Η βαριά μεταλλική πράσινη πόρτα με το ισοϋψές διάφανο τείχος από συρματόπλεγμα και στις δύο της πλευρές ήταν το σύνορο με την ελευθερία. Το διασχίσαμε μαζί με την κριτικό θεάτρου Ιωάννα Μπλάτσου με βαριά καρδιά για να αντιμετωπίσουμε αυτό το άγνωστο που δεν ξέρεις αν θα του επιτρέψεις να σε παρασύρει στα δικά του βάθη ή αν, πιο συνετά, θα του αντισταθείς.

Παραδίδοντας την αστυνομική ταυτότητα στην είσοδο των φυλακών Ελεώνα Θηβών και αφήνοντας υποχρεωτικά το κινητό τηλέφωνο στο αυτοκίνητο, αποφάσισα το δεύτερο. Ποιος άνθρωπος στα συγκαλά του αδιαφορεί για τα χιλιόμετρα σπαρμένο συρματόπλεγμα που καρφωνόταν στο μάτι, εξαφανίζοντας μια φύση ολάνθιστη και αποφασισμένη ότι όπως και να είχε εκείνη θα υποδεχόταν την άνοιξη με τις παπαρούνες και τις μαργαρίτες της και τα κατακίτρινα λουλούδια των αγρών.

Κέντρο απεξάρτησης τοξικομανών κρατουμένων Ελεώνα Θηβών ή ΚΑΤΚΕΘ στη γραφειοκρατική διάλεκτο. Μπροστά μας διάσπαρτα ομοιόμορφα σπιτάκια και κτίρια σε μια αγροτική έκταση πάνω σε έναν λόφο. Σκοπός της επίσκεψης, ένα θεατρικό έργο από δέκα τροφίμους που εκτίουν την ποινή τους για παραβατικές πράξεις. Θεατές λίγοι και οι «απ’ έξω» ελάχιστοι. Μπήκαμε όλοι σε ένα μακρόστενο κτίριο με παράθυρα στην επιμήκη πλευρά του.

Είχα στο μυαλό μου κάτι σαν ερασιτεχνικό θέατρο και γι’ αυτό όταν μας ζήτησαν να πλησιάσουμε στα παράθυρα και να κοιτάξουμε έξω, όπου για κάποια λεπτά δεν γινόταν απολύτως τίποτα, με κατέλαβε εκνευρισμός και ανυπομονησία. Σιγά και αργά, με έναν άχρονο ρυθμό, άρχισαν να ξεπροβάλλουν από τους θάμνους και το μπροστινό κτίριο ανθρώπινες φιγούρες που κουβαλούσαν μαύρα κουτιά. Τσακισμένοι άνθρωποι, το υπογράμμιζαν τα ρούχα που τους είχε δανείσει το Εθνικό Θέατρο, κουβαλούσαν τα βάρη της ζωής τους.

Επεφταν και ξανασηκώνονταν, έτειναν χέρι βοήθειας στους πιο ανήμπορους και δεν έπαυαν να βαδίζουν μπροστά. Οταν πλησίασαν, έκλεισαν τα παράθυρα με μαύρα σκιάδια και συνέχισαν στο εσωτερικό, μπροστά μας, την εσωτερική τους πάλη. Στο ημίφως, άφησαν στα σαστισμένα και απροετοίμαστα χέρια μας μεταλλικές στρατιωτικές ταυτότητες, Dog Tags, όπως ήταν και το όνομα της παράστασης, ψιθυρίζοντας «φύλαξέ το», «φύλαξέ με».

Αλλοι ψέλλιζαν «συγγνώμη» σε αγαπημένα τους πρόσωπα, που ορισμένα βρίσκονταν στο ακροατήριο. Κάποιοι θεατές έκλαψαν, όλοι νιώσαμε το κάψιμο στην καρδιά παρακολουθώντας τη συμβολική μάχη για τη ζωή και την αξιοπρέπεια σε αυτόν τον έξω – πραγματικό τόπο.

Στο τέλος άνοιξαν τα παράθυρα, έριξαν τα σκιάδια και δραπέτευσαν στο φως. Τους ακολουθήσαμε και εμείς από την ίδια έξοδο και περπατήσαμε μαζί τους στον αγρό που φιλοξενεί τα σπίτια-κελιά, συγκλονισμένοι από το απρόσμενο θέαμα, που αν του επιτρεπόταν θα μπορούσε να σταθεί σε οποιαδήποτε σκηνή του έξω κόσμου.

Επιστρέφοντας στο κτίριο, συζητήσαμε με τους «ηθοποιούς», οι οποίοι μοιράζονταν γενναιόδωρα την προσωπική ιστορία τους, σαν λυτρωμένοι από κάθε ντροπή. Υπαίτιος ο ηθοποιός Στάθης Γράψας, ο οποίος επί 14 χρόνια ανεβάζει παραστάσεις σε διάφορες φυλακές ενηλίκων και ανηλίκων, βοηθώντας τους να έρθουν σε επαφή με τους εσώτερους δαίμονές τους και – γιατί όχι; – να απελευθερωθούν.

Η εμπειρία αυτή δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την άδεια του διευθυντή του ΚΑΤΚΕΘ Γιάννη Τσάπαλη, ενός ανοιχτόμυαλου και στοργικού ανθρώπου. «Θέλουμε να έρθουν και άλλοι εδώ, αλλά δεν μας ξέρει το δικαστικό σύστημα και στέλνουν τους τοξικοεξαρτημένους σε άλλες φυλακές», μας εμπιστεύεται το παράπονό του.

Γιατί και αυτή φυλακή είναι, αλλά στο μεταξύ το έχουμε ξεχάσει και τα συρματοπλέγματα έπαψαν να στιγματίζουν τον ορίζοντά μας. Οπως φεύγουμε από τον μικρό Γολγοθά των 40 τροφίμων, μία σκέψη τυραννάει το μυαλό. Πώς να προσπεράσεις μετά από αυτό όποιο άτυχο πλάσμα συναντήσεις σωριασμένο δίπλα στα σύνεργα της πλάνης του στα δρομάκια και στα πάρκα της Αθήνας;

«Η καλύτερη στιγμή είναι όταν γυρίζω σπίτι, βάζω ένα πιάτο φαγητό κι ένα ποτήρι κρασί, βάζω μια ταινία στην τηλεόραση και απολαμβάνω τη «φωλιά» μου» λέει η έμπορος Βάσω Βρασίδα μιλώντας στο «Βήμα». Η ηρεμία και η ικανοποίηση πλέον στο μυαλό της συνδυάζεται κυρίως με τη μοναξιά. Είναι η μόνη;

Η «απομόνωση» μέσα στο σπίτι μπορεί να κορυφώθηκε στη διάρκεια της πανδημίας, αλλά ούτε ξεκίνησε τότε ούτε υποχώρησε μετά από αυτήν.  «Σχεδόν κάθε κομμάτι της ζωής μας μοιάζει να συμβαίνει πια μέσα στο σπίτι» επισημαίνει ο Patrick Sharkey, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πρίνστον των ΗΠΑ, ο οποίος πρόσφατα δημοσίευσε σχετική έρευνα με βάση τα δεδομένα που συγκέντρωσε από τη χώρα του, τα οποία αποδεικνύουν ότι η εσωστρέφεια είχε αρχίσει πριν από την COVID-19, με τις μεγαλύτερες αλλαγές να καταγράφονται στις τάξεις των νέων.

Το 2019 οι ηλικίας 15-24 ετών έμεναν στο σπίτι 57 λεπτά περισσότερα από ό,τι το 2003 – το 2022 ο πρόσθετος χρόνος έφτασε τα 124 λεπτά. Μια σημαντική καταγραφή του καθηγητή: για κάθε πρόσθετη ώρα στο σπίτι, περνάμε τα 7,4 λεπτά με την οικογένεια και τα 21 λεπτά μόνοι! Οι εξελίξεις της τεχνολογίας και η αλλαγή στις συνήθειες λόγω COVID-19 μάς στρέφουν σε μια καθημερινότητα πιο απομονωμένη με επίκεντρο τη «φωλιά» μας. Σαν να μετακομίζει στον ιδιωτικό ο δημόσιος χώρος.

Η νέα αρχιτεκτονική της εσωστρέφειας

Η νέα πραγματικότητα φαίνεται να «εξαφανίζει» τα μεγάλα δωμάτια, για τραπέζια, πάρτι και συγκεντρώσεις. Στις ΗΠΑ η συχνότητα κοινωνικών συγκεντρώσεων στο σπίτι ανά μήνα έπεσε κατά 45% στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και το 2000 μειώθηκε επιπλέον 32%. Τις τραπεζαρίες με το μεγάλο τραπέζι αντικαθιστούν δωμάτια με τις μεγάλες… οθόνες (Home Cinema) που παίρνουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο, παράλληλα με χώρους για άσκηση ή παιχνίδι (play rooms, γυμναστήρια και, σε ακραίες περιπτώσεις, πισίνες). «Η αρχιτεκτονική επηρεάζεται πολύ από την κοινωνία αλλά και την τεχνολογία.

Σε ιδιωτικές κατοικίες πλέον όλα μπορείς να τα έχεις στο σπίτι σου (γυμναστήριο, σινεμά, φαγητό), είναι όλα on demand στο κινητό. Υπάρχει μια τάση να γίνονται όλα πιο εσωστρεφή» λέει η αρχιτέκτονας Μαργαρίτα Λεμπιδάκη. «Η αρχιτεκτονική per se δεν εξυπηρετεί την απομόνωση» συμπληρώνει ο συνάδελφός της Γιώργος Νικόπουλος. «Εξυπηρετεί διάφορα προγράμματα που, ως επί το πλείστον, είναι απόρροια κοινωνικών συνθηκών. Οι κοινωνικές συνθήκες σε αυτή τη φάση έχουν μια ροπή προς το λιγότερο, περισσότερο το κατά μόνας». Κατά μόνας και στις διακοπές; «Συχνά κάνω διακοπές μόνη μου» λέει επ’ αυτών η ιδιωτική υπάλληλος Αριάδνη Μαρκοπούλου.

«Είναι ωραία γιατί έχει ησυχία. Είσαι εσύ, οι σκέψεις σου, η φύση, τα ακούσματα, η θάλασσα, ο φλοίσβος, ο αέρας, όλα έχουν άλλη ένταση. Τα αντιλαμβάνεσαι περισσότερο απ’ όταν έχεις τη βαβούρα μιας συζήτησης ας πούμε».

Τρώμε μόνοι με το βλέμμα σε μία οθόνη

«Αν πάτε σε σουπερμάρκετ πριν κλείσει, παρατηρώντας τα καλάθια εντοπίζετε τους μοναχικούς. Ετοιμη σαλάτα ή έτοιμο φαγητό, συχνά κι ένα μικρό μπουκάλι κρασί» περιγράφει η κυρία Βρασίδα. Εαν κάποιος ακολουθήσει την προτροπή μπορεί να επιβεβαιώσει απολύτως τα λεχθέντα. Καθόλου περίεργο αφού και σε επίπεδο πωλήσεων ο τζίρος των έτοιμων γευμάτων στη χώρα μας ξεπερνά τα 500 εκατ. ευρώ ετησίως. Παράλληλα, το ντελίβερι κερδίζει έδαφος, όπως επιβεβαιώνει και μελέτη του Ινστιτούτου Ερευνας Λιανεμπορίου Καταναλωτικών Αγαθών (ΙΕΛΚΑ).

Από την άλλη, όλο και συχνότερα βλέπουμε μοναχικούς ανθρώπους στα εστιατόρια – και δεν είναι πλέον μόνο τουρίστες. Φαίνεται ότι αλλάζει η σχέση μας με το φαγητό. Πρώτα-πρώτα, μειώσαμε το μαγείρεμα. «Αλλιώς θα εκτιμήσεις ένα πιάτο που έχεις κοπιάσει για να μαγειρέψεις για να το μοιραστείς και αλλιώς αν το πάρεις έτοιμο απ’ έξω για να φας. Στη δεύτερη περίπτωση χορταίνεις απλώς την πείνα ή τη βουλιμία σου» λέει στο «Βήμα» ο σεφ Μανώλης Παπουτσάκης.

Ποιες είναι οι αλλαγές στη διαδικασία του φαγητού; «Τρώμε μόνοι, αλλά και κάνοντας ταυτόχρονα κάτι άλλο» προσθέτει ο κ. Παπουτσάκης. «Συνήθως κοιτάμε το κινητό ή βλέπουμε τηλεόραση. Το φαγητό δεν είναι πλέον συνδεδεμένο με μια κάποια κοινωνικότητα. Προσωπικά το αντίδοτο που βρίσκω είναι να μαγειρεύω κάτι απλό για 5-6 φίλους. Ερχονται σπίτι και περνάμε μια υπέροχη βραδιά συζητώντας. Τρώμε παρέα κοινωνικά πια, όχι για να χορτάσουμε».

Κινηματογράφος και διασκέδαση από τον καναπέ

Μπορεί στις αιτίες για την εσωστρέφεια να συμπεριλαμβάνονται και οικονομικοί λόγοι («βγαίνοντας για ποτό, δεν αντέχει η τσέπη μας πια για 3 κοκτέιλ – έτσι περιορίζεται ο χρόνος της κοινής εξόδου» λέει η Αριάδνη Μαρκοπούλου), αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Με τις δυνατότητες που δίνει η τεχνολογία, μια σειρά από δραστηριότητες έχουν μεταφερθεί «εντός». Το παιχνίδι, π.χ., κυρίως ανάμεσα σε παιδιά ή εφήβους.

«Ο 12χρονος γιος μου παίζει με τον φίλο του μέσω πλατφόρμας. Ο καθένας είναι στο σπίτι του και συζητούν μέσω λάπτοπ. Ετσι γλιτώνουμε πολλές μετακινήσεις» προσθέτει η εκπαιδευτικός Μαρία Παναγιώτου. Αλλο παράδειγμα: ο κινηματογράφος. Οι χειμερινές κινηματογραφικές αίθουσες δεν ανέκαμψαν μετά την κρίση λόγω πανδημίας (σε αντίθεση με τις θερινές, που συνδυάζουν το θέαμα με ποτό και σνακ, με την έξοδο δηλαδή έχουν επανέλθει).

Η «μαγεία» της σκοτεινής αίθουσας και της μεγάλης οθόνης, η μυσταγωγία του κινηματογράφου, έχουν παραγκωνιστεί από την ευκολία που δίνουν οι δημοφιλείς πλατφόρμες οι οποίες προσφέρουν ταινίες ή σειρές από την άνεση του καναπέ ή του κρεβατιού μας. «Το ότι γυρίζονται τώρα περισσότερες σειρές για τις πλατφόρμες νομίζω ότι οφείλεται στο “κλείσιμό” μας» παρατηρεί η Αριάδνη Μαρκοπούλου – η ίδια παρακολουθεί συχνά στον υπολογιστή της.

«Τα επεισόδια κρατούν μια ώρα – αν είσαι κουρασμένος δεν αντέχεις εύκολα δυο ώρες. Στον κινηματογράφο πηγαίνω πιο αραιά, για να απολαύσω κάποια ταινία – δεν έχω home cinema».