Ο κάτοικος της πόλης έχει μια ευκαιρία, με αφορμή τις καλοκαιρινές του εξορμήσεις, να αισθανθεί τα θαύματα του νυχτερινού ουρανού. Είναι βέβαια αλήθεια ότι η αναπτυξιακή μας νοοτροπία έχει επιβαρύνει και απομονωμένες ακόμα περιοχές με όσα αποτελούν τον εφιάλτη της πρωτεύουσας: Αυτοκίνητα και φωτεινές επιγραφές, κάθε είδους ρύπανση και αφθονία του τσιμέντου. Λίγο όμως πιο πέρα, σε μια πλαγιά ή σε μια ήρεμη παραλία, το θαύμα του νυκτερινού ουρανού ξεδιπλώνεται και γεμίζει τις ψυχές με δέος και ερωτήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο αστρικός κόσμος υπήρξε η πηγή γοητευτικών μύθων και από τους αρχαίους χρόνους ενέπνευσε την τέχνη και τον ποιητικό λόγο.

Τα άστρα, πάντως, που βλέπουμε με γυμνό μάτι στον ουρανό ανήκουν όλα στον γαλαξία μας· και παρά τους λαϊκούς μύθους, ότι δεν μπορούν να μετρηθούν, δεν υπερβαίνουν τις λίγες χιλιάδες. Στο βιβλίο «Πάλομαρ» του Ίταλο Καλβίνο, ο ομώνυμος ήρωας -που προφανώς δανείζεται το όνομά του από το μεγάλο τηλεσκόπιο- περιγράφει με γλαφυρότητα το θέαμα: «Ο ουρανός διαπερνιέται σε ένα μεγάλο του τμήμα από ανοικτόχρωμες ραβδώσεις και κηλίδες. Ο Γαλαξίας, τον Αύγουστο, αποκτά μια εντυπωσιακή πυκνότητα και θα έλεγε κανείς πως ξεχειλίζει από την κοίτη του· το φως και η σκιά είναι τόσο πλεγμένα μεταξύ τους, ώστε εμποδίζουν την αίσθηση της προοπτικής της μαύρης αβύσσου, στην κενή απόσταση της οποίας στρατοπεδεύουν ανάγλυφα τα αστέρια. Όλα παραμένουν στο ίδιο επίπεδο: Τα τρεμουλιαστά λαμπυρίσματα, τα ασημένια νεφελώματα, το πλήρες σκοτάδι».

Ενώ όμως ο καλοκαιρινός ουρανός αναδεικνύει εύκολα τη χάρη και το μεγαλείο του, κάποιες απλές αστρονομικές γνώσεις προκαλούν αμέσως δέος. Ο δικός μας γαλαξίας και μόνον περιέχει μερικές εκατοντάδες δισεκατομμύρια άστρα! Έπονται όμως και χειρότερα: Η πίστη ότι στον δικό μας γαλαξία αρχίζει και τελειώνει το Σύμπαν ανατράπηκε εκ θεμελίων στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Σήμερα, με τα μεγάλα τηλεσκόπια, ανιχνεύονται δισεκατομμύρια άλλοι γαλαξίες, που αναδύονται ως νησίδες άστρων και πλανητών σε έναν απέραντο συμπαντικό ωκεανό.

Το δέος, όμως, που προκαλεί ο αριθμός των άστρων και των γαλαξιών δεν σταματά εδώ. Αδιανόητες είναι και οι αποστάσεις, που κυριαρχούν στο Σύμπαν. Επειδή ακριβώς είναι τεράστιες, εκφράζονται παραστατικά με τον χρόνο που χρειάζεται το φως για να τις καλύψει. Το φως, όμως, όπως διδαχτήκαμε στα σχολικά μας χρόνια, τρέχει -παντού και πάντοτε- με την κολοσσιαία ταχύτητα των 300.000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο. Έτσι σε λίγα μόνον λεπτά διανύει ασύλληπτες για την ανθρώπινη εμπειρία αποστάσεις. Η διαστημική μας γειτονιά ηχεί τότε οικεία και προσβάσιμη: Ο Ήλιος, που πυρπολεί τα σώματα και τα τοπία του καλοκαιριού, απέχει μόνον οκτώ λεπτά φωτός από εμάς. Απατηλή εγγύτητα, αφού αυτό σημαίνει, σε γλώσσα της καθημερινότητας, μια απόσταση κοντά στα 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα!

Τα πράγματα όμως δυσκολεύουν πολύ αν κινηθεί κανείς έξω από το Ηλιακό σύστημα. Ο ταξιδευτής των θαλασσών και της μοίρας Νίκος Καββαδίας έχει ως οδηγό το πιο κοντινό αστέρι:

Το Άλφα του Κενταύρου μια νυχτιά
με το παλινώριο πήρα κάτου.
Μου ’πες με φωνή ετοιμοθανάτου
«να φοβάσαι τ’ άστρο του Νοτιά»

Το Άλφα του Κενταύρου απέχει «μόνον» τέσσερα έτη φωτός από τη Γη· ας σημειωθεί, ωστόσο, ότι για να διανύσει την ίδια απόσταση ένα γρήγορο αυτοκίνητο, χρειάζεται κάπου 50 εκατομμύρια χρόνια!

Στον νυκτερινό ουρανό ξεχωρίζει ακόμα ο λαμπρός Σείριος. Ένα διαστημόπλοιο, που κινείται με την ταχύτητα του φωτός, θα χρειαστεί οκτώ χρόνια για μια εθιμοτυπική επίσκεψη στο άστρο. Οι λάτρεις των διαπλανητικών ταξιδιών ίσως αντιτείνουν ότι αυτό μοιάζει δύσκολο, αλλά όχι ακατόρθωτο. Διαστημόπλοια όμως, που θα κινούνται έστω και με το ένα δέκατο της ταχύτητας του φωτός, αποτελούν όνειρο ουτοπικό ακόμα και της πιο αλαζονικής τεχνολογίας. Την απόγνωση, ωστόσο, για την αναζήτηση εξωγήινων συντρόφων προκαλούν οι αποστάσεις που μας χωρίζουν από τα περισσότερα άστρα του γαλαξία μας: Φθάνουν τις μερικές εκατοντάδες, ακόμα και τις χιλιάδες έτη φωτός. Η απόγνωση, που εκφράζει ο Τίτος Πατρίκιος, μοιάζει πιο ανθρώπινη -ίσως και οδυνηρότερη:

Οι απέραντες εκτάσεις μετρημένες
με έτη φωτός, δεν μου λένε τίποτα
εσύ ήσουν λίγα μέτρα μακριά
και δεν μπορούσα να σ’ αγγίξω
σαν απλησίαστος απλανής αστέρας

Όσο για τις αποστάσεις των άλλων γαλαξιών, αγγίζουν τα εκατομμύρια ή και τα δισεκατομμύρια έτη φωτός. Δίκαια, λοιπόν, το μέγεθος του Σύμπαντος προκαλεί, κατά τον Φρόιντ, ένα «ωκεάνιο συναίσθημα». Είναι χαρακτηριστικό ότι ο «γειτονικός» γαλαξίας της Ανδρομέδας, που διακρίνεται σαν ένα θολό, αδύναμο νεφέλωμα στον νυκτερινό ουρανό, απέχει δύο εκατομμύρια έτη φωτός. Το γεγονός αυτό κάνει κάθε προσπάθεια των πιθανών κατοίκων του να κατακτήσουν την περισπούδαστη γη μας -για ποιο λόγο, άλλωστε;- μάλλον ατελέσφορη. Παρόμοιες προοπτικές αφήνονται λοιπόν στις ταινίες ή τα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας. Ας σημειωθεί, τέλος, ότι το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble, που 15 χρόνια τώρα κινείται πάνω από τη γήινη ατμόσφαιρα, έχει στείλει εκπληκτικές φωτογραφίες αστρικών εκρήξεων και διεργασιών· όσο κι αν εξάπτουν ωστόσο τη φαντασία, συμβαίνουν σε αποστάσεις δισεκατομμυρίων ετών φωτός! Στις εσχατιές μάλιστα του Σύμπαντος έχουν εντοπιστεί οι περιώνυμοι κβάσαρς, γαλαξίες που εκπέμπουν απίστευτα ποσά ενεργείας και φωτός· ίσως επειδή μια υπερμεγέθης μαύρη τρύπα κατατρώει το εσωτερικό τους.

Εδώ όμως χρειάζεται μια ανάσα, ίσως και περισυλλογή. Το θέαμα του νυκτερινού ουρανού περικλείει εκπλήξεις και θαύματα· αποτελεί όμως απλώς την αρχή ενός απέραντου, πολυποίκιλου κόσμου.

Το πικρό γεγονός είναι ότι, όπως βεβαιώνει η σύγχρονη επιστήμη, η Γη είναι απλώς μια ασήμαντη κουκκίδα, που ανήκει σε ένα γαλαξία χωρίς καμιά προφανή ιδιαιτερότητα· και ο ίδιος πάλι ο γαλαξίας μας είναι ένας ανάμεσα σε δισεκατομμύρια άλλους, που εκτείνονται σε αδιανόητες αποστάσεις σε όλο το ορατό Σύμπαν. Δίκαια, λοιπόν, ο άνθρωπος, κάτοικος ενός ασήμαντου πλανήτη σε ένα αχανές Σύμπαν, νιώθει εκμηδενισμένος. «Για τον αστρονόμο», παρατήρησε κάποιος στον Αϊνστάιν, «ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια κουκκίδα χωρίς σημασία σε ένα άπειρο Σύμπαν». «Συχνά αισθάνομαι το ίδιο» απάντησε ο Αϊνστάιν. «Συνειδητοποιώ όμως ότι αυτή η ασήμαντη κουκκίδα, που είναι ο άνθρωπος, είναι επίσης ο αστρονόμος».

Αυτή η αντίφαση έχει μια αδιάψευστη βαρύτητα. Ο άνθρωπος, χωρίς πια ψευδαισθήσεις για την κοσμική του ασημαντότητα, λίγο υποτάσσεται ωστόσο στο δέος και στη λογική της. Προσπαθεί να κυριαρχήσει όσο μπορεί στη μοίρα του, δημιουργεί ποίηση και σπουδαία έργα τέχνης και αγωνιά να συλλάβει τη δομή του Σύμπαντος και το νόημα της υπάρξεώς του. Οι επιστημονικές του κατακτήσεις ενισχύουν την ακραία μοναξιά του. Αποτελούν ωστόσο, μαζί με τον έρωτα ή την τέχνη, και την πρώτη ύλη για την υπέρβασή της.

Ο Γιώργος Γραμματικάκης είναι αστροφυσικός και συγγραφέας

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ στις 22.07.2005

 

Σημειώσεις:

παλινώριο, το: (< λατ. palinurus < Παλίνωρος = κυβερνήτης του σκάφους του Αινεία) όργανο με το οποίο βρισκόταν παλιότερα το αζιμούθιο του ηλίου, με συνδυασμό της ώρας, της ηλιακής κλίσης και του πλάτους. [ο ορισμός από το Γλωσσάρι στο έργο του Ν. Καββαδία του Γ. Τράπαλη]

αζιμούθιο, το: (αστρον.) η γωνία που σχηματίζεται από το μεσημβρινό του τόπου στον οποίο βρίσκεται ο παρατηρητής, και από το κατακόρυφο επίπεδο που διέρχεται από το σημείο το οποίο παρατηρούμε. [Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής]

 

❦