Αφού μελετήσετε τις περιλήψεις των ραψωδιών, δοκιμάστε τις γνώσεις σας με τη βοήθεια των διαδραστικών ασκήσεων που ακολουθούν.
♦
Ραψωδία Η, Η μονομαχία του Έκτορα και του Αίαντα. Η ταφή των νεκρών
Να χαρακτηρίσεις ως σωστές ή λανθασμένες τις παρακάτω φράσεις, με βάση τις περιλήψεις των ραψωδιών:
Ο Πρίαμος ικετεύει τον Αχιλλέα (πίνακας του Αλεξάντερ Ιβάνοφ, πηγή Wikimedia Commons)
Ω 468-677, η συνάντηση Πριάμου και Αχιλλέα
Βασικά σημεία:
1. Η σκηνή του Αχιλλέα.
2. Τα επιχειρήματα του Πρίαμου και η αντίδραση του Αχιλλέα.
3. Ο Αχιλλέας προσπαθεί να ηρεμήσει τον Πρίαμο.
4. Το αίτημα του Πριάμου και η απάντηση του Αχιλλέα (552-595).
5. Η ιστορία της Νιόβης (596-621).
6. Το τέλος της συνάντησης.
Ελαιογραφία του Peter Paul Rubens (περ. 1630-1635), που απεικονίζει τη θανάτωση του Έκτορα από τον Αχιλλέα
[πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα].
Βασικά θέματα:
1. Το αίτημα του Έκτορα και η απάντηση του Αχιλλέα
Ο Έκτορας, αρχικά, δεν έχει κουράγιο να αντιμετωπίσει τον Αχιλλέα και προσπαθεί να του ξεφύγει. Νιώθει, όμως, ότι ήρθε η στιγμή να εκτελέσει το χρέος του, να αντιμετωπίσει τον ανίκητο γιο του Πηλέα, με έναν όρο: ζητά να μην κακοποιηθεί το σώμα του ηττημένου (256-9). Ο Αχιλλέας αμέσως απορρίπτει το αίτημα, γιατί:
(α) το μίσος του είναι μεγάλο. Το παρομοιάζει μάλιστα με την έχθρα του λιονταριού με τον άνθρωπο και του λύκου με το αρνί (261-7).
(β) επίσης, ο Αχιλλέας θέλει να εκδικηθεί τους συντρόφους που έπεσαν νεκροί από τον Έκτορα (270-2).
Θάνατος Πάτροκλου. Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, περίπου 530 π.Χ.
(πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα)
Βασικά σημεία:
1. Η αριστεία και ο θάνατος του Πατρόκλου.
2. Ύβρις.
3. Αφηγηματικές τεχνικές κι εκφραστικοί τρόποι.
Deckler Carl Friedrich (1838-1918) Έκτορας και Ανδρομάχη (πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα)
Ζ 369-529, ο Έκτορας στην Τροία
Βασικά σημεία:
1. Σκηνές.
2. Γνωριμία με τον Έκτορα και την Ανδρομάχη.
3. Αφηγηματικές τεχνικές (ειρωνεία, προοοικονομία) κι εκφραστικοί τρόποι (θέμα των άστοχων ερωτημάτων, παρομοίωση).
Ανάπτυξη:
1. Η ενότητα μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις υποενότητες-σκηνές:
α΄ σκηνή (στ. 369-389): ο Έκτορας στο παλάτι του αναζητά την Ανδρομάχη
➤ το θέμα των άστοχων ερωτημάτων:
«άστοχα ερωτήματα λέγονται οι άστοχες υποθέσεις-ερωτήσεις που κάνει κάποιος γι’ αυτό που θέλει να μάθει. Κατόπιν όλες αυτές οι υποθέσεις-ερωτήσεις απορρίπτονται από τον ερωτώμενο, για να δοθεί έτσι έμφαση στη σωστή εκδοχή-απάντηση που δίνεται τελευταία1».
Στους στίχους 376-380 ο Έκτορας, αναζητώντας την Ανδρομάχη, ρωτά τις υπηρέτριες αν πήγε επίσκεψη ή βρίσκεται σε κάποιο ναό. Ποιος ο λόγος να κάνει αυτές τις υποθέσεις, ενώ θα μπορούσε να ρωτήσει ευθέως πού βρίσκεται η γυναίκα του, για να πάρει μια ξεκάθαρη απάντηση; Σκοπός του ποιητή, όταν μεταχειρίζεται τα άστοχα ερωτήματα, είναι να καθυστερήσει λίγο την ανακοίνωση της σωστής απάντησης, ώστε αυτή να αποκτήσει ξεχωριστή σημασία. Ο ακροατής αντιλαμβάνεται έτσι ότι πρόκειται για κάποιο σημαντικό γεγονός, στο οποίο πρέπει να δώσει ιδιαίτερη προσοχή.
«Από λογική άποψη, η διεξοδική αναίρεση των άστοχων ερωτημάτων του πρώτου είναι φλυαρία περιττή. Το πιο φυσικό θα ήταν τα άστοχα ερωτήματα να αγνοηθούν και η απάντηση να είναι χωρίς πολλά λόγια: αυτό που ρωτάς έγινε γι’ αυτόν και γι’ αυτόν τον λόγο […]. Ό,τι όμως από λογική άποψη είναι περιττό, μπορεί πολύ ωραία από ποιητική άποψη να είναι απόλυτα δικαιωμένο. Έτσι στην περίπτωση των άστοχων ερωτημάτων, η σωστή λύση του προβλήματος κρατιέται σκόπιμα στο τέλος, για ν’ ακουστεί γεμάτη βάρος και δύναμη, αφού πρώτα η φαντασία μας παρασύρθηκε σε σφαλερούς δρόμους, δύο φορές μάλιστα: μήπως είναι αυτό, μήπως είναι εκείνο; -ούτε αυτό είναι ούτε εκείνο, μόνο αυτό! Αντίθετα, με την κοφτή από την αρχή λύση –αυτό είναι το σωστό- θα αδυνάτιζε κάθε κίνηση της φαντασίας2.»
β΄ σκηνή (στ. 390-494): συνομιλία Έκτορα και Ανδρομάχης
Η συνομιλία Έκτορα και Ανδρομάχης είναι μια από τις πιο δυνατές, τις πιο συγκλονιστικές σκηνές του έπους. Παρότι ειρηνική η σκηνή, ο πόλεμος δεν ξεχνιέται ούτε μια στιγμή –όπως και ο θάνατος και η δυστυχία που απλώνουν το σκληρό τους δίχτυ πάνω από την τραγική οικογένεια.
Στην αρχή του λόγου της η Ανδρομάχη φοβάται ότι η τόλμη του Έκτορα θα τον οδηγήσει γρήγορα στο θάνατο· έτσι, υπογραμμίζει τη μοναξιά της, την αγάπη που τρέφει για το σύζυγό της και τη στοργή που δείχνει για το μικρό παιδί της (στ.406-410). Επίσης, τονίζει την αγωνία της να κρατήσει τον Έκτορα μακριά από τους φοβερούς κινδύνους: αν τον χάσει, θα χάσει τα πάντα (στ.411-412), γιατί δεν της έμεινε κανένας στον κόσμο (στ.413-430).
Ο Έκτορας, από την άλλη πλευρά, αντιλαμβάνεται πολύ καλά τους κινδύνους της μάχης, αλλά δεν μπορεί να κάνει πίσω για δύο λόγους: ντρέπεται το λαό του (στ.442-3), μα και ο ίδιος δε θέλει να κρυφτεί, αφού τέτοιος είναι ο χαρακτήρας του (στ.444-5)· έχει ευθύνες απέναντι στους Τρώες. Για την υπεύθυνη και γενναία στάση του θα τιμηθεί, θα δοξαστεί όχι μόνο ο ίδιος, αλλά και η γενιά του (στ.446)3. Είναι βασική υποχρέωση κάθε πολεμιστή να διατηρήσει και να αυξήσει τη δόξα της γενιάς του, ώστε αυτή να κληροδοτηθεί στην επόμενη γενιά.
Ακούγοντας το λόγο του, όμως, δεν βλέπουμε μόνο τον υπεύθυνο και σκληροτράχηλο πολεμιστή που διατηρεί μέσα του ισχυρή τη συναίσθηση του καθήκοντος, αλλά και τον τρυφερό πατέρα και σύζυγο (484-5): η τύχη των δικών του τον τυραννά (στ.451-3), ιδίως της γυναίκας του (στ.454-465) και του παιδιού του (στ.475-481). Η επική ειρωνεία είναι εδώ έντονη: η τόσο ευγενική αυτή μορφή, ο Έκτορας, δε θα ζήσει την ευτυχία που ονειρεύεται (στ.526-8)· στο τέλος του έπους θα θανατωθεί και θα ατιμαστεί το πτώμα του από τον μανιασμένο Αχιλλέα.
➤ προοοικονομία: σε ένα τμήμα του λόγου του που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί προφητικό, ο Έκτορας φαντάζεται την πτώση της Τροίας και τη σκληρή, ατιμωτική μοίρα της αγαπημένης του Ανδρομάχης4. Ο ποιητής εδώ προοικονομεί, προετοιμάζει τον ακροατή του για γεγονότα που γνωρίζουμε από τους μύθους ότι θα συμβούν στο μέλλον.
➤ ειρωνεία: στους στίχους 475-481 έχουμε μια χαρακτηριστική περίπτωση ειρωνείας: ο Έκτορας εύχεται να ζήσει δοξασμένος ο μικρός του γιος, γιατί δεν μπορεί να ξέρει ότι ο Αστυάνακτας θα βρει φριχτό τέλος5.
γ΄ σκηνή (στ. 497-502): η Ανδρομάχη επιστρέφει στο σπίτι της
➤ προοοικονομία: έχουμε στους στίχους 500-502, όπου η Ανδρομάχη και οι υπόλοιπες γυναίκες κλαίνε τον Έκτορα σαν να είναι ήδη νεκρός. Ο ποιητής προετοιμάζει τον αναγνώστη για το τραγικό τέλος του ήρωα.
δ΄ σκηνή (στ. 503-529): συνομιλία Έκτορα και Πάρη
➤ παρομοίωση: θεωρία για τον εκφραστικό αυτόν τρόπο δίνει το βιβλίο στη σελ. 79 (ερώτηση 9). Εδώ αναλύεται μια διεξοδική παρομοίωση (στ.506-513):
| Τι παρομοιάζεται; | Ο Πάρης (ομοίως απ’ την Πέργαμον ο Πριαμίδης Πάρης … με πόδια φτερωμένα, 512-514) |
| Με τι παρομοιάζεται; | Με καλοθρεμμένο, όμορφο και υπερήφανο άλογο που σπάει τα δεσμά του και τρέχει ελεύθερο στα αγαπημένα του μέρη. (και ως όταν σπάσει τον δεσμόν … γοργά τα γόνατά του, 506-511) |
| Ποιο το κοινό στοιχείο; | Η ομορφιά, το περήφανο παράστημα, η ταχύτητα και η ορμητικότητα. |
| Ποια η λειτουργία της παρομοίωσης; | Η παρομοίωση τονίζει τον τρόπο με τον οποίο ο Πάρης ορμά στη μάχη. |
Η παρομοίωση είναι πολύ συχνή στην καθημερινή μας ομιλία. Με τις παρομοιώσεις εξηγούμε καλύτερα αυτό που περιγράφουμε. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να περιγράψουμε πόσο γρήγορος είναι κάποιος, λέμε «τρέχει σαν λαγός»· ή αν κάποιος είναι πολύ δυνατός, λέμε «είναι δυνατός σαν λιοντάρι»· αν είναι πονηρός, λέμε «είναι αλεπού» κλπ. Μια σύντομη παρομοίωση έχει ο στ.514: ωσάν ήλιος …
➤ ειρωνεία: βρίσκουμε στους στίχους 526-529, όταν ο Έκτορας εύχεται να δει μαζί με τον αδελφό του μια μέρα την Τροία ευτυχισμένη. Οι αναγνώστες του έπους, όμως, ξέρουν από τον μύθο ότι η Τροία θα καταστραφεί και οι κάτοικοί της είτε θα εξοντωθούν είτε θα συρθούν στη σκλαβιά. Ο Έκτορας εδώ κάνει μια ευχή που δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί ποτέ -αν και ο ίδιος, βέβαια, δεν μπορεί να το γνωρίζει. Το γνωρίζει, όμως, ο αναγνώστης, που θλίβεται για τον μάταιο αγώνα του Έκτορα και των Τρώων.
Σημειώσεις:
[1] Ομήρου Οδύσσεια, Α΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, σελ. 275.
[2] Ε. Κακριδή, Η διδασκαλία των ομηρικών επών, σελ. 64-65.
[3] Γίνεται λόγος εδώ για την ομηρική «αιδώ», ένα ανάμεικτο συναίσθημα ντροπής για το τι θα πουν οι άλλοι, αλλά και σεβασμού αυτής της κοινής γνώμης. Αυτός «ο φόβος της ατίμωσης» ήταν το πλέον διαδεδομένο συναίσθημα της ομηρικής κοινωνίας. (πηγή: βιβλίο του καθηγητή, σελ.81)
[4] «Ύστερα από το θάνατο του άντρα της και την καταστροφή της Τροίας, η Ανδρομάχη, λάφυρο του πολέμου, έπεσε στον κλήρο του Νεοπτόλεμου, του γιου του Αχιλλέα. Ο Νεοπτόλεμος, αφού σκότωσε τον Αστυάνακτα, σύμφωνα με ορισμένους, ή χωρίς να τον σκοτώσει, σύμφωνα με άλλους, πήρε μαζί του την Ανδρομάχη στην Ήπειρο, όπου ήταν βασιλιάς. Από την Ανδρομάχη απέκτησε τρεις γιους: τον Μολοσσό, τον Πίελο και τον Πέργαμο.» πηγή: Pierre Grimal, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991, σελ.87
[5] βλέπε και το 2ο παράλληλο κείμενο, σελ.78.
❦
Η Ελένη στα τείχη της Τροίας, πίνακας του βρετανού ζωγράφου Frederic Leighton, 1865
(πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα)
Γ 121-244, Τειχοσκοπία
Βασικά σημεία:
1. Έκφραση.
2. Ηθογράφηση Ελένης και Πρίαμου.
3. Γιατί η Ελένη εμφανίζεται στα τείχη; Μερικοί πρωταγωνιστές του έπους.
4. Αφηγηματικές τεχνικές: επιβράδυνση, επική ειρωνεία.
Ανάπτυξη:
1. Η απόδοση με το λόγο ενός έργου των εικαστικών τεχνών ονομάζεται στη φιλολογία έκφραση. Δες και το σχόλιο στους στ.125-128 (σελ.48 του βιβλίου).
2. Ηθογράφηση των προσώπων ενός λογοτεχνικού έργου είναι η παρουσίαση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς τους. Γίνεται αν ληφθούν υπόψη όσα λένε, σκέφτονται ή πράττουν τα πρόσωπα αυτά ή/και όσα λένε και σκέφτονται οι άλλοι ήρωες για τα πρόσωπα αυτά (δες και ερώτηση 5 της σελ.54 του βιβλίου). Σύμφωνα με αυτές τις οδηγίες παρακάτω θα ηθογραφήσουμε την Ελένη και τον Πρίαμο με βάση τα δοσμένα αποσπάσματα:
Παρακολουθήστε ένα έξοχο ντοκιμαντέρ κινουμένων σχεδίων γαλλικής παραγωγής με τίτλο Η οργή του Αχιλλέα. Στο ντοκιμαντέρ θίγονται τα κυριότερα θέματα που συναντήσαμε στην πρώτη ραψωδία της Ιλιάδας:
Το βίντεο δεν έχει ελληνικούς υπότιτλους. Μια πρόχειρη λύση είναι η εξής: μπορείτε να επιλέξετε γαλλικούς υπότιτλους πατώντας το γρανάζι κάτω δεξιά και έπειτα, από το ίδιο σημείο, να επιλέξετε αυτόματη μετάφραση. Από την αναδυόμενη λίστα επιλέξτε τα ελληνικά. Επειδή η μετάφραση γίνεται αυτόματα από μηχανή και δεν την έχει επιμεληθεί μεταφραστής, θα δείτε μερικά λάθη.
❦
Δίας και Θέτις (1811): πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ενγκρ. Φιλοξενείται στο Μουσείο Γκρανέ (Musée Granet) στο Αιξ-αν-Προβάνς (Γαλλία). [πηγή: Βικιπαίδεια]
Α 494-612, Σκηνές από τον Όλυμπο
Βασικά σημεία:
1. Σκηνές και περιεχόμενο.
2. Το αποτέλεσμα της συνάντησης Θέτιδας-Δία.
3. Ανθρωπομορφισμός.
4. Γιατί η Ήρα είναι με το μέρος των Αχαιών;
Μήνις Αχιλλέα από τον Johann Heinrich Tischbein (τον πρεσβύτερο)
Α 54-306, Συνέλευση των Αχαιών – Σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα
Βασικά σημεία:
1. Ενότητες και επιχειρηματολογία.
2. Σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα. Ποιο το αποτέλεσμα της συνέλευσης;
3. Το ζήτημα της τιμής του ήρωα.
4. Ανθρωπομορφισμός: ενανθρώπιση ή επιφάνεια;
5. Αφηγηματικές τεχνικές.
Η ικεσία του Χρύση. Ψηφιδωτό από την οικία των Νυμφών, Νεάπολη, 4ος αι. μ.Χ.
Βασικά σημεία:
1. Η δομή του επικού προοιμίου. Το θέμα του έπους.
2. Η προϊστορία της φιλονικίας Αγαμέμνονα και Αχιλλέα: το αίτημα του Χρύση και η απάντηση του Αγαμέμνονα.
3. Η προσευχή του Χρύση· η δομή της ομηρικής προσευχής.
4. Ανθρωπομορφισμός. Ο ρόλος των θεών.
5. Προοικονομία.
6. Σχήματα λόγου.