Βασικά σημεία

 

α. Το πλαίσιο διαμόρφωσής του

• τέλη του 17ου αι.: ταχεία ανάπτυξη και πνευματική πρόοδος για τις χώρες της δυτικής Ευρώπης, αργότεροι ρυθμοί στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη.
• Αγγλία: η μεγαλύτερη εμπορική και ναυτική δύναμη στον κόσμο.
• Ένδοξη Επανάσταση (1688): η αστική τάξη επιβάλλει τη συνταγματική μοναρχία και τον κοινοβουλευτισμό.
• Γαλλία: παρατεταμένη κρίση, λόγω της απόλυτης μοναρχίας που παρεμποδίζει τις επιδιώξεις της αστικής τάξης. Η σύγκρουση θα κορυφωθεί στα τέλη του 18ου αιώνα με τη Γαλλική Επανάσταση (1789).

 

Διαφωτισμός ή Αιώνας των Φώτων (1688-1789): ιδεολογικό κίνημα με βασικές αρχές:

• πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές,
• ανάπτυξη κριτικής σκέψης και επιστήμης,
• πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου.

 

 

β. Οι ιδέες και οι φορείς τους

• φιλόσοφοι: εκφραστές του Διαφωτισμού· μελετούν τα κοινωνικά φαινόμενα.
• επιδιώκουν: βελτίωση του ανθρώπου και ανάπλαση της κοινωνίας, ανεξιθρησκία και πνευματική ανεκτικότητα. Βασίζονται στην επιστήμη και στη λογική.
• απορρίπτουν: τον θρησκευτικό φανατισμό.

 

 

Εκπρόσωποι

Βολταίρος (1694-1778): συγκρούστηκε με την κρατική εξουσία.

Τζον Λοκ (1632-1704): κοινωνικό συμβόλαιο· οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό. Αν η συμφωνία παραβιαστεί, ο λαός έχει το δικαίωμα να επαναστατήσει.

Μοντεσκιέ (1698-1755): έργο του Το Πνεύμα των Νόμων (διάκριση των εξουσιών: νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική).

Ρουσσό (1712-1778): έργο του το Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762)· ελευθερία του ανθρώπου και γενική βούληση, στην οποία οφείλει να υποτάσσεται η εκάστοτε κυβέρνηση. Προϋπόθεση το δημοκρατικό πολίτευμα.

• η ισότητα, κατά τον Ρουσσό, υπήρχε στη φυσική κοινωνία και καταργήθηκε από την ιδιοκτησία και την εξουσία. Επομένως, η κοινωνική ισότητα προϋποθέτει επιστροφή σε μια ενδιάμεση κοινωνία μεταξύ της φυσικής και της σύγχρονης.
• η παιδεία του λαού: Αιμίλιος ή περί Αγωγής (Ρουσσό, 1762): σεβασμός της προσωπικότητας του παιδιού και φυσική διδασκαλία.

Τσεζάρε Μπεκαρία (1738-1794): έργο του το Περί εγκλημάτων και ποινών (1764) αναφέρεται στον εξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνης.

Άλλοι διαφωτιστές μίλησαν και για την κατάργηση της δουλείας.

 

 

γ. Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού

Φορείς διάδοσης:

• εφημερίδες, βιβλία, η Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια,
• κοινωνικές συγκεντρώσεις σε σαλόνια ή σε άλλους χώρους,
• επιστημονικές ακαδημίες, οι λέσχες και οι μυστικές ενώσεις.
• ταξίδια των διαφωτιστών στο εξωτερικό, προσκεκλημένοι συχνά από ηγεμόνες (φωτισμένη δεσποτεία: Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας).

Διαφοροποίηση σημασίας λέξεων: έννοιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική, εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών γλωσσών κατά τον 18ο αι.

Σημαντική η συμβολή των λεξικών (π.χ. Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου) και ιδίως της Εγκυκλοπαίδειας ή αλλιώς Συστηματικού Λεξικού των Επιστημών, των Τεχνών και των Επαγγελμάτων (εκδόθηκε κατά τα έτη 1751-1772 από ομάδα διαφωτιστών με επικεφαλής τον Ντιντερό).

 

 

δ. Οι επιδράσεις του Διαφωτισμού

Προς μια νέα κοινωνία

Ραγδαίες εξελίξεις σε Ευρώπη και Αμερική:

• βελτίωση της ζωής του ανθρώπου,
• διεύρυνση της εκπαίδευσης,
• υποχώρηση του θρησκευτικού φανατισμού,
• ενίσχυση του αιτήματος για ισότητα και για κατάργηση της δουλείας.

 

Οι ιδέες μερικών διαφωτιστών επηρέασαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα:

• ο Λοκ την αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776),
• ο Μοντεσκιέ βασικά άρθρα του Αμερικανικού Συντάγματος (1787) και
• ο Ρουσσό τη Γαλλική Επανάσταση (1789).

 

Η απήχηση στον ελλαδικό χώρο και στη Βαλκανική

• Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό και προετοίμασε ανάλογο κίνημα, που ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός (1750-1821).
• Οι Έλληνες λόγιοι πρόβαλλαν βασικές ιδέες (π.χ. ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη) με στόχο τον φωτισμό και την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων.
• Παρατηρήθηκε επίσης: ίδρυση σχολείων, έκδοση βιβλίων, μελέτη θετικών επιστήμων και προσπάθεια σύνδεσης με την αρχαιότητα.

 

Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού:

• Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσηπος Μοισιόδακας, Δημήτριος Καταρτζής,
• Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας και ο Ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας.

 

 

Κορυφαίοι εκπρόσωποι: Ρήγας Βελεστινλής και Αδαμάντιος Κοραής.

Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798)

• μεταφράζει (Φυσικής Απάνθισμα) και συγγράφει για να μεταδώσει τις ιδέες της Δύσης στους Έλληνες. Πιστεύει ότι η μόρφωση θα τους οδηγήσει στη διεκδίκηση της ελευθερίας τους.
• τυπώνει χάρτες, όπως η Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος.
• τυπώνει πατριωτικά βιβλία, όπως η Νέα Πολιτική Διοίκησις (περιέχει τον περίφημο Θούριο).
• όραμα: κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον των Τούρκων και ίδρυση παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας.

Συνελήφθη από τους Αυστριακούς στην Τεργέστη και παραδόθηκε στους Οθωμανούς. Εκτελέστηκε στο Βελιγράδι στις 24 Ιουνίου 1798.

 

Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)

• επηρεασμένος από τη γαλλική σκέψη, υπέρμαχος της εξέλιξης και της προόδου.
• μέση οδός: αποφεύγει τις ακρότητες στα γλωσσικά, πολιτικά και κοινωνικά θέματα
• φιλελεύθερος: στο έργο του Αδελφική Διδασκαλία (1798) επικρίνει τους εθελόδουλους και τους συντηρητικούς.
• μετακένωση: με τον όρο αυτόν εννοεί τη μετάδοση στους Έλληνες της παιδείας την οποία οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα.
• εκδίδει αρχαίους Έλληνες συγγραφείς με προλεγόμενα, όπου εκθέτει τις γλωσσικές και παιδαγωγικές του απόψεις.

Υπήρχε όμως και η συντηρητική πλευρά που αντιδρούσε στις ιδέες του Διαφωτισμού, όπως ο  Αθανάσιος Πάριος με το έργο του Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων (1802).

Ο Διαφωτισμός διαδόθηκε κυρίως στη Μολδοβλαχία από Έλληνες και εξελληνισμένους ηγεμόνες και προώθησε την ιδέα ότι η εθνική απελευθέρωση θα έρθει από ελληνικές δυνάμεις.

 

Θέλω κι άλλο! 

Είμαστε όλοι παιδιά του Διαφωτισμού…: δημοσίευμα στην εφημερίδα Καθημερινή (07.12.2003).

 

❦