Της Δήμητρας ΠΑΥΛΑΚΟΥ στην Αυγή
“Σαν ένα πουλί με σπασμένη φτερούγα
που θα ‘χε χρόνια μέσα στον αγέρα ταξιδέψει
σαν ένα πουλί που δεν μπόρεσε να βαστάξει
τον αγέρα και τη φουρτούνα
πέφτει το βράδυ”
Γ. Σεφέρης: Hampstead
Πουθενά στην ποίηση της κ. Κικής Δημουλά δεν ανιχνεύεται το συγκεκριμένο. Όπως στη γλώσσα και στην ψυχανάλυση. Ο Ελύτης είπε, ίσως αναφερόμενος στη γλωσσική άμβλυνση επαϊόντων, ότι κάποιοι ψάχνουν τον απλήρωτο λογαριασμό στα κατάλοιπα του συγγραφέα.
Το νου μας, στην ελευθερία και στη γλώσσα. Κατάδυση. Στα εύρετρα του χαμένου αντικειμένου της ενσυναίσθησης. Στις τολμηρές ερμηνείες και ανακατασκευές μιας ποιήτριας που κάθε προσέγγιση, ψυχαναλυτική ή και φαινομενολογική -της σχολής του Γιάσπερς, λόγου χάρη, ή του Μινκόφσκι- θα ‘φτανε στην αλήθεια της αντικειμενικής πραγματικότητας, μόνο και μόνο από τις επιλεγμένες λέξεις. Τη λογικοφανή επιλογή των λέξεων. Η ενσυναίσθηση επιτρέπει την προσωπική εμπειρία της ποιήτριας. Η ουδετερότητα του αναγνώστη (σχολιάζει ή όχι τα ποιήματα) είναι καλά εδραιωμένη και πέραν των ορίων της συμπάθειας. Αναζητεί το νόημα, την προσέγγιση των ποιημάτων, την ερμηνευτική της (εξω)-πραγματικής περιγραφής του κόσμου. Αλλά μήπως ο κόσμος είναι τραγωδία;
Δεν σου αφαίρεσα ούτε μια
απ’ τις χιλιάδες ωραιότητες που είχες
ούτε μισή απ’ τις πολύτιμες ασκήμιες σου
κόσμε
(Τα εύρετρα)
Τραγική μοίρα; Κι αν προσπαθήσουμε να την αποκωδικοποιήσουμε, να την κατατάξουμε, να την αποτρέψουμε, μήπως η οργή των θεών είναι κι αυτή δεδομένη;
Δος ημίν σήμερον τον άρτον τον επιούσιον
Κύριε, συγχώρεσέ μας, αλλάξαμε γνώμη
όχι σήμερον
καλύτερα δος ημίν αύριο (…)
(Ευλόγησον την παρουσία σου)
Το σήμερα είναι η περιγραφή του ζω, του είμαι στον κόσμο, και η διάσταση της ύπαρξης, ευτυχώς και για μας και για την ποιήτρια, σημαίνει μια επιτυχή και ευτυχή αποδέσμευση από την απώλεια. Ώσπου να επισυμβεί. Πάντως, η συλλογή αυτή, ίσως πιο απελευθερωμένη από την έντονη παρουσία-απουσία του Άθω, γεμάτη συμβολικές παραθέσεις, αγναντεύει τις παρουσίες και τις καταγράφει.
Το ποίημα “Κολατσιό” είναι αφιερωμένο στην κόρη της και στο αφτί του εξωφύλλου σημειώνεται ότι το κόσμημα σχεδίασε ο εγγονός της Άθως Δημουλάς. Παρόντες οι ζώντες. Και εκείνη ίπταται. Λίγο πιο συνειδητοποιημένη και πιο μαχητική απέναντι στην ανθρώπινη μοίρα. Επιθυμεί. Στο ποίημα “Υπέρβαση”. Σε μια λειτουργία μεταβίβασης, προσπάθειας να σταθεί γερά στα πόδια της, να ερμηνευθεί, να μας απευθύνει τον λόγο, να αυτοσαρκασθεί. “Τα εύρετρα” είναι ένας μύθος ή η χρήση ενός μύθου. Και η αμφισημία του λόγου καλά κρατεί.
Λανθάνουσες σημασίες της γλώσσας διαπραγματεύονται τα του βίου, της πραγματικότητας, των προσδοκιών, των ωρών, του βίου της.
Δημιουργούν την εντύπωση ότι τα αντιφατικά και τα οδυνηρά τα κανακεύει, τα παραθέτει, τ’ αναλύει, τα συμβιβάζει, τα διαπραγματεύεται με την απόλυτη σιωπή.
Αλλά, όποιος τη γνωρίζει, κατ’ ελάχιστον έστω, όποιος είναι συνεπής αναγνώστης της, ξέρει. Ότι η κ. Δημουλά στον μύθο λειτουργεί, όπως στ’ όνειρο, που την προστατεύει από τις επιθυμίες ή τις αγωνίες ή τους πανικούς του ασυνειδήτου. Η ασυνείδητη πρωταρχική επιθυμία ολοφάνερη στο ποίημα “Το ρεμάλι” (Εκεί βρίσκει ένα-δυο πρωινά, από λίγο το καθένα). Ασπάζεται από λίγο την ύπαρξη και τη μη-ύπαρξη. Το λεκτικό νόημα είναι η ανθρώπινη βάση.
Εγώ πάω και κρύβομαι
όπου πετύχω ασάφεια
κι όπου μοιρολατρεία
“Ο στόχος”
Το νόημα δεν της ξεφεύγει ποτέ. Το δυνατό της χαρτί, η γλώσσα, που επιτρέπει ερμηνείες και επανερμηνείες από την ίδια. Δεν χρειάζεται να κουραστεί ο αναγνώστης, που συχνά εκστασιασμένος παρακολουθεί πώς και πότε και με τι μέσα διερευνά τις προϋποθέσεις της συνείδησης.
Ο Hirsch πίστευε ότι δεν υπάρχει μαγική χώρα νοημάτων, έξω από τη συνείδηση. “Τα εύρετρα” τον διαψεύδουν. Το νόημα συνδέεται με λέξεις, οι λέξεις δανείζονται, οι νόρμες τις αρπάζουν και τις εξακοντίζουν. Εξηγώ μια λέξη δεν σημαίνει ότι τρυπώνω στο νόημα. Η κατανόηση οικοδομεί το νόημα. Κρατάει το σχοινί των λέξεων, πάνω από το φαράγγι, και μας οδηγεί. Ας αποφύγει κανείς τη σύγχυση που προσφέρει η φιλολογική σπουδή ανάμεσα στο νόημα και στη σημασία. Όλα προσλαμβάνονται από την αποταμιευμένη γνώση πνευματικών παραδόσεων, ιδεολογίας, συναισθηματικής κατάστασης. Τελεία.
“Τα εύρετρα” θέτουν ανακατασκευές με ικανότητα μιας σκληρά εργαζόμενης λεξιπλόκου. Απλές απαντήσεις δεν έχει. Αναπροσαρμόζει τα του κόσμου με τρόπο νέο, όλο και πιο νέο (λιτό αφέγγαρο σχέδιο, μικροσκοπική σορό, εκτάσεις δασώδους έρωτα). Αλλά πάντα, η δημιουργική φαντασία σκοντάφτει στη μνήμη. Ακόμα κι όταν σ’ εντυπωσιάζει, ότι πάει και πέρασε το πένθος. Γιατί έζησε, ονειρεύτηκε, άκουσε, διάβασε, μύρισε, ερωτεύτηκε, έκλαψε αρκούντως, γέννησε, αφηγείται. Μεταμφιεσμένη σε τέλος για να το δει εκ των προτέρων, είναι η συλλογή “Τα εύρετρα”. Την κατασπαράζει, τη διαβρώνει, την κατατροπώνει η εκδοχή του τέλους. Και ‘δώ η ερμηνεία πάλι στην αναγνώριση, στην ανίχνευση, στον προσδιορισμό των λέξεων. Άλλο όπλο ν’ αντιπαρατεθεί στον θάνατο δεν έχει.
Προσπαθούμε τόσα χρόνια στη θεμελιακή παρέμβαση της ψυχανάλυσης μήπως και βάλει μια αράδα στην ερμηνεία. Μήπως πιάσει στον αέρα του στίχου της τις οσμές και ανασύρει από τον ψυχικό τομέα του ασυνειδήτου απωθημένες αναμνήσεις και τις φέρει στη συνείδηση της ανάγνωσης. Μήπως. Κενά στη μνήμη δεν υπάρχουν. Τ’ αληθοφανή μπορεί και νάναι αληθινά: “Έχω πολλές φορές ψηλά πετάξει / στο βάρος μου δεμένη”. Κάπως δηλαδή σαν τον θησαυρό του Χένρι Τζέιμς (στην “Εικόνα στο χαλί”). Η ουσία είναι απούσα, η απουσία του Άθω ουσιαστική.
Αγχώδης η απώλεια του θανάτου. Και ποιος δεν τη γνωρίζει; Η απουσία παρούσα στις ζωές μας. Λογική και αφετηρία της ύπαρξης: “Έτσι ακριβώς όπως το λέω με του αβέβαιου τη συναίνεση” γράφει μετά από μια επίσκεψη στον Κεραμεικό. Εκεί συναρμολόγησε σπασμένα μέλη αγαλμάτων, της μνήμης. Τοιχογραφίες και μελανόμορφα αγγεία, της ψυχής. Σκόρπια κομμάτια DNA στην Έρση και στον Δημήτρη. Και πάντα αντιμέτωπη με την ατέλεια του θανάτου. Την κυκλώνει η ανία, πλήττει, δακρύζει, εξανίσταται, θυμώνει, γράφει. Στα “Εύρετρα”, η αμοιβή γλίσχρα για το ευρεθέν. Η αλήθεια ταυτίζεται με την προσωπική αλήθεια σ’ ένα χρόνο κι έναν τόπο συγκεκριμένο. Στην Κυψέλη. Ανακατασκευάζει ό,τι λείπει. Πιάνει τα αρχέτυπα, βρίσκει κάτι αναλύσεις τριακονταετίας και πλέον και πιάνει να γράψει για τα ανεκτίμητα.
Μια εξαιρετική ποιητική, σ’ ένα περιεχόμενο αφήγησης οικείο, αλλά λυμένο από δεσμά προηγούμενων συλλογών. Λιτό και αυθύπαρκτο. Σε μια συνάρτηση ύφους – περιεχομένου, σε κορύφωση. Ημερολογιακές σημειώσεις άνευ έτους, ημέρας, ώρας. Απώτερο και πρόσφατο παρελθόν, χαμένα στον χρόνο, σε κομμάτια και θρύψαλα στιγμών και λεπτομερειών.
“Αμέλησες ή τα έκλεψε η ίδια
μεταφορική τους σημασία;”
(Τηλεγράφημα επείγον)
Η μεταφορά της, παράδοξη εντύπωση της μεταβίβασης. Η μεταφορική γλώσσα, στην ποίηση του βάθους. Η μεταφορικότητα της μεταφορικής γλώσσας, πλάι στον πόνο του θανάτου. Η εξοικείωση με τον σκοτεινό τρόμο. Όπως παλαιότερα που πήγε στη λαϊκή κι αγόρασε λίγο χώμα, για εξοικείωση. Έτσι και τώρα, ξανά. Η συνειδητοποίηση της διεργασίας της επανάληψης. Έτσι κι αλλιώς, διαυγής, μεμονωμένη, περιχαρακωμένη, άπαξ διά παντός, επανάληψη, δεν υπάρχει.
Μια επίμονη λειτουργία, κάτι εκδραματιζόμενο στην αντίληψη του αναγνώστη, μ’ αφετηρία την παραδοξότητα, υπάρχει εδώ. Γιατί, ενώ το πένθος φεύγει, το σημαίνον του την κινητοποιεί ξανά; Αναγνώστες – παιδιά, στο στάδιο του καθρέφτη. Αναγνωρίζουν τον αντικατοπτρισμό του ιδεώδους εγώ στο πρόσωπό της και στην ποίησή της. Πριν από χρόνια, απορήσαμε που οι στίχοι μας δεν είχαν ούτε ένα φα – δίεση. Τώρα ο ρυθμός της, η ανάσα του στίχου, ντύνεται από νεανικά και ροκ συγκροτήματα. Σχέση κατόπτρου. Ακόμα και κάποια πικρόχολα παλαιότερα κείμενα: Κάτοπτρα. Μάχονταν ενάντια σ’ αυτό που πιο πολύ θαύμαζαν. (Της το είχα τότε εξηγήσει).
Το ιδεώδες εγώ: “Θέλω να με οδηγούν προφυλαγμένη από τις θανατηφόρες λακκούβες της μακαρίας οδού” (Αλλήλων βάρη).
Το ερμηνευτικό της σύστημα έχει την απώλεια δεδομένη. Αλλά η αναβολή του τελικού ενδεχομένου αυξάνει πάντα τη συνειδητή μας κυριαρχία. Η κ. Δημουλά έχει το χάρισμα, όσο λίγοι ποιητές, να επανασυμβολοποιεί την αναπαράστασή της. Εναλλακτικές ερμηνείες δεν της χρειάζονται. Η ανθρώπινη εμπειρία και η συμβολική της έκφραση μεταφέρονται καταιγιστικά. Μιλάει για τον εαυτό της μ’ ένα τέτοιο γλωσσικό κομπόδεμα, που γίνεται παγκόσμια υπόθεση. Πανευρωπαϊκή, πάντως, σίγουρα.
Σ’ αυτή τη στιγμή της ιστορίας της, στην καλύτερη εκδοχή των περιγραφών της, σ’ ένα όνειρο που δεν είναι παράσταση, σε σημαινόμενα εαυτού, σε μεταφορές και αυτοπροσδιορισμούς, η κ. Δημουλά πληρώνει και δεν εισπράττει “τα εύρετρα”. Αυτό είναι το τίμημα της εισόδου στο σημαίνον. Και το γράφουμε με βεβαιότητα. Και η άλυσος των σημαινόντων και η αποζημίωση θα είναι μακρά.
Διαβάζω στα Νέα που ζήλεψαν τον τίτλο “κάντο όπως ο Μπέκαμ…”
Άρθρα (RSS)