Το 1959 το Πανεπιστήμιο της Σάντα Μπάρμπαρα κάλεσε τον Βρετανό συγγραφέα και φιλόσοφο Άλντους Χάξλεϊ (γνωστότερο έργο του το φουτουριστικό μυθιστόρημα Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος) να δώσει μια σειρά διαλέξεων που θα κάλυπταν ένα μεγάλο εύρος θεμάτων. Ο Χάξλεϊ ανταποκρίθηκε και έδωσε δεκαέξι διαλέξεις που κυκλοφορούν πλέον και στα ελληνικά (εδώ μια βιβλιοκριτική). Η κεντρική ιδέα των ομιλιών του ήταν ότι τα ανθρώπινα προβλήματα θα αντιμετωπιστούν καλύτερα μέσω του συντονισμού των ανθρωπιστικών και των θετικών σπουδών. Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά στην πρώτη διάλεξη: αυτό που θα κάνω είναι να επιλέξω διάφορες όψεις της ανθρώπινης κατάστασης και να δω πώς μπορούν να στηθούν γέφυρες ανάμεσα σε γεγονότα και αξίες. Θα ξεκινήσω διερευνώντας τη σχέση του ανθρώπου με τον πλανήτη Γη, κι αυτό διότι διαβιούμε σ’ αυτόν τον πλανήτη και, είτε μας αρέσει είτε όχι, θα συνεχίσουμε έτσι εις το διηνεκές. Δυστυχώς, λυπούμαι που το λέω, όλη αυτή η πολυλογία για το ότι θα πάμε στον πλανήτη Άρη και τα συναφή μού φαίνονται ανοησίες. Αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε με τη Γη, και δυστυχώς αυτά που κάνουμε στη Γη την καταστρέφουν. Θα προσπαθήσω πρώτα απ’ όλα να εκθέσω τα πεπραγμένα μας σε σχέση με το περιβάλλον του πλανήτη και να αναλογιστώ ποιες είναι οι ηθικές συνέπειες αυτών των πεπραγμένων και ποια κοσμοθεωρία θα βοηθήσει να θεραπεύσουμε την κατάσταση.Όπως σημειώνεται στον πρόλογο του βιβλίου, ο Χάξλεϊ έβλεπε τον εαυτό του σαν έναν γεφυροποιό ανάμεσα στις τέχνες και στις επιστήμες.
Το ακόλουθο απόσπασμα δίνει χαρακτηριστικά παραδείγματα για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί η ανθρώπινη παρέμβαση να επηρεάσει καταλυτικά την διατήρηση ή την καταστροφή του οικοσυστήματος. Μετά το κείμενο του Χάξλεϊ θα βρείτε και ένα ακόμη απόσπασμα από το βιβλίο του Γιάννη Μανέτα Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον, Η λογική των βιολογικών συστημάτων,που αφηγείται μια παρόμοια ιστορία ανθρώπινης επέμβασης στο περιβάλλον με απρόβλεπτες συνέπειες…
Aldous Leonard Huxley (1894–1963) [πηγή: Βικιπαίδεια]
Περισσότερη φύση στην τέχνη
Διάλεξη που δόθηκε στις 2 Μαρτίου 1959 (απόσπασμα)
Αυτό που έχει καταστεί πασιφανές από τη μελέτη της οικολογίας είναι ότι ο άνθρωπος «έχει εφορμήσει εκεί που οι άγγελοι τρέμουν να βαδίσουν»*, και με την άγνοια, τη μωρία και την αλαζονεία του έχει ανατρέψει παντού και με τον πλέον ανησυχητικό τρόπο αυτές τις ισορροπίες. Στην προηγούμενη διάλεξη αναφέρθηκα στη διάβρωση του εδάφους και στην αποψίλωση των δασών, που είναι τα προφανέστερα παραδείγματα, όμως ανάλογες καταστάσεις αφθονούν. Το ενδιαφέρον του πράγματος είναι ότι, αφού έχουμε ανατρέψει τη φυσική ισορροπία, ανακαλύπτουμε την ευθραυστότητά της —και επίσης συνειδητοποιούμε ότι είναι εξαιρετικό δύσκολο να προβλέψουμε ποιες θα είναι οι συνέπειες των πράξεων μας όταν ανατρέπουμε τις ισορροπίες του συστήματος, τη στιγμή που η διατάραξη ενός και μόνο στοιχείου απ’ όσα το συνθέτουν θα αποδιοργανώσει ολόκληρο το σύστημα.
Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα γεγονός που συνέβη πριν από λίγα χρόνια· η Δασική Υπηρεσία επιχείρησε να ενεργήσει επ’ ωφελεία μιας ιδιαίτερης ποικιλίας ελαφιών που ζούσαν στο δάσος Κάιμπαμπ, στο βόρειο άκρο του Γκραντ Κάνυον. Είχαν απομείνει μόνον μερικές χιλιάδες απ’ αυτά τα ελάφια. Η Υπηρεσία σκέφτηκε ότι υπήρχαν πάρα πολλά πούμα που καταδίωκαν τα φτωχά ζώα· σκέφτηκε, έτσι, να στείλει άνδρες της για να εξοντώσουν μεγάλο αριθμό από τα πούμα. Το αποτέλεσμα ήταν ότι, μέσα σε λίγα χρόνια, ο πληθυσμός των ελαφιών, από μερικές χιλιάδες, έφτασε στις εκατό χιλιάδες. Τα ελάφια κατέφαγαν το δάσος Κάιμπαμπ· ακολούθησαν φοβερές επιδημίες και αυτά άρχισαν να πεθαίνουν σαν τις μύγες. Μόνον όταν επανεισάχθηκαν τα πούμα και σκότωσαν τα πιο άρρωστα και αδύναμο ελάφια η ισορροπία αποκαταστάθηκε. Σταδιακά το δάσος ανάρρωσε από την υπερβόσκηση και ο πληθυσμός των ελαφιών άκμασε.
Το Grand Canyon (Μεγάλο Φαράγγι) είναι ένα μακρύ φαράγγι που σμιλεύτηκε από τον ποταμό Κολοράντο και βρίσκεται στην πολιτεία της Αριζόνα των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Έχει μήκος 446 χλμ., πλάτος μεταξύ 6,5 και 29 χλμ. και βάθος που φτάνει τα 1,83 χλμ. [πηγή: Βικιπαίδεια]
Παρόμοια πράγματα συμβαίνουν ξανά και ξανά. Στη Σκανδιναβία, τα γεράκια αποδεκατίστηκαν επειδή σκότωναν φτερωτά θηράματα. Αυτά πολλαπλασιάστηκαν, κόλλησαν διάφορες μεταδοτικές νόσους και έφτασαν στα πρόθυρα της εξαφάνισης· τότε τα γεράκια έπρεπε να επανεισαχθούν. Ακόμα πιο παράξενο υπήρξε το αποτέλεσμα της εξόντωσης των ιπποπόταμων από μεγάλες περιοχές της Αφρικής. Η διατροφή του πληθυσμού των ψαριών που ζούσαν στις λίμνες και τα ποτάμια εξαρτιόταν εν πολλοίς από τους μικροσκοπικούς οργανισμούς που ζούσαν στα περιττώματα των ιπποποτάμων. Μετά την εξαφάνισή τους, χάθηκαν και τα ψάρια, κι έτσι οι ντόπιοι έχουν πολύ λιγότερη πρωτεΐνη για να φάνε. Συνειδητοποιούμε, έτσι, ότι, όταν ερχόμαστε σε επαφή με αυτές τις εξαιρετικά λεπτές οικολογικές ισορροπίες, το κάνουμε με τον πλέον αδέξιο τρόπο, χωρίς πραγματικά να γνωρίζουμε τι πράττουμε.
Η ισορροπία δεν ανατρέπεται μόνο με την καταστροφή στοιχείων αλλά και με την εισαγωγή καινούριων. Η εισαγωγή του κινέζικου καβουριού στη Χαβάη και τις Δυτικές Ινδίες ήταν σκέτη καταστροφή, και ακόμα πιο καταστροφική υπήρξε η εισαγωγή του λαγού στην Αυστραλία, την Παταγονία, και άλλα μέρη του κόσμου. Το μόνο μέρος που η εισαγωγή του λαγού δεν κατέληξε σε καταστροφή ήταν η Κεϋλάνη, όπου ευτυχώς ο πληθυσμός τους παρέμεινε χαμηλός εξαιτίας των δηλητηριωδών φιδιών —τα ερπετά είναι εξαιρετικά χρήσιμα για εμάς και μας ωφελούν πολύ περισσότερο απ’ ό,τι μας βλάπτουν παρά το ότι δεν μας είναι αρεστά.
Όλα αυτά αποδεικνύουν ότι στις σχέσεις μας με τον κόσμο οφείλουμε να επιδεικνύουμε τη μέγιστη δυνατή προσοχή. Μόνο ο συνδυασμός της αγάπης με τη γνώση θα μας βοηθήσει να τα πάμε καλά με τον κόσμο, και βασική προϋπόθεση για να κυριαρχήσουμε πάνω στη φύση είναι να ενεργούμε με αγάπη και γνώση. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο άνθρωπος είναι ένα παράδοξο πλάσμα: είναι ένα με τη φύση, αλλά είναι και ένα εντελώς μοναδικό ζώο, εφόσον έχει συνείδηση της θέσης του και μπορεί να ασκήσει τεράστια, και μερικές φορές τρομακτική, επιρροή στη φύση. Είτε μας αρέσει είτε όχι, είναι ξεκάθαρο ότι από εδώ και στο εξής πρέπει να αναλάβουμε την ευθύνη για ό,τι συμβαίνει στον πλανήτη μας· αν δεν αναλάβουμε την ευθύνη και δεν ενεργήσουμε σύμφωνα με τη γνώση και τη στοργή μας για τη φύση, θα καταστρέψουμε το περιβάλλον στο οποίο ζούμε και το είδος μας θα εξαλειφθεί.
Άλντους Χάξλεϊ, Διαλέξεις για την ανθρώπινη κατάσταση, εκδ. Αρσενίδη 2017, σ.70-72
* [Σ.τ.Μ.] «The fools rush in where angels fear to tread». Ο Χάξλεϊ παραλλάσσει ελαφρώς έναν από τους διασημότερους στίχους της αγγλικής ποίησης, που προέρχεται από τη σύνθεση του Αλεξάντερ Πόουπ, An Essay on Criticism (1711).
Ο ευρωπαϊκός λαγός (lupus europeus) ήταν άγνωστος στην Αυστραλία έως το 1859. Τότε ένας Βρετανός άποικος εισήγαγε στα απέραντα κτήματά του 12 ζευγάρια για να κάνει το κέφι του με το κυνήγι. Ο λαγός, όμως, απαλλαγμένος από τους υπόλοιπους εχθρούς του, βρίσκοντας άφθονη τροφή στα γύρω κτήματα και ένα κλίμα ηπιότερο του ευρωπαϊκού, που του επέτρεπε να ζευγαρώνει όλο τον χρόνο, άρχισε να κάνει το δικό του κέφι. Γρήγορα πολλαπλασιάστηκε σε εκατομμύρια και άρχισε να προξενεί τόσες ζημιές στις καλλιέργειες, ώστε, το 1890, η αυστραλιανή κυβέρνηση αναγκάστηκε να τον επικηρύξει. Επιστρατεύτηκαν παγίδες, ειδικοί φράχτες, ανελέητο κυνήγι και δηλητήρια, χωρίς σοβαρό αποτέλεσμα. Προπαγανδίστηκε η νοστιμιά του κρέατός του και μπήκε με αξιώσεις στην κουζίνα, αλλά και πάλι το μόνο θετικό που επετεύχθη ήταν να μην πεινάσουν οι Αυστραλοί στην οικονομική κρίση του 1929 και κατά τον αποκλεισμό του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Το 1950 εφαρμόστηκε η βιολογική μέθοδος της εισαγωγής ενός ιού θανατηφόρου για τον λαγό. Ο πληθυσμός του από 600 εκατομμύρια μειώθηκε στα 100, σύντομα όμως αναπτύχθηκε ανοσία και σήμερα έχει επανέλθει στα 300 εκατομμύρια. Πέρα από τις ζημιές στη γεωργία και το κόστος των μέτρων περιορισμού, η εισαγωγή του λαγού θεωρείται μια από τις σημαντικότερες αιτίες μείωσης της φυσικής βιοποικιλότητας, τουλάχιστον στη νότια Αυστραλία.
Γιάννης Μανέτας, Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον, Η λογική των βιολογικών συστημάτων,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018, σελ. 284
❦
