Βασικά σημεία

 

γ. Οι Ευρωπαίοι ανακαλύπτουν τον κόσμο

 

Προς τις Ινδίες

Ο πρίγκηπας Ερρίκος ο θαλασσοπόρος (1394-1460) χρηματοδοτεί εξερευνητικά ταξίδια για την ανακάλυψη του θαλάσσιου δρόμου προς τις Ινδίες. Επιτυχείς εξερευνητικές αποστολές:

• Βαρθολομαίος Ντιάζ (1450-1500) → ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας (1487).
• Βάσκο ντα Γκάμα (1469-1524) → Κάλικουτ των Ινδιών (1498). Τον Σεπτέμβριο του 1499 επέστρεψε στη Λισαβόνα με τα αμπάρια του γεμάτα μπαχαρικά.
• Αλβαρέξ Καμπράλ (περ. 1460-1526) → πλέοντας προς τις Ινδίες (1500), παρασύρθηκε από τα κύματα μέχρι τη Βραζιλία, την οποία κατέλαβε στο όνομα του βασιλιά του.

 

Προς την Αμερική, μια νέα ήπειρο

• Χριστόφορος Κολόμβος (1451-1506), γενουάτης στην υπηρεσία του βασιλιά της Ισπανίας, πίστευε ότι η γη είναι σφαιρική και θέλησε να φτάσει στην ανατολική Ασία πλέοντας δυτικά.
• Στα ταξίδια του (1492-1504) αποβιβάστηκε στο Σαν Σαλβαδόρ (1492) και αργότερα σε άλλες περιοχές της κεντρικής Αμερικής, θεωρώντας ότι είχε φτάσει στις Ινδίες.
• Αμέρικο Βεσπούτσι (1454-1512), φλωρεντινός στην υπηρεσία του βασιλιά της Πορτογαλίας, κατάλαβε λίγο αργότερα (1507) ότι οι περιοχές που είχε ανακαλύψει ο Κολόμβος ανήκαν σε μια νέα ήπειρο, την οποία μάλιστα προσπάθησε να χαρτογραφήσει. Η νέα ήπειρος πήρε αργότερα το όνομά του.

 

Ο πρώτος περίπλους της γης

• Οι Ισπανοί, θέλοντας να μην αφήσουν το εμπορικό μονοπώλιο με την Ανατολή στα χέρια των Πορτογάλων, αναζητούσαν ένα συντομότερο δρόμο προς την Ασία.
• Ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος (1480-1521), Πορτογάλος στην υπηρεσία της Ισπανίας, πραγματοποίησε το σχέδιο, ταξιδεύοντας δυτικά και παρακάμπτοντας τη Νότια Αμερική. Με το ταξίδι αυτό, που διήρκεσε δυόμισι χρόνια (1519-1522), αποδείχθηκε ότι η γη είναι σφαιρική.

  

 

ε. Η Ευρώπη μετά τις Ανακαλύψεις

 

Οικονομικές μεταβολές

• το κέντρο της παγκόσμιας οικονομίας μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό Ωκεανό και τη Βόρεια θάλασσα.
• σημαντικά λιμάνια: Σεβίλλη, Λισαβόνα και Αμβέρσα (αντί της Βενετίας και της Γένουας)
• κέντρο των διεθνών εξελίξεων: Δ και Β Ευρώπη.
• Αυξήθηκε η κυκλοφορία του χρήματος από το ασήμι και το χρυσάφι που έφταναν στην Ευρώπη. Το νόμισμα γίνεται πλέον αποκλειστικό ανταλλακτικό μέσο.
• Επένδυση συσσωρευμένων κεφαλαίων σε διάφορες εμπορικές, τραπεζικές, χρηματιστηριακές και ασφαλιστικές επιχειρήσεις: τέθηκαν οι βάσεις του καπιταλισμού (κεφαλαιοκρατικό σύστημα), ενώ η φεουδαρχική δομή της οικονομίας άρχισε να κλονίζεται.
• Πρόοδος της βιοτεχνίας: υφαντουργία, μεταξουργία και τυπογραφία.
• σταδιακός παραγκωνισμός των μεσαιωνικών οικονομικών θεσμών, όπως ήταν οι συντεχνίες, που επέβαλλαν περιορισμούς στην ελεύθερη δραστηριότητα του ατόμου.
• Ωστόσο, η γεωργία παρέμενε η βάση της οικονομίας. Πλέον καλλιεργούνται και αποικιακά προϊόντα.
• Μεγάλες ποσότητες μετάλλων στην Ευρώπη → πτώση της τιμής τους και αύξηση στις τιμές των αγαθών (έως 400 % στα τέλη του 16ου αιώνα).

 

Κοινωνικός μετασχηματισμός και ανανέωση της σκέψης

• Οι οικονομικές μεταβολές προκαλούν την ανάδυση μιας νέας κοινωνικής τάξης, της αστικής.
• Η άνοδος των τιμών ευνόησε τους χωρικούς, αλλά ζημίωσε τους ευγενείς και τους εργάτες.
• Η κοινωνία βρισκόταν σε φάση αναταράξεων και αλλαγών.
• Ανάπτυξη ποικίλων επιστημονικών κλάδων: γεωγραφία, αστρονομία, μαθηματικά, ζωολογία, βοτανική, εθνογραφία κ.ά.

 

 

Σχετικό παράθεμα

 

Το βουνό του χρήματος

Πριν από πεντακόσια χρόνια η πιο ανεπτυγμένη κοινωνία της Νότιας Αμερικής, η αυτοκρατορία των Ίνκας, αγνοού­σε κι αυτή το χρήμα. Οι Ίνκας εκτιμούσαν τα αισθητικά χαρίσματα των σπάνιων μετάλλων. Ο χρυσός ήταν ο «ιδρώτας του ήλιου», το ασήμι τα «δάκρυα του φεγγαριού». Η εργασία ήταν η μονάδα μέτρη­σης της αξίας στην αυτοκρατορία των Ίνκας, όπως ακριβώς υποτίθε­ται ότι θα γινόταν αργότερα σε μια κομμουνιστική κοινωνία. Και, όπως είχε συμβεί στα κομμουνιστικά καθεστώτα, η οικονομία βασι­ζόταν στη συχνά ανηλεή, κεντρικά σχεδιασμένη και καταναγκαστική εργασία. Παρόλα αυτά, το 1532 η αυτοκρατορία των Ίνκας καταλύ­θηκε από κάποιον ο οποίος, όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος, είχε με­ταβεί στον Νέο Κόσμο αποκλειστικά για να αναζητήσει και να μετα­τρέψει σε νόμισμα πολύτιμα μέταλλα.[1]

Νόθος γιος ενός ισπανού συνταγματάρχη, ο Φρανσίσκο Πιζάρο είχε διασχίσει τον Ατλαντικό για να βρει την τύχη του, το 1502. Από τους πρώτους Ευρωπαίους που διέσχισαν τον ισθμό του Παναμά φτάνοντας στον Ειρηνικό, οδήγησε την πρώτη από τις τρεις αποστο­λές στο Περού το 1524. Το έδαφος ήταν τραχύ, η τροφή δυσεύρετη και οι πρώτοι ιθαγενείς πληθυσμοί που αντίκρισαν εχθρικοί. Παρόλα αυτά, το καλωσόρισμα που συνάντησε η δεύτερη αποστολή τους στην περιοχή Τούμπες, όπου οι κάτοικοι τους υποδέχτηκαν ως «παιδιά του ήλιου», έπεισε τον Πιζάρο και τους συνεργούς του να παραμείνουν. Επιστρέφοντας στην Ισπανία προκειμένου να λάβει τη βασιλική έγκριση για το σχέδιό του «να επεκτείνει την αυτοκρατορία της Καστίλης»[2] ως «Κυβερνήτης του Περού», ο Πιζάρο συγκέντρωσε μια δύναμη από τρία καράβια, είκοσι επτά άλογα και σχεδόν ογδόντα άνδρες εφοδιασμένους με τον πιο σύγχρονο ευρωπαϊκό εξοπλισμό της εποχής: πυροβόλα όπλα και μηχανικές βαλλίστρες. Αυτή η τρίτη αποστολή απέπλευσε από τον Παναμά στις 27 Δεκεμβρίου 1530. Χρειάστηκε κάτι λιγότερο από δυο χρόνια για να πετύχουν το σκοπό τους οι επίδοξοι κατακτητές: μια σύγκρουση με τον Αταχουάλπα, έναν από τους δύο αντιμαχόμενους γιους του προσφάτως εκλιπόντος αυτοκράτορα των Ίνκας, Ουάυνα Κάπακ. Ο Αταχουάλπα, που είχε αρνηθεί την πρόταση του μοναχού Βινθέντε Βαλβέρντ να ασπαστεί το Χριστιανισμό πετώντας περιφρονητικά τη Βίβλο του στο έδαφος, παρακολουθούσε τώρα άπραγος τους Ισπανούς οι οποίοι, βασισμέ­νοι κυρίως στον τρόμο που ενέπνεαν τα άλογά τους (ζώα άγνωστα στους Ίνκας), εξολόθρευαν το στρατό του. Δεδομένης της μεγάλης αριθμητικής υπεροχής των Ίνκας, επρόκειτο πράγματι για έναν εκπληκτικό άθλο. Ο Αταχουάλπα σύντομα κατάλαβε τι έψαχνε ο Πιζάρο και προσπάθησε να εξαγοράσει την ελευθερία του με αντάλλαγμα να γεμίσει μια φορά με χρυσό και δυο φορές με ασήμι το δωμάτιο, όπου τον κρατούσαν αιχμάλωτο. Τους επόμενους μήνες οι Ίνκας συγκέντρωσαν συνολικά 13.420 λίβρες χρυσού 22 καρατίων και 26.000 λίβρες καθαρού αργύρου. Παρόλα αυτά, ο Πιζάρο αποφάσισε να εκτελέσει τον φυλακισμένο του, ο οποίος στραγγαλίστηκε δημόσια τον Αύγουστο του 1533. Με την πτώση της πόλης Κούσκο, η αυτοκρατορία των Ίνκας διαμελίστηκε μέσα σε ένα όργιο λεηλασιών από τους Ισπανούς. Παρά την εξέγερση της οποίας ηγήθηκε ο Ίνκα Μάνκο Κάπακ, το υποτιθέμενο ανδρείκελο, το 1536, η ισπανική κυριαρ­χία εδραιώθηκε ακλόνητα, γεγονός που συμβολίστηκε με την οικοδό­μηση μιας νέας πρωτεύουσας, της Λίμα. Η αυτοκρατορία διαλύθηκε επίσημα το 1572.

Ο ίδιος ο Πιζάρο πέθανε τόσο βίαια όσο είχε ζήσει, αφού τον μα­χαίρωσαν στη Λίμα το 1541, έπειτα από διένεξη με κάποιον από τους συντρόφους του κονκισταδόρες. Όμως η κληρονομιά του προς το ισπανικό στέμμα, στο τέλος ξεπέρασε και το μεγαλύτερο όνειρό του. Οι κονκισταδόρες είχαν επηρεαστεί από τον θρύλο του Ελ Ντοράντο, ενός ινδιάνου βασιλιά, για τον οποίο πίστευαν ότι κάλυπτε το σώμα του με χρυσόσκονη στις περιόδους των γιορτών. Στην περιοχή που οι άνδρες του Πιζάρο ονόμαζαν Άνω Περού, μια απόκρημνη έκταση γε­μάτη βουνά και ομίχλες όπου κάποιος, ασυνήθιστος στα μεγάλα υψό­μετρα, πασχίζει να αναπνεύσει, εκείνοι βρήκαν κάτι εξίσου πολύτι­μο. Με την κορυφή του να δεσπόζει στα 4.824 μέτρα (15.827 πόδια) πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, το παράδοξα συμμετρικό Σέρο Ρίκο -κυριολεκτώντας, ο «πλούσιος λόφος»- υπήρξε η υπέρτατη εν­σάρκωση της πιο ισχυρής φαντασίας σχετικά με το χρήμα: ένα βουνό από ατόφιο αργυρομετάλλευμα. Όταν το 1545 ένας Ινδιάνος, ο Ντιέγκο Γκουάλπα, ανακάλυψε εκεί τις πέντε μεγάλες φλέβες αργύρου, άλλαξε την οικονομική ιστορία του κόσμου.

Οι Ίνκας ήταν αδύνατο να κατανοήσουν τον ακόρεστο πόθο για χρυσό και ασήμι που φαινόταν να διακατέχει τους Ευρωπαίους. «Ακόμα κι αν όλο το χιόνι των Άνδεων γινόταν χρυσάφι, ούτε τότε θα ήταν ικανοποιημένοι», παραπονιόταν ο Μάνκο Κάπακ. Οι Ίνκας δεν αντιλαμβάνονταν ότι για τον Πιζάρο και τους άνδρες του το ασή­μι ήταν κάτι περισσότερο από ένα στιλπνό, διακοσμητικό μέταλλο. Μπορούσε να μετατραπεί σε χρήμα: λογιστική μονάδα, αποθηκευτής αξίας -φορητή ισχύς.

Για να λειτουργήσουν τα ορυχεία, οι Ισπανοί αρχικά βασίστηκαν στην πληρωμή μισθών προς στους κατοίκους των γειτονικών χωριών. Όμως οι συνθήκες ήταν τόσο σκληρές, ώστε από τα τέλη του δέκατου έκτου αιώνα έπρεπε να εισαχθεί ένα σύστημα καταναγκαστικής ερ­γασίας (la mita), μέσω του οποίου οι ενήλικες άνδρες μεταξύ 18 και 50 ετών από τις δεκαέξι ορεινές επαρχίες επιστρατεύονταν επί δεκα­επτά εβδομάδες το χρόνο. Η θνησιμότητα ανάμεσα στους μεταλλωρύχους ήταν τρομακτική, κυρίως επειδή ήταν διαρκώς εκτεθειμένοι στις αναθυμιάσεις του υδραργύρου που παραγόταν κατά τον εξευγενισμό του μετάλλου στις υπαίθριες δεξαμενές, όπου το εξορυγμένο αργυρομετάλλευμα αναγόταν σε αμάλγαμα μαζί με τον υδράργυρο, πλενόταν και τέλος θερμαινόταν με σκοπό την καύση του υδραργύ­ρου. Ο αέρας κάτω στις γαλαρίες ήταν (και παραμένει) τοξικός και οι μεταλλωρύχοι έπρεπε να κατέβουν σε λαγούμια διακόσια πενήντα μέτρα κάτω, σε πολύ πρόχειρες σκάλες και να βγουν πάλι στην επι­φάνεια σκαρφαλώνοντας στα τέσσερα έπειτα από ατέλειωτες ώρες σκαψίματος, με σακιά κοιτάσματος δεμένα στην πλάτη τους. Οι κατο­λισθήσεις σκότωναν και σακάτευαν εκατοντάδες. Η νέα πόλη όπου κυριαρχούσε ο ασημένιος πυρετός, το Ποτοσί, ήταν, όπως δήλωνε ο Ντομίνγκο ντε Σάντο Τομάς, ένα «στόμα της κόλασης, που μέσα του μεγάλο πλήθος κόσμου έμπαινε κάθε χρόνο και θυσιαζόταν εξαιτίας της απληστίας των Ισπανών για το “θεό” τους». Ο Ροντρίγκο ντε Λοαΐσα αποκαλούσε τα ορυχεία «κολασμένους λάκκους», σημειώνο­ντας ότι «αν είκοσι υγιείς Ινδιάνοι μπουν μέσα τη Δευτέρα, οι μισοί μπορεί να βγουν σακατεμένοι το Σάββατο». Σύμφωνα με τα λόγια του αυγουστινιανού μοναχού φρα Αντόνιο ντε λα Καλάντσα, που έγραφε το 1638, «κάθε πέσο που κόπηκε στο Ποτοσί έχει στοιχίσει τη ζωή δέκα Ινδιάνων που πέθαναν στα έγκατα των ορυχείων». Καθώς το γηγενές εργατικό δυναμικό εξαντλείτο, έφεραν χιλιάδες αφρικανών σκλάβων για να τους αντικαταστήσουν ως «ανθρώπινα μουλά­ρια». Ακόμα και σήμερα υπάρχει κάτι το διαβολικό κοντά στις αποπνικτικές γαλαρίες και τις στοές του Σέρο Ρίκο.

Τόπος θανάτου για όσους εξαναγκάζονταν να δουλέψουν εκεί, το Ποτοσί ήταν εκεί όπου πλούτισε η Ισπανία. Μεταξύ των ετών 1556 και 1783, ο «πλούσιος λόφος» απέδωσε 45.000 τόνους καθαρό ασήμι το οποίο επρόκειτο να μετατραπεί σε ράβδους και νομίσματα στην Casa de Moneda (νομισματοκοπείο) και να φορτωθεί σε καράβια για τη Σεβίλλη. Παρά την αραιή του ατμόσφαιρα και το δριμύ του κλίμα, το Ποτοσί απέβη σύντομα μια από τις κυριότερες πόλεις της Ισπανι­κής Αυτοκρατορίας, με πληθυσμό που στο απόγειό του κυμαινόταν ανάμεσα στις 160.000 και 200.000 ανθρώπους, μεγαλύτερη από τις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις εκείνης της εποχής. Valer un Potosi, «αξίζει ένα Ποτοσί», υπάρχει ακόμα ως ισπανική έκφραση που ση­μαίνει ότι αξίζει μια περιουσία. Φαίνεται πως η κατάχτηση του Πιζάρο είχε κάνει πλούσιο το ισπανικό στέμμα, ξεπερνώντας κάθε όνειρο απληστίας.

Niall Ferguson, Η Εξέλιξη του Χρήματος, μια οικονομική ιστορία του κόσμου,

εκδ. Αλεξάνδρεια, 2008, τόμ. 1, σ.33-38 (στην έκδοση της εφημερίδας Η Καθημερινή).

 

Σημειώσεις

[1] Οι κονκισταδόρες (= κατακτητές) ήρθαν για να βρουν χρυσό, καθώς και ασήμι. Ο πρώτος οικισμός του Κολόμβου, η Ισαβέλα στην Ισπανιόλα (τη σημερινή Δομινικανή Δη­μοκρατία), ιδρύθηκε με σκοπό την εκμετάλλευση τοπικών αποθεμάτων χρυσού. Επίσης, ο Κολόμβος πίστευε πως είχε βρει ασήμι, όμως, στη συνέχεια φάνηκε πως τα μοναδικά ίχνη του μετάλλου υπήρχαν στα δείγματα μεταλλευμάτων που είχε φέρει μαζί με τους άνδρες του από την Ισπανία.

[2] Από το γάμο του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας το 1474, μέχρι το 18ο αιώνα, η χώρα που ονομάζουμε Ισπανία ήταν τυπικά η ένωση δύο βασιλείων: της Αραγόνος και της Καστίλης.

 

 

Θέλω κι άλλο!

– Οι Ανακαλύψεις – Οι εξερευνητές: δείτε ένα ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ για την εποχή των Ανακαλύψεων και τους γνωστότερους θαλασσοπόρους.

– Ακούστε podcast για τους προκολομβιανούς πολιτισμούς από τον Archaeostoryteller (Θόδωρο Παπακώστα):

• Μάγια μου έκαναν οι Μάγιας (α΄ μέρος) & Μάγια μου έκαναν οι Μάγιας (β΄ μέρος)
• Το Μάτσου Πίτσου είναι ραπ
• Η αυτοκρατορία των Ίνκας

 

❦