Με ποια κριτήρια επιλέγουν οι ιστορικοί τα γεγονότα που καταγράφουν και ερμηνεύουν στα συγγράμματά τους; Αυτά που σήμερα θεωρούνται σημαντικά (ή ακόμη και κοσμοϊστορικά) γεγονότα θα καταγραφούν άραγε ως τέτοια από τους ιστορικούς του μέλλοντος; Με αυτά τα ερωτήματα που αφορούν τη σχέση του ανθρώπου με την Ιστορία και την αντίληψη που σχηματίζουμε γι’ αυτή καταπιάνεται στο παρακάτω απόσπασμα ο Βρετανός συγγραφέας και φιλόσοφος Άλντους Χάξλεϊ.

Η ατομική ζωή του ανθρώπου

Διάλεξη που δόθηκε στις 21 Σεπτεμβρίου 1959 (απόσπασμα)

Ας εξετάσουμε τώρα τη σχέση του ατόμου με την ιστορία. Είναι προφανές ότι κάθε ατομική διάρκεια ζωής εκδιπλώνεται παράλληλα με ένα τμήμα της γενικής ιστορικής κίνησης της εποχής στην οποία το άτομο ζει. Όμως σε ποιο βαθμό υπάρ­χουμε όντως στην ιστορία; Σε ποιο βαθμό ένα άτομο εντάσσε­ται στην ιστορία του καιρού του; Τι είναι η ιστορία; Ιδεωδώς, η ιστορία είναι η καταγραφή όλων όσα έχουν συμβεί. Είναι προφανές ότι μια τέτοια καταγραφή δεν θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει επειδή είναι εξαιρετικά πολύπλοκη να συντεθεί, και, σε κάθε περίπτωση, οι αλλαγές και τα τυχαία συμβάντα του παρελθόντος έχουν πρακτικά εξαλείψει όλες τις πληροφορίες για τις πρωιμότερες περιόδους. Στην πραγματικότητα, αυτό που οι ιστορικοί περιγράφουν ως ιστορία είναι απλώς εκείνες οι όψεις του παρελθόντος που, σύμφωνα με τη δική τους φιλο­σοφία της ζωής, θεωρούν ότι έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα και σημασία. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα όσα γράφει για την ιστορία του καιρού μας ένας φιλόσοφος της ιστορίας, ο Άρνολντ Τόινμπι* [Arnold Joseph Toynbee (1889-1975)]:

Άραγε, ποιο γεγονός θα επιλεγεί ως το προεξέχον και κυρί­αρχο της εποχής μας από τους μελλοντικούς ιστορικούς, αιώ­νες μετά, όταν θα μελετούν το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα και θα προσπαθούν να εξετάσουν, στις ορθές τους διαστάσεις που μερικές φορές αποκαλύπτει η χρονική απόσταση, τις δρα­στηριότητες και τις εμπειρίες των ανθρώπων; Κατά τη γνώμη μου, κανένα οπό αυτά τα εντυπωσιακά, τραγικά ή καταστροφικά πολιτικά γεγονότα που γεμίζουν τις πρώτες σελίδες των εφη­μερίδων μας και απασχολούν το μυαλό μας· ούτε πολέμους και επαναστάσεις, ούτε σφαγές, εκτοπισμούς και λιμούς, ούτε κοινωνίες της αφθονίας, οικονομικές καταρρεύσεις και μεγε­θύνσεις, αλλά κάτι του οποίου δεν έχουμε πλήρη συνείδηση και που δύσκολα βρίσκει θέση σε πρωτοσέλιδο […].

Οι ιστορικοί του μέλλοντος θα πουν, νομίζω, ότι το μέγιστο γεγονός του εικοστού αιώνα ήταν οι επιπτώσεις του δυτικού πο­λιτισμού πάνω σε όλες τις άλλες ζωντανές κοινωνίες του κό­σμου εκείνης της εποχής.

Όμως, αν η επίδραση που ασκεί η Δύση στις άλλες κουλτού­ρες είναι όντως το σημαντικότερο ιστορικό γεγονός της επο­χής μας, τότε σχεδόν κανένας από εμάς δεν είναι μέρος της ιστορίας. Τούτο συμβαίνει γιατί, ως υποκείμενα, δεν έχουμε επίγνωση αυτής της επίδρασης της Δύσης σε άλλες κουλτού­ρες, ή της επίδρασης των τελευταίων στη Δύση.

Μια ανάλογη περίπτωση είναι ο δέκατος τρίτος αιώνας, ο οποίος θεωρείται ευρέως από τους σύγχρονους ιστορικούς ως ένας από τους χρυσούς αιώνες του ανθρωπίνου πνεύματος — είναι η εποχή του Σχολαστικισμού** και των γοτθικών καθεδρικών ναών. Ωστόσο, αν διαβάσετε τα έργα οποιουδήποτε από τους ηθικολόγους, τους σύγχρονους του Αγίου Θωμά του Ακινάτη και των κατασκευαστών των καθεδρικών ναών, θα δείτε πως όλοι συμφωνούν ότι η εποχή τους ήταν μια εποχή παρακμής, ότι ποτέ οι άνθρωποι δεν υπήρξαν τόσο ανήθικοι και παραβατικοί όσο εκείνη την εποχή, ότι ήσαν πολύ πιο ανόητοι απ’ ό,τι είχαν υπάρ­ξει στο παρελθόν, κ.ο.κ. Ποιος έχει δίκιο; Οι άνθρωποι που έζησαν την περίοδο του Σχολαστικισμού και των κατασκευαστών των καθεδρικών ναών είχαν δίκιο όταν υποστήριζαν ότι η εποχή τους ήταν παρακμιακή, ή εμείς έχουμε δίκιο, όταν θεωρούμε ότι αυτή υπήρξε ένας χρυσός αιώνας κατά τον οποίο το ανθρώπινο πνεύμα αναπτύχθηκε σε εκπληκτικό βαθμό; Είναι ένα ερώτημα που παραμένει ανοικτό· πιθανώς, κατά μία έννοια, και οι μεν και οι δε έχουν δίκιο. Όμως αυτό που καθίσταται σαφές είναι ότι όσο γεγονότα βιώνονται υποκειμενικά πόρρω απέχουν από το να είναι η ουσία της ιστορίας, όπως αυτή προσλαμβάνεται από τους ιστορικούς του μέλλοντος. Πρέπει να έχουμε επίγνωση του αξιοπερίεργου γεγονότος ότι ζούμε σε δύο κόσμους και ότι ο δικός μας ατομικός κόσμος δεν ανταποκρίνεται στο πεδίο ενα­σχόλησης του φιλοσοφικά προσανατολισμένου ιστορικού, τον κόσμο της μεγάλης κλίμακας.

Σημειώσεις:

* Arnold J. Toynbee, Civilization on Trial, (Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 1948), σελ. 213-214.

** Σχολαστικισμός: φιλοσοφικό ρεύμα ή μαθησιακή μέθοδος η οποία αποσκοπούσε στη συμφιλίωση της φιλοσοφίας που αναπτύχθηκε από τους αρχαίους κλασικούς φιλοσόφους, όπως ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας, με την μεσαιωνική θεολογία και, γενικότερα, στην ερμηνεία των φυσικών φαινομένων με βάση τις χριστιανικές αρχές. Αυτή η φιλοσοφική μέθοδος αντίληψης των πραγμάτων διδασκόταν από καθηγητές των μεσαιωνικών πανεπιστημίων από τον 12ο ως τον 14ο αιώνα. Περισσότερες πληροφορίες εδώ και εδώ. 

❦