1.1 Ο Διοκλητιανός και η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας

 

Οι διοικητικές αλλαγές

(α) αίτια των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

– ο Διοκλητιανός αντιλήφθηκε ότι η διοίκηση της αυτοκρατορίας δεν μπορούσε να στηριχθεί σ’ έναν ηγέτη.

– τα σύνορα έπρεπε να φυλάσσονται καλύτερα και ο στρατός να επεμβαίνει ταχύτερα.

(β) σύστημα Τετραρχίας

 – η αυτοκρατορία διοικήθηκε από 4 αξιωματούχους που είχαν έδρα σε ισάριθμα κέντρα:

 

Ανατολή		Δύση
Διοκλητιανός (Αύγουστος)	Γαλέριος (Καίσαρας)	Μαξιμιανός (Αύγουστος)	Κωνστάντιος Χλωρός (Καίσαρας)
Νικομήδεια (Βιθυνία)	Σίρμιο (σημερινή Σερβία)	Μιλάνο	Τρεβήροι (Γαλατία)

 

 

 

Η αλλαγή στη μορφή του πολιτεύματος

(α) ο χαρακτήρας της διοίκησης

– χωρισμός του κράτους σε μικρές επαρχίες, τους διοικητές των οποίων διόριζε ο ίδιος αυτοκράτορας.

– άλλοι ήταν οι διοικητές του στρατού και άλλοι των επαρχιών.

– ο αυτοκράτορας έγινε απροσπέλαστος και επέβαλλε την προσκύνηση.

– θεωρούνταν ιερό πρόσωπο (προσφώνηση «Ζευς») και λατρευόταν σαν θεός.

– η Ηγεμονία (Principatus) μεταβλήθηκε σε Απόλυτη Μοναρχία (Dominatus).

 

 

1.2 Μ. Κωνσταντίνος: Εκχριστιανισμός και ισχυροποίηση της ρωμαϊκής Ανατολής

 

Η δημιουργία του χριστιανικού ρωμαϊκού κράτους

(α) Ο Διοκλητιανός αποσύρθηκε το 305 μ.Χ., αλλά η Τετραρχία δεν έλυσε τα προβλήματα της αυτοκρατορίας, γιατί ενέτεινε τους ανταγωνισμούς και την αλληλοεξόντωση των συναρχόντων. Τελικά, οι συγκρούσεις ανέδειξαν ισχυρό ηγέτη τον Κωνσταντίνο, ο οποίος διαδέχτηκε τον πατέρα του Κωνστάντιο Χλωρό ως Καίσαρας των δυτικών επαρχιών της αυτοκρατορίας.

(β) σημαντικά γεγονότα μέχρι την επικράτηση του Κωνσταντίνου:

• 312 μ.Χ.: νίκησε τον Μαξέντιο στη Μουλβία γέφυρα του Τίβερη.
• 313 μ.Χ.: Κωνσταντίνος και Λικίνιος (Αύγουστοι της Δύσης και της Ανατολής αντίστοιχα) αποφάσισαν να συνεργαστούν για τη διοίκηση της αυτοκρατορίας.
• 324 μ.Χ.: νίκησε κοντά στην Αδριανούπολη και θανάτωσε τον Λικίνιο.

Έτσι, ο Κωνσταντίνος, έμεινε μονοκράτορας.

 

Ο χαρακτήρας της εξουσίας του Κωνσταντίνου

Ο Κωνσταντίνος ήταν πιο απολυταρχικός από τον Διοκλητιανό:

• ο αυτοκράτορας ήταν απρόσιτος στους υπηκόους του και στη σύγκλητο.
• τον περιβάλλαν ανακτορικοί υπάλληλοι και ανακτορικό συμβούλιο, που λειτουργούσε συμβουλευτικά.
• η σύγκλητος μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και δεν είχε εξουσίες.
• αυτοκρατορική λατρεία: ο αυτοκράτορας έπρεπε να θεωρείται ο εκλεκτός του θεού που κυβερνούσε με τη θεία χάρη.
• κράτησε τον ειδωλολατρικό τίτλο του Μεγίστου Αρχιερέως, αλλά υποστήριξε τον Χριστιανισμό.

 

Κωνσταντίνος και Χριστιανισμός

• 313 μ.Χ. Διάταγμα των Μεδιολάνων (ή Διάταγμα της ανεξιθρησκίας): με κοινή απόφαση του Κωνσταντίνου και του Λικίνιου καθιερώθηκε απόλυτη ελευθερία στην επιλογή λατρείας για τους κατοίκους της αυτοκρατορίας.
• υιοθέτησε ως σύμβολο το χριστόγραμμα μετά από τη νίκη του κατά του Μαξέντιου.
• καθιέρωσε τον θεσμό των Οικουμενικών συνόδων.
• ο ίδιος και η μητέρα του συνέβαλαν στην οικοδόμηση εκκλησιών.
• λίγο πριν πεθάνει, βαφτίστηκε χριστιανός.

 

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης

Ο Μ. Κωνσταντίνος μετέφερε το κέντρο των αποφάσεων στην Ανατολή με σκοπό:

• να επιτύχει τις πολιτικές του επιδιώξεις,
• να ισχυροποιήσει την απόλυτη μοναρχία και
• να επιτύχει τον εκχριστιανισμό της αυτοκρατορίας.

 

Χαρακτηριστικά της νέας πρωτεύουσας

• οικοδομήθηκε στο αρχαίο Βυζάντιο, αποικία των Μεγαρέων, με πρώτο όνομα Νέα Ρώμη.
• τα εγκαίνια έγιναν στις 11 Μαΐου του 330, ημερομηνία που θεωρείται αρχή της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ή Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
• η νέα πρωτεύουσα βρισκόταν σε προνομιακή θέση για την εξασφάλιση οικονομικής ανάπτυξης και καλύτερης άμυνας από βαρβαρικές επιδρομές.
• η αυτοκρατορία απέκτησε προοδευτικά ελληνικό χαρακτήρα, γιατί στην Ανατολή ο πληθυσμός ήταν κυρίως ελληνικός και χριστιανικός.
• το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας μετακινήθηκε από το λατινικό πολιτιστικό χώρο στον ελληνικό.

Η αυτοκρατορία που άρχισε να διαμορφώνεται με κέντρο την Κωνσταντινούπολη βασίστηκε σε τρία στοιχεία:

• τη ρωμαϊκή πολιτική παράδοση
• τη χριστιανική πίστη
• την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά.

 

 

1.4 Ο εξελληνισμός του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους

 

Εξελίξεις μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας

– επιδράσεις στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία: ρωμαϊκή πολιτική παράδοση, χριστιανισμός και ελληνική πολιτιστική κληρονομιά.

– εξελληνισμός του ανατολικού τμήματος λόγω της υπεροχής του ελληνικού στοιχείου στα ανατολικά. Σ’ αυτό βοήθησε και η διαίρεση της αυτοκρατορίας σε Ανατολική και Δυτική, η οποία οριστικοποιήθηκε από το Μ. Θεοδόσιο (347-395).

– παιδεία: κυρίαρχη ήταν ελληνική παιδεία (φιλοσοφική σκέψη, ρητορεία), καλλιεργήθηκε αυτή την εποχή στις φιλοσοφικές σχολές της Ανατολής (Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια) και στην Αθήνα.

 

Χωρισμός της αυτοκρατορίας

– Ο Μ. Θεοδόσιος μοίρασε στους δύο γιους του την αυτοκρατορία: ο Αρκάδιος πήρε το ανατολικό τμήμα και ο Ονώριος το δυτικό.

– το δυτικό τμήμα κατέρρευσε (476 μ.Χ.) εξαιτίας βαρβαρικών εισβολών, ενώ το ανατολικό άντεξε και συνέχισε την πορεία του.

– στη Δύση η εισβολή των γερμανικών φύλων έφερε το τέλος του ρωμαϊκού κόσμου

– στην Ανατολή ο κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους αποσοβήθηκε με την αποτελεσματική αντίσταση που προέβαλαν Έλληνες λόγιοι και πολιτικοί (ισχυρή αντιγερμανική-αντιγοτθική κίνηση).

– μεταφορά της πνευματικής δραστηριότητας από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη, όπου ιδρύθηκε το Πανδιδακτήριο (425 μ.Χ.), στο οποίο υπερτερούσε η διδασκαλία της ελληνικής φιλολογίας και γλώσσας σε βάρος της λατινικής.

 

 

1.5 Η μεγάλη μετανάστευση των λαών. Το τέλος του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους.

 

Το τέλος του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους

– μέσα του 5^ου αιώνα: αναταραχή στην Ιταλία, επειδή:

• η κρατική μηχανή είχε αποδιοργανωθεί και τη στρατιωτική ηγεσία είχαν στα χέρια τους Γερμανοί μισθοφόροι.
• κυβερνούσαν ανίκανοι αυτοκράτορες.

– 476 μ.Χ.: ο Οδόακρος, ηγεμόνας των Ερούλων (γερμανικό φύλο), καθαίρεσε τον τότε αυτοκράτορα Ρωμύλο Αυγουστύλο και αναγνωρίστηκε διοικητής της Ιταλίας με τον τίτλο του πατρικίου. Στη Ρώμη έκτοτε δεν κυβέρνησε άλλος Ρωμαίος αυτοκράτορας.

– έτσι, το 476 μ.Χ. θεωρείται το τέλος του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους και συγχρόνως η συμβατική αρχή του Μεσαίωνα για τη Δύση.

 

 

2.2 Η ελληνοχριστιανική οικουμένη

 

Στόχος της εσωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού:

– η συνοχή των λαών με συνδετικά στοιχεία την ελληνική πολιτιστική παράδοση και τη χριστιανική πίστη.

 

Κύρια σημεία της εσωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού:

– ισχυροποίηση της απόλυτης μοναρχίας με αφορμή τη Στάση του Νίκα (532 μ.Χ.).

– επιβολή μιας θρησκείας και ενός δόγματος: ο Ιουστινιανός φέρθηκε σκληρά στους πιστούς των αρχαίων θρησκειών, εξόντωσε τις θρησκευτικές μειονότητες (πλην Εβραίων), επιδίωξε τον εκχριστιανισμό ειδωλολατρικών γειτονικών λαών (σε Καύκασο, Νουβία, Σαχάρα και Δούναβη) και οικοδόμησε, τέλος, την Αγία Σοφία.

– συστηματική κωδικοποίηση του Δίκαιου [Corpus juris civilis (αστικό δίκαιο)]: το σπουδαιότερο έργο του, που αποτέλεσε τη βάση της νεότερης νομοθεσίας των ευρωπαϊκών κρατών, ήταν γραμμένο στα λατινικά, εκτός από τους καινούργιους νόμους που εκδόθηκαν στα ελληνικά.

 

 

Νομοθετικό έργο Ιουστινιανού

Ιουστινιάνειος κώδικας (529 και 534) Πανδέκτης (533) Εισηγήσεις (533)	λατινικά
Νεαρές (μετά το 534)	ελληνικά

 

– νέο διοικητικό σύστημα για την αποτροπή εκφεουδαρχισμού: παραχώρησε την πολιτική εξουσία στους στρατιωτικούς διοικητές με σκοπό:

• να προστατεύονται αποτελεσματικότερα οι περισσότερο εκτεθειμένες σε εχθρικές επιθέσεις περιοχές.
• να μην αναπτύσσονται μεγάλες γαιοκτησίες (περιορισμός μεγαλοκτηματιών, ή αλλιώς δυνατών).

 

♦