένη μέρα
που σε δέχτηκαν οι ουρανοί,
δεν έχεις πια χρώμα.
Μάλλον έχεις όλα τα χρώματα:
Είσαι κίτρινη με τους κίτρινους,
με τους κόκκινους κόκκινη,
είσαι λευκή με τους λευκούς
και με τους μαύρους μαύρη.
Είσαι μια Μάνα με τόσα παιδιά,
τόσο διαφορετικά
κι όμως ενωμένα κοντά σου.
Νίκος Γκάτσος
«Μια Παναγιά»
Μια Παναγιά,
μιαν αγάπη μου έχω κλείσει
σε ερημοκλήσι αλαργινό.
Κάθε βραδιά
της καρδιάς την πόρτα ανοίγω,
κοιτάζω λίγο και προσκυνώ.
Πότε θα `ρθει, πότε θα `ρθει
το καλοκαίρι,
πότε τ’ αστέρι θ’ αναστηθεί,
να σου φορέσω στα μαλλιά
χρυσό στεφάνι
σαν πυροφάνι σ’ ακρογιαλιά.
Μια Παναγιά,
μιαν αγάπη μου έχω κλείσει
σε ερημοκλήσι αλαργινό.
Κάθε βραδιά
της καρδιάς την πόρτα ανοίγω,
δακρύζω λίγο και προσκυνώ.