Χτες στο τσακ πρόλαβα την τελευταία παράσταση του έργου της Λένας Κιτσοπούλου “Μ.Α.Ι.Ρ.Ο.Υ.Λ.Α.” με την Μαρία Πρωτόπαπα. Αν δεν την προλάβατε, που εσείς χάσατε, υπάρχει πάντα και η λύση της ανάγνωσης του βιβλίου.
«Είναι μια αρκετά αυτοβιογραφική ιστορία η «Μ.Α.Ι.Ρ.Ο.Υ.Λ.Α.». Ξεκινά από πολύ προσωπικά πράγματα, όπως συμβαίνει πάντα σε ό,τι γράφω», αποκαλύπτει η Κιτσοπούλου, η οποία τα τελευταία χρόνια γύρισε εν μέρει την πλάτη στην ηθοποιία χάριν της συγγραφής. «Και ναι μεν η Μαιρούλα είναι μια γυναίκα της γενιάς μου, αλλά μιλά για πράγματα που αφορούν όλες τις γενιές -αφορά επομένως και τους άνδρες θεατές».
Ο μονόλογος εστιάζει ιδιαιτέρως και στην έννοια της ωριμότητας, που αποκτά κανείς μεταξύ 35 και 40 ετών. «Είναι οι ηλικίες στις οποίες είμαστε ακόμα νέοι, αλλά έχουμε χάσει την απολυτοσύνη και πίστη που είχαμε νεότεροι. Εχουμε κατανόηση για τα πάντα, ενώ ξεκινά και η συγκατάβαση του τύπου «έτσι είναι οι άνθρωποι», «έτσι έχει η ζωή», «εντάξει, μωρέ, δεν πειράζει!». Αυτό εκνευρίζει την ηρωίδα μου πάρα πολύ. Και λέει «θέλω να κατεβώ απ’ το πλοίο για την Ιθάκη». Συγχρόνως, θέτει με καταιγιστικό ρυθμό, σε μια ακραία εγκεφαλική έκρηξη, ερωτήματα για τα πάντα. Ετσι, όμως, δεν καταργεί μόνο τα πάντα. Ακυρώνει και τον εαυτό της!», λέει η Λένα Κιτσοπούλου.
Δεν διστάζει να τα βάλει ούτε με τη «νέα θρησκεία», την ψυχανάλυση: «Πάρτε από πάνω μου τον Γιουνγκ και τον Γιάλομ… Ποιον πρέπει να σκοτώσω για να σταματήσω να είμαι αυτό που είμαι και να γίνω κάτι άλλο… Τους γονείς μου; Και τους γονείς των γονιών μου; Κι αν πάω ακόμη πιο πίσω,αυτό το πράγμα δεν έχει τελειωμό… Πρέπει να σκοτώσω τον βροντόσαυρο και τον τυραννόσαυρο; Και τι πειράζει δηλαδή αν εγώ βλέπω στους γκόμενούς μου τον πατέρα μου; Ποιον δηλαδή πρέπει να δω; Τον περιπτερά;».
Σαν σήμερα, 9 Νοεμβρίου 1989, το Τείχος του Βερολίνου πέφτει με παταγώδη θόρυβο ενώνοντας ξανά τις δύο Γερμανίες, την Ανατολική και τη Δυτική, και σηματοδοτώντας εξελίξεις που θα προκαλούσαν ριζικές αλλαγές στον διεθνή πολιτικό χάρτη. Είκοσι χρόνια μετά η επέτειος τιμάται στη Γερμανία, αλλά και σε όλον τον κόσμο με διαλέξεις, εκθέσεις, τηλεοπτικές εκπομπές και επετειακά αφιερώματα που ερευνούν και αναλύουν τις αιτίες οι οποίες οδήγησαν στην κατάρρευση του κομμουνισμού και στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Από την επετειακή «φρενίτιδα» δεν εξαιρείται βεβαίως και η Ελλάδα.
Αυτά 20 χρόνια μετά. Διότι πριν από 20 χρόνια, όταν οι πολίτες του κόσμου παρακολουθούσαν με κομμένη την ανάσα τις εξελίξεις στη Γερμανία, οι πολίτες της μικρής χερσονήσου στην οποία καταλήγει η Ευρώπη, εσωστρεφείς, ενίοτε εγωκεντρικοί και εγκλωβισμένοι στον μικρόκοσμό μας, εξακολουθούσαμε να ασχολούμαστε με τα της παράγκας μας- το εγχώριο «βρώμικο ΄89» δεν άφηνε χώρο για άλλη είδηση-, χωρίς να έχουμε αξιολογήσει όπως θα έπρεπε τις εξελίξεις που άλλαξαν τον ευρωπαϊκό- και όχι μόνο- χάρτη.
Ανάμεσα στις ελάχιστες εξαιρέσεις, σε εκείνους που κατάλαβαν ότι η γιορτή που κορυφωνόταν στη διχοτομημένη έως τότε πόλη δεν αφορούσε μόνο τους Βερολινέζους, και «Το Βήμα». Το οποίο ήταν από τις ελάχιστες ελληνικές εφημερίδες που έδωσαν μεγάλη έκταση στο θέμα. Είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 12 Νοεμβρίου 1989 με τίτλο «Κοσμογονικές αλλαγές στην Ευρώπη», με εκτενές άρθρο στις πολιτικές σελίδες («Αλλάζει ο χάρτης της Ευρώπης» του Στ. Ευσταθιάδη ) και με «Φάκελο» αφιερωμένο στις «Ιστορίες του Τείχους».
Κατά τα άλλα, μια ματιά στα πρωτοσέλιδα της εποχής- και κυρίως της 10ης Νοεμβρίου- θα απογοητεύσει τον αναγνώστη καθώς η είδηση δεν αποτελεί πρωτοσέλιδο, αλλά θέμα των εσωτερικών σελίδων. Ορισμένες μάλιστα δεν έδωσαν χώρο πέραν της μισής σελίδας, αποδεικνύοντας για άλλη μία φορά ότι το μείζον είναι το «πού οδεύει η Ελλάδα» και όχι το ότι αλλάζει ο κόσμος!
Ο Κλοντ Λεβί-Στρος, που έφυγε από τη ζωή την περασμένη Κυριακή, λίγες μέρες πριν συμπληρώσει τα 101 του χρόνια, υπήρξε μια κορυφαία μορφή στον κόσμο της ανθρωπολογίας. Ηταν εκείνος που γκρέμισε τη συμβατική δυτική αντίληψη για τον αποκαλούμενο «πρωτόγονο άνθρωπο». Γόνος μιας οικογένειας Γαλλοεβραίων καλλιτεχνών, ήταν η πεμπτουσία του Γάλλου διανοουμένου, με εμβέλεια τόσο στη δημόσια σφαίρα όσο και στους ακαδημαϊκούς κύκλους.
Η δύναμη της σκέψης του επηρέασε ακόμα και τους επικριτές του, που δεν ήταν λίγοι. Και η γραφή του, μια ανάμιξη του επιστημονικού και του ποιητικού, δεν έμοιαζε με τίποτε από όσα είχαν πριν από αυτόν δημοσιευτεί στο πεδίο της ανθρωπολογίας. Ενα από τα πιο σημαντικά κληροδοτήματά του είναι το έργο «Mytho-logiques» με θέμα τη δομή της μυθολογίας των ιθαγενών της Αμερικής, που δημοσιεύτηκε από το 1964 έως το 1971. Οι τέσσερις τόμοι του – «Το ωμό και το μαγειρεμένο», «Από το μέλι στη στάχτη», «Οι καταγωγή των καλών τρόπων στο τραπέζι», «Ο γυμνός άνθρωπος» – δεν ήταν τίποτα λιγότερο από μια νέα ερμηνεία του κόσμου, βασισμένη στην ανάλυση πολλών εκατοντάδων μύθων προερχόμενων από ελάχιστα γνωστές φυλές και παραδόσεις.
– «Παρατηρώ τις καταστροφές που γίνονται… Την τρομακτική εξαφάνιση ζωντανών ειδών, είτε είναι ζώα είτε φυτά – αλλά και το ίδιο το γεγονός ότι το ανθρώπινο είδος ζει σε ένα καθεστώς εσωτερικής δηλητηρίασης. Σκέφτομαι το παρόν και τον κόσμο στον οποίο τελειώνω τις μέρες μου. Και δεν τον αγαπώ αυτόν τον κόσμο» (συνέντευξη, 2005).
– «Ο δρόμος στον οποίο βαδίζουν σήμερα οι άνθρωποι συσσωρεύει τόσο μεγάλες εντάσεις, ώστε τα σημερινά φυλετικά μίση να μην είναι παρά φτωχό προμήνυμα της οξυμένης μισαλλοδοξίας που υπάρχει κίνδυνος να εδραιωθεί αύριο, χωρίς μάλιστα να χρειάζεται τις εθνικές διαφορές ως πρόσχημα. Μπορούμε να στηρίξουμε τις ελπίδες μας μόνο σε μια αλλαγή της πορείας της ιστορίας, η οποία είναι ακόμα πιο δύσκολη από την εξασφάλιση μιας προόδου στην πορεία των ιδεών» (Φυλή και Πολιτισμός», 1971).
– «Είναι αδύνατον για έναν εθνολόγο να αγνοήσει την τερατώδη καταστροφή που έχουμε προκαλέσει οι Δυτικοί, εδώ και αιώνες, σε πολιτισμούς διαφορετικούς από τον δικό μας. Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την καταστροφή ανθρώπινων κοινωνιών από την καταστροφή που θύματά της είναι σήμερα ζωικά και φυτικά είδη, και όλα αυτά στο όνομα ενός ουμανισμού που τοποθέτησε τον άνθρωπο στη θέση του βασιλιά και αφέντη του κόσμου. Ο ορισμός που έδωσε στον άνθρωπο ο κλασικός ουμανισμός είναι πολύ στενός, τον παρουσιάζει μόνο ως σκεπτόμενο ον αντί να τον θεωρήσει ένα ζωντανό πλάσμα. Το αποτέλεσμα είναι ότι το σύνορο όπου τελειώνει η «ανθρωπιά» είναι πολύ κοντά στον άνθρωπο, ο οποίος έτσι γίνεται ευάλωτος στην καταστροφή» (συνέντευξη, 2005).
– «Ο κόσμος άρχισε χωρίς τον άνθρωπο και θα τελειώσει χωρίς αυτόν» («Θλιβεροί Τροπικοί», 1955).
Επειδή οι φίλοι μου όλο γκρινιάζουν, τους αφιερώνω το άρθρο της Καθημερινής:
Σε αντίθεση με μία δημοφιλή πεποίθηση, η χρήση της τεχνολογίας δεν οδηγεί στην κοινωνική αποξένωση, ενώ εκείνοι που χρησιμοποιούν το Ίντερνετ και τα κινητά τους τηλέφωνα έχουν μεγαλύτερα και περισσότερο ποικίλα κοινωνικά δίκτυα, σύμφωνα με νέα μελέτη.
«Όλα τα στοιχεία δείχνουν προς μία κατεύθυνση», επεσήμανε ο Κιθ Χάμπτον, επικεφαλής της μελέτης του ινστιτούτου Pew που δόθηκε πρόσφατα στη δημοσιότητα. «Οι κοινωνικοί κόσμοι των ανθρώπων ενισχύονται από τις νέες επικοινωνιακές τεχνολογίες».
«Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η χρήση του Ίντερνετ και τα κινητά τηλέφωνα ωθούν τους ανθρώπους σε μια δίνη αποξένωσης», δήλωσε ο Χάμπτον. Τα βασικά συμπεράσματα της νέας μελέτης «αμφισβητούν παλαιότερες έρευνες και φοβίες σχετικά με την επιβλαβή κοινωνική επίπτωση της τεχνολογίας». «Υπάρχει μία τάση να κατηγορούμε πρώτα την τεχνολογία όταν παρατηρούμε κάποια κοινωνική αλλαγή», εξήγησε ο Χάμπτον. «Όπως αποδεικνύεται», συνέχισε ο καθηγητής επικοινωνίας του πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια, «εκείνοι που χρησιμοποιούν το Ίντερνετ έχουν εμφανή κοινωνικά πλεονεκτήματα. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να διατηρήσουν επαφές και να μοιραστούν πληροφορίες με τρόπους που τους κρατούν κοινωνικά ενεργούς και σε σύνδεση με τις κοινότητές τους».
Γνωρίζουμε ότι το 1989 κατέρρευσε το Τείχος που χώριζε το Βερολίνο από το 1961. Το γεγονός, στη δημόσια ιστορία, έμεινε ως συνώνυμο της κατάρρευσης του κομμουνισμού. Είκοσι χρόνια αργότερα ας ξανασκεφτούμε το ζήτημα. Τι ήταν εκείνο που κατέρρευσε; Ας δούμε μερικά ερωτήματα. Κατέρρευσε ο κομμουνισμός ως ιδεολογία; Είναι απλοϊκό να τραβήξουμε μια γραμμή από τον Μαρξ στον Γκορμπατσόφ. Η Ιστορία δεν γράφεται μόνο με ιδέες και θεωρίες. Το καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε το 1917 δεν ήταν απλώς αποτύπωμα ιδεών, αλλά το αποτέλεσμα μιας συνάντησης ιδεών με μια σύνθετη αυτοκρατορία σε κατάρρευση, σε μια συγκεκριμένη εποχή, τη μεγαλύτερη έως τότε πολεμική ανάφλεξη στην Ευρώπη. Αυτή η συνάντηση πέρασε πολλές μεταμορφωτικές φάσεις από το 1917 έως το 1989, όπως του «πολεμικού κομμουνισμού», της Νέας Οικονομικής Πολιτικής, της βίαιης κολεκτιβοποίησης και εκβιομηχάνισης, του χρουστσοφικού ανοίγματος στην ιδιωτική οικονομία, τέλος της περεστρόικα. Οι φάσεις αυτές ήταν πολύ διαφορετικές η μία από την άλλη, αλλά την κρατική συνέχεια την εγγυήθηκε η συνοχή του πολιτικού καθεστώτος. Αρα το πρώτο ζητούμενο είναι τι συνέβη και χάθηκε αυτή η συνοχή το 1989-1991.
Κατέρρευσε μια ουτοπία, ένας κοινωνικός πειραματισμός; Αναμφίβολα το σοβιετικό καθεστώς είχε πολλά ουτοπικά στοιχεία. Ως σχήμα οργάνωσης της κοινωνίας, έμοιαζε περισσότερο με το κολεκτιβιστικό μέλλον που περιέγραψε ο Εντουαρντ Μπέλαμι για την Αμερική (Κοιτάζοντας πίσω από το 2000) παρά με το όραμα του Μαρξ, όπως εκφράζεται λ.χ. στηΓερμανική Ιδεολογία. Ο υπαρκτός κομμουνισμός γεννήθηκε μεν από την επανάσταση, αλλά δημιουργήθηκε κυρίως μέσα από την εμπειρία ενός εκτεταμένου και σκληρού εμφυλίου πολέμου που στρατιωτικοποίησε το σοβιετικό καθεστώς. Τα ουτοπικά πειράματα των πρώτων χρόνων ήταν και τα πρώτα θύματα του πολέμου. Εκτός όμως από την ειδικά ρωσική εμπειρία, στη διαμόρφωση του καθεστώτος έπαιξε ρόλο και η γενικότερη ροπή στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα προς τον ολοκληρωτισμό. Η «κοινωνική μηχανική», η τεχνολογία χειραγώγησης, η διείσδυση του κράτους σε κάθε πτυχή της κοινωνίας και σε κάθε στιγμή του ατόμου ήταν ζητήματα που κουβεντιάζονταν εκείνη την εποχή, με μεγάλη σοβαρότητα, τόσο στους επιστημονικούς και φιλοσοφικούς όσο και στους πολιτικούς κύκλους σε όλον τον δυτικό κόσμο. Τόσο ο ναζισμός όσο και ο σταλινικός κομμουνισμός χρησιμοποίησαν ιδέες, υλικά και μέσα που βρήκαν διαθέσιμα. Μερικά από αυτά είχαν χρησιμοποιηθεί από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις στις αποικίες τους. Τα πειράματα πάνω σε ανθρώπους, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο ρατσισμός ως διακυβέρνηση πληθυσμών είχαν χρησιμοποιηθεί ευρύτατα από Αγγλους, Γερμανούς και Γάλλους στην Αφρική. Ο κομμουνισμός επομένως διαμορφώθηκε ως ολοκληρωτισμός μέσα σε ένα πλαίσιο που περιλαμβάνει επίσης τον φασισμό και την αποικιοκρατία, αλλά και πολλές πλευρές των δυτικών δημοκρατιών, όπως λ.χ. εφαρμογές προγραμμάτων ευγονικής. Το ερώτημα που προκύπτει είναι: Το 1989 κατέρρευσε ο ολοκληρωτισμός; Δύσκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι δεν διασταυρωνόμαστε σήμερα με καθεστώτα ολοκληρωτισμού, τα οποία όμως δεν έχουν τη μορφή πολιτικών δικτατοριών αλλά ενός δικτύου «εξαιρέσεων από τη δημοκρατία», ευφυέστερων και αποτελεσματικότερων στον έλεγχο και στη χειραγώγηση. Επομένως, η θεωρία του ολοκληρωτισμού δεν απαντάει στα ερωτήματά μας.
Ας πάμε σε μιαν άλλη απορία. Φέτος, εκτός από τα 20 χρόνια από την κατάρρευση του Τείχους, γιορτάστηκαν, και μάλιστα εντυπωσιακά, τα 60 χρόνια από την επανάσταση στην Κίνα. Επομένως εκείνο που κατέρρευσε ήταν το δυτικό κομμάτι του κομμουνισμού, όχι το ανατολικό. Το σύστημα γύρω από τη Ρωσία. Οχι όμως εκείνο γύρω από την Κίνα. Σήμερα μάλιστα η Κίνα είναι ο βασικός κινητήρας της παγκόσμιας οικονομίας και εξόδου από την κρίση, και το Βιετνάμ μια από τις πιο δυναμικές χώρες, της δεύτερης σειράς μετά τις πολύ μεγάλες. Μιλώντας επομένως για κατάρρευση του κομμουνισμού θα πρέπει να είμαστε ακριβείς: κατάρρευση του σοβιετικού μοντέλου. Το άλλο, το κινεζικό, μετασχηματίστηκε οικονομικά, συντεταγμένα, χωρίς να εγκαταλείψει τη δικτατορία του κομμουνιστικού κόμματος. Γιατί αυτή η διαφορά;
Το σοβιετικό σύστημα ήταν ένας συνασπισμός κρατικών ελίτ, με κεντρικό πυρήνα τη Ρωσία, και δορυφορικές δυνάμεις τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, των Βαλκανίων, του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας. Αυτό το σύστημα προήλθε από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον μεταπολεμικό χωρισμό των σφαιρών επιρροής, αλλά με τυπική ή άτυπη μορφή προϋπήρχε από την εποχή της τσαρικής αυτοκρατορίας. Η τσαρική αυτοκρατορία ήταν η μόνη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία που επιβίωσε από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε διαλύθηκαν η Οθωμανική και η Αψβουργική Αυτοκρατορία. Πώς διαλύθηκαν αυτές οι αυτοκρατορίες; Από την αυτονόμηση των δορυφορικών χωρών έναντι του κέντρου. Αν δεν διαλύθηκε τότε και η τσαρική αυτοκρατορία είναι επειδή μετασχηματίστηκε μέσω της επανάστασης, και με ηγεμονεύουσα δύναμη του νέου κρατικού σχηματισμού, της ΕΣΣΔ, την ίδια δύναμη που ηγεμόνευε την αυτοκρατορία, δηλαδή τη Ρωσία. Το 1989-91 έγινε το ανάστροφο. Η ΕΣΣΔ διαλύθηκε γιατί αυτονομήθηκαν οι δορυφορικές ελίτ, πρώτα οι ανατολικοευρωπαϊκές και μετά οι υπόλοιπες, καυκασιανές και κεντροασιατικές, αλλά και γιατί εκδηλώθηκε εντονότερα η διφορούμενη στάση της Ρωσίας απέναντί τους. Αν δεν διαλύθηκε η Κίνα, είναι γιατί παρά τη γιγαντιαία ανάπτυξη των παράλιων πόλεων και τις μεγάλες διαφορές με την ενδοχώρα, όχι μόνο δεν εμφανίστηκαν σημάδια αυτονομίας που να απειλούν το κέντρο αλλά η χώρα απορρόφησε και το Χονγκ Κονγκ, μια από τις πιο εύρωστες οικονομίες της Ασίας. (Μένει να δούμε τι θα συμβεί με το Θιβέτ και τους Ουιγούρους, αλλά πληθυσμιακά και οικονομικά έχουν σχετικά μικρό βάρος.)
Επομένως, για να καταλάβουμε το 1989 ως ανατολικοευρωπαϊκό γεγονός, εκεί θα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας: στη σχέση της Ρωσίας με τις περιφερειακές ελίτ. Αλλωστε ακόμη και τώρα τα προβλήματα με τη Γεωργία, ο διχασμός στην Ουκρανία, οι αντιδράσεις στην πυραυλική ασπίδα, τα σχέδια με τους αγωγούς, δείχνουν ότι αυτό το σύστημα δεν έχει βρει τις ισορροπίες του. Ενα πρόσφατο βιβλίο, της Αντα Διάλλα,Η Ρωσία απέναντι στα Βαλκάνια(εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2009), αν και αναφέρεται στον 19ο αι., είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό για να καταλάβουμε πώς αναπτύσσονται αυτές οι ιστορικές δυναμικές δίπλα μας. Άρθρο του Αντώνη Λιάκου, καθηγητή της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.Το Βήμα
Χρησιμοποιούμε cookies για να σας προσφέρουμε την καλύτερη δυνατή εμπειρία στη σελίδα μας. Εάν συνεχίσετε να χρησιμοποιείτε τη σελίδα, θα υποθέσουμε πως είστε ικανοποιημένοι με αυτό.ΕντάξειΔιαβάστε περισσότεραΜη αποδοχή
Χτες στο τσακ πρόλαβα την τελευταία παράσταση του έργου της Λένας Κιτσοπούλου “Μ.Α.Ι.Ρ.Ο.Υ.Λ.Α.” με την Μαρία Πρωτόπαπα. Αν δεν την προλάβατε, που εσείς χάσατε, υπάρχει πάντα και η λύση της ανάγνωσης του βιβλίου.
Άρθρα (RSS)