Στο βίντεο μπορείτε να παρακολουθήσετε μια ενδιαφέρουσα εισήγηση του καθηγητή Μαρκ Μαζάουερ, ο οποίος επιχειρεί να εξηγήσει τους λόγους της επιτυχίας της Ελληνικής Επανάστασης. Παρακάτω θα βρείτε μια καταγραφή των σημαντικότερων, κατά τη γνώμη μου, σημείων. Ο διάλογος που ακολουθεί μετά την εισήγηση προσθέτει πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες, γι’ αυτό κατέγραψα και από εκεί μερικά σημεία.
♦
3΄50΄΄ Τα περισσότερα μέλη της Φιλικής Εταιρείας δεν περίμεναν να πετύχουν οι Έλληνες μόνοι τους. Ο Υψηλάντης -και πολλοί άλλοι- περίμενε να εμπλακούν οι Ρώσοι.
5΄30΄΄ Πολλοί πίστευαν ότι το ελληνικό κίνημα ήταν ενέργεια αυτοκτονίας. Γιατί;
(α) η τεράστια διαφορά στις στρατιωτικές δυνάμεις: οι Οθωμανοί μπορούσαν να κινητοποιήσουν 60.000 στρατιώτες, οι Έλληνες 15.000.
(β) η οικονομική δυνατότητα (με μια εξαίρεση στην περίπτωση του στόλου).
7΄30΄΄ δεν προκάλεσε έκπληξη το ότι οι Οθωμανοί συνέτριψαν το ελληνικό κίνημα στον Δούναβη. Η επανάσταση στη Βόρεια Ελλάδα συνετρίβη την άνοιξη του 1822.
9΄ μόνο στον Μοριά οι Έλληνες είχαν υπεροχή. Πώς το κατάφεραν;
(α) το δημογραφικό ζήτημα.
(β) οι περιορισμένες οθωμανικές στρατιωτικές δυνάμεις: ο οθωμανικός στρατός ίσως κρατούσε τον Μοριά, αν ο Χουρσίτ πασάς δεν έφευγε με στράτευμα, για να χτυπήσει τον Αλή πασά στα Γιάννενα (αυτή ήταν η προτεραιότητα του σουλτάνου).
10΄30΄΄ το καλοκαίρι του 1822 ο στόλος των Σπετσιωτών δεν άφησε τις ενισχύσεις των Οθωμανών να φτάσουν από τη Μ. Ασία στον Μοριά. Ο Μοριάς ήταν στο τέλος της γραμμής ανεφοδιασμού. Ήταν μια δοκιμασία της οθωμανικής διοικητικής μηχανής, η οποία απέτυχε. Γιατί είναι σημαντικό αυτό; Επειδή η περίοδος των επιχειρήσεων διαρκούσε από τον Απρίλιο μέχρι τον Νοέμβριο. Μόνο κατ’ εξαίρεση γίνονταν επιχειρήσεις τους μήνες του χειμώνα.
12΄ Με βάση αυτά θα περίμενε κανείς οι Οθωμανοί να ανακατακτήσουν την Πελοπόννησο το 1822. Τα γεγονότα του 1822 εκεί είναι πολύ σημαντικά, γιατί αποκάλυψαν τις ελλείψεις της αλυσίδας ανεφοδιασμού, κάποιες κακές στρατιωτικές αποφάσεις, την εξάρτηση από τα αλβανικά στρατεύματα. Από την άλλη, το ότι το Μεσολόγγι, χωρίς αξιόλογη οχύρωση, αντιστάθηκε απέναντι σε δύο έμπειρους στρατηγούς δείχνει την κρίση που υπήρχε στο οθωμανικό στράτευμα.
13΄ Κάτι στο οποίο ίσως οι ιστορικοί δεν έχουν δώσει αρκετή σημασία είναι οι συνέπειες της πτώσης του Αλή πασά και ιδίως η αυτοκτονία (μάλλον) του Χουρσίτ πασά (έπεσε στη δυσμένεια του σουλτάνου) στα τέλη του 1822, που στέρησε τον οθωμανικό στρατό από έναν πολύ αποτελεσματικό διοικητή. Έτσι, στα τέλη του 1822 οι Έλληνες κρατούν την Πελοπόννησο και μέρος της Στερεάς, πράγμα που δείχνει τις ελλείψεις του οθωμανικού στρατού.
14′ ακολουθούν 3 χρόνια με αδιέξοδο: καμία πλευρά δεν επικρατεί.
15΄30΄΄ έκθεση Λαντλ (διπλωμάτης, 1825): οι Μεγάλες Δυνάμεις πίστευαν αρχικά ότι οι Έλληνες θα χάσουν γρήγορα, γι’ αυτό αγνόησαν το φιλελληνικό κίνημα και έμειναν πιστές στις αντεπαναστατικές αρχές της Ιερής Συμμαχίας. Όμως, όσο κρατά το αδιέξοδο, τόσο γίνεται δυσκολότερο για τις Δυνάμεις να επιτρέψουν τη συνέχιση της κατάστασης και [γίνεται δυσκολότερο] να αντιμετωπίζουν τον αγώνα των Ελλήνων ως ριζοσπαστικό επαναστατικό κίνημα, όπως των Καρμπονάρων, αντί για έναν απεγνωσμένο αγώνα σκλαβωμένων χριστιανών που καταπιέζονται από μουσουλμάνους. Ο χρόνος δούλευε υπέρ των Ελλήνων, αρκεί να μην έχαναν.
17΄ Το διάστημα 1823-25 οι δύο πλευρές αναδιοργανώνονται: οι Έλληνες αποτυγχάνουν και οι Οθωμανοί πετυχαίνουν. Οι Έλληνες δεν καταφέρνουν αν αξιοποιήσουν τα αγγλικά δάνεια για την βελτίωση της στρατιωτικής κατάστασης. Ο σουλτάνος πετυχαίνει, γιατί φέρνει τους Αιγύπτιους.
20΄ από στρατιωτικής άποψης ο χρόνος κυλά σε βάρος των Ελλήνων και περί το καλοκαίρι του 1827 η κατάσταση είναι πολύ άσχημη γι’ αυτούς.
20΄30΄΄ από την άλλη, η ευρωπαϊκή διπλωματία αρχίζει να αλλάζει στάση. Ο σουλτάνος θεωρεί παράνομη κάθε ευρωπαϊκή επέμβαση στα εσωτερικά του κράτους του. Οι στρατιωτικοί διοικητές του όμως έχουν μία στρατηγική: όσο πετυχαίνουν να κάνουν “καπάκια” οι αρματολοί και όσο οι χωρικοί της Πελοποννήσου αποδέχονται την οθωμανική εξουσία, τόσο μπορούν να εμφανίζονται στην Ευρώπη και να ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει επανάσταση. Τότε, καλοκαίρι του 1827, ο Κολοκοτρώνης γράφει στα Απομνημονεύματά του ότι φοβήθηκε περισσότερο, γιατί οι κάτοικοι της νότιας και δυτικής Πελοποννήσου άρχισαν να υποτάσσονται στον Ιμπραήμ.
22΄ οι Έλληνες, από την άλλη, προσπαθούν να κινήσουν φιλελληνικά αισθήματα. Αυτό συμπίπτει με τους στόχους του Κάνινγκ, που θέλει να διασπάσει την Ιερή Συμμαχία. Βλέπει ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει την ελληνική επανάσταση, για να χωρίσει τη Ρωσία από την Αυστρία. Έτσι, ελληνική και βρετανική πολιτική συμπίπτουν και αυτό οδηγεί στη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Συμπέρασμα: πώς οι Έλληνες κέρδισαν τον πόλεμο; Με το να μην τον χάσουν! Αυτό που έπρεπε να κάνουν ήταν να μην χάσουν. Ο σουλτάνος έπρεπε να νικήσει και μάλιστα γρήγορα, αλλά απέτυχε.
Ερωτήσεις
25΄ ποιος ο ρόλος του στόλου;
[Mazower] τα πλοία βάζουν τα νησιά στον πόλεμο. Η βασική συμμετοχή τους ήταν το 1821 και 1822. Όμως, ο στόλος δεν μπορεί να εμποδίσει την πτώση του Μεσολογγίου και της Αθήνας.
[Χαρλαύτη] επισημαίνει την προσφορά των κουρσάρων.
34΄ [Δελής] επισημαίνει ότι στον οθωμανικό στόλο υπηρετούσαν πολλοί Έλληνες από τα νησιά του Αιγαίου και ότι τα πληρώματα του οθωμανικού στόλου σε γενικές γραμμές δεν είχαν μεγάλη πείρα. Από την άλλη, τα πληρώματα των ελληνικών εμπορικών πλοίων είχαν αποκτήσει πείρα λόγω των ναπολεόντειων πολέμων και της ταραγμένης κατάστασης που επικρατούσε στη Μεσόγειο. Τα πλοία, παρότι εμπορικά, ήταν οπλισμένα. Ο ελληνικός στόλος δεν μπορούσε να νικήσει τον οθωμανικό ή τον αιγυπτιακό -ίσως να κερδίσει μία ή δύο ναυμαχίες, αλλά όχι να επικρατήσει ολοκληρωτικά. Χρησιμοποιούσαν αντάρτικες πρακτικές, π.χ. τα πυρπολικά. Ο ελληνικός στόλος κατάφερε να ελέγξει βασικές περιοχές γύρω από την Πελοπόννησο και ήταν μία διαρκής απειλή, αλλά δεν μπορούσε βέβαια να συντρίψει τον οθωμανικό στόλο.
39΄20΄΄ [Μαζάουερ] γιατί μπλέχτηκαν οι Ευρωπαίοι; Αν ήταν μόνο μία σύγκρουση στην ξηρά, θα μπλέκονταν; Δεν είμαι σίγουρος. Στην περίπτωση της Σερβίας, λίγα χρόνια νωρίτερα, κανένας δε νοιάστηκε. Θεωρώ σημαντικό ότι η αποσταθεροποιητική λειτουργία του ελληνικού στόλου ήταν ένας κρίσιμος παράγοντας [για την εμπλοκή των Ευρωπαίων].
49΄30΄΄ [Μεγαπάνος] γιατί ο οθωμανικός στρατός τα κατάφερε στα βόρεια και όχι στη Ρούμελη και στον Μοριά;
[Μαζάουερ] πρέπει να έπαιξε ρόλο η γεωγραφία, οι δυνατότητες της διοικητικής μηχανής (επιμελητεία), οι στρατιωτικές δυνάμεις.
52΄30΄΄ ερώτηση: (α) οι Τούρκοι μιλούν για αποστασία, όχι για επανάσταση, περιορισμένη στην Πελοπόννησο, (β) ο πόλεμος χάθηκε λόγω της ευρωπαϊκής επέμβασης, (γ) το 1944 η πρώτη ιστορία της Ελλ. Επανάστασης στην Τουρκία. Η βασική ιδέα: νίκη στην ξηρά, ήττα στη θάλασσα. Από τη στιγμή που επαναστάτησαν οι Έλληνες, οι Τούρκοι δεν είχαν πληρώματα για τον στόλο. Πώς λειτούργησαν διάφοροι εξωτερικοί παράγοντες (π.χ. το πολιτισμικό κεφάλαιο των Ελλήνων) απέναντι στα παραπάνω σημεία της τουρκικής οπτικής;
[Μαζάουερ] (α) κρίνοντας από τα αποτελέσματα επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για επανάσταση. Μπορεί να εξετάσει κανείς κάποιες παραμέτρους, όπως τη φύση της πολιτικής εξουσίας, το κυρίαρχο θρησκευτικό δόγμα, τη διοικητική μηχανή, τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας, τη λειτουργία της οικονομίας, τη φύση της κοινωνίας. Ένα ενδιαφέρον ερώτημα θα ήταν αν ξεκίνησε ως επανάσταση: για κάποιους ήταν ξεκάθαρα επανάσταση, αλλά για τους πολλούς χωρικούς ήταν κάτι διαφορετικό. (β) για την ευρωπαϊκή επέμβαση: οι Τούρκοι έχουν και δεν έχουν δίκιο. Δεν ήταν λίγο το ότι δεν ηττήθηκαν οι ελληνικές δυνάμεις. Η επάνδρωση των πλοίων στηρίχτηκε στην ελληνική παραγωγή και στους ελληνικούς πόρους. Είναι μυστήριο για μένα πώς συνέχισε η αγροτική οικονομία να λειτουργεί αποτελεσματικά τα χρόνια του πολέμου, να τροφοδοτεί τον στόλο και να συντηρεί την πολεμική προσπάθεια. Ο Κάνινγκ χρησιμοποίησε αυτό το πράγμα για τους δικούς του σκοπούς, αλλά η αντίσταση υπάρχει.
66΄ ερώτηση: ποιο ρόλο έπαιξαν στη στάση των Ευρωπαίων οι σφαγές σε Χίο, Κάσο, Ψαρά;
[Μαζάουερ] προκάλεσε οργή, η οποία υποχώρησε. Αυτό που έφερε την αλλαγή ήταν η επέμβαση των Αιγυπτίων και η πτώση του Μεσολογγίου. Κρίσιμο το 1825-26: οι Βρετανοί ανησύχησαν πολύ, όταν οι Ρώσοι τους ενημέρωσαν ότι ο Ιμπραήμ σκοπεύει να κάνει πόλεμο εξολόθρευσης.
68΄30΄΄ γιατί δεν επενέβησαν οι Ρώσοι;
[Μαζάουερ] Ο τσάρος ανησυχεί περισσότερο για την επανάσταση στην Ευρώπη, παρά για την τύχη των χριστιανών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1825 αλλάζει στάση.
Για τις σφαγές: πολλοί ευρωπαίοι διπλωμάτες αποδέχονται ότι οι σφαγές σε αυτά τα μέρη του κόσμου είναι μια πραγματικότητα. Η υποδούλωση σε μεγάλη κλίμακα είναι κάτι διαφορετικό: προκαλούν δημόσια οργή, ενώ οι σφαγές όχι, κατά την άποψή μου. Κατά έναν περίεργο λόγο, αυτό που τρέλανε τους πάντες ήταν το σχέδιο του Ιμπραήμ, το καλοκαίρι του 1827, να δώσει 10.000 τσεκούρια στους στρατιώτες του, για να κόψουν τις ελιές και να ξεριζώσουν τα αμπέλια. Ο Κολοκοτρώνης το αναφέρει στις επιστολές του: “κανείς δεν το έκανε αυτό μέχρι τώρα!”
71΄30΄΄ οι επαναστάτες δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στον τακτικό αιγυπτιακό στρατό: ήταν ζήτημα τακτικής (οι μικρές ομάδες με τις οποίες πολεμούσαν οι Έλληνες) ή η διχόνοια ανάμεσα στις φατρίες;
[Μαζάουερ] ο Ιμπραήμ είναι ένας χαρισματικός ηγέτης που διοικεί από το μέτωπο, είχε επιτυχίες στο παρελθόν και θα έχει και στο μέλλον. Απέναντί του είναι ο Κουντουριώτης, ο οποίος, σύμφωνα με μαρτυρίες, δεν ξέρει ούτε να ιππεύει. Δεν έχει αίσθηση της στρατηγικής και ευχόταν να είναι στην Ύδρα και όχι στην ξηρά. Στις πρώτες μάχες στη Μεσσηνία (άνοιξη και καλοκαίρι του 1825) οι Αιγύπτιοι έχουν την πρωτοβουλία, παρόλο που συχνά είναι λιγότεροι. Είναι πιο τολμηροί, οι Ρουμελιώτες αποχωρούν, ο Κολοκοτρώνης προσπαθεί να συγκεντρώσει έναν επαρκή αριθμό πελοποννησιακών ομάδων μετά από ένα χρόνο εμφυλίου πολέμου. Είναι αδύνατο. Οι Αιγύπτιοι έχουν τρομοκρατήσει τον πληθυσμό, οι ελληνικές ομάδες καραδοκούν στους λόφους και στα βουνά και δεν μπορούν να προστατέψουν αποτελεσματικά τα χωριά.
77΄ ερώτηση: τα “καπάκια” ήταν μερικές φορές ένα σχέδιο, για να απομακρύνουν τον εχθρό από μια περιοχή και όχι απαραίτητα ήττα του οπλαρχηγού. Συμφωνείτε;
[Μαζάουερ] Στη Ρούμελη οι οπλαρχηγοί δεν ήθελαν πιθανότατα να διώξουν τους Οθωμανούς, αλλά να πετύχουν ό,τι καλύτερο μπορούσαν και να αυξήσουν τη δύναμή τους.
78΄30΄΄ ποιος ο βαθμός ανεξαρτησίας των Αιγυπτίων από την Οθωμανική αυτοκρατορία και τι είχαν υποσχεθεί οι Οθωμανοί στον Ιμπραήμ για την εμπλοκή του;
[Μαζάουερ] Ο Μεχμέτ Αλή ήταν πασάς της Αιγύπτου και σε κάποιο βαθμό έπρεπε να κάνει αυτό που του έλεγε ο σουλτάνος. Είχαν υποσχεθεί να κάνουν τον Ιμπραήμ πασά του Μοριά. Ο σουλτάνος (Μαχμούτ) χρειάζεται τον Μεχμέτ, είναι χαμένος χωρίς αυτόν, και ο Μεχμέτ πρέπει να υπακούσει στον σουλτάνο. Μπορείτε να δείτε τι συμβαίνει ανάμεσά τους σε δύο περιπτώσεις. Όταν ο Κανάρης επιχειρεί να ρίξει ένα πυρπολικό στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας, αλλά αποτυγχάνει και διαφεύγει, ο Μεχμέτ Αλή εξοργισμένος μπαίνει σ’ ένα πλοίο και τον κυνηγά. Λείπει από την Αλεξάνδρεια περίπου μια εβδομάδα και αυτό το διάστημα το οθωμανικό ναυτικό, υπό τον Χουσρέφ πασά, φτάνει από το Μεσολόγγι στην Αλεξάνδρεια για ανεφοδιασμό. Ο Χουσρέφ και ο Μεχμέτ Αλή είναι σκληροί αντίπαλοι εδώ και 20 σχεδόν χρόνια. Όλοι λοιπόν νομίζουν ότι ο Χουσρέφ έχει έρθει ύστερα από εντολή του σουλτάνου, για να ανατρέψει τον Μεχμέτ Αλή. Το δεύτερο: μετά το Ναβαρίνο ο Μεχμέτ Αλή στέλνει τον γιο του και του λέει ότι πρέπει να κάνεις αυτό που σου λέει ο σουλτάνος. Όταν μαθαίνει τη συνθήκη του Λονδίνου, προσπαθεί να πείσει τον σουλτάνο ότι ακολουθεί στρατηγική αυτοκτονίας. Αν ο σουλτάνος επιμείνει στη σύγκρουση, θα χάσει το οθωμανικό ναυτικό. Έχει βεβαίως απόλυτο δίκιο, αλλά λέει στον γιο του να υπακούσει στον σουλτάνο. Εδώ υπάρχει διπλό παιχνίδι: δε συμφέρει στον Μεχμέτ να καταστραφεί ο αιγυπτιακός στόλος, αλλά τον συμφέρει να καταστραφεί ο οθωμανικός. Τον βολεύει να χρεωθεί ο σουλτάνος μία καταστροφή.
Οι ευρωπαίοι διπλωμάτες μετά την είδηση για τη ναυμαχία στο Ναβαρίνο είναι κατάπληκτοι από τη διαφορά στην αντίδραση του σουλτάνου, που δεν μπορεί να συγκρατήσει την οργή του, και του Μεχμέτ Αλή, που είναι ασυνήθιστα ήρεμος. Ο λόγος ήταν όχι μόνο ότι το είχε προβλέψει, αλλά επειδή βλέπει και τον δρόμο για την τελική χειραφέτηση από τους Οθωμανούς.
❦
