Κείμενο αναφοράς: Πλάτων, Πρωταγόρας, 322a-323a

 

Βασικά σημεία

1. Ανάπτυξη πολιτισμού.

2. Γίνεται χωρίς πολιτική τέχνη;

3. Ο Δίας βάζει το χέρι του.

4. Ο Πρωταγόρας ανακεφαλαιώνει -συμπεράσματα.

5. Γλωσσικές επιλογές.

 

Ανάπτυξη

1. Ο άνθρωπος αξιοποιεί αμέσως τα θεϊκά δώρα και ο πολιτισμός κάνει την εμφάνισή του: πίστη στους θεούς και λατρεία, δημιουργία γλώσσας, κατασκευή σπιτιών κλπ. σηματοδοτούν τα πρώτα φανερώματα του πολιτισμού.

Η σειρά με την οποία αναφέρονται οι πολιτισμικές κατακτήσεις του ανθρώπου δεν είναι χρονική αλλά αξιολογική, κατιούσας κλίμακας. Έτσι, προτάσσονται η θρησκεία και η γλώσσα (πνευματικός πολιτισμός) και ακολουθούν κατασκευές και επινοήσεις για την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του ανθρώπου (υλικός πολιτισμός). Η σειρά είναι κατιούσα, αφού αρχίζει με το πνευματικά υψηλότερο, τη θρησκεία, και τελειώνει με το υλικά κατώτερο και πλέον αυτονόητο, την τροφή. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε τα επιρρήματα «πρῶτον» και «ἔπειτα» πρέπει να τα εννοήσουμε με αξιολογική και διαιρετική σημασία και όχι χρονική.¹

 

θείας μετέσχε μοίρας: το μερίδιο στη θεϊκή φύση είναι βέβαια η κατοχή της φωτιάς, αλλά και η ἔντεχνος σοφία (τεχνικές γνώσεις), που έδωσαν στον άνθρωπο την ικανότητα να αναπτύξει τεχνικό πολιτισμό.

Στο πλαίσιο του μύθου η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη, χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό:

α) γιατί το κατείχαν ως τότε μόνο οι θεοί,

β) γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα,

γ) γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη, με την έννοια της κορυφαίας, και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας.

Η φωτιά αλλά και οι τεχνικές γνώσεις, η «έντεχνος σοφία», επέτρεψαν στον άνθρωπο να δημιουργήσει τεχνικό πολιτισμό, μεταβάλλοντας την όψη της φύσης, κατά κάποιο τρόπο σαν δημιουργός-θεός. Η μεταμορφωτική δύναμη του στοιχείου της φωτιάς θεωρούνταν αποκλειστικό κτήμα των θεών, δηλαδή στοιχείο της θεϊκής ουσίας και ένα από τα μυστικά της δύναμής τους.²

 

πρῶτον… θεοὺς ἐνόμισεν: ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής, διακήρυσσε δηλαδή ότι δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει αν υπάρχουν ή όχι θεοί. Όμως, στο μύθο του αναφέρει πως οι θεοί έπλασαν τον άνθρωπο και αυτοί του προσέφεραν τις απαραίτητες για την επιβίωσή του γνώσεις, δηλαδή την τεχνολογία και τη φωτιά (Προμηθέας) και την πολιτική οργάνωση (Δίας), γι’ αυτό οι άνθρωποι αμέσως καθιέρωσαν λατρείες προς τιμή τους. Η άποψη αυτή θα μπορούσε να δημιουργήσει ερωτηματικά, αν συσχετιστεί με τον αγνωστικισμό του σοφιστή.

Για να εξηγηθεί η φαινομενική αντίφαση πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο Πρωταγόρας δεν ήταν άθεος, αλλά αγνωστικιστής, δηλαδή πρέσβευε πως είναι αδύνατο για τον άνθρωπο να πιστοποιήσει την ύπαρξη ή να αντιληφθεί την ουσία των θεών:

«O Πρωταγόρας προσφέρεται να εκφράσει τις απόψεις του με τη μορφή είτε τεκμηριωμένου διαλόγου είτε μιας διήγησης ή παραβολής, και, όταν οι ακροατές του τον αφήνουν να διαλέξει ο ίδιος, προτιμά τη διήγηση, γιατί είναι πιο πιθανό να προκαλέσει μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Αυτό αποτελεί σαφή προειδοποίηση για μας ότι η αναφορά στους θεούς δεν είναι ανάγκη να ληφθεί στα σοβαρά, και μπορεί να αφαιρεθεί ως στολίδι του μύθου. Ο Πλάτων γνώριζε καλά ότι ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής σε θέματα θρησκείας (πρβλ. «Θεαίτητος», 162d), και δεν είχε πρόθεση να εξαπατήσει τους αναγνώστες του. Στην πραγματικότητα μετά το μύθο ακολουθεί μια ορθολογιστική εξήγηση των κύριων σημείων του, από την οποία απουσιάζει εντελώς ο θεϊκός παράγοντας. […] Ο ίδιος ο Πρωταγόρας κατά πάσα πιθανότητα αναγνώριζε ότι η λατρεία προσιδιάζει στον άνθρωπο και ίσως είναι κάτι το απαραίτητο, χωρίς όμως να παίρνει θέση σχετικά με την ύπαρξη του αντικειμένου της».³

 

Δεν πρέπει εξάλλου να ξεχνούμε πως όλα αυτά λέγονται στα πλαίσια ενός μύθου, τον οποίο ο σοφιστής χρησιμοποιεί, προκειμένου να στηρίξει τις απόψεις του:

«Το γεγονός αυτό […] επιβεβαιώνει ότι στα μάτια των συγχρόνων του ο Πρωταγόρας ούτε μιλούσε ούτε συμπεριφερόταν ως άθεος. Όμως ας μην κάνουμε υπερεκτιμήσεις: πρόκειται για μύθο, δηλαδή για έναν εικονικό τρόπο έκφρασης, που συνδέεται με τον παραδοσιακό καμβά, όπου ο καθένας κεντά κατά βούληση, για να προβάλλει ορισμένες ιδέες. Ο Πρωταγόρας μπορούσε να διαλέξει, αν θα χρησιμοποιούσε το μύθο ή το συγκροτημένο “λόγο”. Διάλεξε τον πρώτο, γιατί είναι χαριέστερος (320c)· είναι όμως φανερό ότι αυτή η “χάρη” βασίζεται κάπως στην επινόηση. Δεν έχει λοιπόν τόση σημασία η ποιητική επένδυση, με το Δία, τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα, όσο το τι συμβαίνει στους ανθρώπους και γιατί».⁴

 

διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν: το χωρίο δημιούργησε προβλήματα στους ερμηνευτές, αφού προηγουμένως δεν αναφέρεται κάποιος συγκεκριμένος θεός, αλλά θεοί (Ήφαιστος και Αθηνά)· επίσης, δύσκολα θα ταίριαζε η αναφορά του σοφιστή σε έναν θεό με τη μονοθεϊστική έννοια. Ίσως το αρχικό κείμενο να είχε τη γραφή τοῦ θείου που ισοδυναμεί με το τῶν θεῶν ή μπορεί να έχουμε περίπτωση προσθήκης σχολίου: στο αρχικό κείμενο δεν υπήρχε η φράση διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν, η οποία σημειώθηκε από κάποιον αναγνώστη ως επεξήγηση ανάμεσα στους στίχους του χειρογράφου· αργότερα, κάποιος αντιγραφέας τη θεώρησε τμήμα του κειμένου και την ενσωμάτωσε στο κείμενο.

Ο Πρωταγόρας αρχίζει την παρουσίαση των κατακτήσεων του ανθρώπου από τη θρησκεία, παρά τον θρησκευτικό αγνωστικισμό του. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί αρχικά με βάση την ανάγκη συνοχής του μύθου (θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν·) και λογικής αλληλουχίας των νοημάτων του μύθου. Δηλαδή, εφόσον οι άνθρωποι πήραν μέρος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς, σύμφωνα με τον μύθο, αυτό τους οδήγησε στην πίστη ότι υπάρχουν θεοί και ότι οι άνθρωποι έχουν πνευματική συγγένεια με αυτούς. Αποτέλεσμα ήταν να αναπτύξουν θρησκεία και θρησκευτική τέχνη.

Επιπλέον η πρόταξη θρησκευτικής συμπεριφοράς («ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν») και θρησκευτικού συναισθήματος («θεοὺς ἐνόμισεν») μπορεί να ερμηνευθεί και ως προβολή του υψηλότερου σημείου ανάπτυξης που παρουσίασε το ανθρώπινο είδος στο προμηθεϊκό στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι ο Πρωταγόρας αξιολόγησε τη θρησκεία ως πολύ σημαντική κατάκτηση του ανθρώπου ανάμεσα στις άλλες, γιατί δείχνει ότι ο άνθρωπος απέκτησε εξελικτικά τη δυνατότητα να τον απασχολεί η έννοια της δημιουργίας και να συνειδητοποιεί τη δική του θνητότητα απέναντι στην παντοδυναμία της φύσης. Από την άποψη της ιστορικής προσέγγισης η πίστη στους θεούς είναι εκδήλωση πνευματικής ωριμότητας του ανθρώπου, γιατί ο άνθρωπος περνά από την απλή, ενστικτώδη ύπαρξη στην αναζήτηση των παραγόντων που δημιούργησαν τη φύση και πιθανότατα και των τρόπων να τους επηρεάζει για τη βελτίωση των όρων της ζωής του. Έτσι οι άνθρωποι αναπτύσσουν θρησκεία και θρησκευτική τέχνη: αρχίζουν να πιστεύουν στην ύπαρξη των θεών και να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την οργάνωση και τέλεση των θρησκευτικών τελετών (κατασκευή βωμών και φιλοτέχνηση αγαλμάτων θεών).

Αναμφισβήτητα εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής, κάποιος δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών, ο σοφιστής Πρωταγόρας, κάνει αναφορά σ’ αυτούς στον μύθο. Οι απόψεις που δικαιολογούν την αναφορά αυτή είναι οι εξής:

α) ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόρα,

β) η λατρεία των θεών είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα, ένα ανθρωπολογικό δεδομένο που χρειάζεται εξήγηση.

γ) η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται να είναι συμβολική: ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση, ενώ ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμής αποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας, που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων και εξασφαλίζουν ισορροπία.⁵

 

ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν: το μόνος (υποκείμενο του ρ. ἐνόμισεν) αντί του μόνον είναι ορθότερο γραμματικά· η γραφή μόνον, αν δεν είναι σφάλμα των αντιγραφέων, οφείλεται σε έλξη του τύπου ζῴων.

 

φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο: οι σοφιστές, όπως και ο Πρωταγόρας στο σημείο αυτό, υποστηρίζουν την άποψη ότι η δημιουργία της γλώσσας είναι προϊόν της ανθρώπινης πολιτισμικής ανάπτυξης. Παράλληλα στην αρχαιότητα διάχυτη ήταν και η αντίληψη -που εκφράζει και ο Ηρόδοτος στο έργο του⁶– ότι η γλώσσα δόθηκε εξαρχής στον άνθρωπο από τους θεούς.

Η νεότερη γλωσσολογική επιστήμη δικαιώνει τους σοφιστές και περιγράφει μάλιστα τη διπλή άρθρωση της γλώσσας:

• στο επίπεδο των φθόγγων, με αποτέλεσμα το σχηματισμό λέξεων
• στο επίπεδο των λέξεων (σύνταξη), με αποτέλεσμα το σχηματισμό προτάσεων.

Η φράση του Πρωταγόρα φωνήν και ονόματα ταχύ διηρθρώσατο υποδηλώνει ίσως αυτή τη διπλή άρθρωση της γλώσσας.

 

 

2. πολιτικὴν τέχνην…ἧς μέρος ἡ πολεμική: η τέχνη του πολέμου προϋποθέτει πολιτικά οργανωμένη κοινωνία.

 

ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις: κατά τον Πρωταγόρα η αιτία της δημιουργίας των κοινωνιών δεν ήταν κάποια εσωτερική, εγγενής ανθρώπινη παρόρμηση, αλλά μια καθαρά πρακτική ανάγκη: η προστασία από τα θηρία, δηλαδή η ασφάλεια. Η άποψη του Πλάτωνα, όπως διατυπώνεται στην Πολιτεία⁷, είναι ότι ο άνθρωπος σχηματίζει κοινωνίες, πόλεις, επειδή δεν είναι αυτάρκης και δεν μπορεί ο ίδιος να καλύψει όλες τις ανάγκες του.

Διαφορετική η άποψη του Αριστοτέλη, που πιστεύει πως η ανάγκη για κοινωνική συμβίωση είναι έμφυτη στον άνθρωπο («ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῶον»⁸). Κατά τον ίδιο φιλόσοφο κανείς δεν μπορεί να ζήσει μόνος του, εκτός κι αν είναι θηρίο ή θεός.

 

Γιατί ο Πρωταγόρας αναφέρει παρενθετικά ότι η πολεμική τέχνη είναι μέρος της πολιτικής;

Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας, η οποία προϋποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσμών και νόμων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίμων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών, και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτισμού. Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθε είδους εξωτερικό εχθρό, εκδηλώνεται δηλαδή η συνείδηση του συνανήκειν και της συνυπευθυνότητας των μελών της οργανωμένης κοινωνίας.

Πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι ο πόλεμος, εδώ, παρά τις συμφορές που προξενεί, μπορεί να νοηθεί με τη «θετική» του σημασία: δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τον αλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος), αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείς ορμές του ανθρώπου, την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, που θέτει σε λειτουργία τα αντανακλαστικά των εθνών για δημιουργική επιβίωση.⁹

 

 

3. Ἑρμῆν πέμπει ἀγοντα … αἰδῶ καὶ δίκην: η αἰδώς (= ντροπή, σεβασμός) είναι το αίσθημα που ρυθμίζει την κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποφεύγονται οι επικρίσεις των συμπολιτών του.

«αἰδώς είναι η βασική απαίτηση που έχει η κοινωνία από έναν άνθρωπο που θέλει να λογίζεται ενάρετος: πρόκειται για το αίσθημα της ντροπής και της αυθόρμητης οργής μπροστά σε κάθε άπρεπη πράξη και συγχρόνως για το αίσθημα της τιμής που δε μας επιτρέπει να κάνουμε πίσω, μπροστά στο επιβαλλόμενο χρέος μας.»¹⁰

Η λέξη δίκη σήμαινε αρχικά συνήθεια· αργότερα, πήρε την έννοια του νόμου, του δικαίου. Με αυτή την έννοια (νομοθεσία, δικαιοσύνη) χρησιμοποιείται εδώ.¹¹

 

Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Δίκη (ή Νέμεσις) ήταν η κόρη του Δία και της Θέμιδας, ενώ η Αἰδὼς ήταν σύντροφος της Δίκης και καθόταν σε θρόνο δίπλα στον Δία. Η Δίκη, που τη βοηθούσαν οι Ερινύες, επέβλεπε την τήρηση της ηθικής τάξης στον κόσμο και τιμωρούσε όσους επιχειρούσαν να την ανατρέψουν. Στο κείμενο δεν παρουσιάζονται όμως ως θεότητες, αλλά ως ηθικές ιδιότητες ή αξίες, που μοιράζονται και διδάσκονται στους ανθρώπους.

Ο Δίας, για να διασφαλίσει την προοπτική επιβίωσης των ανθρώπων που διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο αφανισμού, αποφασίζει να τους προσφέρει τήν αἰδῶ καί τήν δίκην. Έτσι, θα είναι δυνατή η συγκρότηση κοινωνιών και η περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού. Η ενέργεια αυτή του Δία δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του για τους ανθρώπους.

Αἰδώς: είναι ο σεβασμός, το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η δράση της είναι ανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησης. Το συναίσθημα αυτό λειτουργεί και ως κίνητρο για την εκτέλεση του χρέους και του καθήκοντος που επιβάλλει η κοινωνία στα μέλη της, αφού με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται η αγανάκτηση και η αποδοκιμασία των άλλων.

Δίκη: είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, η ενύπαρκτη στον άνθρωπο αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο, ο σεβασμός των γραπτών και άγραφων νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων, καθώς και οι ενέργειες για την αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων, όταν καταστρατηγούνται βάναυσα από κάποιον. Η δίκη εκδηλώνεται με τη δημιουργία και την τήρηση κανόνων δικαίου, την κατοχύρωση του δικαίου, του ορθού και του νόμιμου. Έτσι περιστέλλεται ο ατομικισμός και ο εγωισμός και εξασφαλίζεται η αρμονική κοινωνική συμβίωση.

Κάθε πολιτισμικά προηγμένη κοινωνία θεμελιώνεται στις αξίες της αιδούς και της δίκης. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και συνιστούν παράγωγα της εξέλιξης τόσο της ηθικής συνείδησης, όσο και του πολιτισμού που την εκφράζει και την κατευθύνει.¹²

 

ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοὶ:

Με τη φράση αυτή διατυπώνεται έξοχα η κοινωνιοπλαστική αποστολή της αιδούς και της δίκης. Χάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη, η συνοχή του συνόλου, η ισορροπία και η ευταξία. Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίας, συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού. Ειδικότερα η αἰδὼς οδηγεί σε ό,τι ονομάζεται «πόλεων κόσμοι», δηλαδή εμπνέει στους πολίτες κόσμια συμπεριφορά και συντελεί στην κατάκτηση της αυτονομίας τους, αναγκαία για την αρμονία της κοινωνίας. Η δίκη παραπέμπει στο «πόλεων δεσμοί», δηλαδή σε υπαγορεύσεις με τις οποίες οι πολίτες υποβάλλονται σε δεσμεύσεις της συμπεριφοράς τους, ώστε να επιβάλλεται η συνοχή της πολιτικής κοινωνίας. Η συμπληρωματική λειτουργία των δύο «δώρων» συνεπάγεται φιλίαν, που σημαίνει ηθική ενότητα της πολιτείας, σύμπνοια και ομόνοια των πολιτών, ώστε να συμβιώνουν αρμονικά.

Χρειάζεται βέβαια να διευκρινισθεί ότι οι δύο αξίες δόθηκαν ως πρότυπα που έπρεπε να κατακτηθούν από τους ανθρώπους με τη λογική και τον προσωπικό αγώνα. Άλλωστε ο Δίας, αν και κατείχε την πολιτική τέχνη, δεν τη δώρισε στον άνθρωπο. Αντίθετα δώρισε την αἰδὼ και τη δίκη για να εξοικονομήσει την πολιτική τέχνη μόνος του ο άνθρωπος με τον προσωπικό αγώνα του. Όταν οι άνθρωποι γνωρίσουν σε βάθος τις έννοιες αυτές, που προβάλλονται ως αιτήματα της ηθικής, και είναι σε θέση να τις πραγματώσουν στις σχέσεις τους, τότε η οργάνωση της πολιτικής κοινωνίας θα στηρίζεται σε αυτές. Η πολιτεία που θεμελιώνεται σε αυτές είναι δημοκρατική, γιατί ο αμοιβαίος σεβασμός και το αίσθημα δικαιοσύνης των πολιτών εμπεδώνει την εμπιστοσύνη μεταξύ τους και με την πολιτεία και εξασφαλίζει ισορροπία στις σχέσεις τους.¹³

 

Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω;:

Ο Δίας στέλνει τα δώρα του στους ανθρώπους με τον Ερμή, ο οποίος προβληματίζεται αν πρέπει να δοθούν σε όλους τους ανθρώπους. Η ερώτηση του Ερμή φαντάζει αφελής και κωμική και δημιουργεί μια ατμόσφαιρα θυμηδίας, που ωστόσο έχει τη λειτουργικότητά της, καθώς:

α) χαλαρώνει προς το παρόν τον ακροατή και τον προετοιμάζει για το συμπέρασμα του μύθου, που ακολουθεί,

β) η εναλλαγή ευθέος και πλαγίου λόγου δίνει ζωντάνια και παραστατικότητα στην αφήγηση,

γ) η ερώτηση του Ερμή δημιουργεί το αναγκαίο κλίμα για τη δικαίωση της επιτακτικής θεϊκής απαίτησης και παράλληλα προοιωνίζεται την έκφανσή της.¹⁴

 

ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται … εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις … πάντες μετεχόντων: ο Πρωταγόρας περιγράφει ουσιαστικά την τακτική του καταμερισμού εργασίας στις κοινωνίες. Η τακτική αυτή συμβάλλει οπωσδήποτε στην πολιτισμική ανάπτυξη ατόμων και κοινωνιών, αφού επιτρέπει στους “δημιουργούς” να εξειδικεύονται στο αντικείμενό τους, να βελτιώνουν την απόδοσή τους και να απαλλάσσονται από τις ευθύνες που συνεπάγεται η ενασχόληση με διάφορα αντικείμενα και που ενδεχομένως θα ζημίωνε την ποιότητα της δουλειάς τους.

Παράλληλα, επισημαίνεται η σημασία της πολιτικής αρετής για την επιβίωση των κοινωνιών, και αντιδιαστέλλεται η ουσία της από τις άλλες τέχνες: ένας τεχνίτης (δημιουργός) είναι αρκετός για να καλύψει τις ανάγκες πολλών συμπολιτών του, αλλά για να υπάρξει κοινωνική αρμονία είναι απαραίτητο όλοι να κατέχουν την πολιτική αρετή.

 

καί νόμον γε θές παρ’ ἐμοῦ…τὸν μὴ δυνάμενον…κτείνειν: παράδοξη φαντάζει η ανάγκη τιμωρίας για τους ανεπίδεκτους της αἰδοῦς και της δίκης, αφού οι αρετές προσφέρονται σε όλους από τον ίδιο το Δία.

«Αυτές τις αρετές πρέπει να τις έχουν όλοι, γιατί “ποτέ δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν πόλεις, αν αυτές τις αρετές τις είχαν μόνο λίγοι, όπως συμβαίνει με τις τέχνες”. Ωστόσο από την άλλη μεριά, ούτε ο Δίας δεν μπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητά τους, γιατί δεν αποτελούσαν μέρος της αρχικής φύσης του ανθρώπου. Γι’ αυτό προσθέτει ότι όποιος αποδειχθεί ανίκανος να τις αποκτήσει, πρέπει να θανατώνεται ως καρκίνωμα στο σώμα της πολιτείας.»¹⁵

 

Αν φύγουμε από τη σφαίρα του μύθου, γίνονται αντιληπτά δύο πράγματα:

• ότι η αἰδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο (αν ήταν, άλλωστε, πώς θα εξηγούσε κανείς την παραβατική συμπεριφορά και την απείθεια στους νόμους;)· δόθηκαν στον άνθρωπο ως δυνατότητες μάλλον, παρά ως έτοιμες, ολοκληρωμένες εγγενείς ιδιότητες, όπως οι αισθήσεις, για παράδειγμα.
• ότι προέκυψαν ως απόρροια της δοκιμής συμβίωσης των ανθρώπων. Η πείρα λοιπόν της συμβίωσης δίδαξε ότι πρέπει να υπάρχουν κανόνες ρυθμιστικοί της ανθρώπινης συμπεριφοράς μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας.

 

Αν αφαιρέσουμε τα μυθολογικά στοιχεία από την αφήγηση του Πρωταγόρα, μένει ότι η αρετή καθ’ αυτή δεν ήταν στην αρχή μέρος της ανθρώπινης φύσης, γι’ αυτό οι πρωτόγονοι, μολονότι είχαν τη νοημοσύνη να μαθαίνουν διάφορες “τέχνες”, όπως τη χρήση της φωτιάς, την επεξεργασία των μετάλλων κ.ο.κ. συμπεριφέρονταν με αγριότητα ο ένας στον άλλον και δεν μπορούσαν να συνεργαστούν. Η ανθρώπινη φύση φέρει μέσα της τις καταβολές, για να εξελιχθεί ηθικά. Σ’ αυτό ακριβώς είναι αναγκαία η διδασκαλία.¹⁶

Αξίζει, εξάλλου, να σημειωθεί και η προτεινόμενη από το Δία ποινή, όχι βέβαια γιατί πρέπει να εκληφθεί ως η αποτελεσματικότερη¹⁷, αλλά γιατί υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των νόμων για τη σωτηρία του ανθρώπου κι επισημαίνει την αδήριτη ανάγκη συμμόρφωσης στους κανόνες που διέπουν την κοινωνική συμπεριφορά.

 

4. ἥν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης: ο Δίας, σύμφωνα με το μύθο, προσφέροντας την αἰδῶ και την δίκην χάρισε σε όλους τους ανθρώπους αυτό που ονομάζουν οι συνομιλητές πολιτική αρετή, τη γνώση δηλαδή της αρμονικής συμβίωσης και της ορθής συμπεριφοράς σε μια ανθρώπινη κοινωνία.

Ο Πρωταγόρας για πρώτη φορά εδώ αντικαθιστά το ζεύγος αἰδῶ και δίκην (σεβασμό και δικαιοσύνη) με τις έννοιες δικαιοσύνη και σωφροσύνη. Η αντικατάσταση αυτή δε θα συζητηθεί, παρακάτω όμως ο Σωκράτης θα εντοπίσει τις παραλλαγές του σοφιστή και θα ζητήσει διευκρινίσεις σχετικά με τη φύση της αρετής.

 

αὐτὴ δὴ, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία: μέχρι στιγμής ο Πρωταγόρας έχει εξηγήσει γιατί η πολιτική αρετή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της κοινωνίας και γιατί οι Αθηναίοι επιτρέπουν σε όλους τους πολίτες να γνωμοδοτούν σχετικά με τα πολιτικά ζητήματα· δεν έχει όμως αποδείξει το διδακτόν της αρετής!

Ο Πρωταγόρας περιγράφει στο μύθο του μια προοδευτική πορεία του ανθρώπινου γένους από τα κατώτερα στα ανώτερα στάδια πολιτισμού. Η πορεία αυτή περιλαμβάνει τα εξής στάδια:

• στο πρώτο στάδιο, ο Επιμηθέας -ασύνετος- ξοδεύει όλες τις ικανότητες στα ζώα και αφήνει τον άνθρωπο “γυμνό”.
• στο δεύτερο στάδιο, ο Προμηθέας επανορθώνει το σφάλμα τού Επιμηθέα κλέβοντας από τον Ήφαιστο και την Αθηνά τις τεχνικές γνώσεις και τη φωτιά. Ο άνθρωπος προσαρμόζεται στο περιβάλλον κατασκευάζοντας σπίτια και ρούχα, βρίσκοντας την τροφή του, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα. Είναι όμως αδύναμος απέναντι στα θηρία.
• στο τρίτο στάδιο -και μετά τις πρώτες αποτυχημένες προσπάθειες των ανθρώπων να σχηματίσουν κοινωνίες για την προστασία τους-, ο Δίας στέλνει τον Ερμή να προσφέρει σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους την αἰδῶ και τη δίκη· έτσι, η δημιουργία κοινωνιών είναι πλέον εφικτή.

Η αισιόδοξη άποψη του σοφιστή για την ανοδική πολιτιστική πορεία του ανθρώπου δεν είναι η μοναδική προσέγγιση του θέματος: ο Ησίοδος στο έπος του Ἔργα καὶ Ἡμέραι υποστηρίζει την απαισιόδοξη άποψη ότι η εποχή της απόλυτης ευμάρειας (εποχή του “χρυσοῦ γένους”), κατά τη διάρκεια της οποίας οι άνθρωποι ζούσαν σαν θεοί, παρήλθε ανεπιστρεπτί και ότι η ανθρωπότητα οδηγείται προς τη βέβαιη και ολοσχερή καταστροφή· ο Πλάτων στον Πολιτικό του ισχυρίζεται ότι την πορεία του κόσμου ορίζει η αιώνια εναλλαγή της βασιλείας του καλού και του κακού· τέλος, ο ιερός Αυγουστίνος, όπως και ο ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία, διδάσκει την αισιόδοξη άποψη πως στο τέλος της ιστορίας βρίσκεται η έναρξη της βασιλείας του Θεού.

 

Συμπεράσματα

Αν παρακάμψουμε το μυθικό περίβλημα της διήγησης, μπορούμε να εξαγάγουμε μερικά χρήσιμα συμπεράσματα για τον άνθρωπο:
α) η τεχνολογία έλυσε βασικά ανθρώπινα προβλήματα: τροφής, ένδυσης, στέγασης, επικοινωνίας· όμως, οι δυνάμεις της φύσης παραμένουν πιο δυνατές από το μοναχικό άνθρωπο.

β) η οργάνωση κοινωνιών φαίνεται να δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να αντιμετωπίσει επιτυχώς τις προκλήσεις της φύσης –τι είναι, όμως, κοινωνία;

γ) η συγκέντρωση απλώς πλήθους ανθρώπων σε ένα τόπο δε συνιστά πραγματική κοινωνία· απαραίτητα η συμβίωση των ανθρώπων πρέπει να διέπεται από τις αρχές της δικαιοσύνης και του σεβασμού, για να είναι βιώσιμη η κοινωνία, και να μην απειλείται ο άνθρωπος από τη φύση.

δ) μπορεί ο καθένας να μην έχει εξειδικευμένες γνώσεις πάνω στους διάφορους τομείς της τέχνης, της τεχνολογίας ή της επιστήμης, αλλά όλοι κατέχουν –ως δυνατότητα, τουλάχιστον- την πολιτική αρετή, τους βασικούς δηλαδή κανόνες λειτουργίας της ανθρώπινης κοινωνίας, που δεν είναι άλλοι από τους κανόνες συμπεριφοράς του ατόμου μέσα σε μια κοινωνία. Επίσης, η κατοχή γνώσεων δεν εξασφαλίζει υποχρεωτικά την κοινωνική παιδεία: ο κάτοχος γνώσεων, ακόμη και εξειδικευμένων (ο επιστήμονας δηλαδή), δεν είναι αυτομάτως και ενάρετος πολίτης· χρειάζεται οπωσδήποτε να κατακτήσει τις αξίες του σεβασμού και της δικαιοσύνης και να τις εφαρμόσει, για να θεωρηθεί ολοκληρωμένος πολίτης.

 

 

5. Αισθητικά σχόλια

Πολυσύνδετο σχήμα: «καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο» [αναδεικνύονται οι πτυχές του πολιτισμού που ανέπτυξε ο άνθρωπος, αφού έλαβε «μερίδιο από τον κλήρο των θεών»]

Αντίθεση: «πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεὴς» [η αντίθεση τονίζει τα προβλήματα που έλυσαν -αλλά και αυτά που δεν έλυσαν- τα δώρα του Προμηθέα]

Εναλλαγή ευθέος και πλαγίου λόγου: «Ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις· «Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω; Νενέμηνται δὲ ὧδε· εἷς ἔχων ἰα-τρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί· καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;» «Ἐπὶ πάντας,» ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες μετεχόντων·…». [η εναλλαγή χαρίζει ποικιλία και ζωντάνια στην αφήγηση, καθώς παριστάνει τους συνομιλητές να μιλούν σε πρώτο πρόσωπο σαν να βρίσκονται μπροστά μας]

 

Παραπομπές

1. Το σχόλιο από τον ιστότοπο των Ψηφιακών Εκπαιδευτικών Βοηθημάτων.

2. Το σχόλιο από τον ιστότοπο των Ψηφιακών Εκπαιδευτικών Βοηθημάτων.

3. Guthrie W., Οι Σοφιστές, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989.

4. J. de Romilly, Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή, μτφ. Φ. Κακριδής, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθἠνα 1981. 

5. Το σχόλιο από τον ιστότοπο των Ψηφιακών Εκπαιδευτικών Βοηθημάτων.

6. Ἡροδότου Ἱστορίαι Β, 2.

7. Πλάτων, Πολιτεία 2.369b.

8. Ἀριστοτέλους, Πολιτικά, 1252b 27.

9. Το σχόλιο από τον ιστότοπο των Ψηφιακών Εκπαιδευτικών Βοηθημάτων.

10. Η.Σ. Σπυρόπουλος. Πλάτωνος Πρωταγόρας, σ. 191.

11. Δίκη, επίσης, σημαίνει: (α) ακροαματική διαδικασία κατά την οποία επιλύεται στο δικαστήριο μια διαφορά και (β) το αποτέλεσμα της διαδικασίας, που είναι συνήθως η ποινή. Γι’ αυτό και δίκην δίδωμι= τιμωρούμαι, ενώ δίκην λαμβάνω= τιμωρώ.

12. Το σχόλιο από τον ιστότοπο των Ψηφιακών Εκπαιδευτικών Βοηθημάτων.

13. Το σχόλιο από τον ιστότοπο των Ψηφιακών Εκπαιδευτικών Βοηθημάτων.

14. Το σχόλιο από τον ιστότοπο των Ψηφιακών Εκπαιδευτικών Βοηθημάτων.

15. Guthrie W., Οι Σοφιστές, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989.

16. Ομάδα συγγραφής ερωτήσεων αξιολόγησης Κ.Ε.Ε.

17. η χρησιμότητα της θανατικής ποινής αμφισβητείται, ενώ για τους περισσότερους θεωρείται αδιανόητη και απαράδεκτη η επιβολή της· άλλωστε, προσβάλλει και τα ανθρωπιστικά ιδεώδη.

 

♦

 

Ετυμολογικά σχόλια

• μετέσχε (μετά + ἔχω): σχέδιο, σχεδόν, σχέση, σχολή, συνεχής, σχήμα, ευεξία, καχεξία, καχεκτικός, πλεονέκτης, εχέμυθος, εχέφρων, πολιούχος, αξιωματούχος.
• μοίρας (μείρομαι): μερίδιο, μέρος, μοίρα, μοιραίος.
• συγγένειαν (σύν + γένος > γίγνομαι).
• ἐνόμισεν (νομίζω < νόμος).
• επεχείρει (ἐπί + χείρ).
• βωμούς < βαίνω: ακροβάτης, ανάβαση, αναβάτης, βάδην, βαθμός, βάθρο, βάση, βατήρας, βατός, βήμα, βηματοδότης, διάβαση, διαβάτης, διάβημα, δύσβατος, έμβασμα, επιβάτης, κατάβαση, παραβάτης, πρόσβαση.
• ἱδρύεσθαι: ίδρυμα, ιδρυτής.
• αγάλματα < αγάλλομαι: αγαλλίαση, αγαλλιάζω.
• φωνήν < φημί: φήμη, διαφημίζω, δυσφημίζω, προφήτης, φάση.
• διηρθρώσατο (διά + ἀρθρόομαι, -οῦμαι < ἄρθρον): (δι-, εξ-, συν-)άρθρωση.
• ὑποδέσεις < ὑπὸ + δέω (= δένω): δέμα, δέσιμο, δέσμιος, δεσμός, δεσμοφύλακας, δεσμώτης, διάδημα, επίδεσμος, περίδεση, υπόδημα.
• ἀπώλλυντο (ἀπό + ὄλλυμι): όλεθρος, ολέθριος, απώλεια, πανώλη, πανωλεθρία.
• τέχνη < τίκτω: απότοκος, αρχιτεκτονική, άτεκνος, άτεχνος, έντεχνος, επιτόκιο, επίτοκος, περίτεχνος, τεκνοποίηση, τέκτονας, τεχνικός, τεχνίτης, τεχνοκράτης, τεχνολογία, τεχνολογία, τεχνοτροπία, τοκετός, τόκος.
• ἱκανὴ < ἱκνοῦμαι: ανέφικτος, άφιξη, εφικτός, ικανοποίηση, ικανοποιητικός, ικανός, ικανότητα, ικανώς, ικεσία, ικετευτικός, ικετεύω, ικετήριος, ικέτης, προίκα.
• βοηθός < βοὴ + θέω (= τρέχω): αβοήθητος, βοήθεια, βοήθημα, βοηθητικός, βοηθώ, υποβοήθηση.
• ἐνδεής (ἐν + δέω): ένδεια, ενδεής, δέηση.
• σκεδαννύμενοι < σκεδάννυμαι: διασκέδαση, διασκεδαστής, διασκεδαστικός, σκέδαση.
• διεφθείροντο (διά + φθείρω): φθορά, αδιάφθορος, φθαρτός, ψυχοφθόρος.
• δείσας < δέδοικα ή δέδια < δείδω: δειλία, δειλός, δεινός, δεινότητα, δεισιδαιμονία, δέος, επιδείνωση, πάνδεινα, περιδεής.
• πέμπει: (εκ-, παρά-)πομπή, παραπεμπτικό.
• ἄγοντα (ἄγω): (ἀνά-, διά-, ἐν-, ἐκ-, κατά-, μετά-, παρά-, προ, προσ-, συν-)αγωγή, αγέλη, άμαξα, άξιος, στρατηγός, αγώνας.
• κόσμος: απόκοσμος, διακόσμηση, διάκοσμος, κόσμημα, κοσμηματοπώλης, κοσμητής, κοσμητικός, κοσμητολογία, κοσμήτορας, κοσμητός, κοσμήτωρ, κοσμικός, κοσμικότητα, κόσμιος, κοσμιότητα, κοσμίως, κοσμογονία, κοσμογυρισμένος, κοσμοκαλόγερος, κοσμοκράτορας, κοσμολογικός, κοσμοναύτης, κοσμοπλημμύρα, κοσμοπολίτης, κοσμοπολίτικος, κοσμοσυρροή, κοσμώ, μικρόκοσμος, υπόκοσμος.
• δοίη < δίδωμι: αιμοδότης, ανέκδοτος, αποδοτικός, δόση, δοσίλογος, δοσολογία, δότης, δοτός, δωρεά, δώρημα, δώρο, δωροδοκία, δωροδότης, δωροθέτης, δωσίλογος, έκδοση, εκδοτικός, ενδοτικός, ηλεκτροδότηση, καταδότης, λογοδοσία, μετάδοση, μεταδοτικός, μισθοδοσία, παράδοση, σηματοδότης.
• νείμω < νέμω: αγορανομία, ανομία, απονομή, αστυνομία, αστυνομικός, αστυνόμος, αυτονομία, αυτόνομος, δασονομία, δασονόμος, διανομέας, διανομή, εξοικονόμηση, κατανομή, νέμεση, νομαδικός, νομάς, νομή, νομική, νομικός, νόμισμα, νομισματικός, νομοθεσία, νομοθέτης, νομομαθής, νομός, νομός, νομοσχέδιο, νομοταγής, οικονομία, οικονόμος, παρανομία, παράνομος, ταξινόμηση, τροχονόμος, υπόνομος, χειρονομία.
• ἔχων < ἔχω: ακατάσχετος, ανακωχή, ανεκτός, ανθεκτικός, ανοχή, αντοχή, αποχή, διπλωματούχος, εκεχειρία, ένοχος, έξη, εξής, εξοχή, ευεξία, εφεκτικός, εχεμύθεια, εχέμυθος, εχέφρων, ηνίοχος, κατεχόμενα, κατοχή, κάτοχος, καχεκτικός, καχεξία, κληρούχος, μετοχή, μέτοχος, νουνεχής, οχυρό, παροχή, πάροχος, πολιούχος, προνομιούχος, ραβδούχος, συνεχής, σχέδιο, σχεδόν, σχέση, σχετικός, σχήμα, σχολείο, υπέροχος, χτικιό.
• μετεῖναι (μετά + εἰμί): ουσία, ουσιαστικός, ανούσιος.
• ἰατρικὴν < ἰάομαι-ῶμαι: ανίατος, ίαμα, ιαματικός, ίαση, ιάσιμος, ιατός, ιατρείον, ιατρός.
• συμβουλῆς (σύν + βουλή < βούλομαι): βούληση, άβουλος, βουλητικός, υστερόβουλος, βουλή.
• συμβουλεύει (σύν + βουλεύω): βούλευμα, βουλευτής, βουλευτικός.
• είκότως (< εἴκω, ἔοικα): εικόνα, εικονικός, επιεικής.
• θῶ < τίθημι: αδιαθεσία, ανάθεμα, αντίθετος, απόθεμα, αποθηκάριος, αποθήκη, διάθεση, διαθήκη, έκθεμα, έκθεση, εκθέτης, έκθετος, εμπρόθετος, επίθεση, επιθετικός, θέμα, θεμέλιο, θεμελιώδης, θέση, θεσμός, θετός, θήκη, κατάθεση, καταθέτης, νουθεσία, παράθεμα, παράθεση, παρακαταθήκη, πρόσθετος, σύνθεση, συνθετικός, σύνθετος, συνθήκη, τοποθεσία, υιοθεσία, υπερθετικός, υποθετικός.
• ἴωσιν < ἔρχομαι-εἶμι: ανεξίτηλος, διέλευση, εισιτήριο, ελευθερία, έλευση, Ελευσίνα, εξιτήριο, έπηλυς, ερχομός, ισθμός, οδός, προσέλευση, προσηλυτισμός, προσήλυτος, προσιτός.
• σωφροσύνης < σώφρων < σῶς (= σῶος) + φρήν: ευφροσύνη, εχέφρων, παραφροσύνη, παράφρων, σχιζοφρένεια, σωφρονητικός, σωφρονίζω, σωφρονισμός, σωφρονιστής, σωφρονώ, σωφρόνως, φρενίτιδα, φρενοβλαβής, φρενοκομείο.
• ἀρετή < ἀραρίσκω (= τακτοποιώ, προετοιμάζω, συνδέω): αρέσκεια, αρεστός, άρθρο, αριθμός, αριστείο, αριστοκρατία, άριστος, άρμα, αρμονία, αρμός, δυσαρέσκεια, ενάρετος, πανάρετος, φιλαρέσκεια.

 

❦