Terra Computerata

Συνήθως όταν ακούω για πολύωρες παραστάσεις τις αποφεύγω επιμελώς. Στην παράσταση της Ιλιάδας όμως μετάνιωσα που είδα τη συντομευμένη εκδοχή της των τεσσάρων ωρών. Άνετα καθόμουν άλλες τέσσερις. Η ενέργεια που έβγαζαν οι ηθοποιοί ήταν το κάτι άλλο. Έχω ευτυχήσει και άλλες παραστάσεις του Λιβαθινού αλλά σε αυτήν ένιωθες την από τραγωδίας (βλ. έπους) ηδονήν… στο πετσί σου. Αυτός ήταν Αχιλλέας…τι να συγκριθεί μαζί του ο Μπραντ Πιτ σε εκείνη την αλησμόνητη κακοποίηση του έπους; Αυτός ήταν Αγαμέμνονας, αλλά και ο Πάρης ωραίος σαν Έλληνας…

Οι θεατές χειροκρότησαν με την καρδιά τους ενώ τα μπράβο ακούγονταν ηχηρά.

Ευτυχής συγκυρία η παρουσία του Δ. Μαρωνίτη στην παράσταση, ο οποίος καταχειροκροτήθηκε επίσης για την πολυβραβευμένη του μετάφραση.

Σκεφτόμουν τελικά ότι οι φιλόλογοι είμαστε τυχεροί για αυτόν ακριβώς τον λόγο. Οτι αντλούμε ευχαρίστηση από τέτοια απλά πράγματα, ένα κείμενο, μία μουσική, μία παράσταση.

Ίσως τελικά δεν έκανα εντελώς λάθος στον επαγγελματικό μου προσανατολισμό.

Αν προλαβαίνετε μην τη χάσετε.

Άρθρο του Αχιλλέα Παπαρσένου*

Ο Gael Grobety υποψήφιος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης, έδωσε πρόσφατα μια ομιλία με τίτλο «Ο Αχιλλέας στο Ιράκ, η Ιλιάδα στον σύγχρονο αμερικανικό Τύπο», στην οποία παρουσίασε τα πορίσματα έρευνάς του για την απήχηση της Ιλιάδας στην Αμερική και ιδίως στον αμερικανικό Τύπο.

Εν μέσω των πολέμων στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, οι παραπομπές στην Ιλιάδα είναι όλο και πιο συχνό φαινόμενο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οπως προέκυψε από έρευνα που διενήργησε σε 387 αμερικανικές εφημερίδες για τον περίοδο 1990 και 2007, εκατοντάδες είναι τα άρθρα που περιλαμβάνουν τη λέξη «Ιλιάδα». Μόνο στη New York Times ανευρέθησαν 532 παραπομπές, με συχνότερες αναφορές στην «ύβριν» είτε πρόκειται για την εισβολή στο Ιράκ ή την αντιμετώπιση των συνεπειών του τυφώνα Κατρίνα.

Τα μηνύματα της Ιλιάδας είναι σήμερα όσο ποτέ επίκαιρα, αφού τα εργαλεία του πολέμου άλλαξαν τα τελευταία 3.200 χρόνια, όχι όμως και ο άνθρωπος, και η Ιλιάδα μας διδάσκει όλα όσα μπορεί να πει κανείς για τον πόλεμο, όπως υποστηρίζει και η Caroline Alexander, γνωστή συγγραφέας με κλασική παιδεία και αρθρογράφος σε περιοδικά όπως το National Geographic και το NewYorker.

Κλέος και νόστος

Στο τελευταίο βιβλίο της μας υπενθυμίζει ότι το αντικείμενο της Ιλιάδας είναι ο πόλεμος σ’ όλη την καταστροφική μανία του. Η ιστορία επικεντρώνεται στην πικρή αλήθεια ότι οι δύο αντίπαλοι στρατοί, των Ελλήνων και των Τρώων, δεν επιθυμούν τίποτε περισσότερο από το να σταματήσουν τον πόλεμο και να επιστρέψουν στις εστίες τους. Ο Αχιλλέας παλεύει μεταξύ κλέους και νόστου. Ταυτόχρονα αμφισβητεί τον ηγέτη των Αχαιών, τον Αγαμέμνονα, και το σκεπτικό του πολέμου, όπως κανείς άλλος πολεμιστής στην ιστορία. Κάνοντας παραλληλισμούς και με τις σημερινές στρατιωτικές επιχειρήσεις της Αμερικής στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, η συγγραφέας υπογραμμίζει ότι η Ιλιάδα εγείρει τα κεντρικά ερωτήματα που απασχολούν κάθε πολεμική εμπειρία. Δικαιολογείται ποτέ η αμφισβήτηση του διοικητή από έναν πολεμιστή; Αξίζει η θυσία της ζωής στον βωμό της υπόθεσης κάποιου άλλου; Μπορεί ο θάνατος να αντισταθμιστεί από τη δόξα; Πώς επιτρέπεται σε ένα καταστροφικό πόλεμο να αρχίσει και γιατί δεν τερματίζεται όταν το επιθυμούν όλα τα μέρη; Αυτά τα ερωτήματα διαπερνούν όλους τους πολέμους και είναι επίκαιρα σήμερα, όσο ήταν εδώ και τρεις χιλιετίες. Κανείς δεν τα απαντά καλύτερα από τον Ομηρο, υπογραμμίζει η συγγραφέας δικαιολογώντας την παγκόσμια απήχηση που έχει το «έπος των επών» για τόσους αιώνες. Με επίκεντρο την μήνιν του Αχιλλέα και την έριδά του με τον Αγαμέμνονα μας υπενθυμίζει ότι ο Ομηρος εγείρει θέματα εξουσίας και ηγεσίας από τη μια μεριά και προσωπικού χρέους, τιμής και πεπρωμένου από την άλλη. Περιγράφει όμως παραστατικά τη φρίκη του πολέμου. Κανείς δεν πεθαίνει ευτυχισμένα ή καλά. Ο εχθρός εξανθρωπίζεται, ο τρωικός πόλεμος βασανίζει, στοιχειώνει τη μνήμη των βετεράνων που επιβιώνουν και επιστρέφουν στην πατρίδα. Διερωτάται τι θα γινόταν αν ο Αχιλλέας υπάκουε στην αρχική του παρόρμηση και επέστρεφε στη γενέτειρά του. Αντ’ αυτού όμως θα πεθάνει σ’ ένα πόλεμο ο οποίος δεν έχει κανένα νόημα γι’ αυτόν, μέχρι τον θάνατο του φίλου του Πατρόκλου, εξασφαλίζοντας έτσι την αθάνατη δόξα ως ο μεγαλύτερος όλων των ηρώων.

Η συγγραφέας καταλήγει ότι οι αιματηρές μάχες, οι εμπνευσμένες ομιλίες, τα αριστεία των πολεμιστών περιγράφονται πιστά στην Ιλιάδα, όπως ήθελε η παράδοση. Το έπος όμως ποτέ δεν προδίδει και το κεντρικό θέμα του, που είναι ο πόλεμος. Τιμά την αρχοντιά της θυσίας και του θάρρους του πολεμιστή, αλλά τελειώνει με μια αλληλουχία κηδειών, θρήνων και θρυμματισμένων ζωών, αναδεικνύοντας στην ολότητά της την τραγωδία του θνητού.

* Ο Αχιλλέας Παπαρσένος είναι διευθυντής του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας της Γενεύης και διετέλεσε διευθυντής του ΓΤΕ της ελληνικής πρεσβείας στην Ουάσιγκτον.

Καθημερινή

Ομως να λάμνεις στον σκοτεινό ποταμό/
πάνω νερά/
να πηγαίνεις στον αγνοημένο δρόμο/
στα τυφλά,πεισματάρης .
Που πάει να πει στη δική μας περίπτωση: γυρεύοντας την προηγούμενη Ιλιάδα μετά την επόμενη Οδύσσεια. Γιατί και πώς, είναι μεγάλη ιστορία, που δεν έχει θέση εδώ. Ας πούμε ότι η συντελεσμένη μετάφραση του δεύτερου έπους έγινε μάθημα για την ασυντέλεστη ακόμη μετάφραση του πρώτου,που έφτασε ωστόσο στη μέση του δρόμου, προσβλέποντας στο τέρμα του.Τα δύο πάντως κορυφαία έπη της αρχαϊκής επικής ποίησης (είτε συνθεμένα από τον ίδιο ποιητή είτε όχι,όπως το ήθελαν οι αλεξανδρινοί χωρίζοντες) έχουν εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ τους αλλά και βαθιές διαφορές. Και εδώ βρίσκεται ο κόμπος της ιλιαδικής μετάφρασης, που πρέπει να τα βγάλει πέρα και με τις πρώτες και με τις δεύτερες. Επιμένοντας περισσότερο στις διαφορές,θυμίζω ότι η Ιλιάδα είναι έπος πολεμικό: δραματοποιεί, ανατέμνει και συμπυκνώνει τον δεκάχρονο τρωικό πόλεμο σε τετραήμερο ιλιαδικό πόλεμο που καταλήγει σε ισόπαλη τραγωδία: ο θάνατος του Πατρόκλου ισοφαρίζεται με τον θάνατο του Εκτορα.

Γενικότερα: η Ιλιάδα είναι έπος σκληρό και ακατάδεχτο· δεν σαγηνεύει τον ακροατή, όπως η αγαπησιάρα Οδύσσεια,με διηγήσεις απολόγους,που ακούγονται στο πλαίσιο ενός μεταπολεμικού νόστου,όταν ο μεγάλος κίνδυνος έχει περάσει. Τόσα φτάνουν προς το παρόν. Τα υπόλοιπα ανήκουν στην προθυμία και στην κρίση του ακροατή-αναγνώστη. Συνέχεια »

«Στον Όμηρο βρήκα τόπο να πατήσω», λέει ο Μάικλ Λόνγκλεϊ, ο ποιητής που μαζί με τον νομπελίστα Σέιμους Χίνι και τον Ντέρεκ Μαχόν συγκροτούν την «αγία τριάδα» της ιρλανδικής ποίησης. Αφιέρωσε μεγάλο κομμάτι του εαυτού του στην Ελλάδα. Την Ελλάδα του Ομήρου, τον οποίο χρησιμοποίησε ως βάση για να μιλήσει για σύγχρονους δαίμονες.

Για να περιγράψει τον θάνατο του πατέρα του έγραψε ένα ποίημα που βασίζεται στη συνάντηση του Οδυσσέα με τον Λαέρτη. Για να υμνήσει τον έρωτα- ιδίως τον έρωτα για τη σύντροφό του, κριτικό λογοτεχνίας Έντνα Λόνγκλεϊ- βασίστηκε στη Ραψωδία ψ της Οδύσσειας, όπου συναντώνται Οδυσσέας και Πηνελόπη έπειτα από χρόνια και ακολουθεί η διαδικασία της αναγνώρισης. Και όταν θέλησε να μιλήσει για την επικείμενη τότε- τον Αύγουστο του 1994- κατάθεση των όπλων του ΙRΑ δημοσίευσε στους «Ιrish Τimes» ένα ποίημα με τίτλο «Ανακωχή», που περιγράφει τη συνάντηση του Αχιλλέα με τον Πρίαμο που πήγε γονυκλινής να ζητήσει το σώμα του νεκρού Έκτορα.

«Η “Ιλιάδα” είναι το αριστούργημα της ευρωπαϊκής ποίησης», λέει ο Λόνγκλεϊ, που βρέθηκε στην Ελλάδα προσκεκλημένος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Μετάφρασης (ΕΚΕΜΕΛ). «Είναι το σπουδαιότερο ποίημα που έχει γραφτεί για τον πόλεμο και τον θάνατο. Όποιος ποιητής τη διαβάσει δεν μπορεί να μείνει ίδιος μετά. Χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι θα γράφει καλύτερα», συμπληρώνει χαμογελώντας.

«Είναι κάπως σαν τον Μπαχ. Η μουσική άλλαξε μετά τον Μπαχ, αλλά δεν έγινε ποτέ καλύτερη».

Ο Μάικλ Λόνγκλεϊ, την ποίηση του οποίου ανθολόγησε και μετέφρασε ο ποιητής Χάρης Βλαβιανός, θεωρεί ότι συμβάλλει με τον τρόπο του να ξανασυστηθεί ο Όμηρος στο κομμάτι εκείνο του αγγλόφωνου κοινού που δεν τον έχει διαβάσει. «Ζούμε σε μια περίοδο που οι ελληνικές και οι λατινικές σπουδές είναι παντού σε ύφεση», λέει. «Πάντως τα ελληνικά αντιστέκονται. Ίσως γιατί ισχύει αυτό που λέει ο Χίνι, ότι “η ελληνική τραγωδία είναι η εκπληκτικότερη μηχανή εξήγησης των ανθρώπινων παθών”. Άλλωστε οι αρχαίοι είναι αυτοί που έθεσαν πρώτοι όλα τα μεγάλα ερωτήματα».

Τα Νέα

Το επ΄ ονόματι Venetus Α χειρόγραφο της συλλογής του Βησσαρίωνα είναι το αρχαιότερο πλήρες κείμενο της Ιλιάδας στον κόσμο. Ελληνιστές, συντηρητές και ειδικοί της ψηφιακής φωτογράφισης, με τη συνδρομή του προσωπικού της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, έστησαν το μηχανικό λίκνο χειρογράφων, τη «μαγική κούνια», που θα υποβάσταζε το βιβλίο απαλά και σταθερά, εξασφαλίζοντας σωστή γωνία φωτογράφισης αλλά και προστασία. Ο υπεύθυνος συντήρησης της Βρετανικής Βιβλιοθήκης επέβλεπε το λεπτό εγχείρημα. Τον έλεγχο της φωτογράφισης είχαν αναλάβει οι ελληνιστές από τις οθόνες τους. Με έκπληξη είδαν να αποκαλύπτονται σημεία που είχαν να διαβαστούν αιώνες. Το ψηφιακό πανομοιότυπο των 654 σελίδων είναι ήδη αναρτημένο στο Διαδίκτυο: http://chs.harvard.edu/chs/homer_multitext  Προσιτό σε όλους, δεν είπε ο Βησσαρίων;

Το Venetus Α, πολυτελής έκδοση ασύγκριτης ομορφιάς, σχεδιασμού και εκτέλεσης, «μυρίζει» Κωνσταντινούπολη. Φτιαγμένο τον 10ο αιώνα, μάλλον από έναν και μοναδικό γραφέα, με τη νεόκοπη και κομψή μικρογράμματη γραφή του συνιστά ήδη πρωτοπορία. Η μοναδικότητά του όμως πηγάζει από τα σχόλια που περιβάλλουν τις τρεις πλευρές του κειμένου, τρυπώνοντας ακόμη και ανάμεσα στις αράδες του. Μας αποκαλύπτουν παραλλαγές και ερμηνείες χιλίων ετών, φθάνοντας πίσω ώς τους σοφούς της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Σήμερα θα το περιγράφαμε ως ένα αριστούργημα της τεχνολογίας της πληροφορίας.

Η σωστική επιχείρηση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα, το Ομηρικό Πολυκείμενο, που επιδιώκει να παρουσιάσει την κειμενική διάδοση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας στο ιστορικό της πλαίσιο. Το πρόγραμμα «τρέχει» στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών (ΚΕΣ ή CΗS: Center for Ηellenic Studies) του Χάρβαρντ στην Ουάσιγκτον.

Άρθρο στα ΝΕΑ της Αγγελικής Ροβάτσου Επιχείρηση Venetus Α