Οι φιλόλογοι και οι λογοτέχνες που κατέκλυσαν τη Μικρή Σκηνή στον πέμπτο όροφο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών την Τετάρτη το βράδυ γνώριζαν βεβαίως ότι η Ιστορία αποτελεί μία από τις βασικές συνιστώσες του έργου του Καβάφη. Εκείνο που προσδοκούσαν να μάθουν ερχόμενοι ήταν πώς αποκωδικοποιείται η ιδιαίτερη σχέση του ποιητή με την Ιστορία – και οι τρεις ομιλητές, οι καθηγητές Ρενάτα Λαβανίνι, Νταϊάνα Χάας και Μιχάλης Πιερής, ήταν προετοιμασμένοι να ικανοποιήσουν τις αδήλωτες προσδοκίες.
Ζωντάνεψε με γραφικές λεπτομέρειες μέσα από τις ομιλίες τους ο Καβάφης ως συστηματικός αναγνώστης της Ιστορίας, ο οποίος κουβαλούσε τόμους Ιστορίας στα ταξίδια του και έλεγχε με εξακριβωτική διάθεση τα ιστορικά λεξικά και τις εγκυκλοπαίδειες ανατρέχοντας σε πρωτογενείς πηγές. Τη φημισμένη «Ιστορία της παρακμής και πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» του Εντουαρντ Γκίμπον ανέφερε, μεταξύ άλλων, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Πατρών Νταϊάνα Χάας, την οποία ο Καβάφης μελετούσε στο πρωτότυπο και σημείωνε τις αντιρρήσεις του διασταυρώνοντας γεγονότα με την «Ιστορία του ελληνικού έθνους» του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου.
Εκεί όπου η ιστορική πληροφορία είναι ελλιπής, ο ποιητής αισθανόταν ότι μπορεί να παρέμβει αναπληρώνοντας με τη φαντασία του τα κενά της Ιστορίας, όπως ακριβώς γράφει ο ίδιος στο ποίημα «Καισαρίων»: «Στην ιστορία λίγες/ γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα, / κ’ έτσι πιο ελεύθερα σ’ έπλασα μες στον νου μου».
Ταυτόχρονα, σχολαστικός με την ιστορική ακρίβεια, επισημαίνει στα ποιήματά του τα γεγονότα που πρέπει να ελέγξει με τη σημείωση verified (ελεγμένο) ή to be verified (να ελεγχθεί).
Ποια ήταν, συγκεκριμένα, τα ιστορικά διαβάσματα του Καβάφη μπορούμε να το ανακαλύψουμε αν διατρέξουμε τους τόμους της βιβλιοθήκης του στο Αρχείο Καβάφη, το πληροφορούμαστε από μαρτυρίες ή από σημειώσεις του ποιητή. Ο Μιχάλης Πιερής, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ανακοίνωσε ακόμη μία πηγή, το «Λεξικό Καβάφη», ένα «λεξικό» 560 λημμάτων, που επιμελήθηκε ο ίδιος και θα κυκλοφορήσει μέσα στο έτος από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού.
Όπως προκύπτει, ο Καβάφης αποδελτίωνε από τα διαβάσματά του λέξεις νέες, εξωτικές, λέξεις σε χρήσεις άγνωστες ή περίεργες, λέξεις όμορφες. Αντέγραφε ολόκληρα αποσπάσματα σε κομμάτια χαρτί, κρατούσε σημειώσεις από προφορικές κουβέντες και αποκόμματα από εφημερίδες και περιοδικά, τα οποία παράχωνε στο ερμηνευτικό λεξικό που είχε στη βιβλιοθήκη του. Από την καταγραφή και τη μελέτη τους προκύπτει ένας κατάλογος κειμένων που διάβαζε ο ποιητής με τρόπο συστηματικό. Ανάμεσα σε άλλα είναι το χρονικό της Κύπρου του Λεόντιου Μαχαιρά και του Βουστρώνιου, το «Χρονικόν του Μορέως» και διάφορες χρονογραφίες, ιστορικά δημοτικά τραγούδια και κλέφτικα, ενώ τα πολλά τεκμήρια από τον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο μαρτυρούν ότι παρακολουθούσε με ενδιαφέρον τα πολιτικά και πολεμικά δρώμενα της εποχής του.
Αν στο σημείο αυτό απορεί κανείς σε τι αποσκοπούσαν οι αποδελτιώσεις και ποια ήταν τα κριτήρια της λεξικογραφικής πρακτικής του ποιητή, όπως αναρωτήθηκε ο γλωσσολόγος και λεξικογράφος Γεώργιος Μπαμπινιώτης, ο Μιχάλης Πιερής έδωσε μια πολύ παραστατική απάντηση: «Μάζευε λέξεις όπως ένας μάστορας μαζεύει πέτρες για να φτιάξει μια ξερολιθιά, χωρίς να ξέρει πόσες και ποιες θα χρειαστεί όταν έρθει η ώρα».
Το συμπέρασμα της συνάντησης, για ακόμη μία φορά, ήταν ότι οι τρόποι προσέγγισης της προσωπικότητας και της ποίησης του Καβάφη παραμένουν ανεξάντλητοι. Γιατί; Ποιο είναι το μυστικό της οικουμενικής και αειθαλούς απήχησής του; Η Ρενάτα Λαβανίνι, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο και εκδότρια των «Ατελών ποιημάτων» του, πρόλαβε το ερώτημα λέγοντας στο κλείσιμο της ομιλίας της: «Η απήχηση της ποίησης του Καβάφη είναι μεγάλη γιατί λειτουργεί με τον τρόπο που λειτουργούν το μυαλό και τα συναισθήματά μας».
Άρθρα (RSS)