Οι ποικίλοι εικονογραφικοί τύποι της Παναγίας

στη βυζαντινή τέχνη

Της Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη

Διευθύντριας Βυζαντινού Μουσείου Αθήνας

Ζωοδόχος Πηγή

πηγή: Παναγίες της Πόλης, σελ..25 (αφιερωματικό τεύχος της εφημερίδας Καθημερινή, 16.8.1998)

Από τα πιο γνωστά και δημοφιλή προσκυνήματα του Βυζαντίου ήταν η Θεοτόκος της Πηγής, που, σύμφωνα με την πιο αποδεκτή μαρτυρία, ήταν κτίσμα του Ιουστινιανού. Κατά τον Προκόπιο, ο Ιουστινιανός αφιερώνει ναό στην Παναγία και σε τόπο με το όνομα «Πηγή». Αναφερόμενος στον ναό δεν βρίσκει λόγια να περιγράψει το μέγεθος και το μεγαλείο του, που ξεπερνούσε τότε όλα τα υπόλοιπα ιερά της Πόλης. Η ιστορία και η παρουσία της Μονής με το όνομα «Θεοτόκος της Πηγής» μαρτυρείται μέχρι τον 14ο αιώνα, όταν αρχίζει να γίνεται γνωστή ως Ζωοδόχος Πηγή. Το 1527, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Pierre Gilles, ο ναός φαίνεται να έχει πάψει να υπάρχει.

Είναι γνωστά τα θαύματα που έκαναν φημισμένο το προσκύνημα της Ζωοδόχου Πηγής στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς να γίνεται λόγος για θαυματουργή εικόνα του ναού μέχρι τον 14ο αιώνα, όταν εμφανίζονται οι πρώτες περιγραφές εικόνας της Ζωοδόχου Πηγής. Από τον 14ο αιώνα, στοιχεία εικονογραφικά της εικόνας της Ζωοδόχου Πηγής δίνονται και στα επιγράμματα του Μανουήλ Φιλή που απευθύνονται σε εικόνες της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής και τη συνδέουν με κρουνούς υδάτινους.

Από τον 14ο λοιπόν αιώνα τουλάχιστον, τα εικονογραφικά στοιχεία που ορίζουν την εικόνα της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, επωνυμία που είχε δοθεί από την ποίηση στην Παναγία ήδη από τον 9ο αιώνα, είναι οι υδάτινοι κρουνοί, πάνω στους οποίους ο ζωγράφος δείχνει την Πηγή των θαυμάτων. Περιγραφή επίσης πολυπρόσωπης παράστασης με τη φιάλη, την Παναγία Βρεφοκρατούσα και άλλα σχετιζόμενα με θαύματα και την ιστορία της πρόσωπα δίνεται με λεπτομέρειες από τον Νικηφόρο Κάλλιστο.

Το τελευταίο αυτό εικονογραφικό σχήμα, που δεν είναι γνωστό στην εικονογραφία του 14ου αιώνα, εμφανίζεται πολύ αργότερα με άξια δείγματα εικόνων του 18ου αιώνα.

Αντίθετα, ο τύπος που επικρατεί τον 14ο αιώνα παριστάνει την Παναγία στον τύπο της Βλαχερνίτισσας με ανοιχτά τα χέρια και τον Χριστό Εμμανουήλ στους κόλπους της πάνω από τη φιάλη της θαυματουργής πηγής. Η παράσταση με ανάλογο σχήμα εμφανίζεται σε τοιχογραφία στο Αφεντικό [πληροφορίες για τον ναό εδώ] και στον ναό των Αγίων Θεοδώρων του Μυστρά.Συνεχίστε την ανάγνωση

Οι ποικίλοι εικονογραφικοί τύποι της Παναγίας

στη βυζαντινή τέχνη

Της Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη

Διευθύντριας Βυζαντινού Μουσείου Αθήνας

Βλαχερνίτισσα

Εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας (πηγή: searchculture)

Από τα πιο φημισμένα ιερά της Βασιλεύουσας και το πιο σεβαστό από εκείνα που αφιερώθηκαν εκεί στην Παναγία, ο ναός της Παναγίας των Βλαχερνών.

Για τη θεμελίωση, αποπεράτωση, επέκταση και τελικά εκ βάθρων ανοικοδόμηση του φημισμένου αυτού προσκυνήματος συνδέθηκαν αυτοκρατορικά ονόματα, όπως η Πουλχερία και ο Μαρκιανός, ο Ρωμανός ο Λεκαπηνός, ο Ρωμανός ο Διογένης, ο Μιχαήλ Δούκας, ο Λέων ο Α΄ και ο Βασίλειος ο Β΄ και εκτός από σημείο αναφοράς για σημαντικά πολιτικά και ιστορικά γεγονότα, υπήρξε το λαμπρό ενδιαίτημα, αλλά και πολύτιμη σορός για σπάνια και ιερά κειμήλια του Βυζαντίου.

Ανάμεσα σ’ αυτά ήδη από τον 8ο αιώνα μαρτυρείται εικόνα θαυματουργή της Παναγίας με τον Χριστό. Μια ακόμη αρχαία και πολύτιμη εικόνα της Βλαχερνίτισσας, της οποίας δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τον ακριβή εικονογραφικό τύπο, αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια ανακαίνισης της εκκλησίας από τον Ρωμανό Γ΄ τον Αργυρό.

Στη δεξιά πλευρά του ναού υπήρχε θαυματουργή επίσης εικόνα της Παναγίας, μπροστά στην οποία, κατά τον Εσπερινό της Παρασκευής, οι Βυζαντινοί ζούσαν το θαύμα της αποκάλυψης της εικόνας από το βήλο που την κάλυπτε, καθώς αυτό αποσυρόταν για να αφήσει ελεύθερη την όψη της και επανερχόταν στη θέση του την Κυριακή την ίδια ώρα.

Η αβεβαιότητα που υπάρχει για τον εικονογραφικό τύπο των παλαιότερων εικόνων της Παναγίας φαίνεται να ισχύει και για την τελευταία σεβάσμια εικόνα της Πόλης.Συνεχίστε την ανάγνωση

Οι ποικίλοι εικονογραφικοί τύποι της Παναγίας

στη βυζαντινή τέχνη

Της Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη

Διευθύντριας Βυζαντινού Μουσείου Αθήνας

Η ΠΑΝΑΓΙΑ, το πιο λατρεμένο πρόσωπο της Χριστιανοσύνης, συνδέθηκε από τα πρώτα παλαιοχριστιανικά χρόνια με την Κωνσταντινούπολη, που λέγεται ότι αφιερώθηκε σε αυτήν και ήταν εκεί όπου ιδρύθηκαν και σεβάστηκαν Ιερά της και λατρεύτηκαν οι σημαντικότερες και θαυματουργές εικόνες της.

Τις εικόνες της Παναγίας επικαλέστηκαν συχνά οι Βυζαντινοί στις συμφορές τους, όπως στην Πολιορκία των Αράβων το 717, ή στους θριάμβους των αυτοκρατόρων τους, όπως συνέβη συχνά, με χαρακτηριστικότερα επεισόδια το θρίαμβο του Ιωάννη Τσιμισκή που γύρισε από τις νίκες του εναντίον των Βουλγάρων και τη θριαμβευτική είσοδο στην Πόλη του Μιχαήλ Η΄ του Παλαιολόγου κατά την ανακατάληψή της το 1261.

Πολλές οι ιστορικές μαρτυρίες που συνδέονται με τα θαύματα και τον ευεργετικό ρόλο των θαυματουργών εικόνων της Πόλης, πολλοί οι θρύλοι και οι παραδόσεις, πολλή αγάπη και λατρεία γι’ αυτές και μεγάλη η τέχνη που τις κόσμησε.

Είναι, όπως μαρτυρούνται επίσης, πολλές οι εικόνες που τεκμηριώνονται ιστορικά με περιγραφές από τις λιτανείες, τις αγρυπνίες σε συνάξεις και τις τελετουργίες και είναι οι λίγες για τις οποίες μπορούμε με βεβαιότητα τώρα και όσο μας επιτρέπει η έκταση αυτής της μικρής προσέγγισης στο σημερινό αφιέρωμα.

Αγιοσορίτισσα

Παναγία Αγιοσορίτισσα, εικόνα από τη Γεωργία, 11ος-12ος αι. (πηγή: Βικιπαίδεια)

Από τις θαυματουργές και ιδιαίτερα λατρεμένες εικόνες της Πόλης, η Παναγία η Αγιοσορίτισσα συνδέθηκε με τον ναό της Παναγίας των Χαλκοπρατείων, όπου πάνω στην Τράπεζα του Ιερού φυλασσόταν μέσα στην Αγία Σορὸ (αργυρή λειψανοθήκη) η ζώνη της Παναγίας.

Το ιερό αυτό κειμήλιο πρέπει να αποκτήθηκε από την Παναγία των Χαλκοπρατείων πριν από τον 7ο αιώνα, εποχή κατά την οποία είχε ήδη καθιερωθεί η εορτή της κατάθεσης της ζώνης της Παναγίας στο ναό, σύμφωνα με τα τροπάρια της εορτής, που συνέταξε τότε ο Μάξιμος ο Ομολογητής.Συνεχίστε την ανάγνωση