Τίτος Πατρίκιος – Ο νέος ερευνητής (Η αντίσταση των γεγονότων, εκδ, Κέδρος, 2000)

Μανόλης Αναγνωστάκης, «Όταν αποχαιρέτησα…»
[…}  Πώς να μιλήσω; Το πλήθος δάμαζε
Τους δημεγέρτες και τους πλάνους. Με στιλέτα
Καρφώναν τα δικά μου λόγια. Πώς να μιλήσω
Όταν στήνονταν μυστικές αγχόνες
Σε κάθε πόρτα ενεδρεύοντας τον ύπνο
Και τόσα πού να στοιβαχτούνε γεγονότα
Τόσες μορφές να ξαναγίνουν αριθμοί

Πώς να εξηγήσω πιο απλά τί ήταν ο Ηλίας
Η Κλαίρη, ο Ραούλ, η οδός Αιγύπτου
Η 3η Μαΐου, το τραμ 8, η «Αλκινόη»
Το σπίτι του Γιώργου, το αναρρωτήριο.
Θα σου μιλήσω πάλι ακόμη με σημάδια
Με σκοτεινές παραβολές με παραμύθια
Γιατί τα σύμβολα είναι πιο πολλά απ’ τις λέξεις
Ξεχείλησαν οι περιπέτειες οι ιδιωτικές
Το άψογο πρόσωπο της Ιστορίας θολώνει […]
                                              Από τη συλλογή Συνέχεια 2 (1956)

Είναι σίγουρα ένα «δύσκολο» ποίημα. Δεν είναι στρυφνό ή δυσπρόσιτο, απαιτεί όμως να γνωρίζει ο αναγνώστης τα τι και πώς της εγχώριας αριστεράς: την ιστορία της, τα πάθη αλλά και τα λάθη της, τους αγώνες και τα αδιέξοδα, τη δόξα και την αθλιότητα, την ατομική αυτοθυσία και τον κομματικό κυνισμό, την αγνή και πρόθυμη προσφορά των πολλών αλλά και την ιδιοτέλεια κάποιων άλλων, λίγων μεν αλλά όχι τόσο λίγων όσο θα θέλαμε. Θα μπορούσα να πω και άλλα πολλά, γνωστά σε όσους τα έχουν ζήσει είτε στο πετσί τους στους δύσκολους καιρούς είτε με τη μεταπολίτευση από τη μικρή ή μεγάλη εμπλοκή τους στο «χώρο» (κατά την τότε ορολογία). Θα μπορούσα· ωστόσο υπάρχει η επιφυλλίδα του Δ.Ν. Μαρωνίτη στο Βήμα (Μάρτιος του 2001, κοντά στην έκδοση της συλλογής του Τίτου Πατρίκιου) που συμμαζεύει και οριοθετεί όλα όσα παραθέτω άναρχα και άτακτα παραπάνω. Αντιγράφω μόνο ένα μικρό κομμάτι που είναι εξαιρετικά χρήσιμο για να μπει κάποιος στο πνεύμα του ποιήματος: Μπορεί λοιπόν το λάθος της Αριστεράς, μετά μάλιστα τη διάσπασή της στα χρόνια της δικτατορίας, να οφείλεται στην ιδεοληψία της πως καθόριζε αυτή τη ροή των γεγονότων, χωρίς να υποπτεύεται ότι αργά ή γρήγορα θα αποδεικνυόταν μάλλον το αντίστροφο: ότι δηλαδή τα ίδια τα γεγονότα θα επικαθόριζαν την πραγματική αξία των ιδεοληπτικών επιλογών της. Έχω λοιπόν την αίσθηση ότι αυτή η υπεροψία στιγμάτισε, μετά την κατοχική αντίσταση, τόσο την εμφυλιακή περιπέτεια της Αριστεράς μας όσο και προπαντός το μεταπολιτευτικό της αδιέξοδο.
Και να υπογραμμίσω ότι ο τίτλος ολόκληρης της συλλογής προκύπτει από μια φράση του ποιήματος: η αντίσταση των γεγονότων. Αντιγράφω και πάλι από την ίδια επιφυλλίδα του Μαρωνίτη: Φράση που σκανδαλίζει, όχι μόνο γιατί μεταφέρει την αντίσταση από τα δρώντα υποκείμενα στα ίδια τα δρώμενα, αλλά και επειδή στην ουσία ενοχοποιεί άλλως πως τους δρώντες, θύτες και θύματα της τραγικής αυτής ιστορίας: τους αποδίδει δηλαδή την ευθύνη ότι παρέβλεψαν τη ροή των γεγονότων, κατά κάποιον τρόπο τα εξεβίασαν, προκαλώντας την εκδικητική τους αντίσταση.

Ας δούμε λοιπόν το ποίημα, σκανδαλισμένοι, ενοχλημένοι ή και ψύχραιμοι, ανάλογα με το πόσο αντιστάθηκαν μέσα στον καθένα μας τα γεγονότα· πέρα από το μακροσκοπικό πλάνο του ιστορικού γίγνεσθαι, υπάρχει και το μικροσκοπικό πλάνο της ατομικής πρόσληψης των γεγονότων, διαφορετική στον καθένα μας. Ο τίτλος άλλωστε καλύπτει και τα δύο πλάνα, και τις δύο θεάσεις των γεγονότων. Για τον Τίτο Πατρίκιο και το ποιητικό του έργο έχουμε ήδη πει κάποια πράγματα εδώ

Ο νέος ερευνητής είναι μικρός στην ηλικία (νέος), έχει ασήμαντη ή έστω περιορισμένη βιωματική πρόσληψη των γεγονότων που προφανώς θα προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από δεύτερο ή τρίτο χέρι. Ας μην ξεχνάμε ότι έχουμε έναν νέο άνθρωπο που μεγάλωσε μέσα στη μεταπολίτευση και πιθανότατα όχι την πρώιμη. Δεν ξέρει τι θα πει παρανομία, συνωμοτικοί κανόνες, έχει διαβάσει απλώς τι ήταν η Ειδική Ασφάλεια. Πιθανόν να σπαζοκεφάλιασε με την υπόθεση της Προσωρινής Διοίκησης και ποιοι ήταν αθώοι και ποιοι προδότες (και αν δεν μπορεί να ξεκαθαρίσει τώρα η κατάσταση, ας φανταστούμε το τότε…). Είναι όμως ερευνητής, μελετά τα γεγονότα, προσπαθεί να τα ερμηνεύσει και σε αυτήν την προσπάθεια ίσως η ηλικία του και η καθαρή ματιά απέναντι στα γεγονότα να είναι πλεονέκτημα. Ίσως πάντα. Γιατί  – πιστεύω – τα γεγονότα αντιστέκονται πάντα και σε όλες τις ερμηνείες. Ακόμα και σε αυτές που περιλαμβάνουν την ίδια την αντίσταση των γεγονότων.

Το ποίημα εκτείνεται σε  τέσσερις ευδιάκριτες στροφές, εννιάστιχες οι δύο πρώτες. εφτάστιχη και πεντάστιχη η τρίτη και τέταρτη αντίστοιχα. Ψυχρό και αστόλιστο από μεταφορές και παρομοιώσεις το ύφος του ποιήματος, λόγος αφτιασίδωτος και τελεσίδικα πεζολογικός θα πρόσθετα εγώ· γνώριμα τα χαρακτηριστικά αυτά στον ποιητικό λόγο του Πατρίκιου. Επιπλέον, στο ποίημα αυτό κυριαρχεί η βία (είτε ως άμεση ποινή από τον εχθρό είτε ως έμμεση αλλά εξίσου οδυνηρή πρακτική ελέγχου των ατόμων από το ίδιο το κόμμα) και συνεπώς ο ποιητικός λόγος, μετρημένος και λιτός, ταλαντώνεται ανάμεσα στην ψύχραιμη και ψυχρή διαπίστωση και την διακριτική αλλά ευδιάκριτη καταγγελία.

Στην πρώτη στροφή κυριαρχούν και απαριθμούνται αντιφατικές συμπεριφορές, ατομικές ή και συλλογικές, που όμως εκκινούν από την ίδια αφετηρία: αφοσίωση, λατρεία, θαυμασμός, οριστικές και τελεσίδικες αποφάσεις. Ωστόσο κάθε περίπτωση είναι διαφορετική: η αφοσίωση στην πίστη μπορεί να οδηγεί είτε στον θάνατο είτε σε υλικά κέρδη, ανάλογα με το άτομο. Επιπλέον ακόμα και ολοκληρωτικές μεταστροφές, από τα ίδια άτομα δεν είναι ασυνήθιστες:  Η λατρεία και ο θαυμασμός μπορούσαν να μετατραπούν σε μίσος και αποστροφή αντίστοιχα. Ακόμα χειρότερα: Αποφάσεις ανέκκλητες βαρύγδουπες ανατρέπονταν μέχρι και από τους ίδιους δικαστές. Αξίζει να προσέξουμε τη  λατρευτικού τύπου ορολογία που χρησιμοποιείται για αμιγώς πολιτικά φαινόμενα: αφοσίωση, πίστη, λατρεία που παραπέμπουν περισσότερο σε θρησκεία παρά σε πολιτική τοποθέτηση και υπαινίσσονται μια δογματική και κλειστή προσέγγιση μιας πολιτικής θεωρίας. Όπως προαναφέρθηκε δεν είναι εύκολο για τον νέο ερευνητή να καταλάβει από την απόσταση την χρονική που τον χωρίζει με τα γεγονότα το γιατί ούτε βέβαια και να εντρυφήσει στην κάθε περίπτωση. Η μελέτη περίπλοκων ιστορικών γεγονότων και καταστάσεων, ιδίως για ένα κόμμα που βρισκόταν σε κατάσταση παρανομίας για σχεδόν μισό αιώνα δεν είναι εύκολη υπόθεση και απαιτεί εξαιρετικές γνώσεις για την εποχή και τους ανθρώπους. Όμως ο νέος ερευνητής του ποιήματος προσπαθεί: πάλι και πάλι (Εξέταζε και πάλι από την αρχή) από την αρχή ψάχνει να βρει τους λόγους που οδηγούν στις παράλογες σε πρώτη ματιά αντιθέσεις σε συμπεριφορές που προαναφέρθηκαν. Και κάπου τελικά η επιμονή του τον δικαιώνει.

Αν στην πρώτη στροφή κυριαρχεί η απορία του νέου ερευνητή για τις τραγικές και καταστροφικές αντιφάσεις και μεταστροφές των πρωταγωνιστών του δράματος της ιστορίας, στη δεύτερη ο ερευνητής αρχίζει πλέον να διακρίνει τους μηχανισμούς που τις δημιουργούν. Και αν στην πρώτη στροφή προβάλλονται οι αντιθέσεις εξαρτημένες όλες από το ρήμα εξέταζε (και πάλι από την αρχή) που προτάσσεται, εδώ το ρήμα εξάρτησης είναι το διέκρινε (τώρα τους μηχανισμούς). Ομοίως η απαρίθμηση συνεχίζεται αλλά εδώ αφορά τις αλλοιώσεις που επιφέρουν οι κομματικοί μηχανισμοί ελέγχου πάνω στη ζωή και στις ιδέες των μελών με κομβικό ρήμα το αλλάζανε. Οι ιδέες γίνονται κούφιες και ηχηρές ρητορείες : από ιδέες στρεβλώνονται σε ρητορική των ιδεών, λόγια ηχηρά και άδεια. Και όχι μόνο αυτό: οι φιλικές έξοδοι (συνταίριασμα των φίλων) αλλοιώνονται σε υπό παρακολούθηση συναντήσεις (αστυνομευμένες συνευρέσεις) αλλά ακόμα και ο έρωτας (τα αγκαλιάσματα των ερωτευμένων) ξεπέφτει σε πράξη υπολογισμού και σκοπιμότητας (ασκήσεις γυμναστηρίου) προφανώς με κομματική εντολή. Τώρα πια έχει γίνει αρκετά έμπειρος  – κομβικό ρήμα εδώ το ξεχώριζε – καθώς ήδη στις φωτογραφίες της νέας εποχής, που θα έφερνε την ελπίδα, τη κοινωνική αλλαγή τα στίγματα του γήρατος: την ταχύτατη φθορά, τις στρεβλώσεις ενός εξουσιαστικού μηχανισμού, τον αυταρχισμό, την παθολογική καχυποψία και την αδιαφάνεια. Κορυφώνεται στη στροφή αυτή η υπόκωφη ένταση του ποιητικού λόγου που γίνεται  καταγγελία για τον κομματικό παραλογισμό που στο όνομα της ασφάλειας ξέπεσε αρχικά στην μυστικοπάθεια και στη συνέχεια εξελίχθηκε σε απόλυτο έλεγχο και καταπίεση πάνω στη ζωή των μελών του κηλιδώνοντας με στίγματα του γήρατος το νέο και άφθαρτο που εκπροσωπούσε.

Τα έχει λοιπόν καταφέρει αρκετά καλά ο νέος ερευνητής στο να προσδιορίσει αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές εντοπίζοντας τους μηχανισμούς ελέγχου που τις υπαγόρευσαν και τελικά καταδίκασαν σε πρόωρη φθορά και θάνατο την ελπίδα που γεννήθηκε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Κι αν ως τώρα κατάφερε να βρει απαντήσεις, σκοντάφτει – αυτονόητα θα έλεγα και επιπλέον λόγω της ηλικίας του – στο ζήτημα των συναισθημάτων. Για τις τρεις κατηγορίες ανθρώπων απέναντι στη θυσία, στο θάνατο για τις ιδέες τους του λείπουν τα συναισθήματα και οι σκέψεις τους. Πώς μπορεί ένα άνθρωπος, νέος και μισό αιώνα σχεδόν μετά τα γεγονότα να μπει στην ψυχολογία εκείνου που οδηγείται με ψηλά το κεφάλι στη θυσία χωρίς να λογαριάζει όσα αφήνει πίσω; Ή πάλι να συναισθανθεί εκείνον που, σπάει. λυγίζει, φοβάται τον θάνατο και αγωνίζεται μάταια να τον αποφύγει; Και ακόμα περισσότερο πώς μπορεί να καταλάβει πώς νιώθουν αυτοί που είχαν αναλάβει να στείλουν τους άλλους στο θάνατο (να θυσιάζουν και να αρχειοθετούν ανθρώπους  – ευρηματικό και ιδιαίτερα πικρό το αρχειοθετούν που τονίζει μαζί με το θυσιάζουν τον κυνικό και γραφειοκρατικό χαρακτήρα που απέκτησε ο κομματικός μηχανισμός, παιδιά του οποίου είναι όσοι αναλαμβάνουν τα απεχθή αυτά καθήκοντα, Η ιστορική έρευνα μπορεί να προτείνει εξηγήσεις και να κατασκευάσει ερμηνευτικά μοντέλα για τα πάντα, ωστόσο αυτό που μένει πάντα απέξω είναι οι άνθρωποι και η εσωτερική τους περιπέτεια μπροστά στη θυσία. Ό,τι δε μπορεί να αναπαράξει η ιστορία, το επιχειρεί η λογοτεχνία· για τις τρεις στάσεις απέναντι στη θυσία (αποδοχή, μάταιη προσπάθεια διαφυγής, εκτέλεση εντολών και ληξιαρχική καταχώριση) μπορεί κανείς να διαβάσει τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα και το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου και θα καταλάβει όσα η έρευνα άφηνε ως τώρα κατά μέρος – εσχάτως πάντως αυτό δείχνει να αλλάζει με την προφορική ιστορία. Ειδικότερα για την τρίτη κατηγορία, των κομματικών στελεχών που αναλαμβάνουν να θυσιάζουν και να αρχειοθετούν ανθρώπους να θυσιάσουν υπάρχει το εξαιρετικό βιβλίο του Άρθουρ Καίσλερ Το μηδέν και το άπειρο με τον βασικό ήρωα, τον Ρουμπάσωφ, να αναστοχάζεται πάνω σε όσους θυσίασε στο όνομα του κόμματος (ακόμα και την αγαπημένη του Άρλοβα) πριν έλθει η δική του σειρά.

Ήταν λοιπόν όλα αυτά ένα ακόμα παιγνίδι της ιστορίας μέσα στον φθίνοντα εικοστό αιώνα – προσέχουμε την φράση ψυχορραγάει ακόμα που κρατά, έστω και μεταφορικά, τη συνέχεια με το θανατικό που προηγήθηκε; Ή μήπως είναι η αντίσταση των γεγονότων; Αντιγράφω πάλι από την επιφυλλίδα του Μαρωνίτη: Περιττεύει ίσως να πω ότι το ερμηνευτικό εφεύρημα της αντίστασης των γεγονότων, που το επικαλείται ο νέος ερευνητής στο ομότιτλο ποίημα, καθόλου δεν σημαίνει ιδεολογική και πολιτική μοιρολατρία· σημαίνει όμως, για να χρησιμοποιήσω μια άλλη μεταφορά του Πατρίκιου, απεγκλωβισμό της Αριστεράς από το σχήμα του κλειστού κύκλου και αποδοχή του σχήματος της ανοιχτής σπείρας. Είναι λοιπόν η αντίσταση των γεγονότων το σύνολο των λανθασμένων εκτιμήσεων και αδιέξοδων πρακτικών που οδήγησαν τελικά σε ιδεολογικό τέλμα και διαλυτικά φαινόμενα. Και κλείνοντας τις παρατηρήσεις, πάλι με ενάργεια και ακρίβεια εξηγεί ο Μαρωνίτης: Μπορεί λοιπόν το λάθος της Αριστεράς, μετά μάλιστα τη διάσπασή της στα χρόνια της δικτατορίας, να οφείλεται στην ιδεοληψία της πως καθόριζε αυτή τη ροή των γεγονότων, χωρίς να υποπτεύεται ότι αργά ή γρήγορα θα αποδεικνυόταν μάλλον το αντίστροφο: ότι δηλαδή τα ίδια τα γεγονότα θα επικαθόριζαν την πραγματική αξία των ιδεοληπτικών επιλογών της. Έχω λοιπόν την αίσθηση ότι αυτή η υπεροψία στιγμάτισε, μετά την κατοχική αντίσταση, τόσο την εμφυλιακή περιπέτεια της Αριστεράς μας όσο και προπαντός το μεταπολιτευτικό της αδιέξοδο. Έτσι η αριστερή ιδεολογία και πρακτική εξελίχθηκαν σε αριστερή ρητορεία, με ελάχιστο πια, ή και μηδενικό, πολιτικό αντίκρισμα.

Δε διαφωνώ, συνολικά τουλάχιστιν· τα γεγονότα συχνά μας ξεπερνούν, η ιστορία περιγελά εκτιμήσεις, σχεδιασμούς και προσδοκίες, ιδίως όταν πηγάζουν από ένα κλειστό, υπεροπτικό,  αυτοαναφορικό και ιδεολογικά περιχαρακωμένο χώρο. Όμως τελικά, χωρίς ούτε από μένα διάθεση μοιρολατρίας, υπάρχουν σίγουρες επιλογές στο ιστορικό γίγνεσθαι; Σίγουρες ερμηνείες που μπορούν να προεξοφλήσουν τα μελλούμενα; Ή μήπως τελικά έχει δίκιο ο Ηράκλειτος: «Αιών παις εστί παίζων πεσσεύων· παιδός η βασιλείη»
Ίσως πράγματι να έχει δίκιο και τελικά τα γεγονότα να αντιστέκονται τόσο στην πρόβλεψη όσο και στην ερμηνεία τους. Ίσως τελικά να ισχύει η απόλυτη τυχαιότητα και η επιτυχία ή αποτυχία των εκτιμήσεων και αγώνων να κρίνεται από απολύτως τυχαίους παράγοντες. Όμως το ήθος δεν είναι υπόθεση της τύχης. Ζητήματα πολιτικού ήθους καταγράφει ο Τίτος Πατρίκιος μέσα από τα μάτια και τη γραφομηχανή του νέου ερευνητή, Όσο και αν η εμμονή στις παθογένειες αδικεί στο σύνολό της την υπόθεση της πίστης, όσο κι αν πλησιάζει επικίνδυνα σε ιδεολογικό μηδενισμό το ποίημα παραμένει τελικά πάνω στο δρόμο του φαινομένου που ο Δ.Ν.Μαρωνίτης ονόμασε «πολιτική και ποιητική ηθική» στο ομώνυμο βιβλίο του για τους πολιτικούς ποιητές της Α΄μεταπολεμικής γενιάς· τον δύσκολο δρόμο που πρέπει να βαδίσει ο πολιτικός ποιητής για να επιτύχει σύζευξη ανάμεσα στις ιδεολογικές ή/και κομματικές επιταγές από τη μια και την αξιοπρέπεια και αξιοπιστία της τέχνης του από την άλλη.

Τίτος Πατρίκιος – Αλληγορία

Σαν έπεσε η βαλανιδιά
άλλοι κόψανε ένα κλαδί, το μπήξανε στο χώμα
καλώντας για προσκύνημα στο ίδιο δέντρο,
άλλοι θρηνούσαν σ’ ελεγεία
το χαμένο δάσος τη χαμένη τους ζωή,
άλλοι φτιάχνανε συλλογές από ξεραμένα φύλλα
τις δείχνανε στα πανηγύρια βγάζανε το ψωμί τους,
άλλοι διαβεβαίωναν την βαπτικότητα των φυλλοβόλων
αφωνώντας όμως στο είδος ή και στην ανάγκη αναδάσωσης,
άλλοι, μαζί κ’ εγώ, υποστήριζαν πως όσο υπάρχουν
γη και σπόροι υπάρχει δυνατότητα βαλανιδιάς.
Το πρόβλημα του νερού παραμένει ανοιχτό
(από τη συλλογή Προαιρετική στάση, 1975)

Εργογραφία Τίτου Πατρίκιου

Χωµατόδροµος, 1954
Μαθητεία (1952-1962), Αθήνα 1963
Προαιρετική στάση, Αθήνα (Ερµής) 1975
Ποιήµατα 1 (1948-1954), Αθήνα (Θεµέλιο) 1976
Θάλασσα επαγγελίας, Αθήνα (Θεµέλιο) 1977
Αντιδικίες, Αθήνα (Ύψιλον) 1981
Παραµορφώσεις, Αθήνα (∆ιάττων) 1989
Η ηδονή των παρατάσεων, Αθήνα (∆ιάττων) 1992
Ποιήµατα, Α΄-Γ΄, Αθήνα (Κέδρος) 1998.
Η αντίσταση των γεγονότων, Αθήνα (Κέδρος) 2000
Ποιήµατα, ∆΄, Αθήνα, Κέδρος, 2002
Η πύλη των λεόντων, Αθήνα (∆ιάττων) 2002
Η νέα χάραξη, Αθήνα (Κέδρος) 2007
Λυσιµελής πόθος, Αθήνα (Κέδρος και ∆ιάττων) 2008

ΠΕΖΑ
Η συµµορία των δεκατριών. Ηµερολόγιο του 1940 και άλλα γραφτά, Αθήνα (∆ιάττων) 1990
Συνεχές ωράριο· διηγήσεις, Αθήνα (∆ιάττων) 1993
Στην ίσαλο γραµµή· Αφηγήσεις, Αθήνα (Κέδρος) 1997
Οι τέσσερις φιγούρες, 2001
Περιπέτειες σε τρεις σχεδίες, Αθήνα (Κέδρος) 2006

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
Γκ. Λούκατς, Μελέτες για τον ευρωπαϊκό ρεαλισµό, 1957
Λ. Αραγκόν, Μ’ ανοιχτά χαρτιά, 1965

Η «Αλληγορία» είναι το τελευταίο ποίημα της τρίτης συλλογής του Τίτου Πατρίκιου «Προαιρετική στάση». Γράφει σχετικά ο Δ.Ν. Μαρωνίτης: Εν τούτοις η ωριμότερη συλλογή, και η τελευταία που ξέρουμε ως τώρα, πετυχαίνει εκεί που ακροβατεί η μεσαία. Γιατί στην «Προαιρετική στάση» υπάρχει πια απόφαση: το ποιητικό σώμα δεν ταυτίζεται με την ύλη της δραματικής έκρηξης, αλλά συντίθεται από τα μεταδραματικά της θραύσματα: εκείνα που υποδηλώνουν τι προηγήθηκε, αλλά δεν το θεματογραφούν. Αποτέλεσμα: το ποίημα, τελειωμένο, βρίσκεται πια σε ίση απόσταση, από τον ποιητή και τον αναγνώστη, σ’ ένα είδος περίπου νεκρής ζώνης, δίχως να κρέμεται από τον αφαλό του γεννήτορα του. Αυτός ο ουδέτερος, κατά κάποιο τρόπο, τόνος επιτρέπει κινήσεις γύρω από το περίοπτο ποίημα. Στις καλύτερες μάλιστα περιπτώσεις, και ύστερα από τις ερευνητικές αυτές πολιορκίες, το ποίημα παραμένει ακόμη στο κέντρο: στέρεο, ακέραιο και πολυσήμαντο. Η μαθητεία στον Μπρεχτ έδωσε ήδη τους καρπούς της – ακόμη και στο άβολο χωράφι της αλληγορίας, όπως λ.χ. φαίνεται από το τελευταίο ποίημα αυτής της συλλογής […]
Γύρω από το παραδοσιακό (και ελληνικό) σύμβολο της βαλανιδιάς χαράσσονται με κιμωλία οι κύκλοι ενός μπρεχτικού σχεδόν συλλογισμού, που λάμπει, κόβει και διδάσκει, αφήνοντας όμως πάντοτε την τελευταία πόρτα ανοιχτή. Μπροστά στην πολιτική αποτυχία οι στάσεις των ανθρώπων, οι τυπικές και οι επαναλαμβανόμενες: πολιτικός μυστικισμός, ποιητική αισθηματολογία, αισθηματικό εμπόριο της καταστροφής, βυζαντινός αναρχισμός, σοσιαλιστικός ρεαλισμός, μαθηματική νηφαλιότητα και επιστημονική απορία. Αυτή η σκάλα με βοηθεί να κλείσω καλά το κεφάλαιο για την ποιητική και πολιτική ηθική του Τίτου Πατρίκιου. (Δ. Ν. Μαρωνίτης – Ποιητική και Πολιτική  Ηθική, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1976)

Ο Τίτος Πατρίκιος (Α΄ μεταπολεμική γενιά) με εξορίες στη Μακρόνησο (1951–1952) και στον Άη Στράτη (1952–1953) είναι ο τελευταίος μείζων εν ζωή ποιητής της γενιάς αυτής που πέρασε από τον ΕΛΑΣ, το ΚΚΕ, τις φυλακές και τις εξορίες για να φτάσει αργότερα με τη  διάσπαση του ΚΚΕ, τη δικτατορία και τη μεταπολίτευση στον σταδιακό εκφυλισμό ιδεών και οραμάτων. Βέβαια ο όρος «γενιά της ήττας» που τους αποδόθηκε είναι πολύ συζητήσιμος και ίσως και άδικος. Δύο τρία πράγματα έγραψα στην ανάρτηση για τον Λειβαδίτη

Κύρια θέματα στην Α΄ Μεταπολεμική ποιητική γενιά
1. Το ιστορικό βίωμα (Πόλεμος, Κατοχή-Αντίσταση, Εμφύλιος).
2. Η στρατιωτική ήττα της αριστεράς, εγκλεισμοί, διώξεις, εκτελέσεις.
3. Τα προβλήματα προσαρμογής στο μετεμφυλιακό περιβάλλον.
4. Η κρίση ιδεών στο εσωτερικό της αριστεράς.
5. Η νοσταλγία της χαμένης νεανικής ρώμης.
6. Η αποδυνάμωση της ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον.
7. Υπαρξιακή αγωνία.
8. Αίσθημα μοναξιάς και αλλοτρίωσης του ανθρώπινου προσώπου.
• «Στάση κοινωνικού πόνου» (Πάνος Θασίτης).
• «Ποιητική και πολιτική ηθική» (Δ. Ν. Μαρωνίτης)

Κύριοι εκφραστικοί τρόποι:

– Χρήση α΄ πληθυντικού προσώπου (πίστη στο συλλογικό όραμα).
– Στροφή στο α΄ ενικό πρόσωπο (διάψευση και εσωστρέφεια, υποκειμενική θέαση του κόσμου).
– Εξωτερίκευση με τόνους δραματικούς της υπαρξιακής αγωνίας.
– Υιοθέτηση ρεαλιστικής έκφρασης, η οποία αντλεί το ύφος της από τη γλώσσα της καθημερινής ζωής.
– Περιστασιακή χρήση της λόγιας γλώσσας, συνήθως με ειρωνική διάθεση.
– Υιοθέτηση (αρχικά) της παραδοσιακής έμμετρης στιχουργίας στη συνέχεια επιλογή του ελεύθερου στίχου.
– Αξιοποίηση του Μοντερνισμού και της κληρονομιάς του υπερρεαλισμού.

Στην ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς μπορούμε σε γενικές γραμμές να ξεχωρίσουμε τις εξής τάσεις:

α) την αντιστασιακή ή κοινωνική, όπου κυριαρχεί το όραμα για έναν κόσμο πολιτικά και κοινωνικά δικαιότερο (βλ. Άρης Αλεξάνδρου, Μανόλης Αναγνωστάκης, Μιχάλης Κατσαρός, Τάκης Σινόπουλος, Θανάσης Κωσταβάρας, Τάσος Λειβαδίτης, Τίτος Πατρίκιος, κ.ά),

β) την νεοϋπερρεαλιστική, όπου οι ποιητές ανανεώνουν και προωθούν σημαντικά την υπερρεαλιστική ποίηση του μεσοπολέμου (Ελένη Βακαλό, Νάνος Βαλαωρίτης, Έκτωρ Κακναβάτος, Μίλτος Σαχτούρης κ.ά).

γ) την υπαρξιακή ή μεταφυσική, στην οποία οι ποιητές καταπιάνονται με υπαρξιακά ζητήματα και καταγράφουν την μεταφυσική αγωνία του ανθρώπου μπροστά στο θάνατο (βλ. Νίκος Καρούζος, Όλγα Βότση, Γιώργης Κότσιρας).

Το ποίημα, ολιγόστιχο και λιτό όπως όλα της συλλογής, υιοθετεί μια γλώσσα απλή, γυμνή από επίθετα, σχεδόν άκαμπτη, χωρίς εμφανή λυρισμό ή δραματικότητα και θυμίζει αρκετά τα ποιήματα του Μαρκόπουλου που είδαμε (η τρίτη μεταπολεμική γενιά, γενιά του 70 ή της αμφισβήτησης όπως επίσης ονομάζεται, χρωστά πολλά στην πρώτη ενώ αγνόησε τη χαμηλόφωνη και πιο εσωστρεφή δεύτερη μεταπολεμική). Πρωτοπρόσωπος αφηγητής  που φαίνεται μόλις στιγμιαία στον δέκατο στίχο (βιωματικότητα και εδώ, πώς όχι άλλωστε με τέτοια θεματολογία. Μία στροφική και νοηματική ενότητα με τον πρώτο στίχο Σαν έπεσε η βαλανιδιά να εισάγει το μείζον γεγονός της πτώσης της βελανιδιάς και τον τελευταίο να θέτει το αναπάντητο πρόβλημα του νερού. Ενδιάμεσα ανά δύο στίχους οι πέντε διαφορετικές στάσεις μπροστά στο γεγονός σε ασύνδετο σχήμα:

• άλλοι κόψανε ένα κλαδί, το μπήξανε στο χώμα // καλώντας για προσκύνημα στο ίδιο δέντρο
  Πολιτικός μυστικισμός κατά τον Μαρωνίτη: όντως η λέξη «προσκύνημα» εκεί παραπέμπει αν και ο όρος παραπέμπει περισσότερο (μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968) στο ορθόδοξο ΚΚΕ και την μάλλον θρησκευτικής/δογματικής υφής προσέγγισή του στον μαρξισμό-λενινισμό και λιγότερο στο τότε ΚΚΕ εσωτερικού που ήταν σαφώς πολύ πιο κριτικό απέναντι στις στάσεις και παραλείψεις της κομματικής ηγεσίας, μάλλον πλουραλιστικό στις προσεγγίσεις της μαρξιστικής θεωρίας και απόλυτα απέναντι στις διάφορες επεμβάσεις της Σοβιετικής Ένωσης στις ανατολικές χώρες της Ευρώπης (κυρίως) αλλά και τα ζητήματα ελευθερίας στην ίδια χώρα. Ωστόσο εκτιμώ ότι μπορεί (και πρέπει) η αλληγορία να εφαρμοστεί και στη στάση του ΚΚΕ μετά την Κατοχή και τον εμφύλιο: από ολόκληρο τη βελανιδιά που αποτέλεσε την Εθνική Αντίσταση και φυσικά «έπεσε» μετά τα Δεκεμβριανά και τη Βάρκιζα, το ΚΚΕ ονόμασε το κλαδί (τον εαυτό του) βελανιδιά και καλεί σε προσκύνημα, σε άκριτη δηλαδή λατρεία
• άλλοι θρηνούσαν σ’ ελεγεία // το χαμένο δάσος τη χαμένη τους ζωή,
  Ποιητική αισθηματολογία κατά τον Μαρωνίτη: πολύ ακριβής η έκφραση γιατί τι άλλο πέρα από αισθηματολογία θα μπορούσε να είναι όλο αυτό το ατέλειωτο θρηνολόγημα για χαμένα ιδανικά και χαμένους αγώνες; Είτε πρόκειται για την ενότητα του κόμματος είτε (πολύ πιθανότερο όπως εκτιμώ) για τη χαμένη μάχη της Αντίστασης και του Εμφυλίου. Ωστόσο εδώ δεν πρέπει να γίνει το λάθος να συμπεριληφθούν οι ποιητές εκείνοι (Αναγνωστάκης, Πατρίκιος, Κωσταβάρας, Λειβαδίτης, Θασίτης, Αλεξάνδρου) που με τον ποιητικό τους λόγο προσπάθησαν να καταγράψουν με δραματικότητα το πώς και γιατί οδηγήθηκε το κίνημα σε ήττα: όχι κλάψα ή ηττοπάθεια, όπως κατηγορήθηκαν μάλλον άδικα και με πολιτική σκοπιμότητα (δες τις σημειώσεις στην ανάρτηση για την Καντάτα του Λειβαδίτη) αλλά μνήμη. Ελεγεία και εδώ αλλά όχι αισθηματολογία: Κι ήθελε ακόμη πολύ φως να ξημερώσει. Όμως εγώ // Δεν παραδέχτηκα την ήττα. Έβλεπα τώρα // Πόσα κρυμμένα τιμαλφή έπρεπε να σώσω // Πόσες φωλιές νερού να συντηρήσω μέσα στις φλόγες.
• άλλοι φτιάχνανε συλλογές από ξεραμένα φύλλα // τις δείχνανε στα πανηγύρια βγάζανε το ψωμί τους,
  Υπάρχουν πάντα και αυτοί που για να βγάλουν το ψωμί τους (και κάτι παραπάνω ενίοτε) θα πουλήσουν ό,τι έχουν από την βελανιδιά, όσα ξεραμένα φύλλα απέμειναν στα χέρια τους: πληροφορίες, ντοκουμέντα, αναμνήσεις, φιλίες και αγώνες ακόμη. Στο πανηγύρι της πολιτικής σκηνής, της κομματικής προπαγάνδας έως ακόμη και στα ΜΜΕ. Κάποιοι θα καταφέρουν έτσι να επιβιώσουν πολιτικά ακόμα και στο στρατόπεδο του εχθρού. Δεν έγραψε άδικα το επιτύμβιο για τον Λαυρέντη ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Ειδικά στη μεταπολίτευση το είδαμε σε ευρεία κλίμακα. Πού να τα φανταστεί τότε ο ποιητής…
• άλλοι διαβεβαίωναν τη βλαπτικότητα των φυλλοβόλων // διαφωνώντας όμως στο είδος η και στην ανάγκη αναδάσωσης,
  Βυζαντινός αναρχισμός κατά Μαρωνίτη: Συλλήβδην απόρριψη κάθε ιδεολογίας (φυλλοβόλα) στο όνομα μιας νεφελώδους πολιτικής προσέγγισης που, αν δεν καταλήγει στην απέναντι πλευρά, τουλάχιστον αδυνατεί να δώσει απαντήσεις στο με τι θα αντικατασταθεί το χαμένο ιδανικό ή φτάνει στο να μην υπάρχει καν κάποιο ιδανικό. Χαρακτηριστικός τρόπος σκέψης που οδηγείται από την αμφισβήτηση της αξίας της βελανιδιάς (ιδανικό) σε αδιέξοδο και πολιτικό μηδενισμό γιατί δεν έχει τίποτα ουσιαστικό να προτείνει παρά επιμένει σε στείρα κριτική και ατέρμονες και αδιέξοδες συζητήσεις και λεπτολόγες αναλύσεις (που θυμίζουν συζητήσεις για το φύλο των αγγέλων στο Βυζάντιο την ώρα που η αυτοκρατορία κατέρρεε} εξυπηρετώντας έτσι ουσιαστικά τους πολιτικούς αντιπάλους και στερεώνοντας τη εξουσία τους. Δυστυχώς πολύ συνηθισμένη στο χώρο της ανανεωτικής αριστεράς: ατέρμονες διαφωνίες και άπειρες γνώμες χωρίς όμως να οδηγούνται σε ενέργειες
• άλλοι, μαζί κι εγώ, υποστήριζαν πως όσο υπάρχουν // γη και σπόροι υπάρχει δυνατότητα βαλανιδιάς. Σοσιαλιστικός ρεαλισμός κατά τον Μαρωνίτη. Και ναι και ίσως κάπου όχι. Είναι σίγουρα μια αισιόδοξη εκτίμηση που εκτιμά ότι όσο υπάρχουν οι αντικειμενικές συνθήκες (γη και σπόροι, άνθρωποι που καταπιέζονται και οι ιδέες που τεκμηριώνουν και στηρίζουν τους αγώνες) θα υπάρχει η δυνατότητα να στηθεί ξανά το ιδανικό, η βελανιδιά. Η ένστασή μου είναι ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός εμπεριέχει εξ αρχής ένα στοιχείο υπερβολής και απλοϊκότητας· και πάλι βέβαια η σκέψη ότι αρκούν η γη και οι σπόροι είναι όντως κάπως απλοϊκή εκτίμηση και υπερβολικά αισιόδοξη. Την πιστεύει ωστόσο και ο ίδιος ο ήρωας/αφηγητής /ποιητής (δεν υπάρχει καν η υποψία ότι το ποιητικό εγώ επιχειρεί να αποστασιοποιηθεί έστω και στο ελάχιστο από τον ποιητή). Τελικά ίσως ο Μαρωνίτης να ευστοχεί πλήρως με τον όρο.
• Το πρόβλημα του νερού παραμένει ανοιχτό.
  Το ζήτημα όμως δεν είναι ούτε τα πρόσωπα ούτε οι ιδέες για να στηθεί εκ νέου το ιδανικό, η βαλανιδιά. Αυτά υπάρχουν και θα υπάρχουν. Το νερό είναι το πρόβλημα. Πώς θα ποτιστεί το χώμα για να φυτρώσει ο σπόρος πώς θα ανανεωθούν (αυτό είναι το νερό) οι ιδέες και τα οράματα μέσα από τα αδιέξοδα που έχουν οδηγηθεί ώστε να δυναμώσουν και να μετουσιωθούν από σπόρος σε δέντρο. Λείπει η κινητήρια δύναμη που θα αναζωογονήσει τις ιδέες και θα εμπνεύσει τους ανθρώπους να υπηρετήσουν τα ιδανικά. Δεν έχουν ηττηθεί οι ιδέες αλλά δείχνουν, στην παρούσα μορφή τους να έχουν χάσει τους ζωτικούς τους χυμούς. Κάπως έτσι άλλωστε έθεσε το θέμα και ο Μιχάλης Κατσαρός ήδη είκοσι χρόνια πριν («Θα σας περιμένω», Κατά Σαδδουκαίων, 1953)
  Μην ἀμελήσετε.
  Πάρτε μαζί σας νερό.
  Το μέλλον μας θα έχει πολύ ξηρασία.