ι 240-512

η τύφλωση του Πολύφημου

 

Βασικά σημεία:

 

1. Πώς ζει και πώς συμπεριφέρεται ο Κύκλωπας; (στ. 240-344)

Το πρώτο μέρος της ενότητας μας δίνει αρκετές πληροφορίες για τον τρόπο ζωής, τον χαρακτήρα και τη νοοτροπία του Πολύφημου. Από την αφήγηση του Οδυσσέα μπορούμε να καταλάβουμε ότι ο Κύκλωπας, που έχει για σπίτι μια σπηλιά, ασχολείται με την κτηνοτροφία και είναι καλός γνώστης των σχετικών εργασιών:

Mπαίνοντας στη σπηλιά κοιτούσαμε έκθαμβοι το καθετί:

γεμάτα από τυριά πανέρια καλαμένια· στις μάντρες να στενάζουν

ερίφια κι αρνιά, με τάξη όμως μεταξύ τους χωρισμένα·

Ύστερα γονατίζοντας πήρε να αρμέγει πρόβατα και γίδια που βελάζουν […].

[Έπηξε το μισό γάλα για να γίνει τυρί και κράτησε το άλλο μισό για να πίνει.]

Ο Κύκλωπας μόλις τελειώνει τις δουλειές του, αντιλαμβάνεται την παρουσία του Οδυσσέα και των συντρόφων του. Εκείνος του εξηγεί ποιοι είναι και τον ικετεύει να τους φιλοξενήσει, όπως ορίζουν τα ήθη της εποχής και επιβάλλει ο Δίας. Ο Κύκλωπας απαντά σκληρά και σαρκαστικά: 

“Eίσαι μωρός, άνθρωπε ξένε· φτασμένος από μέρη μακρινά, εσύ

μου παραγγέλλεις ή να φοβάμαι τους θεούς ή να αποφεύγω

την οργή τους; Mάθε λοιπόν, οι Kύκλωπες δεν νοιάζονται

τι λέει ο Δίας με την αιγίδα του μήτε οι μακάριοι θεοί·

είμαστε εμείς κατά πολύ πιο δυνατοί. […]

Mα τώρα πες μου· καλοχτισμένο το καράβι σου πού το κρατάς; […]

Το απόσπασμα δείχνει ότι ο Κύκλωπας δε σέβεται τους κανόνες φιλοξενίας, είναι απολίτιστος, ενώ δεν υπολογίζει και τους θεούς: είναι ασεβής και αλαζόνας. Ο τελευταίος στίχος του παραθέματος (308) δείχνει ότι είναι και πονηρός, γιατί προσπαθεί να πάρει περισσότερες πληροφορίες για τον Οδυσσέα, το καράβι του και τους άλλους συντρόφους που βρίσκονται σε αυτό. 

Ο Οδυσσέας, πολυμήχανος, αποφεύγει την παγίδα (310-316), αλλά ο Κύκλωπας αποκαλύπτει την άγρια, την τερατώδη φύση του: χωρίς δισταγμό τσακίζει και κατασπαράζει δύο συντρόφους. 

 

2. Χαρακτηρισμός του Οδυσσέα (στ. 282-339)

Οι αντιδράσεις του Οδυσσέα στο επεισόδιο με τον Κύκλωπα φανερώνουν τα γνωρίσματα για τα οποία είναι διάσημος. Παρόλο που είναι τρομοκρατημένος από τον πελώριο Κύκλωπα (282-283), του μιλά με ηρεμία και σύνεση (284-297). Όταν ο Πολύφημος ζητά να μάθει για το καράβι, προφανώς για να καταλάβει ποιους έχει να αντιμετωπίσει και να σκεφτεί πώς να τους εξουδετερώσει, ο Οδυσσέας αντιλαμβάνεται τη δόλια ερώτηση και λέει ψέματα (310-316):

Mιλώντας έτσι γύρευε να με ψαρέψει·

εμένα όμως, που πολλά ο νους μου κόβει,

ο δόλος δεν μου ξέφυγε, γι’ αυτό κι αμέσως αποκρίθηκα με δόλια λόγια:

“A, το καράβι μου το σύντριψε ο κοσμοσείστης Ποσειδών […]·

το τσάκισε πάνω σε κάβο, όπου και το παρέσυρε ο πελαγίσιος άνεμος,

μόνος εγώ, μ’ αυτούς εδώ, γλίτωσα τον φριχτό χαμό.”

Πολυμήχανος, ψύχραιμος, ετοιμόλογος και προνοητικός λοιπόν ο Οδυσσέας γλιτώνει τους υπόλοιπους συντρόφους που περιμένουν στο καράβι.

 

3. Ποια τεχνάσματα (δόλους) περιλαμβάνει το σχέδιο σωτηρίας του Οδυσσέα; (στ. 373-494)

Η αντιμετώπιση του φρικτού Κύκλωπα χρειάζεται πολύ προσεκτικές κινήσεις. Το σχέδιο του Οδυσσέα περιλαμβάνει μια σειρά από τεχνάσματα, που τελικά θα σώσουν όσους δεν καταβρόχθισε το τέρας. Ο Οδυσσέας δεν μπορεί βέβαια να σκοτώσει τον Κύκλωπα, γιατί αυτό θα ισοδυναμούσε με αργό θάνατο όλων μέσα στη σπηλιά (331-335). Σκέφτεται λοιπόν να τον τυφλώσει και γι’ αυτό ετοιμάζει έναν πάσσαλο (α΄ δόλος). Έπειτα, αφού ο Κύκλωπας γυρίζει με τα κοπάδια του από τη βοσκή, τον μεθά (β΄ δόλος): 

Tότε κι εγώ, από πολύ κοντά, προσφώνησα τον Kύκλωπα,

στο χέρι μου κρατώντας μια γαβάθα μαύρο κρασί:

“Kύκλωπα, να, πιες το κρασί, τώρα που χόρτασες κρέας ανθρώπινο·

να δεις και μόνος σου τι θείο ποτό έχει κρυμμένο / το δικό μας το καράβι. […]”

Tου μίλησα, κι αυτός το κέρασμά μου δέχτηκε, το ρούφηξε μεμιάς, ένιωσε

φοβερή ηδονή πίνοντας το γλυκό κρασί, μου ζήτησε και δεύτερο:

“Aν είσαι εντάξει, δώσ’ μου κι άλλο, πες μου και το όνομά σου

τώρα εδώ, αν θες να σου χαρίσω δώρο φιλόξενο […].”

Στη συνέχεια, του δίνει ψεύτικο όνομα (γ΄ δόλος). Του λέει ότι είναι ο Ούτις, που σημαίνει ο Κανένας:

“Kύκλωπα, με ρωτάς το ξακουστό μου τ’ όνομα· λοιπόν κι εγώ

θα σου το φανερώσω· όμως κι εσύ δώσε δώρο φιλόξενο,

όπως το υποσχέθηκες.

Oύτις το όνομά μου, με φωνάζουν Oύτιν

μάνα, πατέρας κι όλοι οι άλλοι φίλοι.

Μόλις ο Πολύφημος ζαλισμένος από το κρασί πέφτει για ύπνο ο Οδυσσέας με τους συντρόφους τυφλώνουν τον Κύκλωπα. Αυτός ουρλιάζει από τον πόνο, οι άλλοι Κύκλωπες τρέχουν να τον βοηθήσουν, αλλά όταν τους λέει ότι τον τύφλωσε ο Ούτις (= ο Κανένας), τον θεωρούν τρελό (457-8) και φεύγουν.

Τα προβλήματα όμως δεν έχουν τελειώσει για τον Οδυσσέα και τους συντρόφους. Ο Πολύφημος τυφλώθηκε αλλά δεν εξουδετερώθηκε και τους έχει φυλακισμένους στη σπηλιά. Ο Οδυσσέας επινοεί έναν πολύ πρωτότυπο τρόπο για να γλιτώσουν από το τέρας. Δένονται κάτω από τα κριάρια και ξεγλιστρούν (δ΄ δόλος):

Kι όταν, την άλλη μέρα ξημερώνοντας, φάνηκε ρόδινη στον ουρανό η Aυγή,

εκείνος τα έβγαλε, για να βοσκήσουν, τα σερνικά του κοπαδιού·

τα θηλυκά, βελάζοντας που δεν τ’ αρμέξαν, μείναν στις μάντρες […].

[…] O αφέντης, τυραννισμένος

από τους φριχτούς του πόνους, όλα τα ψηλαφούσε τα κριάρια του στη ράχη,

κι αυτά ορθωμένα στέκονταν μπροστά του·

δεν συλλογίστηκε ο μωρός ποιοι στα μαλλιαρά τους στήθη ήσαν δεμένοι.

 

♦

 

«Ο δυνατός επιβάλλει τη θέλησή του» ακούμε συχνά να λέγεται. Είναι όμως πάντα έτσι τα πράγματα; Ο αδύναμος δεν έχει τρόπο να αντιμετωπίσει τον δυνατό και πρέπει να υποταχτεί στη μοίρα του; Ο ποιητής με την αφήγηση του επεισοδίου αυτού δίνει τη δική του απάντηση.

Το επεισόδιο που μελετήσαμε παρουσιάζει, ουσιαστικά, τη σύγκρουση ενός αδύναμου, του Οδυσσέα, κι ενός ισχυρού, του Πολύφημου. Ο Κύκλωπας με τη θηριώδη του δύναμη εγκλωβίζει την ομάδα των ανθρώπων στη σπηλιά του και κατασπαράζει μερικούς. Είναι όμως και ο τελικός νικητής; Ενώ οι υπόλοιποι σύντροφοι θρηνούν τη μοίρα τους, ο Οδυσσέας με τη δύναμη του μυαλού του βρίσκει τη σωτήρια λύση. Καταφέρνει με τους δόλους του να μεθύσει τον Κύκλωπα και να τον τυφλώσει. Ο Οδυσσέας δεν είναι δυνατότερος από τον Πολύφημο· είναι όμως ευφυέστερος, και απ’ ό,τι φαίνεται η δύναμη του μυαλού σε κάποιες περιπτώσεις αποδεικνύεται αποτελεσματικότερη από τη δύναμη του σώματος. Η ευστροφία, η υπομονή, η επινοητικότητα και η επιδεξιότητα μπορούν κάποτε να νικήσουν την κτηνώδη βία. 

 

❦