Terra Computerata

Ο Σπύρος Ασδραχάς, ιστορικός αρθρογραφεί για τις διαδρομές λέξεων στην ιστοριογραφία στην Καθημερινή:

Οι λέξεις που χρησιμοποιούμε, αλλάζουν νόημα και περιεχόμενο ανάλογα με τον ιστορικό χρόνο που τις φέρει.

Η ιστοριογραφία είναι αναγκασμένη να χρησιμοποιεί κοινώς κατανοητές λέξεις, με την προϋπόθεση όμως ότι θα καθορίσει χρονικά το μεταβαλλόμενο σημαινόμενό τους: χωρίς την προϋπόθεση αυτή, η φράση της ιστορικής αφήγησης θα γινόταν είτε ερμητική είτε θα προσφερόταν σε πολλαπλές συγχρονικές προσλήψεις, μάλιστα αντιθετικές, και προφανείς παρερμηνείες. Και μαζί με τη φράση θα έχανε την ευκρίνειά της η ίδια η αφήγηση ή, ορθότερα, οι τρόποι αφήγησης.

Γιατί η αφήγηση δεν αξιοδοτεί πάντα το ίδιο αντικείμενο αναφοράς: ενδιαφέρεται και για άλλα που δεν τα είχε προβλέψει η προηγούμενη αφήγηση ως άξια να «διασωθούν». Και αυτά τα άλλα υπαγορεύουν, με τη σειρά τους, διαφορετικούς αφηγηματικούς τρόπους και μάλιστα διαφορετικές συλλήψεις του αντικειμένου ή των αντικειμένων αναφοράς.

Ο Αντώνης Καρκαγιάννης από τη στήλη του στην Καθημερινή μας μεταφέρει τους προβληματισμούς του: “Πριν από λίγες μέρες συνήλθε στην Αθήνα ένα συνέδριο, αρκετά πρωτότυπο. Συμμετείχαν Ελληνες και ξένοι ιστορικοί και κοινωνικοί ανθρωπολόγοι για να συζητήσουν αυτό που απομένει ως μνήμη από τα ιστορικά γεγονότα, παράλληλα με τη γραπτή ιστορία που διαμορφώνεται, κυρίως με γραπτά κατάλοιπα και έπειτα από έρευνα σε αρχεία. Το θέμα έχει ενδιαφέρον γιατί τις τελευταίες δεκαετίες, όπως αναφέρθηκε στο συνέδριο, παρατηρείται διεθνώς μια στροφή προς τις εμπειρίες των ανώνυμων ανθρώπων από τους πολέμους, την προσφυγιά, τον εξανδραποδισμό, την εξορία κ.λπ. Αναφέρθηκε, επίσης, ότι τα μέσα για τη μελέτη της μνήμης είναι η προφορική ιστορία, η προφορική αφήγηση ενός γεγονότος, αλλά επίσης και οι φωτογραφίες, τα κινηματογραφικά επίκαιρα, τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ, το κάθε οπτικοακουστικό κατάλοιπο. Θυμηθείτε π.χ. πόσο έχει εισχωρήσει στη μνήμη μας και αποτελεί πλέον ιστορικό τεκμήριο η τελευταία εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού της Αθήνας, τη στιγμή ακριβώς που εισέρχονται στην πόλη τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Το ίδιο και η φωνή που ακουγόταν μέσα από το Πολυτεχνείο τον Νοέμβριο του 1973.

Φαντασθείτε ότι έχετε μπροστά σας μερικές παλιές φωτογραφίες: η μία από το λιμάνι της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922, όπου σε απόγνωση το ανώνυμο πλήθος συνωστιζόταν στην προκυμαία με την ελπίδα ότι θα βρεθεί μια βάρκα που θα σώσει τη ζωή τους. Μια δεύτερη φωτογραφία από τα χαρακώματα του δυτικού μετώπου στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου στρατιώτες τού ενός ή του άλλου στρατοπέδου, ζωντανοί και νεκροί ανάκατα, βυθισμένοι στη λάσπη περιμένουν την επίθεση του «εχθρού». Μια τρίτη, με χιλιάδες Σοβιετικούς στρατιώτες να οδηγούνται στην αιχμαλωσία, στις απέραντες πεδιάδες της Ουκρανίας το καλοκαίρι του 1941. Αλλά και μια τέταρτη φωτογραφία με το αντίστροφο νόημα αλλά πανομοιότυπη στην ουσία της με την πρώτη. Μια ολόκληρη γερμανική στρατιά οδηγείται στην αιχμαλωσία, στη λευκή και παγωμένη απεραντοσύνη μετά τη μάχη του Στάλινγκραντ. Τέλος, μια πέμπτη φωτογραφία, όπου το αγαλλιασμένο πλήθος ξεχύνεται στους δρόμους του Βερολίνου τη στιγμή που εισέρχονται τα σοβιετικά στρατεύματα τον Απρίλιο του 1945.

Ολοι έχουμε μέσα μας τέτοιες φωτογραφίες και ίσως δεν συνειδητοποιούμε πόσο έχουν εισχωρήσει και έχουν διαμορφώσει τη μνήμη μας από αυτά τα γεγονότα. Πιστεύω πολύ περισσότερο απ’ ό,τι η γραπτή και τεκμηριωμένη ιστορία. Μας φτάνουν πέντε φωτογραφίες, ενώ θα μπορούσαμε να έχουμε πεντακόσιες χιλιάδες και περισσότερες. Οχι όμοιες, καμία δεν είναι όμοια με την άλλη, αλλά με το ίδιο νόημα.

Το πρώτο ερώτημα που αυθόρμητα ξεπηδάει είναι τούτο: τι σκέφτονται και τι αισθάνονται όλοι αυτοί οι άνθρωποι που τους βλέπουμε τόσο καθαρά τη στιγμή που τους συλλαμβάνει ο φωτογραφικός φακός; Από τη γραπτή ιστορία γνωρίζουμε με αρκετή ακρίβεια τα ιστορικά γεγονότα στα οποία αναφέρονται οι φωτογραφίες. Αλλά αγνοούμε παντελώς το σημαντικότερο κατά τη γνώμη μου: τις προσωπικές εμπειρίες των ανωνύμων που η τύχη τους έταξε να συμμετέχουν στα γεγονότα και αποφασιστικά να τα διαμορφώνουν. Τι σκέφτονται, τι αισθάνονται, τι θυμούνται, πόσο υποφέρουν;

Από το συνέδριο των Νεότουρκων το 1911, που σηματοδότησε τη γιγάντωση του τουρκικού εθνικισμού, έως τους Βαλκανικούς πολέμους, και από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το τραγικό για τον ελληνισμό 1922 έως το σήμερα, υπάρχουν ζητήματα που καλείται να διερευνήσει μια απροκατάληπτη ιστοριογραφία. Μάλιστα, από την άλλη πλευρά του Αιγαίου εμφανίζονται οργανώσεις πολιτών που δεν διστάζουν να μιλήσουν για το βαρύ παρελθόν, ανοίγοντας διαύλους διαλόγου.

Άρθρο του Βλάση Αγτζίδη διδάκτορα Σύγχρονης Ιστορίας στην Κ

Από τούτη την πλευρά του Αιγαίου αντέχουμε να αγγίξουμε τις πληγές μας;