Νίκος Καββαδίας – Θεσσαλονίκη (Πούσι, 1947)
Στὸ Γιῶργο Κουμβακάλη
Ἤτανε κείνη τὴ νυχτιὰ ποὺ φύσαγε ὁ Βαρδάρης,
τὸ κύμα ἡ πλώρη ἐκέρδιζεν όργιά μὲ τὴν ὀργιά.
Σ᾿ ἔστειλε ὁ πρῶτος τὰ νερὰ νὰ πᾶς γιὰ νὰ γραδάρεις,
μὰ ἐσὺ θυμᾶσαι τὴ Σμαρὼ καὶ τὴν Καλαμαριά.
Ξέχασες κεῖνο τὸ σκοπὸ ποὺ λέγανε οἱ Χιλιάνοι
-Ἅγιε Νικόλα φύλαγε κι Ἅγια Θαλασσινή.-
Τυφλὸ κορίτσι σ᾿ ὁδηγάει, παιδὶ τοῦ Modigliani,
ποὺ τ᾿ ἀγαποῦσε ὁ δόκιμος κι οἱ δύο Μαρμαρινοί.
Νερὸ καλάρει τὸ Fore Peak, νερὸ καὶ τὰ πανιόλα
μὰ ἐσένα μία παράξενη ζαλάδα σὲ κινεῖ.
Μὲ στάμπα ποὺ δὲν φαίνεται σὲ κέντησε ἡ Σπανιόλα
ἢ τὸ κορίτσι ποὺ χορεύει ἀπάνω στὸ σκοινί;
Ἀπάνω στὸ γιατάκι σου φίδι νωθρὸ κοιμᾶται
καὶ φέρνει βόλτες ψάχνοντας τὰ ροῦχα σου ἡ μαϊμού.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ μάνα σου κανεὶς δὲν σὲ θυμᾶται
σὲ τοῦτο τὸ τρομακτικὸ ταξίδι τοῦ χαμοῦ.
Ὁ ναύτης ρίχνει τὰ χαρτιά κι ὁ θερμαστή τὸ ζάρι
κι αὐτὸς ποὺ φταίει καὶ δὲ νογάει, παραπατάει λοξά.
Θυμήσου κεῖνο τὸ στενὸ κινέζικο παζάρι
καὶ τὸ κορίτσι πού ῾κλαιγε πνιχτὰ μὲς στὸ ρικσά.
Κάτω ἀπὸ φῶτα κόκκινα κοιμᾶται ἡ Σαλονίκη.
Πρὶν δέκα χρόνια μεθυσμένη μοῦ ῾πες «σ᾿ ἀγαπῶ».
Αὔριο, σὰν τότε, καὶ χωρὶς χρυσάφι στὸ μανίκι,
μάταια θὰ ψάχνεις τὸ στρατὶ ποὺ πάει γιὰ τὸ Depot.
- Βαρδάρης: <σερβ. Vardar (=η ονομασία του ποταμού Αξιού στο γιουγκοσλαβικό τμήμα του) : ο δυνατός και ψυχρός ΒΔ άνεμος που πνέει κατά μήκος του ποταμού Αξιού στη Μακεδονία
- oργιά: αγγλική μονάδα μήκους ίση με 1,83 μ.
- γραδάρω: εδώ σημαίνει βυθομετρώ, υπολογίζω το βάθος του πυθμένα ώστε να μην κολλήσει τι καράβι
- δόκιμος: μαθητευόμενος, κάποιος που περνά από ένα δοκιμαστικό στάδιο, πριν αποκτήσει τα πλήρη προνόμια και υποχρεώσεις της θέσης του
- Άγια Θαλασσινή: Η Παναγία Θαλασσινή στην Άνδρο
- Μαρμαρινοί: Η Προκόννησος, γνωστή και ως Προικόνησος, Νήσος του Μαρμαρά ή και Αδελφόνησος, είναι ένα νησί στην Προποντίδα
- καλάρω: <ιταλ. calare : κάνω νερά, μπάζω νερά
- fore peak, πανιόλα: Αναφέρεται (στην γλώσσα των ναυτικών) σε μια μεγάλη θαλασσοταραχή όπου τα νερά ανεβαίνουν πάνω από το πρωραίο μέρος του καραβιού όπου υπήρχε το Fore Peak, δηλαδή το ντεπόζιτο του πόσιμου νερού και συνέχιζε καλύπτοντας και τα “πανιόλα”, δηλαδή τα λαμαρινένια πατώματα του καταστρώματος
- στάμπα: <ιταλ. stampa: τατουάζ
- γιατάκι: κλίνη, κατάλυμα
- νωθρός: αυτός που κινείται αργά και τεμπέλικα
- θερμαστής: Είναι ο επιφορτισμένος με το άναμμα του ατμολέβητα και την παρακολούθησή του
- νογάω: καταλαβαίνω, νιώθω, αντιλαμβάνομαι
- ρικσά: χειροκίνητο δίκυκλο μεταφορικό μέσο (άμαξα) στην Άπω Ανατολή
- Depot: περιοχή της Θεσσαλονίκης ανατολικά μετά την Καλαμαριά
Δούλεψα με ορισμένες διορθώσεις στα γρήγορα ένα έτοιμο λεξιλόγιο για να κερδίσω χρόνο. Το ποίημα από τη συλλογή Πούσι τη δεύτερη του Νίκου Καββαδία και σαφώς ωριμότερη σε σχέση με το Μαραμπού (1933) [η τρίτη, το Τραβέρσο εκδίδεται το 1975 μετά τον θάνατο του ποιητή. Εκεί υπάρχει και η Θεσσαλονίκη ΙΙ γραμμένη το 1974). Το ποίημα αφιερωμένο όπως όλα τα ποιήματα αυτής της συλλογής αλλά και τα επόμενα. Για τον Γιῶργο Κουμβακάλη βρήκα ότι ήταν τραπεζικός, Σαλονικιός φίλος του ποιητή που του γνώρισε και τον Αναγνωστάκη το 1945 ή 1946.
Έξι τετράστιχα σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο με πλεχτή ομοιοκαταληξία (αγ-βδ) με την ιδιορρυθμία ότι οι στίχοι αγ είναι πάντα παροξύτονοι και οι βδ οξύτονοι – και άρα δεκατετρασύλλαβοι (ο οξύτονος δεκατετρασύλλαβος θεωρείται δεκαπεντασύλλαβος)
Η γοητεία του Καββαδία έγκειται θεματολογικά στην σύζευξη έρωτα και ταξιδιού και σε επίπεδο εικονοποιίας στη ζωντάνια των εικόνων του και στην τολμηρότητα με την οποία αυτές συνδέονται με τις ψυχικές καταστάσεις του ποιητικού υποκειμένου. Είναι αλήθεια ότι υπάρχει σε όλες τις συλλογές πολύς εξωτισμός συνδυασμένος με το πνεύμα της φυγής από την τρέχουσα πεζή πραγματικότητα μέσω του θαλασσινού ταξιδιού. Ωστόσο τα στοιχεία που την συνδέουν με το πνεύμα του spleen, της ανίας, το κύριο χαρακτηριστικό της γενιάς των νεορομαντικών του 20 έχουν αρκετά υποχωρήσει στις δυο τελευταίες συλλογές. Το θέμα πάντως του καταραμένου ήρωα παραμένει σταθερό.
Στο πρώτο τετράστιχο δίνονται τα βασικά δεδομένα του ποιήματος: χώρος, χρόνος, ήρωας, υπόθεση, Μια ερωτική ιστορία που τοποθετείται στη Θεσσαλονίκη στο επίκεντρο του ποιήματος – αν θεωρήσουμε ότι υπάρχει κάποιο επίκεντρο. Ο χώρος δράσης 
παραμένει σταθερά το καράβι που μπαίνει στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης που αποτελεί τον χώρο όπου η μνήμη ανακαλεί την ακυρωμένη ερωτική ιστορία (όπως κάθε ερωτική ιστορία που σέβεται τον εαυτό της είναι ατυχής και εξελίσσεται σε επώδυνη μνήμη). Προσέχουμε ότι το ποιητικό υποκείμενο που μιλά απευθύνεται στον ήρωα σε δεύτερο πρόσωπο. Η τεχνική αυτή, πολύ συνηθισμένη, σχεδόν μόνιμη στον Καββαδία έχει το πλεονέκτημα να προσομοιάζει – συχνά είναι – με εσωτερικό μονόλογο ενώ την ίδια ώρα διατηρεί τυπικά μα αφήγηση έστω και διαλυμένη, με εξπρεσιονιστικό χαρακτήρα εξαιτίας των διαδοχικών πολυπρισματικών εικόνων που την αποτελούν.
Στο πρώτο τετράστιχο λοιπόν το πλοίο μπαίνει με δυσκολία στο λιμάνι καθώς φυσάει ο Βαρδάρης και προχωρά με κόντρα κύμα όργιά με την όργιά. Ο ήρωας ξεκινά να μετρήσει το βάθος των νερών για να μπει με ασφάλεια το πλοίο στο λιμάνι αλλά ήδη σκέφτεται τὴ Σμαρὼ καὶ τὴν Καλαμαριά. Είναι προφανές ότι η δυσκολία με την οποία κινείται το πλοίο διαποτίζει και τη μνήμη της Σμαρώς – εξ αρχής η μνήμη γίνεται αόριστα σχεδόν, τραύμα. Το πρώτο τετράστιχο περιέχει και προεξαγγέλλει τα πάντα.
Τα επόμενα τετράστιχα ακολουθούν τις σκέψεις του ήρωα που όλο προσπαθούν να στραφούν προς στο περιβάλλον του καραβιού και όλο ξεστρατίζουν στη μνήμη της χαμένης ερωτικής ιστορίας. Η δεύτερη, τρίτη, τέταρτη και πέμπτη στροφή οργανώνονται με τον ίδιο τρόπο: οι δύο πρώτοι στίχοι κάθε στροφής γυρνούν γύρω από την πραγματικότητα του καραβιού, τους ανθρώπους, τα ζώα και τα αντικείμενα μέσα σε αυτό και οι δύο τελευταίοι βλέπουν λοξά, έμμεσα και υπαινικτικά μέσα από διαδοχικές γυναικείες παρουσίες, την ερωτική ιστορία του με μια θλίψη που γίνεται κάπου σχεδόν απόγνωση: στ.15-16: Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ μάνα σου κανεὶς δὲν σὲ θυμᾶται // σὲ τοῦτο τὸ τρομακτικὸ ταξίδι τοῦ χαμοῦ.
Έτσι στο δεύτερο τετράστιχο η προσπάθεια του ήρωα να ανακαλέσει έναν χιλιανό σκοπό (το Ἅγιε Νικόλα φύλαγε κι Ἅγια Θαλασσινή πιθανόν να αναφέρεται στη θαλασσοταραχή και στο κόντρα κύμα που σκεπάζει το πλοίο) οδηγεί τελικά στην εικόνα του τυφλού κοριτσιού του Μοντιλιάνι (το τυφλό εδώ δεν είναι ακριβώς κυριολεκτικό: σε πολλούς πίνακες του Μοντιλιάνι οι μορφές απεικονίζονται με λευκό ή γαλάζιο χρώμα στη θέση των ματιών) ποὺ τ᾿ ἀγαποῦσε ὁ δόκιμος κι οἱ δύο Μαρμαρινοί – βλέπουμε πόσο αόριστα και διακριτικά περνά το ερωτικό στοιχείο και η ερωτική μνήμη.
Το τρίτο τετράστιχο ξεκινά με το νερό που κατακλύζει την πλώρη του καραβιού αλλά στρέφεται στη ζάλη του ήρωα – όχι συνηθισμένη, παράξενη ζαλάδα σὲ κινεῖ. Η κατάσταση του ήρωα ωστόσο δεν αποδίδεται σε κάπου άλλη εξωτερική αιτία (πχ η θαλασσοταραχή ) αλλά και πάλι σε γυναικείες μορφές: Μὲ στάμπα ποὺ δὲν φαίνεται σὲ κέντησε ἡ Σπανιόλα // ἢ τὸ κορίτσι ποὺ χορεύει ἀπάνω στὸ σκοινί; Η ανάμνησή παροδικών ερωτικών ιστοριών του ήρωα σε λιμάνια που ταξιδεύει μοιάζει με στάμπα, με τατουάζ αόρατο που έχει χαραχτεί στο νου και στο σώμα του ήρωα και σε σύγκρουση με την εικόνα της Σμαρώς που προφανώς εκπροσωπεί έναν πιο όμορφο, όχι χυδαίο, έρωτα προκαλεί την ταραχή, την ζάλη στον ήρωα. Το θέμα αυτό του χυδαίου έρωτα σε αντίθεση με τον αγνό και καθαρό έρωτα είναι σταθερό θέμα της ποίησης του Καββαδία σε πάρα πολλές παραλλαγές και αποχρώσεις που ξεκινούν από απόλυτη αντίθεση μέχρι μηδενισμό και εξίσωση (ιδίως στην Βάρδια, το μυθιστόρημά του αλλά υπάρχει ακόμα σε δραματική μορφή και στο “Μαραμπού”, το ποίημα της ομώνυμης συλλογής)
Στο τέταρτο τετράστιχο τα δύο οικόσιτα ζώα, ένα φίδι και μια μαϊμού (παράξενα και ιδιόρρυθμα και τα δύο, όπως ακριβώς και ο ήρωας) κυριαρχούν στη καμπίνα του ήρωα και δε μπορεί παρά να θυμίζουν στον ήρωα την μοναξιά του: Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ μάνα σου κανεὶς δὲν σὲ θυμᾶται // σὲ τοῦτο τὸ τρομακτικὸ ταξίδι τοῦ χαμοῦ. Η εικόνα της μητέρας που είναι η μόνη που έχει απομείνει να θυμάται τον ήρωα καθώς όλοι οι άλλοι τον έχουν ξεχάσει (και αυτό το θέμα της λήθης σταθερό θέμα στην ποίηση του Καββαδία) υπενθυμίζει και πάλι λοξά και διαγώνια την ακυρωμένη ερωτική μνήμη: μόνο η μάνα, καμιά άλλη δεν έχει μείνει να τον θυμάται, ούτε η Σμαρώ. Είναι απόλυτη η μοναξιά του ήρωα και δε μπορεί να την καλύψει τίποτα.
Επιστρέφει στο πέμπτο τετράστιχο η ματιά του ήρωα σε εικόνες του πλοίου με του ναύτες να παίζουν χαρτιά και ζάρια και με τον στίχο κι αὐτὸς ποὺ φταίει καὶ δὲ νογάει, παραπατάει λοξά να γίνεται αναφορά σε ποτό ή χασίς. Ωστόσο και πάλι η μνήμη διαφεύγει, άγνωστο με ποιον συνειρμό (το Θυμήσου εδώ παραπέμπει σε εσωτερικό μονόλογο) σε ένα κινέζικο παζάρι και ένα κορίτσι πού ῾κλαιγε πνιχτὰ μὲς στὸ ρικσά, μια εικόνα και πάλι θλίψης με πρωταγωνιστή κορίτσι πιθανόν σε ερωτική απογοήτευση. Είναι ενδιαφέρον ότι τρεις από τις έξι γυναικείες παρουσίες που καταγράφονται στο ποίημα είναι νεαρές κοπέλες, κορίτσια και η λέξη εμφανίζεται τρεις φορές (οι άλλες τρεις παρουσίες: η Σμαρώ, Σπανιόλα, η μάνα) στο ποίημα.
Ίσως γιατί καθώς είναι σε μικρότερη ηλικία ταιριάζουν περισσότερο στην εξιδανικευμένη εικόνα της Σμαρώς και της άτυχης ερωτικής ιστορίας.
Ο επίλογος γράφεται στο έκτο τετράστιχο: Κάτω ἀπὸ φῶτα κόκκινα κοιμᾶται ἡ Σαλονίκη. Πάντα τα κόκκινα φώτα μου έδιναν εδώ την εικόνα οίκου ανοχής, νομίζω ότι δεν κάνω λάθος πως παραπέμπει σε μια εικόνα ενός φτηνού και πληρωμένου έρωτα, όπως ακριβώς οι έρωτες του ήρωα σε αντίθεση με εκείνον της Σμαρώς που τον αναπολεί με πίκρα ως χαμένο οριστικά. Άλλωστε έχει δέκα χρόνια από τότε που μεθυσμένη μοῦ ῾πες «σ᾿ ἀγαπῶ» – σημειώνουμε εδώ το μεθυσμένη που υπονόμευε εξ αρχής την εξέλιξη της ερωτικής ιστορίας. Και πώς θα μπορούσε να γίνει άλλωστε όταν αύριο σαν τότε (σημειώνουμε τους διαδοχικούς χρονικούς δείκτες δέκα χρόνια – αύριο σαν τότε) και χωρίς ο ήρωας στην επέτειο του «σ᾿ ἀγαπῶ» να έχει γίνει καπετάνιος (χρυσάφι στο μανίκι) – και πάλι εδώ το θέμα της αποτυχίας, του καταραμένου θα λέγαμε – δεν θα θυμάται ούτε καν τον δρόμο που πάει για το Ντεπό: μάταια θὰ ψάχνεις τὸ στρατὶ ποὺ πάει γιὰ τὸ Depot. Ο ορίζοντας της ερωτικής αυτής ιστορίας είναι κλειστός καθώς η ζωή του ναυτικού δεν επιτρέπει εξιδανικευμένους έρωτες ούτε καν σαν ανάμνηση. Μόνο φτηνές ιστορίες πληρωμένου έρωτα στα λιμάνια και σε καμιά περίπτωση την ομορφιά του έρωτα μιας Σμαρώς στην Καλαμαριά, κάπου κοντά στο Ντεπό.