Κλιματική κρίση και ενέργεια:
Αισιόδοξα μηνύματα και προοπτικές βελτίωσης
Θετικές εξελίξεις, παρά τη γενικότερη απογοήτευση μετά την Παγκόσμια Διάσκεψη για το Κλίμα στο Ντουμπάι
Eρευνα – Ανάλυση: καθ. Γιάννης Μανιάτης
Με τη συνεργασία των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών: Ι. Βούλγαρη, Α. Μανώλη, Κ. Δρίτσα
Μπορεί η Παγκόσμια Διάσκεψη για το Κλίμα στο Ντουμπάι, COP28, να απογοήτευσε μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας, όμως οι προοπτικές για να βαδίσουμε καλύτερα, συνεχίζουν να υπάρχουν. Ευρώπη και Μεγάλη Βρετανία δίνουν το παράδειγμα της σημαντικής μείωσης εκπομπών με ταυτόχρονη αύξηση του ΑΕΠ τους. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο τεκμηριώνει ότι η πορεία προς μηδενικές εκπομπές το 2050 θα έχει καθαρό όφελος +7% στο παγκόσμιο ΑΕΠ. Η Κίνα συνεχίζει να καταγράφει πρωτοφανή ρεκόρ εγκαταστάσεων φωτοβολταϊκών και μειώσεων των τιμών τους, οδηγώντας στη γωνία τις αντίστοιχες επενδυτικές προσπάθειες σε Ηνωμένες Πολιτείες και Ευρωπαϊκή Ενωση. Η αγροτική παραγωγή, που για πρώτη φορά έγινε αναφορά της στην COP28, ιδιαίτερα η αγελαδοτροφία, αποτελεί πλέον έναν σοβαρό παράγοντα εκπομπών που πρέπει να αντιμετωπιστεί με υπευθυνότητα. Στη μεγάλη εικόνα, οι αντλίες θερμότητας λειτουργούν πλέον στην Ευρώπη ως κορυφαίος πυλώνας οικιακής θέρμανσης – ψύξης, καταγράφοντας διαρκή ετήσια ρεκόρ νέων εγκαταστάσεων. Μεγάλη πρόκληση για την Ελλάδα, η διαμόρφωση εθνικής στρατηγικής για συμμετοχή στην παραγωγή μέρους ή εξαρτημάτων από τα 45.000.000 αντλιών που θα εγκατασταθούν στην Ευρώπη έως το 2030.
Πρόβλεψη για άλμα του παγκόσμιου ΑΕΠ
Το εντυπωσιακό ποσοστό καθαρής αύξησης +7% στο παγκόσμιο ΑΕΠ έως το 2050 από τις πολιτικές για μηδενισμό εκπομπών, προκύπτει, σύμφωνα με το ΔΝΤ, σε σχέση με τις τρέχουσες πολιτικές. Η κατά 9% αύξηση του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2050 μειώνεται κατά -2% από το κόστος των μέτρων πολιτικής μετριασμού εκπομπών. Ξηρασία και καύσωνες είναι οι μεγαλύτερες πηγές κινδύνου. Ετσι, η μετάβαση σε οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα, παρά τις επιμέρους αρνητικές επιπτώσεις, τελικά, περιορίζει τις φυσικές καταστροφές και κατά συνέπεια το μακροοικονομικό κόστος.
Ε.Ε. και Βρετανία δείχνουν τον δρόμο
Ενώ ο υπόλοιπος πλανήτης αύξησε κατά +62% τις εκπομπές αέριων ρύπων του τα τελευταία 32 χρόνια (1990-2022), η Ευρωπαική Ενωση με -27% κατέχει τη δεύτερη καλύτερη θέση μειώσεων, μετά το εξαιρετικό -46% της Μεγάλης Βρετανίας. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις παρατηρούνται σε Κίνα (+285%), Ινδία (+174%) και Βραζιλία (+88%). Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαική Ενωση έχει επιτύχει σταθερή και μεγάλη μείωση (με ταυτόχρονη αύξηση του ΑΕΠ της), είναι ακόμη πολύ μακριά από τον στόχο της για μείωση -55% έως το 2030.
Το «κλειδί» για φθηνότερα φωτοβολταϊκά
To 2023, η Κίνα εγκατέστησε υπερδιπλάσιες μονάδες φωτοβολταϊκών από το άθροισμα ΗΠΑ και Ε.Ε.(!). Η κολοσσιαία κατασκευαστική βάση της σε φωτοβολταϊκά είναι το «κλειδί» για μείωση τιμών, που συνοδεύεται επιπλέον από ειδικές κυβερνητικές επιδοτήσεις κι επενδύσεις. Η κατά -42% πτώση του κόστους φωτοβολταϊκών μεταξύ Δεκεμβρίου 2022 και Δεκεμβρίου 2023 (από $0,26/W σε $0,15/W) δημιουργεί τεράστια προβλήματα στη φιλοδοξία των ΗΠΑ και της Ε.Ε. να ανταγωνιστούν την Κίνα στο κατασκευαστικό κόστος φωτοβολταϊκών.
Πώς η γεωργία επιβαρύνει την ατμόσφαιρα
Συνολικά η γεωργική παραγωγή συμβάλλει με περίπου 6 γιγατόνους (Gt) ισοδύναμου CO2 στη ρύπανση της ατμόσφαιρας. To 44% αναφέρεται σε ρύπους λόγω εντερικής ζύμωσης, το 17% αφορά τη διαχείριση της κοπριάς (αποθήκευση σε μεγάλους σωρούς ή απόρριψη σε λιμνοθάλασσες), 14% από καλλιέργεια ρυζιού (παραγωγή ρύπων λόγω αναερόβιας χώνευσης πλημμυρισμένων ορυζώνων) και 14% από τη χρήση συνθετικών λιπασμάτων (άζωτο, φωσφόρο, κάλιο). Το υπόλοιπο 11% από καύσεις υπολειμμάτων καλλιεργειών και φωτιές/πυρκαγιές σε σαβάνες.
Η «ηλιακή» παντοδυναμία της Κίνας
Μέσα σε μία δεκαετία (2010-2021) έγινε η παγκόσμια ανατροπή από την Κίνα, εις βάρος της Ευρώπης, σε όλους τους τομείς των φωτοβολταϊκών πάνελ. Η Ευρώπη, από το 80% της ζήτησης πάνελ, έχει πέσει στο 20%, ενώ η Κίνα από το 30% πολυπυριτίου έχει εκτοξευθεί στο 80%. Η Κίνα κατασκευάζει το 80% των παγκόσμιων ηλιακών συλλεκτών, κατέχει το 85% της παγκόσμιας προσφοράς ηλιακών κυψελών και το 97% των γκοφρετών. Μόνο το 2023, η Κίνα θα εγκαταστήσει περισσότερη νέα ηλιακή δυναμικότητα από αυτή που έχουν αναπτύξει οι ΗΠΑ από τη δεκαετία ’70 έως σήμερα.
Το μέλλον της θέρμανσης στην Ευρώπη
To 10% της ευρωπαϊκής κατανάλωσης ενέργειας σχετίζεται με θέρμανση, με το 1/3 αυτής να προέρχεται από φυσικό αέριο. Ο τομέας αντλιών θερμότητας στην Ευρώπη καταγράφει διαρκή ρεκόρ εγκαταστάσεων με ετήσιες αυξήσεις της τάξης του 30%. Οι αντλίες θερμότητας αποτελούν βασικό πυλώνα των ευρωπαϊκών οικιακών και εμπορικών κλιματικών πράξεων. Σημαντικά ποσοστά εμφανίζονται σε Γαλλία, Νορβηγία, Σουηδία, Γερμανία, Φινλανδία. Συνολικά, έως το 2030, αναμένεται να υπάρξουν 45.000.000 εγκατεστημένες αντλίες θερμότητας στην Ευρώπη.
Μικρή, πλην σημαντική πρόοδος για το κλίμα
Η φετινή σύνοδος κορυφής των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα πέτυχε μια συμφωνία που μπορεί να φαίνεται άτολμη, αλλά δεν ήταν καθόλου αυτονόητη ή ασήμαντη. Τα συμπεράσματα της COP28 στο Ντουμπάι καλούν για πρώτη φορά τις περίπου 200 χώρες που τα υπογράφουν να επιταχύνουν τη μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα, με ένα «δίκαιο, εύρυθμο και ισότιμο τρόπο». Ανάλογα δηλαδή με το πόσο εξαρτημένες είναι από αυτά, αν είναι μικρές ή μεγάλες, φτωχές ή πλούσιες, λιγότερο ή περισσότερο ρυπογόνες…
Το κείμενο βέβαια δεν είναι δεσμευτικό και τα μικρά νησιωτικά έθνη που απειλούνται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή, όπως και εκείνα που ηγούνται της ενεργειακής μετάβασης, ζητούσαν μια πιο τολμηρή διακήρυξη απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα. Η Ευρωπαϊκή Ενωση, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Αυστραλία και ο Καναδάς προωθούσαν μια διατύπωση που θα ζητούσε τη σταδιακή τους απόσυρση. Σ’ αυτό αντιτάχθηκαν πετρελαιοπαραγωγές χώρες, όπως η Σαουδική Αραβία και το Ιράκ, αλλά και μεγάλες αναπτυσσόμενες οικονομίες όπως η Ινδία και η Νιγηρία.
Η διαφορά δεν έχει μόνο συμβολική σημασία. Η ενεργειακή κρίση, η ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά και η αύξηση του πληθυσμού επιτείνουν τις ενεργειακές ανάγκες παγκοσμίως και ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας επισημαίνει ότι η ζήτηση για τα ορυκτά καύσιμα θα κορυφωθεί μέσα στην τρέχουσα δεκαετία, προτού αρχίσει να υποχωρεί. Καθώς την ίδια στιγμή αναπτύσσονται δυναμικά οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, εκτιμά ότι μέχρι το 2030 το ποσοστό των ορυκτών καυσίμων στο ενεργειακό μείγμα θα υποχωρήσει στο 73% από 80% σήμερα. Χωρίς νέα μέτρα περιορισμού των εκπομπών ρύπων, ωστόσο, αυτό δεν θα είναι αρκετό για να επιτευχθούν οι στόχοι για συγκράτηση της ανόδου της θερμοκρασίας μέχρι το 2050. Μπορεί η απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα να μην είναι εφικτή ακόμη, αλλά η μετάβαση θα πρέπει να επιταχυνθεί.
Οι στόχοι που έθεσε η COP28 δεν είναι υπέρμετρα φιλόδοξοι: επαναλαμβάνει τις δεσμεύσεις του Παρισιού για μηδενικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μέχρι το 2050, υιοθετεί την πρόταση της Ευρωπαϊκής Ενωσης για τριπλασιασμό των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μέχρι το 2030 και προβλέπει μια γενική υπόσχεση για μέτρα μείωσης των εκπομπών μεθανίου. Αλλά και μόνο συμβολικά, το γεγονός ότι αυτά αποφασίστηκαν σε μια παγκόσμια σύνοδο υπό την προεδρία του υπουργού Πετρελαίου μιας πετρελαιοπαραγωγού χώρας, διευρύνει την ισχύ τους σε ολόκληρο τον κόσμο.
Κυρίως, η COP28 ζήτησε από όλες τις χώρες να σχεδιάσουν μέσα στα επόμενα δύο χρόνια την πολιτική τους για το πώς θα μειώσουν τις εκπομπές ρύπων μέχρι το 2035. Δίνει μια ελπίδα αυτό ότι η ενεργειακή μετάβαση θα επιταχυνθεί τα επόμενα χρόνια, με ουσιαστικότερη συμμετοχή των αναπτυσσόμενων χωρών. Διότι σε μια κατεξοχήν υπερεθνική πρόκληση, όπως είναι η κλιματική αλλαγή, η απάντηση μόνο παγκόσμια μπορεί να είναι.
* Η κ. Κατερίνα Σώκου είναι Nonresident Senior Fellow στο Atlantic Council και ερευνήτρια Εξωτερικού στο ΕΛΙΑΜΕΠ, Εδρα Θεοδώρου Κουλουμπή για τις Ελληνοαμερικανικές Σχέσεις.
Αρθρο του Δ. Καραβέλλα στην «Κ»: Αργότερα είναι πολύ αργά
Το 2023 καταγράφεται ως το έτος με τις υψηλότερες θερμοκρασίες στην ιστορία, σύμφωνα με το ευρωπαϊκό παρατηρητήριο Copernicus. Το ετήσιο κόστος της κλιματικής κρίσης ανέρχεται σε περίπου 140 δισ. δολάρια
Το 2023 καταγράφεται ως το έτος με τις υψηλότερες θερμοκρασίες στην ιστορία, σύμφωνα με το ευρωπαϊκό παρατηρητήριο Copernicus. Το ετήσιο κόστος της κλιματικής κρίσης ανέρχεται σε περίπου 140 δισ. δολάρια. Χάνονται χιλιάδες ανθρώπινες ζωές, εκτοπίζονται πληθυσμοί, δημιουργώντας κλιματικούς πρόσφυγες. Ο πλανήτης, το σπίτι μας κυριολεκτικά φλέγεται.
Μέσα σε αυτό το δυστοπικό σκηνικό, ολοκληρώθηκε πριν από λίγες μόλις ημέρες στο Ντουμπάι η περίφημη COP28, ή αλλιώς η Διάσκεψη για το Κλίμα. Για 28η φορά, οι πολιτικοί ηγέτες του κόσμου κλήθηκαν να πάρουν τις αναγκαίες αποφάσεις για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Δυστυχώς, παρότι υπήρξαν ορισμένες επιμέρους θετικές εξελίξεις, το συνολικό αποτέλεσμα είναι πολύ απογοητευτικό και δεν ανταποκρίνεται επ’ ουδενί στην ανάγκη για κατεπείγουσα και τολμηρή κλιματική δράση.
Παρέμεινε τεράστιο το χάσμα μεταξύ αυτών που με απόλυτη σαφήνεια ορίζει η επιστήμη ότι πρέπει να γίνουν για να μείνουμε κάτω από το κρίσιμο όριο περιορισμού της αύξησης της θερμοκρασίας στον 1,5 °C, και αυτών που τελικά συμφωνήθηκαν και υιοθετήθηκαν.
Παρότι τα τεχνικά και διαδικαστικά ζητήματα μιας τέτοιας διάσκεψης είναι αρκετά σύνθετα, τα βασικά ζητούμενα ήταν αρκετά σαφή. Πρώτον, μέσα από μια διαδικασία «παγκόσμιου απολογισμού», οι χώρες θα έκαναν κλιματικό «ταμείο», εξετάζοντας πού βρίσκονται σε επίπεδο μείωσης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και τι διορθωτικοί στόχοι πρέπει να τεθούν, με κύριο ζητούμενο την κλιματική ουδετερότητα. Δεύτερον, η επιτακτική ανάγκη μιας πολιτικής συμφωνίας για έναν οδικό χάρτη για την απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, παράλληλα με τη δέσμευση για τριπλασιασμό της διείσδυσης των ΑΠΕ και αντίστοιχα και της ενεργειακής αποδοτικότητας. Τρίτον, μια συμφωνία για το πώς η διατήρηση της φύσης και η αναθεώρηση των συστημάτων διατροφής πρέπει να λειτουργήσουν ως κρίσιμοι σύμμαχοι στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Τέλος, πώς μπορεί να εξασφαλιστεί ένας αποτελεσματικός μηχανισμός χρηματοδότησης μέσα από την ίδρυση ενός ειδικού ταμείου για τις σημαντικές απώλειες και ζημιές που ήδη υφίστανται λόγω της κλιματικής κρίσης, βοηθώντας έτσι στη δύσκολη διαδικασία προσαρμογής.
Σε όλα τα παραπάνω, η πρόοδος που σημειώθηκε ήταν πολύ περιορισμένη και σίγουρα όχι αυτή που επιτάσσει η κρισιμότητα του θέματος. Για παράδειγμα, ενώ στο ξεκίνημα της διάσκεψης ανακοινώθηκε η έναρξη λειτουργίας του ταμείου για απώλειες και ζημιές, οι πόροι που έχουν διαθέσει οι ανεπτυγμένες χώρες είναι ελάχιστοι. H μέχρι στιγμής δέσμευση για χρηματοδότηση του ταμείου με περίπου 700 εκατ. δολάρια δεν καλύπτει ούτε το 1% των ετήσιων αναγκών χρηματοδότησης των αναπτυσσόμενων χωρών από τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης!
Τεράστιο το χάσμα μεταξύ αυτών που ορίζει η επιστήμη για να μείνουμε κάτω από το όριο περιορισμού της αύξησης της θερμοκρασίας στον 1,5 °C και αυτών που συμφωνήθηκαν.
Για άλλη μια φορά, ο ελέφαντας στο δωμάτιο ήταν τα ορυκτά καύσιμα. Ενώ επιστήμονες, διεθνείς οργανισμοί και περιβαλλοντικές οργανώσεις ξεκαθαρίζουν την ανάγκη για τερματισμό των ορυκτών καυσίμων ως μονόδρομο για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, τα πετρελαϊκά λόμπι έκαναν πάλι τη δουλειά τους, ευνοούμενοι πιθανότατα και από τον τόπο διεξαγωγής αλλά και από την προεδρία της διάσκεψης (πρόεδρος της COP ήταν ο CEO της ADNOC, εθνική πετρελαϊκή εταιρεία των ΗΑΕ). Επειτα από ατελείωτες ώρες διαπραγματεύσεων, για το επίμαχο θέμα των ορυκτών καυσίμων, το τελικό κείμενο κάνει μεν αναφορά στα ορυκτά καύσιμα αλλά στην ανάγκη «μετάβασης» και όχι τερματισμού. Χρειάστηκαν 28 διεθνείς διασκέψεις για να συμφωνηθεί σε κείμενο το απολύτως προφανές και αυτονόητο και αυτό με υποβιβασμένη σημασία!
Ως προς τα του οίκου µας, η Ελλάδα έκανε μια δυναμική εμφάνιση στην COP, με ειδικό περίπτερο, πληθώρα παρεμβάσεων και με εκπροσώπηση σε ανώτατο επίπεδο με τον ίδιο τον πρωθυπουργό να ηγείται της εθνικής μας αντιπροσωπείας. Στην ειδική αξιολόγηση του climate change performance index που δημοσιοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της COP, η χώρα μας κατατάσσεται στην 28η θέση ανάμεσα σε 67 χώρες, έχοντας «πέσει» 4 θέσεις από πέρυσι. Ενώ οι εκπομπές της Ελλάδας έχουν όντως σημειώσει μείωση και τα ποσοστά διείσδυσης των ΑΠΕ αυξάνονται (δυστυχώς συχνά με προβληματικές χωροθετήσεις), παράλληλα η κυβέρνηση επιμένει πεισματικά στον άνθρακα με ένα τεράστιο πρόγραμμα εξόρυξης υδρογονανθράκων και με νέες εγκαταστάσεις ορυκτού αερίου. H COP28 θα ήταν ευκαιρία η χώρα μας να ξεχωρίσει στην κλιματική διπλωματία, προτείνοντας στα κράτη της Ανατολικής Μεσογείου ένα μορατόριουμ σε κάθε νέο πρόγραμμα για έρευνα και εξόρυξη υδρογονανθράκων. Δεν συνέβη. Οι αντιδράσεις όμως της κοινωνίας των πολιτών συνεχίζονται. Ετσι, πριν από μερικές ημέρες, η νομική οργάνωση Client Earth, το ελληνικό γραφείο της Greenpeace, και το WWF Ελλάς κατέθεσαν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή καταγγελία για τις απαράδεκτα ευνοϊκές και αντίθετες με το περιβαλλοντικό δίκαιο της Ε.Ε. διαδικασίες έγκρισης σχεδίων έρευνας και εξόρυξης υδρογονανθράκων στις ελληνικές θάλασσες.
Στις κρίσεις λένε φαίνονται οι πραγματικοί ηγέτες. Στην κλιματική κρίση, και μετά την COP28, ακόμα τους αναζητούμε.
O κ. Δημήτρης Καραβέλλας είναι γενικός διευθυντής της WWF Ελλάς.
Η κλιματική κρίση και ενέργεια:
Ονειρο θερινής νυκτός ο στόχος του 1,5 °C
Σε όλα τα σενάρια για αύξηση της θερμοκρασίας απαιτείται προσοχή στον τρόπο λειτουργίας των μεγάλων χωρών-ρυπαντών
Eρευνα – Ανάλυση: καθ. Γιάννης Μανιάτης
Με τη συνεργασία των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών: Ι. Βούλγαρη, Α. Μανώλη, Ε. Σμυρνιωτάκη
Με αφορμή τη συνεχιζόμενη Παγκόσμια Διάσκεψη για το Κλίμα στο Ντουμπάι (COP28), το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) δημοσίευσε πρόσφατα την έκθεσή του για την πορεία της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Broken Record». Τον Σεπτέμβριο 2023 η παγκόσμια θερμοκρασία ήταν 1,8 °C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα, με ολόκληρο το έτος 2023 να χαρακτηρίζεται από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Copernicus, ως το θερμότερο που έχει ποτέ καταγραφεί. Η μελέτη αποκαλύπτει επίσης ότι ακόμα και με την πλήρη υλοποίηση όλων των δεσμεύσεων που έχουν αναλάβει τα κράτη σύμφωνα με τη Συμφωνία των Παρισίων για το 2030, δυστυχώς στο τέλος του αιώνα η αύξηση της θερμοκρασίας αντί για μόνο 1,5 °C θα φτάσει τουλάχιστον τους 2,5 °C. Από την άλλη, η αύξηση των αερίων του θερμοκηπίου από το 2015 μέχρι το 2030 εκτιμάται στο +3% όταν, για τον στόχο του 1,5 °C, πρέπει να μειωθεί κατά -42%. Σε όλα τα σενάρια ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στον τρόπο λειτουργίας των μεγάλων χωρών-ρυπαντών της ατμόσφαιρας, που είναι ταυτόχρονα και μεγάλοι παραγωγοί ή/και καταναλωτές ορυκτών καυσίμων.
Η μείωση χρήσης των ορυκτών καυσίμων
Το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) δημοσίευσε μελέτη για την αναγκαία μείωση χρήσης των ορυκτών καυσίμων προς το 2050. Η σύγκριση αφορά τις πολιτικές που ασκούνται σήμερα από τα διάφορα κράτη και τις αναγκαίες πολιτικές για αύξηση της θερμοκρασίας έως 2 °C ή 1,5 °C. Δυστυχώς, οι τρέχουσες πολιτικές σε καμία περίπτωση δεν ακολουθούν την ορθή διαδρομή. Στον άνθρακα έως το 2050 προβλέπεται μικρή μείωση έναντι του στόχου εξάλειψής του, στο πετρέλαιο αύξηση +27% έναντι στόχου μείωσης -75% και στο αέριο αύξηση +37,5% έναντι στόχου μείωσης -64%.
Το «μερίδιο» ευθύνης των χωρών
Ιστορικά (1850-2021) ΗΠΑ, Ε.Ε.-27 και Κίνα έχουν εκπέμψει το 45% του CO2, με τις Ηνωμένες Πολιτείες στο 19%, Ευρωπαϊκή Ενωση και Κίνα στο 13%. Στα ίδια περίπου ποσοστά κυμαίνεται και η συμμετοχή τους στην αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας. Αντίθετα, σήμερα, η Κίνα εκπέμπει το 30% των αερίων, οι Ηνωμένες Πολιτείες το 11%, ενώ η Ινδία με 7% εκπέμπει το ίδιο με όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Σε μια άλλη προσέγγιση πλούσιων – φτωχών, οι 20 πιο ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη (G20) εκπέμπουν σήμερα το 79% των αερίων, έναντι μόλις 21% των υπόλοιπων αναπτυσσόμενων – αναδυόμενων κρατών.
Δεσμεύσεις και μεταβολές στην παραγωγή
Η ανεπτυγμένη Δύση έχει δεσμευτεί για μηδενικές εκπομπές έως το 2050, ενώ αντίθετα Κίνα, Ινδονησία, Ρωσία, Καζακστάν, Σαουδική Αραβία δεσμεύονται για το 2060 και η Ινδία για το 2070. Ινδία και Ρωσία σχεδιάζουν σημαντικές αυξήσεις στην παραγωγή του εξαιρετικά ρυπογόνου άνθρακα, ενώ αντίθετα, Κίνα και Ηνωμένες Πολιτείες προβλέπουν μεγάλες μειώσεις. Βραζιλία, Καναδάς, ΗΠΑ, Σαουδική Αραβία και Ρωσία σχεδιάζουν σημαντικές αυξήσεις παραγωγής πετρελαίου, ενώ Κίνα, Κατάρ, ΗΠΑ και Ρωσία σημαντικές αυξήσεις φυσικού αερίου.
Τα δύο σενάρια για τη Ρωσία
Η Ρωσία και στα δύο σενάρια προς το 2040 συνεχίζει να αυξάνει την παραγωγή της σε άνθρακα. Στο σενάριο υψηλής παραγωγής για το πετρέλαιο, προβλέπει άνοδο (από τα 11 εκατ. βαρέλια/ημέρα, στα 13 εκατ. βαρέλια/ημέρα) το 2030, ενώ στο σενάριο της χαμηλής παραγωγής, παραμένει στα ίδια με σήμερα επίπεδα έως το 2030. Προς το 2040 εμφανίζει πτώση. Αντίθετα, στο φυσικό αέριο, το σενάριο υψηλής παραγωγής προβλέπει εκτόξευση από τα σημερινά 701 δισ. κυβ. μέτρα/έτος, στα 1.100 δισ. κυβ. μέτρα/έτος, με μικρότερη αύξηση στο σενάριο χαμηλής παραγωγής.
Πώς αναμένεται να κινηθούν οι ΗΠΑ
Στις ΗΠΑ αναμένεται σημαντική μείωση της παραγωγής άνθρακα έως το 2030, με σχεδόν σταθερή στη συνέχεια πορεία έως το 2050. Αντίθετα, στην παραγωγή πετρελαίου αναμένεται σημαντική αύξηση της παραγωγής προς το 2030, με κορύφωση το 2050, από τη σημερινή παραγωγή των 13,2 εκατ. βαρελιών/ημέρα, σε πάνω από 20 εκατ. βαρέλια/ημέρα. Ανάλογη πορεία με αυτήν του πετρελαίου αναμένεται και για το φυσικό αέριο, που από το σημερινό ύψος παραγωγής των 915 δισ. κυβ. μέτρων/έτος, αναμένεται να εκτοξευτεί στα 1.200 δισ. κυβ. μέτρα/έτος το 2050.
Οι προβλέψεις για τη Σαουδική Αραβία
Ο ηγέτης των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, Σαουδική Αραβία, λειτουργεί με δύο σενάρια, τη σταθεροποίηση της ζήτησης (LD) ή την επιταχυνόμενη πράσινη μετάβαση (ATC). Για το πετρέλαιο και στις δύο περιπτώσεις προβλέπεται υψηλή αύξηση της παραγωγής προς το 2050, από τα σημερινά 12,1 εκατ. βαρέλια/ημέρα, αύξηση είτε στα 18 εκατ. βαρέλια/ημέρα (LD) είτε στα 15 εκατ. βαρέλια/ημέρα (ATC). Για το φυσικό αέριο εκτιμάται ότι θα υπάρχει αυξητική πορεία, από τα σημερινά 120,4 δισ. κυβ. μέτρα/έτος, στα 180 δισ. κυβ. μέτρα/έτος το 2050.
Η κλιματική κρίση σε αριθμούς:
Οι παγκόσμιοι κίνδυνοι στην ατζέντα της COP28
Τα ανοιχτά μέτωπα στα οποία θα εστιάσει η διεθνής κοινότητα στη Διάσκεψη, πέρα από την αύξηση της θερμοκρασίας
Eρευνα – Ανάλυση: καθ. Γιάννης Μανιάτης
Με τη συνεργασία των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών: Ι. Βούλγαρη, Α. Μανώλη, Κ. Δρίτσα
Εκτός από το κορυφαίο θέμα της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας, στην COP28 (Ντουμπάι, 30/11-12/12/2023), τη διεθνή κοινότητα θα απασχολήσει επίσης, η παγκόσμια απώλεια δασών λόγω αποψίλωσης στις τροπικές περιοχές (κυρίως λόγω επέκτασης αγροτικών καλλιεργειών) και η υποβάθμιση στις εύκρατες (κυρίως από πυρκαγιές και υλοτομία).
Η απώλεια σημαντικών οικοτόπων, όπου ζει πληθώρα διαφορετικών ειδών πτηνών, ερπετών, θηλαστικών και ψαριών, τα οποία βρίσκονται σε μεγάλη διακινδύνευση απώλειας των κρίσιμων πληθυσμών τους, συνιστά έναν ακόμη σοβαρό παγκόσμιο κίνδυνο. Παράλληλα, θα συζητηθούν ζητήματα έκρηξης του παγκόσμιου πληθυσμού (κυρίως σε Αφρική και Νοτιοανατολική Ασία), ο οποίος από τα 190 εκατ. το έτος 0 (γέννηση του Χριστού), έχει σήμερα εκτοξευθεί στα 8 δισ. Σημαντικό επιπλέον πρόβλημα, άμεσα σχετιζόμενο με τις ανάγκες επισιτιστικής επάρκειας της ανθρωπότητας, συνιστά και η συνακόλουθη ανάγκη μείωσης του υψηλού περιβαλλοντικού και υδατικού αποτυπώματος των τροφίμων. Ιδιαίτερη έμφαση είναι χρήσιμο να δοθεί στη μείωση της κατανάλωσης βόειου κρέατος και γενικά ζωικών προϊόντων, με αντίστοιχη αύξηση της κατανάλωσης τροφίμων φυτικής προέλευσης.
Οι λόγοι που «χάνονται» τα δέντρα
Η συγκλονιστική παρέμβαση των ανθρώπων στα δασικά οικοσυστήματα γίνεται με αποψίλωση (χωρίς προοπτική επαναφοράς δέντρων) ή/και με υποβάθμιση. Στo διάστημα 2001-2015, το 27% της παγκόσμιας απώλειας δασών οφείλεται σε αποψίλωση, το 26% σε υλοτομία δασικών προϊόντων, το 24% σε αλλαγή καλλιέργειας – γεωργία και το 23% σε πυρκαγιές. Στις τροπικές περιοχές, το 95% της αποψίλωσης είναι αποτέλεσμα μετατροπής σε γεωργικές εκτάσεις. Στις εύκρατες περιοχές η υποβάθμιση των δασών προέρχεται κυρίως από πυρκαγιές και υλοτομία.
Οι εκπομπές αερίων από ζωικά προϊόντα
Τα τρόφιμα και η γεωργία εκπέμπουν έως και 26% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων. Για την παραγωγή ενός κιλού βόειου κρέατος εκλύονται 99 κιλά ισοδύναμου διοξειδίου του άνθρακα (CO2), για την παραγωγή ίδιας ποσότητας σοκολάτας υγείας 47 κιλά, ενώ για 1 κιλό αρνίσιο κρέας 40 κιλά ισοδύναμου CO2. Στις τελευταίες θέσεις βρίσκονται τα εσπεριδοειδή, τα μήλα, οι ξηροί καρποί και οι πατάτες (με 0,4 kg εκπομπών). Συνολικά, τα ζωικά προϊόντα εκπέμπουν πολύ μεγαλύτερες ποσότητες από τα τρόφιμα φυτικής προέλευσης.
Από τα 190 εκατ. στα 8 δισ. πληθυσμού
Το έτος γέννησης του Χριστού (έτος 0) ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν μόλις 190 εκατομμύρια, ενώ σήμερα αγγίζει τα 8 δισεκατομμύρια (με προσδόκιμο ζωής τα 73 έτη) και πρόβλεψη να κορυφωθεί το 2086 στα 10,4 δισ. Το 1800 ο παγκόσμιος πληθυσμός έφθασε το 1 δισ. (με προσδόκιμο ζωής έως 30 έτη) και διπλασιάστηκε έπειτα από 230 χρόνια. Ο επόμενος διπλασιασμός συνέβη έπειτα από 130 χρόνια, ενώ ο αμέσως επόμενος ύστερα από μόλις 37 χρόνια (1950-1987).
Ο ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού κορυφώθηκε το 1963 φτάνοντας στο 2,3%, ενώ σήμερα βρίσκεται στο 0,9%, με πτωτική τάση.
Οι καλλιέργειες «εκτόπισαν» τα δάση
Πριν από 10.000 έτη, το 71% της επιφάνειας της Γης (106 δισεκατομμύρια στρέμματα) καλυπτόταν από δάση. Η δασική έκταση το 1900 μειώθηκε στο 48% (51 δισ. στρ.). Η ανάγκη για ξυλεία τόσο για κατασκευές, χαρτί κ.λπ. όσο και ως πηγή ενέργειας, οδήγησε στην κατεύθυνση αυτή.
Στο διάστημα 1900 – 2018 παρατηρείται διπλασιασμός των εκτάσεων καλλιεργειών (από 8% σε 15%), καθώς και διπλασιασμός των εκτάσεων για βόσκηση (από 16% σε 31%), με αντίστοιχη υποχώρηση των δασών και των θαμνωδών εκτάσεων. Οι αστικές περιοχές καταλαμβάνουν μόνο το 1% της γήινης επιφάνειας.
Το υδατικό αποτύπωμα των τροφίμων
Εκτός από το ανθρακικό αποτύπωμα, περιβαλλοντικά μεγάλη σημασία έχει και το υδατικό αποτύπωμα (άμεση και έμμεση χρήση νερού). Οι διατροφικές επιλογές μας διαμορφώνουν διαφορετικές απαιτήσεις νερού για την παραγωγή προϊόντων. Η παραγωγή ενός κιλού μοσχαρίσιου κρέατος απαιτεί 15.415 λίτρα νερού, ενώ για το ίδιο βάρος ξηρών καρπών χρειάζονται 9.063 λίτρα νερού. Τα χαμηλότερα τρόφιμα στην κλίμακα κατανάλωσης νερού είναι τα φρούτα και τα λαχανικά.
Οι βασικές απειλές για την πανίδα
Η κλιματική αλλαγή είναι μια αυξανόμενη απειλή για τη βιοποικιλότητα, χωρίς να είναι η κύρια. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η γεωργία, η κτηνοτροφία, αλλά και η υπερεκμετάλλευση φυτών και ζώων μέσω της υλοτομίας, του κυνηγιού και του ψαρέματος, οδηγούν στην απώλεια οικοτόπων. Θηλαστικά και ψάρια εξαφανίζονται από το παράνομο κυνήγι / αλιεία, η μη βιώσιμη υλοτόμηση συμβάλλει στην παρακμή ειδών, ενώ η επέκταση της γεωργίας εκδιώκει άγρια ζώα.
Αρθρο Τ. Γιαννίτση στην «Κ»: Κλιματική κρίση, ανάπτυξη, δημοκρατία
Οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης θα είναι διττές: καταστροφή κεφαλαίου, καταστροφή της τρέχουσας ετήσιας παραγωγής και απώλειες σε ανθρώπινες ζωές
Οι προειδοποιήσεις της φύσης για τις εξελίξεις που θα βιώσουμε λόγω κλιματικής αλλαγής μοιάζουν με μοναστηριακό σήμαντρο: χτυπάει ρυθμικά, αργά στην αρχή και όλο και πιο γρήγορα και δυνατά στη συνέχεια. Μέχρι που μπορεί να γίνει εκκωφαντικό, όμως μπορεί, επίσης, κάποια στιγμή να σιγήσει, γιατί δεν θα έχει πλέον λόγο και πιθανόν ούτε θα μπορεί να χτυπάει. Τι πρέπει να γίνει για να ακούσουμε; Ισως άστοχο ερώτημα. Ισως να ρωτήσουμε τους κατοίκους της Θεσσαλίας. Ο,τι και να γίνει, μπορεί να μην ακούσουμε. Οι κοινωνίες μας, όχι μόνο η ελληνική, έχουν εθισθεί σε μια γραμμική, λίγο ή περισσότερο αυξητική εξέλιξη και σε μια αντίληψη ότι όλα μπορεί να ελεγχθούν από το κράτος και τις τεχνολογίες.
Ωστόσο, εδώ και δεκαπέντε χρόνια σχεδόν το γραμμικό-αυξητικό εξελικτικό υπόδειγμα έχει καταπέσει, έντονα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, εμφατικά σε εμάς. Εχουμε περάσει σε μια τροχιά εναλλασσόμενων κρίσεων διαφόρου μορφής (οικονομική, κοινωνική-πολιτική, υγειονομική, κλιματική). Θα μπορούσα να προσθέσω και τη λέξη «απρόβλεπτων», αλλά τουλάχιστον η οικονομική και η κλιματική κρίση –για να μην πω όλες– είχαν προβλεφθεί. Ηταν όμως απρόβλεπτες, με την έννοια ότι κανείς δεν θέλησε να πιστέψει –ούτε καν να ακούσει, άλλοι περισσότερο, άλλοι λιγότερο, άλλοι καθόλου– τα μηνύματα της πραγματικότητας που ερχόταν ή να καταλάβει ότι απαιτούνταν επειγόντως προληπτικές δράσεις. Το σήμερα και η αδράνεια επικράτησαν, με σημαντικό τίμημα.
Πρώτον, οι µεσο-µακροπρόθεσμοι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης πιθανότατα θα κινηθούν σε χαμηλά επίπεδα. Οι πιθανοί λόγοι είναι αρκετοί: χαμηλοί ρυθμοί αύξησης της παραγωγής και της συνολικής παραγωγικότητας, περιοδικές, αλλά όλο και συχνότερες καταστροφές της παραγωγικής βάσης από ακραία φυσικά φαινόμενα, επιπτώσεις από πανδημίες, είτε της μορφής που εμφανίστηκε πρόσφατα, είτε λόγω αύξησης της θερμοκρασίας που θα οδηγεί στην ανάπτυξη νέων ασθενειών, είτε λόγω γήρανσης, είτε της αυξανόμενης τεχνολογικής υστέρησης της χώρας από τις τεχνολογικές επαναστάσεις που σημειώνονται. Οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης θα είναι διττές: Πρώτον, μια καταστροφή κεφαλαίου (π.χ. γράφεται ότι οι φωτιές στον Εβρο και οι πλημμύρες στη Θεσσαλία αποτιμώνται σε περίπου 4 δισ. ευρώ, δηλαδή αντίστοιχη απώλεια εθνικού κεφαλαίου). Καταστροφή κεφαλαίου συνιστούν και οι ζημιές των επιχειρήσεων, που οδηγούν σε νέα κόκκινα δάνεια, με επιπτώσεις στο τραπεζικό σύστημα. Δεύτερη επίπτωση είναι η καταστροφή της τρέχουσας ετήσιας παραγωγής, με αντίστοιχη μείωση του ετήσιου ΑΕΠ. Υπάρχει και μια τρίτη: οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Αυτές δεν αθροίζουν στα χρηματικά μεγέθη. Τι κάνουμε, πάντως, αν κάποια επόμενη χρονιά η καταστροφή φυσικού κεφαλαίου και πόρων αντί 4 δισ. ευρώ φτάσει στα 10 δισ. ή αν μέσα στην επόμενη δεκαετία φτάσει, αθροιστικά, σε ακόμα μεγαλύτερα ποσά και αν παράλληλα οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης είναι κατά μέσον όρο 1,5%; (Μεταξύ 2014 και 2022 ήταν 1%.)
Δεύτερον, η χώρα θα προσφεύγει όλο και περισσότερο σε δανεισμό για να αντιμετωπίσει τις αποζημιώσεις και τις αναγκαίες επενδύσεις. Το δημόσιο (και ιδιωτικό) χρέος της χώρας θα βαραίνει όλο και περισσότερο. Αν η οικονομία μας επιτυγχάνει ρυθμούς μεγέθυνσης (π.χ. 3,5%) οι οποίοι ξεπερνούν την εξυπηρέτηση του χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ (π.χ. 3%), οι επιπτώσεις θα είναι διαχειρίσιμες. Αν συμβαίνει το αντίστροφο, η οικονομία θα φτάσει κάποια στιγμή σε συνθήκες ασφυκτικές. Αν, πάλι, η σχέση χρέους/ΑΕΠ μειώνεται μεν, όχι όμως λόγω μεγέθυνσης του πραγματικού ΑΕΠ, αλλά λόγω πληθωρισμού –όπως σήμερα–, θα σημαίνει ότι ευρύτερα αδύναμα στρώματα γίνονται φτωχότερα, ενώ και η διεθνής ανταγωνιστικότητά μας θα αδυνατίζει, με αρνητικό αποτέλεσμα τόσο στο κοινωνικό και στο πολιτικό επίπεδο, όσο και στους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και στο ισοζύγιο πληρωμών.
Τρίτον, τόσο οι καταστροφές κεφαλαίου όσο και λόγοι πρόληψης θα απαιτούν σημαντικά μεγαλύτερες επενδύσεις από ιδιώτες και κράτος. Σήμερα, δηλαδή πριν βρεθούμε αντιμέτωποι με τέτοιες συνθήκες, η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση στην Ε.Ε. σε ό,τι αφορά τη σχέση «επενδύσεις προς ΑΕΠ». Ο σχεδιασμός νέων επενδύσεων υποδομής με κριτήρια ανθεκτικότητας πολύ μεγαλύτερα από τα τωρινά σημαίνει πιο δαπανηρές δημόσιες επενδύσεις. Αν αυτό δεν συμβεί, οποιεσδήποτε φυσικές καταστροφές θα έχουν πιο σοβαρές συνέπειες και, συνεπώς, πιο υψηλές δαπάνες αποκατάστασης – αποζημίωσης από έντονα φυσικά φαινόμενα.
Τέταρτον, τα ελλείµµατα του ασφαλιστικού θα εξακολουθούν να απορροφούν ένα σημαντικό τμήμα του προϋπολογισμού και του ΑΕΠ (γύρω στο 9% τον χρόνο), που είναι το δεύτερο υψηλότερο στην Ε.Ε. μετά της Ιταλίας και περιορίζει τους βαθμούς ελευθερίας των κυβερνήσεων να χρηματοδοτούν άλλα πεδία (π.χ. υγεία, επενδύσεις, κοινωνική πολιτική, άμυνα κ.λπ.).
Πέμπτον, η γνωστή πλέον και ισχυρή γήρανση του ελληνικού πληθυσμού θα σημαίνει μείωση ανθρώπινου δυναμικού που θα εργάζεται, θα παράγει και θα έχει επαρκείς ικανότητες να αναλάβει ρίσκα, να δημιουργεί και να αποδέχεται καινοτομίες στην παραγωγική διαδικασία και στην οργάνωση της κοινωνίας. Ιδίως η αγροτική παραγωγή, ο τουρισμός και το σύστημα υγείας θα δεχθούν νέες πιέσεις. Μείωση του ανθρώπινου δυναμικού, σε συνδυασμό με μια διεύρυνση του τεχνολογικού χάσματος, θα οδηγεί τις επενδύσεις σε χαμηλής παραγωγικότητας δραστηριότητες –που ήδη έτσι συμβαίνει–, με δευτερογενείς συνέπειες για την παραγωγή και την παραγωγικότητα, δηλαδή, τελικώς, την οικονομική μεγέθυνση και το βιοτικό επίπεδο.
Ισως όλα αυτά, που δεν εξαντλούν το θέμα, να ακούγονται πολύ αρνητικά, ίσως και να εξωραΐζουν το μέγεθος του προβλήματος. Κανείς δεν είναι βέβαιος για τίποτα. Ομως, είτε αυτά είτε διαφορετικά, αλλά παρεμφερή, φαινόμενα θα κυριαρχήσουν ως πραγματικότητα γύρω μας στη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας. Σε κείμενό μας στην «Καθημερινή» (18 Απριλίου 2022), με τον Στ. Θωμαδάκη, είχαμε βάλει την έμφαση στην ανάγκη για στρατηγικές πρόληψης. Είχαμε επισημάνει, ότι «…η επέλευση κινδύνων με χρονική ανέλιξη δεν αντιμετωπίζεται μόνον με μεταβιβάσεις, αλλά, κυρίως, με προνοητικές επενδύσεις, δημόσιες και ιδιωτικές… Στις νέες συνθήκες, η έννοια της «προνοητικότητας» πρέπει να διαπεράσει την κουλτούρα της κοινωνίας –στον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο– και να επιδράσει στη δημιουργία κοινωνικών και οικονομικών εφεδρειών και άλλων αντοχών, δηλαδή να καθορίσει το συνολικότερο πλέγμα αποταμίευσης πόρων και επένδυσης στο αύριο… Σε εποχές μακροσκοπικών κινδύνων, χωρίς μια δημιουργική προνοητικότητα, κάθε μορφή διακυβέρνησης θα αποτυγχάνει εναλλάξ. Οταν οι αρμοί της σταθερότητας σε μια κοινωνία χαλαρώνουν, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την ενδυνάμωση ολοκληρωτικών νοοτροπιών. Αυτές ποτέ δεν είναι ούτε προοδευτικές, ούτε πατριωτικές, ούτε φιλελεύθερες, ούτε αποτελεσματικές. Είναι αντικοινωνικές, επικίνδυνες και ανίκανες να ανταποκριθούν στη διαχείριση μακροσκοπικών κινδύνων».
Το «κλειδί», όχι για να αποφύγουμε, αλλά να περιορίσουμε τις επιπτώσεις, είναι κατ’ αρχάς μια συγκροτημένη στρατηγική τόσο για την πολιτική όσο και για τον ιδιωτικό τομέα, με ισχυρή συμβολή των ειδικών του θέματος. Στο πλαίσιο αυτό, επενδύσεις, αποταμίευση, κατανάλωση και ευρωπαϊκοί πόροι θα χρειαστεί άμεσα να επανεξεταστούν και να προσανατολιστούν σε ένα σύνολο δράσεων, που θα αφορούν τα ευάλωτα σημεία. Οι επενδύσεις είναι ανάγκη να διπλασιαστούν ως ποσοστό του ΑΕΠ μέσα σε ένα ορατό διάστημα – όπως είναι παντού στην Ε.Ε. και όπως ήταν στη χώρα πριν από την κρίση. Οι δημόσιες επενδύσεις, πέρα από την ποσοτική διάστασή τους, θα χρειαστεί να έχουν δύο νέα, ποιοτικά, χαρακτηριστικά: να στραφούν προς επενδύσεις υποδομής, οι οποίες θα έχουν σοβαρό προληπτικό χαρακτήρα, θα απαιτούν όλο και περισσότερα κεφάλαια και μεγαλύτερο ορθολογισμό στην επιλογή και τη λειτουργία τους. Περιθώρια για χαμηλής σημασίας ή επιφανειακές επενδυτικές επιλογές θα στενεύουν, όπως και για «προβληματικές διαδικασίες και προτιμήσεις» τις οποίες γνωρίζουμε όλοι. Η φύση δεν παίζει παιχνίδια και δεν προσαρμόζεται σε πολιτικά παιχνίδια. Δεύτερον, οι οικονομικές αποδόσεις και η χρησιμότητα των επενδύσεων αυτών δεν θα υπακούν σε κριτήρια εντυπωσιασμού ή άμεσης –οικονομικής και πολιτικής– απόδοσης. Θα είναι επενδύσεις υψηλής κοινωνικής χρησιμότητας, αλλά ισχνής ή μηδενικής κερδοφορίας, μπορεί, δηλαδή, να έχουν μηδενικό απτό οικονομικό και πολιτικό όφελος για τις κυβερνήσεις στον χρόνο που τις υλοποιούν. Γι’ αυτό, όμως, και δεν μπορεί παρά να χρηματοδοτηθούν από το Δημόσιο. Η σημασία τους θα φαίνεται όταν κάποια στιγμή, που δεν είναι γνωστή εκ των προτέρων, θα αποτρέπουν ή θα περιορίζουν κάποια μεγάλη πλημμύρα ή την απανθράκωση δασικών οικοσυστημάτων (π.χ. Δαδιά) ή την ερημοποίηση αγροτικής γης ή υγειονομικές κρίσεις κ.ά. Μπορεί, βέβαια, και να μην κάνουμε πολλά από αυτά. Τότε, συλλογικά, θα πληρώσουμε πολλά – σε είδος.
Ο τρόπος αντίδρασής μας στις απειλές που διαγράφονται θα καθορίσει το αν η χώρα θα πέσει σε μια παγίδα, γνωστή από το ασφαλιστικό και όχι μόνον: να βρίσκεται αντιμέτωπη με σοβαρά και πιεστικότατα προβλήματα, που θα απαιτούν αναγκαίες δύσκολες ή επώδυνες απαντήσεις και θυσίες σήμερα για να προληφθούν μεγαλύτερες θυσίες αργότερα. Η μετατόπιση τέτοιων προβλημάτων στο μέλλον κάνει την πολιτική να φαίνεται πιο φιλική στους πολίτες. Οι επιπτώσεις, όμως, για την κοινωνία δεν θα αποφεύγονται: θα προκύπτουν όλο και πιο οδυνηρές από τις όλο και ισχυρότερες εξελίξεις λίγα χρόνια αργότερα. Στα χρόνια από το 2009 και μετά κινδυνέψαμε συχνά να δούμε τη χώρα να μετατρέπεται σε «αυλή των θαυμάτων» του Καμπανέλλη. Ας το θυμόμαστε, όπως και τις επιπτώσεις του. Επίσης, όλα όσα απαιτούνται δεν αφορούν μόνο το κράτος. Αφορούν και την κοινωνία, ακόμα και όλους μας ως άτομα, που περιμένουμε τα πάντα από το κράτος και γινόμαστε θεατές των εξελίξεων. Βλέπουμε ότι σε άλλες χώρες, με ανεπτυγμένη συνείδηση της συλλογικής διάστασης και των κινδύνων, αναπτύσσονται ισχυρά μαζικά κινήματα, που «από τα κάτω» απαιτούν σοβαρές προληπτικές δράσεις για την κλιματική αλλαγή. Η σκοπιά αυτή ανοίγει ένα νέο μεγάλο κεφάλαιο, μέχρι στιγμής ανύπαρκτο για εμάς.
Ο κ. Τάσος Γιαννίτσης είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υπουργός.
Εκθεση ΟΗΕ για το κλίμα:
Κοντά στο σημείο «μηδέν»
Νέα έκθεση του ΟΗΕ για το κλίμα επισημαίνει ότι σύντομα δεν θα υπάρχει επιστροφή
Μια νέα έκθεση του UN University, του ακαδημαϊκού οργάνου των Ηνωμένων Εθνών, υποδεικνύει πως η ανθρωπότητα βρίσκεται επικίνδυνα κοντά σε ένα μη αναστρέψιμο σημείο, όπου η δυνατότητά μας να αντιδρούμε συλλογικά σε φυσικές καταστροφές θα είναι πλέον μικρή.
«Καθώς εξαντλούμε χωρίς καμία περίσκεψη τις υδάτινες πηγές μας, βλάπτουμε τη φύση και μολύνουμε τη Γη αλλά και το Διάστημα, πλησιάζουμε επικίνδυνα σε σημεία που θα μπορούσαν να καταστρέψουν τα ίδια τα συστήματα στα οποία κατοικούμε», δήλωσε η δρ Ζίτα Σεμπεσβάρι από το Ινστιτούτο για την Ασφάλεια του Περιβάλλοντος και των Ανθρώπων του UNU.
Η έκθεση μελετά έξι παραδείγματα περιπτώσεων, όπου η κορύφωση της κλιματικής αλλαγής θα πλήξει την καθημερινή ζωή μας. Σε αυτά συμπεριλαμβάνεται ένα σημείο στο ορατό μέλλον όπου η ασφάλιση κτιρίων θα είναι υπερβολικά ακριβή ή και μη διαθέσιμη. Αυτό σημαίνει πως εκατομμύρια άνθρωποι ανά τον κόσμο θα βρίσκονται σε μια οικονομικά επισφαλή κατάσταση όταν θα χτυπήσουν οι φυσικές καταστροφές.
Ακραία φαινόμενα
Η κλιματική κρίση αυξάνει την ένταση αλλά και τη συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων. Για παράδειγμα, ένα μεγάλο ασφαλιστικό γραφείο των ΗΠΑ έχει σταματήσει να ασφαλίζει κατοικίες στη Φλόριντα λόγω της «ραγδαία αυξανόμενης έκθεσής τους σε φυσικές καταστροφές».
Η έκθεση αναφέρει ακόμη πως σχεδόν μισό εκατ. κατοικίες στην Αυστραλία δεν θα είναι δυνατό να ασφαλιστούν έως το 2030, κυρίως λόγω του αυξημένου κινδύνου για πλημμύρες. Αλλο σημείο κλιμάκωσης των καθημερινών προβλημάτων που αναφέρονται στην έκθεση αφορά τη στιγμή που ο υπόγειος υδροφόρος ορίζοντας θα αρχίσει στο σύντομο μέλλον να εξαντλείται. Τα υπόγεια ύδατα αυτή τη στιγμή αποτρέπουν τις μισές απώλειες τροφίμων που θα είχαμε από τις εκτεταμένες ξηρασίες, οι οποίες αναμένεται να γίνουν όλο και συχνότερες εξαιτίας της αύξησης της θερμοκρασίας.
Σύμφωνα με την έκθεση, το σημείο καμπής για τον κίνδυνο των υπόγειων υδάτων έχει ήδη ξεπεραστεί σε ορισμένες χώρες, όπως η Σαουδική Αραβία, και βρίσκεται κοντά στην Ινδία. Η Σαουδική Αραβία ήταν σημαντικός εξαγωγέας σιταριού τη δεκαετία του 1990, αλλά τώρα κάνει εισαγωγή του δημητριακού μετά την εξάντληση των αποθεμάτων υπόγειων υδάτων.
Τα άλλα θέματα που καλύφθηκαν από την έκθεση ήταν το χρονικό σημείο κατά το οποίο τα αποθέματα νερού από το λιώσιμο των παγετώνων αρχίζουν να μειώνονται, καθώς και ορατός πλέον είναι ο κίνδυνος ο διαστημικός χώρος γύρω από τη Γη να γεμίσει τόσο πολύ με «σκουπίδια», που μια σύγκρουση με ένα δορυφόρο θα προκαλέσει αλυσιδωτή αντίδραση. Ακόμη, αναφέρθηκε πως οι καύσωνες σύντομα θα ξεπεράσουν το σημείο κατά το οποίο η φυσική εφίδρωση μπορεί να ψύξει το ανθρώπινο σώμα. Τέλος, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, ενημερώνοντας πως οι απώλειες αλληλοεξαρτώμενων ειδών άγριας ζωής μετατρέπονται σιγά σιγά σε «χιονοστιβάδα», με αποτέλεσμα τη διαφαινόμενη κατάρρευση ολόκληρων οικοσυστημάτων.
«Μπορεί να μη γνωρίζετε γι’ αυτά τα προβλήματα σήμερα, αλλά σύντομα θα τα δείτε», τόνισε η Κέιτλιν Εμπερλε, επίσης στέλεχος του UNU. «Σε 5, 10, 20 χρόνια, θα είναι μπροστά σας. Δεν χρειάζεται να υποστούμε αυτές τις συνέπειες. Εχουμε τη δυνατότητα να αλλάξουμε τα πράγματα», πρόσθεσε.
Συλλογική ευθύνη
«Μια βαθιά και σωτήρια αλλαγή είναι κάτι που μας αφορά όλους», υπογράμμισε η Σεμπεσβάρι. Στην περίπτωση των ασφαλίσεων, για παράδειγμα, οι ιδιοκτήτες μπορούν να ενισχύσουν την αντοχή των κτιρίων στις πλημμύρες, οι κοινότητες να επανεξετάσουν τα σχέδιά τους, οι κυβερνήσεις να αρχίσουν να προωθούν κρατικές ασφαλίσεις και να αναληφθεί παγκόσμια δράση για τη μείωση των εκπομπών άνθρακα από χώρες και επιχειρήσεις. Η Σεμπεσβάρι επιμένει, όμως, ότι πρέπει να αλλάξουν και οι αξίες μας: «Ενα από τα μότο μας είναι το “να είσαι καλός πρόγονος”, το οποίο μπορεί να ακούγεται λίγο ρομαντικό, αλλά πιστεύουμε ότι τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών πρέπει να αποτελούν σημαντικό παράγοντα στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων».
Ο καθηγητής Τιμ Λέντον, στο Πανεπιστήμιο του Εξετερ, δήλωσε: «Πολλά από αυτά που περιγράφονται στην έκθεση είναι πράγματα που ήδη έχουμε βιώσει – ειδικά η έκθεση του ανθρώπου σε ακραία ζέστη και υγρασία, η οποία, όπως είδαμε στον τραγικό ασιατικό καύσωνα νωρίτερα φέτος, μπορεί να αποβεί μοιραία. Οχι μόνον ο πλανήτης αλλά και τα ίδια μας τα σώματα βρίσκονται σε σημείο καμπής, όταν η φυσική αυτορρύθμιση της θερμοκρασίας μας αποτυγχάνει».
Οι αριθμοί
500.000 επιπλέον θάνατοι ετησίως αποδίδονται στην ακραία ζέστη μεταξύ 2000 και 2019, σύμφωνα με έκθεση του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή.
30% του παγκόσμιου πληθυσμού εκτίθεται σε επικίνδυνες για τη ζωή κλιματικές συνθήκες, τουλάχιστον 20 ημέρες τον χρόνο.
267 γιγατόνοι πάγου χάθηκαν από τους παγετώνες μεταξύ 2000 και 2019, ενώ το 50% των παγόβουνων παγκοσμίως εκτιμάται ότι θα χαθεί μέχρι το 2100.
1,9 δισ. άνθρωποι υφίστανται τις επιπτώσεις από το λιώσιμο των παγόβουνων.
400 είδη σπονδυλωτών έχουν εξαφανιστεί τα τελευταία 100 χρόνια.
70% των παγκόσμιων αποθεμάτων νερού από γεωτρήσεις χρησιμοποιούνται στη γεωργία.
313 δισ. δολάρια κόστισαν παγκοσμίως οι καταστροφές το 2022.
To burn out του πλανήτη
Ηφράση του γενικού γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες, «η εποχή της υπερθέρμανσης του πλανήτη τελείωσε και η εποχή του παγκόσμιου βρασμού έφτασε», αποκτά εύρος που δεν ήταν στις προθέσεις του. Εκείνος μπορεί να αναφερόταν στην «τρομακτική» κλιματική αλλαγή που είναι ήδη εδώ, αλλά εάν αφήσει κανείς τα συνδηλούμενα να λειτουργήσουν, τότε αντιλαμβάνεται ότι δεν πρόκειται μόνο για τις θερμοκρασίες του πλανήτη. Ο «βρασμός» συμπαρασύρει και τις απανταχού ηγεσίες. Οι τριγμοί, μικροί ή μεγαλύτεροι, είναι ορατοί. Αν ρίξουμε μια ματιά στον χάρτη των κυβερνήσεων, και όχι μόνο στην Ευρώπη, παρά τις αδιαμφισβήτητες πλειοψηφίες που συγκεντρώνουν ορισμένες, το έδαφος κάτω από τα πόδια τους είναι εξαιρετικά ασταθές.
Δεν αρκούν, πλέον, τα μέτρα για να προστατευθούμε από την κλιματική αλλαγή. Εκατομμύρια άνθρωποι είναι εκτεθειμένοι και οι πολιτικοί μοιάζουν ολοένα και πιο αδύναμοι για να περιορίσουν τους κραδασμούς.
«Οι συνέπειες είναι σαφείς και τραγικές: παιδιά παρασύρονται από τις βροχές των μουσώνων, οικογένειες τρέχουν να σωθούν από τις φλόγες, εργάτες καταρρέουν από την καυτή ζέστη», είπε ο Γκουτέρες, αναφερόμενος σε μεγάλα τμήματα της Βόρειας Αμερικής, της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης. Και πρόσθεσε ότι «η μόνη έκπληξη είναι η ταχύτητα της αλλαγής». Πράγματι. Οι ενδείξεις έχουν αρχίσει καιρό τώρα. Οχι μόνο στο κλίμα και στο περιβάλλον αλλά και στα κέντρα εξουσίας. Οι επικεφαλής κυβερνήσεων δεν αρκεί να είναι ικανοί, με θέληση, διορατικότητα και πυγμή. Τι πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα από τη Νεοζηλανδή πρωθυπουργό Τζασίντα Αρντερν, η οποία παραιτήθηκε ξαφνικά τον Ιανουάριο του 2023. Εξαιρετικά δημοφιλής, με αξιοζήλευτα επιτυχημένη καριέρα, παρά τις μεγάλες κρίσεις στη χώρα της που κλήθηκε να διαχειριστεί, η 42χρονη πολιτικός δήλωσε ύστερα από πεντέμισι χρόνια στην εξουσία: «Δεν έχω την ενέργεια για ακόμη τέσσερα χρόνια… Ανθρωπος είμαι. Δίνουμε όσα μπορούμε για όσο μπορούμε, και μετά είναι καιρός. Και για μένα, είναι καιρός». Μαζί με «το προνόμιο έρχεται η ευθύνη», σημείωσε.
Η αλυσίδα της κόπωσης περιλαμβάνει τους πάντες και τα πάντα· την κοινωνία, την εργασία, την πολιτική, την τέχνη σε μεγάλο βαθμό. Οι όποιες «ανάσες», απ’ όπου κι αν προέρχονται, εξαντλούνται γρήγορα.
Το burn out της Αρντερν ήταν η πρώτη επίσημη ομολογία, αμέσως μετά την πανδημία, ότι τα αποθέματα εξαντλούνται πολύ γρήγορα. Δεν συνοδεύεται πάντα η «εξάντληση» από παραιτήσεις. Ούτε από το ίδιο αίσθημα ευθύνης. Συχνότερα αποκαλύπτεται η αδυναμία ή η γύμνια, αλλά δεν υπάρχουν εναλλακτικές. Η γρήγορη ανάλωση, «καύση», δεν οφείλεται μόνο σε ανεπάρκειες. Σε άλλες εποχές, οι ίδιοι άνθρωποι μπορεί να πορεύονταν επί χρόνια, σταθεροί, στις θέσεις εξουσίας. Στην «υπερθέρμανση» συντείνουν αναμφίβολα το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα πάντα καταλήγουν να είναι ορατά και διαπερατά. Ο τάδε ή ο δείνα πολιτικός είναι διαρκώς εκτεθειμένος. Ανά πάσα στιγμή, στις δημοκρατικές κοινωνίες τουλάχιστον, όπου υπάρχει ελευθερία διακίνησης της πληροφορίας, ένα βίντεο, μια φωτογραφία, μια φράση μπορεί να σημάνει την αρχή της ελεύθερης πτώσης.
Γι’ αυτό, εκτός από την ευστροφία, τα γρήγορα ανακλαστικά και την προσαρμοστικότητα, χρειάζεται η διαρκής σύνδεση με την κοινωνία, την πραγματικότητα κάθε εποχής. Δεν έχει καμία σχέση το 2015 ή το 2019 με το 2023. Η αλυσίδα της κόπωσης περιλαμβάνει τους πάντες και τα πάντα· την κοινωνία, την εργασία, την πολιτική, την τέχνη σε μεγάλο βαθμό. Οι όποιες «ανάσες», απ’ όπου κι αν προέρχονται, κρατάνε λίγο και μετά εξατμίζονται. Ο πλανήτης καίγεται (κυριολεκτικά) αλλά παράλληλα «καίγεται» και ό,τι τον συναποτελεί και τον πλαισιώνει. Οχι μόνον οι τόποι αλλά και οι άνθρωποι, οι συνήθειες, οι τρόποι επικοινωνίας, τα εργαλεία που είχαμε για να περιγράφουμε και να ερμηνεύουμε τον κόσμο μας. Αυτό το τελευταίο έχει αναφερθεί πολλές φορές. Θα πρέπει, όμως, και να παραδεχτούμε ότι είναι άλλα τα ερμηνευτικά εργαλεία για να μπορέσουμε να τα εντοπίσουμε. Δεν αρκεί να περιγράφουμε απλώς τη συνθήκη.
Η πίεση είναι μεγάλη από και προς όλες τις κατευθύνσεις. Ισως γι’ αυτό και ο ρόλος των ηγεσιών, τη στιγμή που είναι πιο κρίσιμος από ποτέ, την ίδια στιγμή εμφανίζεται και ανεπαρκής. Οι καιροί απαιτούν υπεράνθρωπους ηγέτες, καθόλου μεσσίες, ηγέτες με ενσυναίσθηση εκτός από δεξιότητες. Οχι χειραγωγούς που υπόσχονται και ψεύδονται, τυχάρπαστους γυρολόγους, ικανούς απατεώνες. Ο νέος αυτός ανθρωπότυπος ηγέτη αναλαμβάνει την ευθύνη των αδυναμιών του, μεταγγίζει δύναμη και κουράγιο χωρίς να αίρεται πάνω από τα προβλήματα. Γνωρίζει ότι ο καλύτερος κόσμος είναι μόνον ο εφικτός κόσμος.
Η εποχή των καυσώνων
Η δημοσιογραφική ομάδα του kathimerini.gr δημιούργησε μια νέα σειρά ερευνητικής αρθρογραφίας, τα Special Reports, τα οποία θα επικεντρώνονται σε κρίσιμα θέματα της επικαιρότητας. Το πρώτο «τεύχος», υπό τον Κωνσταντίνο Καρτάλη, Καθηγητή του ΕΚΠΑ και μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ενωσης για την Κλιματική Αλλαγή, αναλύει το φαινόμενο των καυσώνων, τα βασικά του αίτια τις σημαντικότερες συνέπειες, αλλά και τις λύσεις που μπορούν να εφαρμόσουν κράτη και πόλεις
Κλιματική κρίση και ενέργεια: Αντιμέτωποι με την κλιματική μετανάστευση
Eρευνα – Ανάλυση: καθ. Γιάννης Μανιάτης
Με τη συνεργασία των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών: Ι. Βούλγαρη , Α. Μανώλη, Π. Μπιτούνη
Φυσικές καταστροφές, υψηλές θερμοκρασίες, καταστροφή καλλιεργειών, αύξηση της στάθμης της θάλασσας είναι μερικές από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. 216 εκατ. κλιματικοί μετανάστες θα προέρχονται κυρίως από βόρεια και υποσαχάρια Αφρική και ΝΑ Ασία – Ειρηνικό. Η Μεσόγειος (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία) θα αντιμετωπίσει τα επόμενα χρόνια 105 εκατ. κλιματικούς μετανάστες. Αναγκαία, η διαμόρφωση αποτελεσματικότερων πολιτικών αντιμετώπισης του φαινομένου.
Εκτόξευση της πείνας μέσα σε δύο χρόνια
Μετά μια δεκαετία συνεχούς μείωσης, η παγκόσμια πείνα παρουσιάζει ξανά αυξητική τάση. Από το 2019 έως το 2021, ο αριθμός των υποσιτιζόμενων ατόμων αυξήθηκε πάνω από 150 εκατoμμύρια, κυρίως λόγω των πολεμικών συγκρούσεων, της κλιματικής αλλαγής, των οικονομικών κραδασμών και της πανδημίας COVID-19. Το μεγαλύτερο μέρος του υποσιτισμένου πληθυσμού του πλανήτη ζει στην Ασία (425 εκατoμμύρια) και στην Αφρική (278 εκατoμμύρια).
Κλιματική κρίση και ενέργεια: Ποιοι «ξεζουμίζουν» τον πλανήτη
Eρευνα – Ανάλυση: καθ. Γιάννης Μανιάτης
Με τη συνεργασία των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών: Ι. Βούλγαρη , Α. Μανώλη, I. Ταρνάρη
Η Ημέρα Υπέρβασης της Γης σηματοδοτεί την ημερομηνία κατά την οποία η ζήτηση της ανθρωπότητας για φυσικούς πόρους και υπηρεσίες σε ένα δεδομένο έτος υπερβαίνει τις αντίστοιχες ικανότητες αναγέννησης της ίδιας της Γης. Κατάρ, Λουξεμβούργο, ΗΠΑ, Καναδάς, Εμιράτα ανήκουν στις πιο σπάταλες χώρες. Επίσης, σχεδόν το σύνολο της Ε.Ε. Η Ελλάδα, στις σχετικά πιο «συντηρητικές» καταναλώτριες χώρες, με ελληνική Ημέρα Υπέρβασης της Γης την 21η Μαΐου.
Η πράσινη μετάβαση θέλει ρεύμα
Η επιτάχυνση της παγκόσμιας ενεργειακής μετάβασης θα οδηγήσει σε αντίστοιχη έκρηξη της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας, με ανάγκες για υπερδιπλασιασμό των επενδύσεων τόσο σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας όσο και σε δίκτυα μεταφοράς και διανομής της.
Από το σημερινό 20%, στο σενάριο των μηδενικών εκπομπών το 2050, ο ηλεκτρισμός αναμένεται να αποτελεί το 52% της παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας.
Πώς θα είναι μια ζωή χωρίς χειμώνα
Οι αρκούδες άργησαν να κοιμηθούν. Κάποια φυτά βιάστηκαν να ανθίσουν. Οι συνέπειες της ανόδου της θερμοκρασίας είναι αλυσιδωτές στη φύση και στις συνήθειές μας
Μέσα σε μια περίοδο έντονης ακρίβειας και «καυτού» κόστους για θέρμανση, καλοδεχτήκαμε τις ιδιαίτερα αυξημένες φετινές χειμερινές θερμοκρασίες στη χώρα μας, με εξαίρεση το πρώτο δεκαπενθήμερο του Φεβρουαρίου. Η μεγάλη ηλιοφάνεια και οι υψηλές θερμοκρασίες διαμόρφωσαν πιο ευνοϊκές συνθήκες για τα οικονομικά «παγωμένα» νοικοκυριά. Αλλά τι σημαίνει αυτό για το περιβάλλον; Μήπως η τωρινή ανακούφιση οδηγεί σε μπελάδες;
Η θερμοκρασιακή εικόνα των δύο πρώτων μηνών του φετινού χειμώνα ήταν πραγματική πολύ θερμή. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, ο Ιανουάριος ήταν ο πιο θερμός από το 2010 στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, ενώ ο Δεκέμβριος ο πιο ζεστός των τελευταίων 12-13 ετών σε όλη την Ελλάδα. «Οι θερμοκρασιακές αποκλίσεις προς τα πάνω του φετινού Δεκεμβρίου και Ιανουαρίου από τους μέσους όρους της δεκαετίας 2010-2019, η οποία επίσης ήταν μια θερμή δεκαετία, είναι εντυπωσιακές», λέει στην «Κ» ο Κώστας Λαγουβάρδος, διευθυντής Ερευνών του Αστεροσκοπείου Αθηνών και επιστημονικά υπεύθυνος του meteo.gr. Στην Αθήνα τον Δεκέμβριο και τον Ιανουάριο καταγράφηκε, σύμφωνα με ανάλυση του Πανεπιστημίου Αθηνών, αυξημένη μέση θερμοκρασία κατά 2,6° C από την κλιματική τιμή της δεκαετίας 1960-1990.
Βεβαίως, λόγω του ψυχρού κύματος «Μπάρμπαρα» οι θερμοκρασίες τον Φεβρουάριο βρέθηκαν κάτω των κανονικών τιμών, ειδικά στη νότια Ελλάδα, που ήταν μειωμένες από 0,5° C έως 1,2° C (Κρήτη και νησιά Αιγαίου). «Στη Μακεδονία όμως οι θερμοκρασίες ήταν ακόμα και τον Φεβρουάριο πάνω από τον μέσο όρο της προηγούμενης δεκαετίας, κατά 1,1° C. Aρα συνολικά ο χειμώνας φέτος ήταν πολύ πιο θερμός, από τους μέσους όρους της δεκαετίας 2010-19, με πιο έντονη έκφραση αυτής της τάσης στη Βόρεια Ελλάδα», λέει ο κ. Λαγουβάρδος.
Ο Ιανουάριος ήταν ο πιο θερμός από το 2010 στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, ενώ ο Δεκέμβριος ο πιο ζεστός των τελευταίων 12-13 ετών σε όλη την Ελλάδα.
Η αναστάτωση στη φύση τους προηγούμενους μήνες είναι γενική. Οι αρκούδες στη Βόρεια Ελλάδα άργησαν να πέσουν φέτος σε λήθαργο, αν κι αυτό δεν θεωρείται πολύ επιβαρυντικό γι’ αυτές. Πολλά φυτά ξεγελάστηκαν και ανθοφόρησαν πρόωρα, ενώ σε αρκετές περιοχές τα μελίσσια αισθανόμενα την αλλαγή και τη ζέστη μπήκαν σε ανοιξιάτικους ρυθμούς, με κίνδυνο απωλειών στη συνέχεια λόγω έλλειψης τροφής σε συνθήκες ψύχους. Αυτό που είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι πως δεν πρόκειται για κάποια φετινή εξαίρεση και διακυμάνσεις. Η συνολική καμπύλη των χειμερινών θερμοκρασιών στην Ελλάδα (και όχι μόνο) είναι ανοδική, με πιο έντονο ρυθμό την τελευταία δεκαετία, επιβεβαιώνοντας και τα κλιματικά μοντέλα που προβλέπουν μια πολύ ανησυχητική πορεία υπερθέρμανσης.
Επιπλέον, ιδιαίτερα προβληματίζουν τα φαινόμενα άνυδρου χειμώνα, με λιγότερες βροχοπτώσεις ανά περιοχές και λιγότερα χιόνια. Σύμφωνα με την καταγραφή του meteo.gr, ο μέσος όρος χιονοκάλυψης των ετών 2004-2022 είναι στα επίπεδα του 6%-10% της επιφάνειας της χώρας από τα μέσα Δεκεμβρίου, ενώ τον Ιανουάριο και μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου κινείται από 10%-17%. Φέτος, έπεσε λίγο χιόνι τέλη Νοεμβρίου και τον Δεκέμβριο (2%-3% κάλυψη) η χιονόπτωση άρχισε να γίνεται αισθητή μετά τις 6 Ιανουαρίου και κινήθηκε στον μέσο όρο από τα τέλη Ιανουαρίου και μέχρι τις 15 Φεβρουαρίου, που αρχίζει πάλι να υπάρχει μείωση της χιονοκάλυψης. Aρα, συνολικά μέχρι τώρα η χιονόστρωση φέτος είναι αρκετά μειωμένη.
Με βάση την αντίφαση ανάμεσα στην ευπρόσδεκτη από πολλούς χειμερινή «ζεστασιά» και τα ερωτήματα που προκύπτουν για την κλιματική αλλαγή και το περιβάλλον, η «Κ» έθεσε τα ερωτήματα «τι μας χρειάζεται ο χειμώνας;» και «πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς αυτόν;» σε επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, αλλά και επαγγελματίες του χειμερινού τουρισμού, χωρίς να παραλείπει και την καλλιτεχνική ματιά. Οι οπτικές είναι αναμφίβολα πολλές. Δύσκολα ωστόσο μπορεί κανείς να φανταστεί τη λειτουργία του οικοσυστήματος και μέσα σε αυτό και του ανθρώπου, χωρίς και τις τέσσερις εποχές. Oπως στο ομότιτλο μουσικό έργο του Αντόνιο Βιβάλντι όλες οι εποχές έχουν την ομορφιά τους.
Χρήστος Ζερεφός
Γενικός γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών, εθνικός εκπρόσωπος για την Κλιματική Αλλαγή
Χάσαμε χιόνια, χάσαμε βροχές
Ζούμε σε μια περίοδο κλιματικής ανωμαλίας, με καθοριστική την επίδραση του ανθρώπου. Τα όσα έγιναν φέτος τον χειμώνα είναι πολύ χαρακτηριστικά. Είδαμε τη φοβερή επέκταση ακραίων συνθηκών σε Καναδά και Ηνωμένες Πολιτείες, όταν το λεγόμενο πολικό μέτωπο εκδηλώθηκε φέτος με πολύ άγριο τρόπο, κατεβάζοντας πολύ ψυχρές αέριες μάζες μέχρι και στο Τέξας και παγώνοντας –κυριολεκτικά– μεγάλες περιοχές των ΗΠΑ. Φέτος διαμορφώθηκε ένα πολύ ισχυρό χαμηλό σύστημα στον Καναδά, που προκάλεσε αυτό το πολύ ιδιαίτερο φαινόμενο. Γιατί συνέβη αυτό; Δεν έχει απαντηθεί ακόμα, οι επιστήμονες το ερευνούν. Για να καταλάβουμε όμως την αλληλεπίδραση των φαινομένων, στην άλλη πλευρά αυτού του κύματος, στην Ευρώπη, διαμορφώθηκε ένας πιο ήπιος χειμώνας. Μάλιστα, ειδικά στη νοτιοανατολική πλευρά, που βρίσκεται και η Ελλάδα, οι δύο πρώτοι μήνες του χειμώνα κύλησαν με υψηλές θερμοκρασίες.
– Τι συνέπειες είχε αυτό στην Ελλάδα;
– Ειδικά το πρώτο δίμηνο, χάσαμε μεγάλο μέρος του χειμώνα, χάσαμε χιόνια, χάσαμε βροχή. Και πρέπει να γνωρίζουμε πως το χιόνι είναι ευεργετικό. Μένει περισσότερο στα βουνά, τροφοδοτεί τον υδροφόρο ορίζοντα με υπέροχο τρόπο. Τα βουνά είναι οι υδάτινοι πύργοι του πλανήτη μας. Aρα, υπάρχει κίνδυνος για παρατεταμένο έλλειμμα υπόγειων υδάτων, υποβάθμιση της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα, με συνέπεια την υπεράντληση ειδικά στην ανατολική Ελλάδα. Στη δυτική Ελλάδα τα πράγματα είναι καλύτερα, γιατί μειώθηκαν λιγότερο οι βροχοπτώσεις. Η συνολική κατάσταση θα εξαρτηθεί βεβαίως από το τι καιρό θα κάνει τους επόμενους μήνες. Υπάρχει πάντως σοβαρή ανησυχία για τη λειψυδρία, ενώ ήδη οι δείκτες ξηρασίας είναι σε πολύ επικίνδυνα επίπεδα.
– Πού βρίσκεται η αιτία των φαινομένων;
– Είναι μια σύνθετη διαδικασία, καθώς οι εποχές του χρόνου καθορίζονται καταρχάς από τη θέση κάθε περιοχής της Γης, καθώς αυτή περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο και γύρω από τον εαυτό της. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως παρατηρούμε μια τάση συρρίκνωσης του χειμώνα και επιμήκυνση των θερμών περιόδων. Η αλλαγή αυτή στα τέλη του 20ού αιώνα και στις αρχές του 21ου είναι αποτέλεσμα των πολύ υψηλών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση υπήρχαν 280 μόρια CO2 σε ένα εκατομμύριο μόρια αέρα, τώρα ξεπερνούν τα 400 και υπολογίζεται πως εάν συνεχίσουμε έτσι θα φτάσουμε στα 700 μόρια CO2 ανά εκατομμύριο μετά το 2050, ίσως και νωρίτερα. Είναι επιτακτική ανάγκη να υπάρξει αλλαγή πλεύσης, η χρήση ορυκτών καυσίμων πρέπει να σταματήσει.
– Τελικά, τον θέλουμε τον χειμώνα;
– Ο χειμώνας είναι απαραίτητος για να γεμίσει η υδάτινη μπαταρία του πλανήτη. Το νερό είναι βασικός κινητήρας της ζωής. Χωρίς νερό, φως και CO2, στις κατάλληλες ποσότητες, τίποτα δεν μπορεί να γίνει. Τον χειμώνα επίσης υπάρχει μια γενική ανάπαυλα στη φύση, ενώ ολόκληρα οικοσυστήματα ζώων και φυτών έχουν αναπτυχθεί με βάση την ύπαρξή του και την αλληλουχία των εποχών. Η χειμερινή περίοδος όμως είναι και μια ιδιαίτερη φάση για την κοινωνική ζωή. Υπάρχουν οι τελετές και οι γιορτές, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Καρναβάλι. Eχει αποτυπωθεί στη λογοτεχνία, αλλά και στη μουσική. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το έργο του Τσαϊκόφσκι, που τον αποτυπώνει με μελωδίες ηρεμίας που διακόπτονται με δυνατά ξεσπάσματα. Ας μην ξεχνούμε την ανάγκη και την ομορφιά της εναλλαγής. Oταν βλέπω τη θάλασσα, μ’ αρέσει να τη βλέπω και φουρτουνιασμένη και ήρεμη.
Κωνσταντίνος Καρτάλης
Καθηγητής ΕΚΠΑ, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής
της Ε.Ε. για την Κλιματική Αλλαγή
Κίνδυνος για πυρκαγιές
Η παρατεταμένη καλοκαιρία από τον Νοέμβριο του 2022 μέχρι σήμερα (με εξαίρεση το χειμωνιάτικο πρώτο δεκαπενθήμερο του Φεβρουαρίου) καταγράφεται ως κλιματική αστάθεια, που εκτιμάται βάσιμα ότι συνδέεται με την κλιματική αλλαγή. Aλλωστε η ανάλυση των μέσων ετήσιων θερμοκρασιών στην Ελλάδα για το διάστημα 1901-2021 για τη χειμωνιάτικη περίοδο εμφανίζει μία σημαντικά αυξητική τάση από το 1991 και μετά. Σημειώνεται επίσης ότι οι μέσες θερμοκρασίες του Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου 2022 και του Ιανουαρίου 2023 για την Αθήνα, ήταν κατά περίπου 2,5 βαθμούς Κελσίου υψηλότερες από τις αντίστοιχες θερμοκρασίες για τις κλιματικές περιόδους 1960-1990 και 1990-2020.
Αν η παρατεταμένη καλοκαιρία βοήθησε στην αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης, δεν παύει να επηρέασε τον υδρολογικό κύκλο καθώς προκάλεσε μείωση των βροχοπτώσεων και καθυστερημένες χιονοπτώσεις. Από την ανάλυση των στοιχείων για τον φετινό χειμώνα, προκύπτει ότι δύσκολα οι βροχές που θα ακολουθήσουν τους επόμενους λίγους μήνες, θα καλύψουν τις ποσότητες βροχής που «χάθηκαν» στο διάστημα από τον Νοέμβριο 2022 μέχρι τον Ιανουάριο 2023. Για παράδειγμα στην Αθήνα, ενώ ο μέσος όρος μηνιαίας βροχόπτωσης για την περίοδο 1991-2020 είναι 72,3 χιλιοστά για τον Νοέμβριο, 84,7 χιλιοστά για τον Δεκέμβριο και 76,3 χιλιοστά για τον Ιανουάριο, φέτος στο κέντρο της πόλης καταγράφηκαν 43,2 χιλ. τον Νοέμβριο 2022, 8,6 χιλ. τον Δεκέμβριο 2022 και 12,1 χιλ. τον Ιανουάριο 2023.
Οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες και οι περιορισμένες βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις προκαλούν μείωση της υγρασίας του εδάφους, γεγονός που αυξάνει τον κίνδυνο για δασικές πυρκαγιές. Σχετικές μελέτες αναφέρουν αυξημένη συχνότητα και ένταση των δασικών πυρκαγιών κατά τους θερινούς μήνες, όταν κατά τους μήνες που προηγούνται οι βροχοπτώσεις είναι περιορισμένες ή/και οι θερμοκρασίες υψηλότερες από τον κλιματικό μέσο όρο. (Πηγή: Pyrgou A., Santamouris M., Livada I., Cartalis C., 2019)
Το κατά πόσον ο ιδιαίτερα ήπιος φετινός χειμώνας θα επαναλαμβάνεται και τα επόμενα έτη είναι δύσκολο να εκτιμηθεί και μακροπρόθεσμες προβλέψεις τέτοιου είδους είναι παρακινδυνευμένες. Σε κάθε περίπτωση οι κακοκαιρίες δεν θα σταματήσουν και ο χειμώνας δεν θα χαθεί. Δεν θα είναι όμως ακριβώς αυτός που ξέραμε, καθώς όλα τα κλιματικά μοντέλα δείχνουν ότι θα είναι ηπιότερος σε όλη την επικράτεια αν και ιδιαίτερα στη νότια Ελλάδα. Η Ανατολική Μεσόγειος θεωρείται άλλωστε κλιματικό «hot spot», υπό την έννοια ότι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής φαίνεται ότι είναι εντονότερες σε σύγκριση με άλλες περιοχές του πλανήτη.
Γεώργιος Ψαρράς
Ερευνητής του ΕΛΓΟ «Δήμητρα» και διευθυντής του Ινστιτούτου Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου στα Χανιά
Οι καλλιέργειες αποσυντονίζονται
«Κλιματολογικές συνθήκες σαν αυτές που εμφανίστηκαν φέτος ειδικά τους δύο πρώτους μήνες του χειμώνα επηρεάζουν όλες τις καλλιέργειες, καθώς αυτές έχουν προσαρμοστεί σε συγκεκριμένες κλιματικές συνθήκες. Για παράδειγμα για τις δενδρώδεις καλλιέργειες είναι απαραίτητες οι χαμηλές θερμοκρασίες για να “σπάσει” ο λήθαργός τους και να ξεκινήσει η διαδικασία της ανθοφορίας τους», λέει στην «Κ» ο Γεώργιος Ψαρράς, ερευνητής του ΕΛΓΟ «Δήμητρα» και διευθυντής του Ινστιτούτου Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου στα Χανιά.
«Τα φυτά χρειάζονται μια ορισμένη χρονική περίοδο με συνθήκες κρύου, κατά τη χειμερινή περίοδο, για να πάρουν τo μήνυμα και να ξεκινήσει η διαδικασία. Από την άλλη, εάν υπάρχει παρατεταμένη καλοκαιρία μέσα στους χειμερινούς μήνες, τότε κάποιες καλλιέργειες μπορεί να ξεκινήσουν την ανθοφορία τους πιο νωρίς και να τους πιάσει η βαρυχειμωνιά αργότερα. Μία άλλη αρνητική συνέπεια κλιματικών συνθηκών σαν αυτές που περάσαμε είναι πως εάν έχουμε λίγες βροχοπτώσεις τον χειμώνα δημιουργείται πρόβλημα στο απόθεμα νερού στο έδαφος, με αποτέλεσμα μη ποτιστικές καλλιέργειες, όπως η ελιά, να δυσκολεύονται το καλοκαίρι να βρουν νερό», συμπληρώνει ο κ. Ψαρράς.
Αναφερόμενος σε άλλες αρνητικές πλευρές, ο ερευνητής του ΕΛΓΟ «Δήμητρα» σημειώνει πως «οι πιο υψηλές θερμοκρασίες διευκολύνουν τους εχθρούς των φυτών, τις ασθένειες των καλλιεργειών. Για παράδειγμα, ήδη στις ελιές στην Πελοπόννησο καταγράφονται φέτος αρκετά προβλήματα, καθώς ο δάκος δεν σταμάτησε. Oταν πιάνει πολύ κρύο ο δάκος δεν είναι δραστήριος ή μπαίνει στο χώμα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα έντομα γενικότερα».
– Τι μπορεί να γίνει εάν συνεχιστεί αυτή η κλιματική κατάσταση; Μπορούν τα φυτά να προσαρμοστούν;
– Δεν είναι τόσο εύκολο. Εδώ μιλάμε για το DNA των φυτών, δεν μπορεί μια ποικιλία να αλλάξει τις ανάγκες μόνη της. Από κει και πέρα μπορεί να υπάρξει παρέμβαση του ανθρώπου: Είτε να τροποποιήσουμε τις καλλιέργειες είτε να αλλάξουμε τελείως καλλιέργειες, είτε να αλλάξουμε τις καλλιεργητικές συνήθειές μας, αλλά τίποτα απ’ αυτά δεν είναι κάτι εύκολο, ούτε γίνεται αυτόματα. Θέλει έρευνα, δοκιμές, χρόνο.
– Θα μπορούσε η άνοδος της θερμοκρασίας τον χειμώνα να διευκολύνει την παραγωγή στα θερμοκήπια;
– Οι ετήσιες καλλιέργειες έχουν μεγαλύτερη αυτονομία από τις δενδρώδεις, με την έννοια πως μπορείς να αποφασίσεις πότε και πώς τις ξεκινάς. Πάντως όσο κι αν ο καιρός αλλάζει δεν είναι καθόλου ασφαλές για έναν παραγωγό που χρησιμοποιεί θερμοκήπια να βγάλει την καλλιέργεια εκτός.
Δημήτρης Παπαδημητριάδης
Ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής
Ζέστη, φως και ορμόνες
Το ποιες είναι οι επιπτώσεις της αλλαγής των εποχών στην ανθρώπινη διάθεση είναι μια περιοχή που έχει ερευνηθεί ιδιαίτερα. Μία παράμετρος είναι το φως, η έκθεση στον ήλιο και η παρουσία φωτός στο περιβάλλον, που λειτουργεί θετικά. Τον χειμώνα έχουμε λιγότερο φως κι αυτό αναμφίβολα επιδρά.
Συνολικά η εποχή του χειμώνα μπορεί να οδηγεί σε εσωστρέφεια, δεν υπάρχει η εξωστρεφής δραστηριότητα και η επαφή με τη φύση, που είναι ευεργετική. Η φύση είναι πολλές φορές αφιλόξενη τον χειμώνα κι αυτό έχει αρνητικές επιπτώσεις. Υπάρχει επίσης η εποχική συναισθηματική διαταραχή, μια εγγενής ευαισθησία, με μεγαλύτερη συσχέτιση της διάθεσης με τον καιρό σε ορισμένους ανθρώπους. Σε κάποιους εμφανίζεται τον χειμώνα, σε άλλους το καλοκαίρι. Oσον αφορά ειδικά την καταθλιπτική εκτροπή αυτή εκδηλώνεται περισσότερο τον χειμώνα. Οπωσδήποτε και το ηλιακό φως και συγκεκριμένα ο περιορισμός του τον χειμώνα παίζει ρόλο.
Από την άλλη, η εναλλαγή εποχών είναι ωφέλιμη. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος διψάει για αλλαγές, για νέες εικόνες. Θέλει να επεξεργάζεται νέα δεδομένα, είναι αναλυτής, θέλει να αναλύει δεδομένα. Eτσι προκρίθηκε από τη φυσική επιλογή. Η μονότονη καθημερινότητα, η επανάληψη της ίδιας μέρας, σαν να είσαι σε ένα κελί, οδηγεί σε έναν εγκέφαλο που νοσεί. Η αλλαγή παραστάσεων, η εναλλαγή δραστηριοτήτων βοηθούν. Απ’ αυτή τη σκοπιά η κατάργηση των εποχών, η ομογενοποίηση του χρόνου δεν θα μας έκανε καλό. Χρειαζόμαστε και τις τέσσερις εποχές, χρειαζόμαστε και τον χειμώνα.
Τι θα γίνει σε ένα πιο θερμό περιβάλλον; Eρευνα στη Σκανδιναβία έχει δείξει πως στη διάρκεια των θερμότερων εποχών, υπάρχουν αλλαγές στη δραστηριότητα και μεγαλύτερη εγκληματικότητα το καλοκαίρι. Πέρα από την ευχέρεια της δραστηριότητας, ειδικά στις βόρειες χώρες, είναι γνωστό πως στο θερμότερο κλίμα αυξάνεται η τεστοστερόνη και η σεροτονίνη, ο κύριος διαβιβαστής της ανθρώπινης διάθεσης.
Eχει καταγραφεί σε επιστημονικές μελέτες πως η αύξηση κατά δύο βαθμούς Κελσίου της παγκόσμιας θερμοκρασίας ενδέχεται να οδηγήσει σε αύξηση 3% των βίαιων εγκλημάτων στις χώρες της εύκρατης ζώνης, όπως η Ευρώπη. Επίσης, έχει καταγραφεί πως την άνοιξη και το καλοκαίρι είναι αυξημένα κατά 12% τα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης.
Ασημίνα Προέδρου
Σκηνοθέτρια
Στη Δοϊράνη, «Πίσω από τις θημωνιές»
Αυτές τις ημέρες παίζεται στις αίθουσες μια πολύ ενδιαφέρουσα ελληνική ταινία, με τίτλο «Πίσω από τις θημωνιές», η ιστορία της οποίας εκτυλίσσεται μέσα στον χειμώνα στην περιοχή της λίμνης Δοϊράνης, στα σύνορα Ελλάδας – Βόρειας Μακεδονίας. Ρωτήσαμε την Ασημίνα Προέδρου, σκηνοθέτρια της ταινίας, γιατί επέλεξε τη χειμωνιάτικη περίοδο. «Καθώς έχω γράψει και το σενάριο της ταινίας, περνούσαν από το μυαλό μου ήδη από την αρχή, και καθ’ όλη τη διάρκεια της συγγραφής, διάφορες ιδέες για το πώς θα το σκηνοθετήσω – σε σχέση με την αισθητική της ταινίας, το ύφος, τα πλάνα, τη γενική αίσθηση που ήθελα να βγάζει στον θεατή. Ιδέες που επηρέαζαν φυσικά και τις ίδιες τις σεναριακές αποφάσεις. Η επιλογή των χειμωνιάτικων γυρισμάτων έγινε για τους εξής λόγους: Αφενός ήθελα να εντάξω στην ιστορία το ποντιακό έθιμο των Μωμόγερων, η αναβίωση του οποίου συμβαίνει το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων. Κι αυτό γιατί ήθελα να δώσω στην ταινία μια αίσθηση καρναβαλιού, που θα λειτουργούσε αντιστικτικά με το σκοτεινό της θέμα, δίνοντας μια αίσθηση ανάτασης. Ταυτόχρονα, θέλησα να αξιοποιήσω τα παγανιστικά στοιχεία του εθίμου, ενώ το νυφικό των Μωμόγερων ήταν ο τρόπος να εντάξω ρεαλιστικά στην αφήγηση το νυφικό-λευκό φόρεμα. Ενα λάιτ μοτίφ που υπάρχει σε διάφορα σημεία της ταινίας, παίρνοντας έναν συμβολικό χαρακτήρα. Αφετέρου ήθελα τα καλάμια στη λίμνη της Δοϊράνης να έχουν εκείνο το καφεκίτρινο χρώμα, που παίρνουν τον χειμώνα. Είχα στο μυαλό μου μια συγκεκριμένη παλέτα χρωμάτων, του μπλε και του συμπληρωματικού του πορτοκαλοκίτρινου. Το μπλε το είχαμε από τον ουρανό και τη λίμνη, το καφεκίτρινο από τα ξερά καλάμια, ενώ ταυτόχρονα, λόγω των φυλλοβόλων δέντρων, τα οποία την εποχή του γυρίσματος ήταν γυμνά, υπήρχε η απουσία πράσινου. Την ίδια στιγμή, ένιωσα ότι τα ξερά δέντρα, η συννεφιά και η ομίχλη κάποιων σκηνών θα υπογράμμιζαν το θέμα και την τραγικότητα των χαρακτήρων. Ετσι, επιδιώξαμε να έχουμε ένα χειμερινό τοπίο. Και το πετύχαμε, αλλά αντιμετωπίζοντας πολλά εμπόδια τελικά», μας λέει η κυρία Προέδρου.
«Τι εννοείτε;», ρωτάμε. «Πέσαμε πάνω σε βαριούς χιονιάδες την περίοδο των γυρισμάτων, και στη Δοϊράνη και στη Βοιωτία, όπου γυρίστηκαν σκηνές. Στη Δοϊράνη αποκλειστήκαμε για τρεις μέρες, δεν μπορούσαμε να κάνουμε γυρίσματα και εξαντλήσαμε κάθε χρονικό περιθώριο. Οταν έλιωσαν τα χιόνια και ξεκινήσαμε το γύρισμα, είχαμε να αντιμετωπίσουμε τσουχτερό κρύο, με -10 βαθμούς Κελσίου και με τη λίμνη να έχει παγώσει! Καθώς δεν είχαμε δυνατότητα για αναβολή, οι βοηθοί παραγωγής μπήκαν μέσα στη λίμνη κι έσπασαν σε μια περιοχή τον πάγο με τα κουπιά για να γυριστεί η σκηνή του ψαρέματος! Τόσο στη Δοϊράνη όσο και στη Βοιωτία μπορεί σε κάποιες σκηνές να είχε ήλιο, αλλά ήταν ήλιος με δόντια, με πολύ κρύο, πολύ δύσκολες συνθήκες για το συνεργείο και τους ηθοποιούς. Ακόμα και τα ονειρικά πλάνα, με την πρωταγωνίστρια Ευγενία Λάβδα (Αναστασία) μέσα στη λίμνη, τραβήχτηκαν με τη θερμοκρασία κάτω από το μηδέν», αφηγείται.
Η αισθητική του Θόδωρου Αγγελόπουλου, όπως και άλλων δημιουργών διεθνώς, που ήθελε τις ταινίες του να φωτίζονται από το χειμερινό φως και πολλές φορές σε συνθήκες ομίχλης, καταχνιάς, βροχής κ.λπ. διαμόρφωσε ένα καλλιτεχνικό στυλ για τον κινηματογράφο και ανέδειξε την ιδιόμορφη «λάμψη» του χειμερινού φωτός. «Αναμφίβολα, το έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου, αυτού του μεγάλου, τεράστιου σκηνοθέτη, έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την αισθητική του κινηματογράφου, αφήνοντας ένα ιδιαίτερο αποτύπωμα. Βεβαίως, από την άλλη, υπάρχουν και πολύ όμορφες ταινίες γυρισμένες κάτω από το σκληρό καλοκαιρινό φως. Ενδεικτικά να αναφέρω το “Sex and Lucia” (2001) του Medem, και τα ελληνικά “Suntan” (2016) του Παπαδημητρόπουλου και “Winona” (2019) του Α. Βούλγαρη».
Τουρισμός
Η ζέστη έπληξε μόνο τις πίστες
Πώς επέδρασε ο φετινός ήπιος χειμώνας στον τουρισμό και στα χιονοδρομικά κέντρα; Οι απαντήσεις δεν είναι πάντα οι αναμενόμενες. «Φέτος είχαμε ένα παρατεταμένο διάστημα αλκυονίδων ημερών, που ξεκίνησε από τις 23 Δεκεμβρίου και τράβηξε βαθιά μέσα στον Ιανουάριο. Παρ’ όλα αυτά οι επισκέπτες και οι χιονοδρόμοι δεν πτοήθηκαν. Στις 20 Φεβρουαρίου είχαμε φτάσει τους 120.000, πάνω από τον μέσο όρο, όχι βέβαια και πάνω από πέρυσι, που έγινε ρεκόρ 20ετίας με 220.000 επισκέπτες τη σεζόν. Και τα γύρω χωριά, Αράχωβα, Αγόριανη, Αμφίκλεια, είχαν πολύ κόσμο τις γιορτές», λέει στην «Κ» ο Αντώνης Τουρκοχωρίτης, προϊστάμενος του Χιονοδρομικού Κέντρου Παρνασσού. «Για να λειτουργήσει το κέντρο αξιοποιούμε μέχρι και την τελευταία νιφάδα, ενώ προχωράμε σε μέτρα όπως η λιθοτριψία έτσι ώστε να λειτουργούν οι πίστες και με λίγο χιόνι», συμπληρώνει ο κ. Τουρκοχωρίτης. «Υπάρχει τάση ανόδου της επισκεψιμότητας με την πάροδο των ετών, έγιναν και οι τιμές πιο προσιτές. Σκοπεύουμε να επεκτείνουμε τη σεζόν, να υπάρχουν κι άλλες δράσεις. Βεβαίως τα πολύ αυξημένα ενεργειακά κόστη δυσκολεύουν τις επιλογές μας». Τα χιονοδρομικά υποχρεούνται να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. «Το βασικό δεν είναι οι θερμοκρασίες, αλλά εάν ο χειμώνας θα είναι άνυδρος. Υπήρχαν και στο παρελθόν άνυδρες σεζόν, όπως το 2007. Λίγα χιόνια είχαμε το 2009, το 2016 και το 2017», μας λέει ο προϊστάμενος του Χιονοδρομικού Κέντρου Παρνασσού. «Φέτος χάσαμε το 60% της σεζόν. Ανοίξαμε στις 15 Ιανουαρίου, πολύ καθυστερημένα γιατί δεν υπήρχε χιόνι πιο πριν. Μάλιστα φέτος έκανε και πολλή ζέστη. Ετσι, παρότι έχουμε σύστημα τεχνητού χιονιού με τόσο υψηλές θερμοκρασίες δεν είχε νόημα να λειτουργήσει», αναφέρει στην «Κ» ο Βασίλης Τζουμάκας, διευθυντής στο χιονοδρομικό κέντρο Μετσόβου. Αφότου άνοιξε το κέντρο, όπως λέει ο κ. Τζουμάκας, «πάμε εξαιρετικά. Ο κόσμος θέλει έναν διαφορετικό τρόπο διασκέδασης». Τι έγινε όμως στην ευρύτερη περιοχή; «Μέσα στις γιορτές Χριστουγέννων – Πρωτοχρονιάς είχαμε μια πολύ καλή σεζόν. Οι υψηλές θερμοκρασίες και η ηλιοφάνεια δεν επηρέασαν αρνητικά την προσέλευση του κόσμου. Βεβαίως, σε πολλούς κακοφάνηκε αυτή η κατάσταση, ήθελαν χριστουγεννιάτικο κλίμα, κάτι διαφορετικό», μας λέει από το Ζαγόρι ο Θόδωρος Βαντόλας, αντιπρόεδρος της Ενωσης Ξενοδόχων Ιωαννίνων.
Το ρίσκο της κλιματικής κρίσης
Ακούγεται άδικο, γιατί η Ευρώπη έχει κάνει όσα κανείς άλλος στον κόσμο για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης μετά τη 10ετία του 1970, αλλά η κλιματική κρίση δεν αναγνωρίζει σύνορα, ούτε απωθείται ούτε επαναπροωθείται, και η Γηραιά Ηπειρος βρίσκεται στο επίκεντρό της. Το φετινό καλοκαίρι άνοιξε με πυκνά, διαδοχικά κύματα καύσωνα κυρίως στη δυτική και στη νοτιοδυτική Ευρώπη, ανέβηκε μερικούς βαθμούς και η θερμοκρασία της Μεσογείου, μέσα σε δύο μήνες κάηκαν και 700.000 εκτάρια ευρωπαϊκά δάση. Και τώρα, ο Αύγουστος τελειώνει με ένα σπάνιο, αν όχι πρωτοφανή, συνδυασμό ξηρασίας και καταιγίδων. Οι όροι του προβλήματος πλέον δεν εξαρτώνται από κανέναν μεμονωμένα, ούτε καν από ολόκληρη την Ευρώπη.
Ουδείς (πλην ίσως κάποιων τραμπικών…) αμφιβάλλει για το ανθρωπογενές της κλιματικής κρίσης. Εκπέμποντας περίπου 52 δισ. μετρικούς τόνους διοξείδιο του άνθρακα και άλλα αέρια του θερμοκηπίου κάθε χρόνο, έχουμε τυλίξει ασφυκτικά τη Γη με μια «κουβέρτα αερίων» και την υπερθερμαίνουμε. Τα τελευταία 200 χρόνια, η θερμοκρασία του πλανήτη έχει αυξηθεί περίπου 0,85ο Κελσίου – και το 75% αυτής της αύξησης σημειώθηκε τον τελευταίο μισόν αιώνα. Στο επίκεντρο της υπερθέρμανσης βρίσκεται η Ευρώπη.
Στη Γαλλία, τα νερά στα ποτάμια δεν επαρκούν για να ψυχράνουν τους πυρηνικούς αντιδραστήρες και η χώρα γίνεται από εξαγωγέας εισαγωγέας ηλεκτρικού ρεύματος. Η Ιταλία βλέπει τις υδροηλεκτρικές μονάδες της να αδρανούν λόγω της ξηρασίας, αλλά ταυτόχρονα σφοδρές καταιγίδες παίρνουν ανθρώπινες ζωές και προκαλούν μεγάλες υλικές καταστροφές. Ανάλογα φαινόμενα πληθαίνουν και επεκτείνονται. Τα αντίθετα ακραία καιρικά φαινόμενα αλληλοσυνδέονται κι αλληλοεπιδρούν, οι καταστροφές που προκαλεί το ένα μεγεθύνουν τις καταστροφές που θα επιφέρει το άλλο. Η πρόληψη γίνεται προτεραιότητα.
Είναι θέμα απλής, κοινής λογικής. Πρώτος στόχος πρέπει να είναι η δραστική μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Δυστυχώς, ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι συνέπειές του στην ενεργειακή οικονομία έχουν πάει πίσω αυτήν την προσπάθεια σε ολόκληρη την Ευρώπη: Αντί να συζητά για την ταχεία απόσυρση του αερίου, αγωνιά αν θα έχει αρκετό φυσικό αέριο, το πληρώνει όσο όσο και χαρακτηρίζει πράσινες τις επενδύσεις σε αυτό το ορυκτό καύσιμο. Δεύτερος στόχος είναι η ενίσχυση της ανθεκτικότητας των υποδομών στις ακραίες (αλλ’ όχι σπάνιες, πλέον…) συνθήκες της κλιματικής κρίσης. Φωνή σύνεσης, η έκκληση της διευθύντριας του ΔΝΤ, Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα, για επενδύσεις 3-6 τρισ. δολ. σε πράσινη ενέργεια και υποδομές παγκοσμίως, κάθε χρόνο έως το 2050 – αντί για μόλις 630 εκατ. που γίνονται σήμερα.
Αυτή η ανήθικη συμπεριφορά ίσως αλλάξει αν κατανοήσουμε ότι η κρίση απειλεί και τη δική μας ζωή.
Πού εντοπίζονται οι κύριες δυσκολίες; Θα πείτε –σωστά– στα ευρύτερα και βαθιά διακλαδωμένα κατεστημένα συμφέροντα του άνθρακα, των ορυκτών καυσίμων. Συμφέροντα που ενισχύονται στις σημερινές συνθήκες κρίσης – ενδεικτική είναι η εκτίμηση του ΔΝΤ, ότι τα αυταρχικά καθεστώτα των σεΐχηδων, οι οποίοι έτυχε να γεννηθούν πάνω σε κοιτάσματα πετρελαίου στη Μέση Ανατολή, θα έχουν επιπλέον ουρανοκατέβατα κέρδη 1,3 τρισ. δολ. στην 4ετία έως το 2026. Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλες μεγάλες δυσκολίες.
Αν μας έλεγαν ότι ένα αεροπλάνο έχει 20% πιθανότητες να πέσει, δεν θα παίρναμε το ρίσκο να πετάξουμε με αυτό. Αν, όμως, ακούμε ότι υπάρχουν 20% πιθανότητες η άνοδος της θερμοκρασίας να ξεπεράσει τους 3 ή 4 βαθμούς Κελσίου τις προσεχείς 10ετίες και η Γη να γίνει αβίωτη για τον άνθρωπο, άρρητα, χωρίς να το παραδεχτούμε ευθέως, συμπεριφερόμαστε με τρόπο που δείχνει ότι ανέμελα παίρνουμε το ρίσκο, που απειλεί τα δικαιώματα και τη ζωή μελλοντικών γενιών. Αυτή η ανήθικη συμπεριφορά ίσως αλλάξει αν κατανοήσουμε ότι η κρίση απειλεί και τη δική μας ζωή. Αρκεί, βεβαίως, να προλάβουμε.
Το Κλίμα και τα Σημεία Καμπής
Aart De Zeeuw*
ΟΠΑ news (τεύχος 42): Αφιέρωμα στο περιβάλλον
Το σημείο καμπής είναι μια έννοια που χρησιμοποιούν οι οικολόγοι για να περιγράψουν μια ξαφνική αλλαγή στην κατάσταση και στις ιδιότητες ενός οικολογικού συστήματος. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα είναι μια λίμνη που μπορεί να αλλάξει από μια υγιή και γαλάζια κατάσταση σε μια πράσινη “σούπα” με τεράστια απώλεια υπηρεσιών οικοσυστήματος όπως καθαρό νερό, ψάρια και απόλαυση της ωραίας θέας και της κολύμβησης. Η αιτία είναι η ρύπανση (δηλαδή η απελευθέρωση φωσφόρου από τη γεωργία), αλλά ένα σημείο καμπής έχει σημαντικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η αυξανόμενη ρύπανση δεν αλλάζει τη λίμνη αρχικά, αλλά σε ένα ορισμένο σημείο, μια μικρή αύξηση της ρύπανσης μετατρέπει τη λίμνη σε αυτή την κακή κατάσταση. Επιπλέον, χρειάζεται μεγάλη μείωση της ρύπανσης για να επιστρέψει η λίμνη στην προηγούμενή της κατάσταση ή μπορεί ακόμη και να είναι αδύνατον να επιστρέψει σε αυτή. Οι κλιματολόγοι προβλέπουν ότι το κλιματικό σύστημα έχει επίσης σημεία καμπής. Δεν είναι δυνατόν να φανεί αυτό με παρατηρήσεις και πειράματα, αλλά η μελέτη του κλιματικού συστήματος δείχνει ότι αυτό μπορεί κάλλιστα να συμβαίνει. Η τρέχουσα πολιτική συζήτηση επικεντρώνεται στον περιορισμό της αύξησης της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας στους 1,5-2 βαθμούς Κελσίου, με τον περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Αν και δεν είναι δυνατόν να αποδειχθεί ότι αυτό είναι ένα σημείο καμπής, είναι σαφές ότι οι κλιματολόγοι αναμένουν ένα μεγάλο αρνητικό άλμα που σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή, εάν η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας είναι μεγαλύτερη. Η υψηλότερη θερμοκρασία θα οδηγήσει στο λιώσιμο των πάγων, των παγετώνων και του μόνιμου πάγου. Σημεία καμπής εμφανίζονται όταν αυτές οι διαδικασίες επιταχύνονται επειδή η κατάσταση αλλάζει. Ο πάγος αντανακλά το φως του ήλιου, αλλά όταν απομακρυνθεί ο πάγος, η υπερθέρμανση επιταχύνεται.
Το λιώσιμο του μόνιμων πάγων οδηγεί σε ξαφνική απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων αερίων του θερμοκηπίου, που επιταχύνει επίσης την υπερθέρμανση. Όλες αυτές οι διαδικασίες οδηγούν σε άνοδο της στάθμης της θάλασσας, η οποία είναι απειλητική για τα μικρά νησιά και τους ανθρώπους που ζουν κατά μήκος των ακτών. Επιπλέον, οι κλιματολόγοι αναμένουν ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη θα προκαλέσει κλιματική αλλαγή με άλλες αρνητικές επιπτώσεις, με τη μορφή τέτοιων σημείων καμπής. Παραδείγματα θεωρούνται τα μεταβαλλόμενα μοτίβα βροχοπτώσεων, με μεγάλες βροχοπτώσεις σε μια περιοχή και μεγάλες ξηρασίες σε μια άλλη, και μετατοπίσεις στην κάλυψη καλλιεργήσιμης γης, που θα επηρεάσουν τη γεωργία και θα οδηγήσουν σε μετανάστευση ανθρώπων. Σημεία καμπής σε αυτές τις διαδικασίες σημαίνει απειλή για τη σταθερότητα του κλίματος. Θα είναι δύσκολο ή αδύνατο να επιστρέψουμε στις παλιές συνθήκες, που ήταν τόσο σημαντικές για την ανάπτυξη των κοινωνιών μας.
Οι οικονομικοί μηχανισμοί, όπως οι αγορές, και η οικονομική πολιτική κατάφεραν στα αναπτυγμένα μέρη του κόσμου να διατηρήσουν τα οικονομικά συστήματα γενικά σταθερά, με ορισμένες εξαιρέσεις όπως η χρηματοπιστωτική κρίση στη δεκαετία του ’30 του περασμένου αιώνα. Ωστόσο, θεωρώντας την οικονομία ως ενσωματωμένη στο φυσικό περιβάλλον, η οικονομική πολιτική πρέπει επίσης να λαμβάνει υπόψη την ύπαρξη αποσταθεροποιητικών σημείων ανατροπής στα φυσικά συστήματα λόγω της μεγάλης αρνητικής ανάδρασης από τη διαταραχή σε αυτά τα συστήματα για την οικονομία και την ευημερία. Ως εκ τούτου, η οικονομική πολιτική πρέπει να περιορίσει τη χρήση ορυκτών καυσίμων (π.χ. επιβάλλοντας φόρο άνθρακα) προκειμένου να μειωθούν οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και να μειωθεί ο κίνδυνος αποσταθεροποίησης του κλίματος. Επιπλέον, οικονομική πολιτική πρέπει να οδηγήσει σε επενδύσεις προσαρμογής, προκειμένου να προετοιμαστεί για την αποσταθεροποίηση του κλίματος σε περίπτωση που συμβεί ούτως ή άλλως, διότι αυτό παραμένει αβέβαιο. Αυτή είναι η κύρια πρόκληση για τις επόμενες δεκαετίες.
*Ομότιμου καθηγητή στο Tilburg university, μέλους του Beijer institute, της Βασιλικής Σουηδικής Ακαδημίας Επιστημών.
Η εξέλιξη της κλιματικής αλλαγής και το αβέβαιο μέλλον της ανθρωπότητας.
Χρήστος Ζερεφός*
ΟΠΑ news (τεύχος 42): Αφιέρωμα στο περιβάλλον
Ο 20ός αιώνας αποτέλεσε σημείο καμπής στις εφευρέσεις, στην τεχνολογία, στην ανάπτυξη των αυτοματισμών και στην αύξηση του ρυθμού παραγωγής και απόδοσης των κοινών αγαθών. Για όλους αυτούς τους λόγους ονομάστηκε εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης. Η μηχανή εσωτερικής καύσεως έδωσε δυνατότητα όχι μόνο ταχείας μεταφοράς αλλά έδωσε και ώθηση στη γεωργία, στην κτηνοτροφία και γενικά σε όλες τις παραγωγικές δραστηριότητες του ανθρώπου. Αυτή η επανάσταση στηρίχθηκε κυρίως στην καύση ορυκτών καυσίμων στην αρχή κάρβουνο, στη συνέχεια κάρβουνο και πετρέλαιο και πιο πρόσφατα φυσικό αέριο. Η καύση ορυκτών καυσίμων οδηγεί κατ’ ανάγκην στην εκπομπή θερμοκηπικών αερίων όπως το διοξείδιο του άνθρακος, τα οποία έχουν την ιδιότητα να μην αφήνουν τον πλανήτη να ψυχθεί προς το Διάστημα. Σαν αποτέλεσμα, τα τελευταία 40 χρόνια είδαμε μια εκτόξευση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη, η οποία έχει υπερβεί τον 1οC από τότε που έχουμε μετρήσεις και όπως δείχνουν τα πλέον προηγμένα μοντέλα αυτό ήταν αποτέλεσμα της ανθρώπινης παρέμβασης. Βρισκόμαστε πλέον μέσα σε μία επικίνδυνη παρένθεση, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση που θα υπερβεί ακόμα και τους 2, τους 3, ίσως και τους 4οC στις προσεχείς δεκαετίες, αν δεν ληφθούν μέτρα.
Τα μέτρα που έχουν προταθεί σε παγκόσμια κλίμακα είναι η Συμφωνία των Παρισίων και πρόσφατα η Πράσινη Συμφωνία, σημειώνοντας επίσης και την επαναφορά των ΗΠΑ στο τραπέζι των κλιματικών διαπραγματεύσεων. Βεβαίως, η μετάβαση στο λεγόμενο μηδενικό αποτύπωμα άνθρακα είναι πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί λόγω του τεράστιου μωσαϊκού των οικονομικών επιπέδων που υπάρχουν σε όλο τον πλανήτη. Η Γη σήμερα βλέπει μια απίστευτη ανισοκατανομή του ΑΕΠ μεταξύ των υπερδιακοσίων χωρών-μελών του ΟΗΕ. Αυτή η ανισοκατανομή δείχνει ότι τα Ηνωμένη Έθνη εμφανίζονται ως ενωμένα μόνον ως προς τις ηθικές αξίες αλλά οπωσδήποτε όχι σε σχέση με το ΑΕΠ. Η κλιματική αλλαγή είναι η κορυφή του παγόβουνου σε μία αυτοκαταστροφική πορεία την οποία ακολούθησε η ανθρωπότητα μέσα από τον υπερπλουτισμό και την υπεραδιαφορία για τον πλησίον (όπου ο πλησίον μπορεί να είναι στην άλλη άκρη του πλανήτη αλλά τον ίδιο αέρα που αναπνέει, θα αναπνεύσουμε και εμείς). Τα προβλήματα βεβαίως θα λυθούν έμμεσα για τους έχοντες και κατέχοντες. Οι υπόλοιποι θα περιμένουν στην ουρά, δεν ξέρω πόσο, αλλά θα πρέπει όλοι να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είμαστε μόνοι στον πλανήτη.
Επανερχόμενος στο ζήτημα της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, η τεχνολογία για την αντιμετώπιση τους προβλήματος υπάρχει. Το ζήτημα είναι ότι πρέπει να αισθανθούν όσοι έχουν εθισθεί από το κέρδος του “μαύρου χρυσού” και των άλλων ορυκτών καυσίμων ότι πρέπει να στραφούν στην εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (ήλιος, άνεμος, γεωθερμία κ.λπ.), τα οποία παρέχουν επαρκή ενέργεια για να υποκαταστήσουν τις ανθρώπινες ανάγκες τόσο σε μεταφορές και σε παραγωγή όσο και στην καθημερινή διαβίωση των ανθρώπων στον πλανήτη. Η Φύση πάντα θα μας θυμίζει με την ακραία της συμπεριφορά ότι έχουμε ξεπεράσει κάποια όρια και αλίμονο, όταν το ακραίο γίνει σύνηθες, όπως το έχω πει πάρα πολλές φορές, τότε δεν θα έχουμε χώρο να επιστρέψουμε στην κανονική κατάσταση του πλανήτη μας. Εύχομαι να μη φθάσουμε ως εκεί και η ανθρωπιά να πρυτανεύσει και να κυριαρχήσει μέσα από μια σωστή Παιδεία, η οποία θα εξακολουθεί πάντα να είναι, τουλάχιστον κατ’ εμέ, το μεγάλο παγκόσμιο ζητούμενο.
*Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών, Εκπρόσωπος της Ελλάδος για την κλιματική αλλαγή.
Οικολογικοί στάβλοι και πράσινη γεωργία
Μέτρα και στην αγροτική παραγωγή για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης
Περιβαλλοντικός φόρος για το θερμοκήπιο και έκπτωση φόρου για την καλλιέργεια αμυγδάλων ή μήλων; Οι συγκεκριμένες ρυθμίσεις είναι πιθανό να επιβληθούν τα επόμενα χρόνια στην αγροτική παραγωγή, στο πλαίσιο των μέτρων για την καταπολέμηση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής που πλέον έχει αναβαθμιστεί σε κλιματική κρίση. Η ένταξη και της αγροτικής παραγωγής στο επίσημο σύστημα καταμέτρησης αερίων του θερμοκηπίου και στο χρηματιστήριο ρύπων θα πρέπει να θεωρείται σχεδόν βέβαιη στο πλαίσιο του πρασινίσματος της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής.
Η αγροτική παραγωγή, η εκμετάλλευση των δασών και οι άλλες χρήσεις του εδάφους ευθύνονται για το 24% των αερίων του θερμοκηπίου που εκλύονται στην ατμόσφαιρα (έναντι 25% που εκλύονται για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος και θέρμανσης). Επίσης η αγροτική δραστηριότητα εκτιμάται ως η κύρια πηγή εκπομπών μεθανίου (CH4) και οξειδίου του αζώτου (N2O), των δύο αερίων του θερμοκηπίου που θεωρούνται τα πλέον καταστροφικά. Στην τελευταία έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) αναφέρεται ότι το 44% των εκπομπών μεθανίου προέρχεται από την αγροτική παραγωγή και κυρίως την κτηνοτροφία. Ωστόσο, η αγροτική παραγωγή έχει μείνει εκτός των μέτρων που λαμβάνει η Ε.E. στο πλαίσιο της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Η παραγωγή τροφίμων είναι προφανώς ένας πολύ ευαίσθητος τομέας, καθώς σχετίζεται με την επισιτιστική ασφάλεια.
Με ποιους τρόπους εκλύονται αέρια του θερμοκηπίου σε μια αγροτική εκμετάλλευση; Κατ’ αρχάς με τη χρήση αγροτικών μηχανημάτων τα οποία καταναλώνουν πετρέλαιο, αλλά και τη χρήση ηλεκτρικής ενέργειας στις παραγωγικές μονάδες ή στις μονάδες μεταποίησης, όπως ένα ελαιοτριβείο ή ένα τυροκομείο. Ο Βασίλειος Ανέστης, ερευνητής στο εργαστήριο γεωργικών κατασκευών του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, εξηγεί ότι υπάρχουν πολλές ακόμα πηγές: εκπομπές μεθανίου από την εντερική ζύμωση στα πεπτικά συστήματα των μηρυκαστικών ζώων και μεθάνιο και υποξείδιο του αζώτου από την αφόδευση. Η ενσταβλισμένη αγελαδοτροφία θεωρείται κτηνοτροφική δραστηριότητα που εκλύει μεγάλες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου. Η παραγωγή και η χρήση συνθετικών λιπασμάτων προκαλεί άμεσες και έμμεσες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Τα παραπάνω είναι μόνο μερικά από τα παραδείγματα, καθώς ερευνητές σε πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο επιχειρούν χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες και καθορισμένες μεθόδους να «δημιουργήσουν» συστήματα μέτρησης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου για κάθε αγροτική δραστηριότητα.
Ο Δημήτρης Βολουδάκης είναι διευθυντής εκπαίδευσης και κατάρτισης του προγράμματος Νέα Γεωργία – Νέα Γενιά που αφορά την εκπαίδευση για τους νέους στον κλάδο της αγροδιατροφής στην Ελλάδα, σε συνεργασία με ξένα πανεπιστήμια. Οταν το 2009 εργάστηκε ως ερευνητής στην επιτροπή μελέτης επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής της Τράπεζας της Ελλάδος και ταυτόχρονα ξεκίνησε σχετικές έρευνες στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, το θέμα της επίδρασης της αγροτικής δραστηριότητας στην κλιματική αλλαγή δεν ήταν στο προσκήνιο. Σήμερα όμως πολλά έχουν αλλάξει. «Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θέλει να εντάξει και τη γεωργία στο επίσημο σύστημα μέτρησης αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό σημαίνει ότι όποιος διαθέτει, για παράδειγμα, μια κτηνοτροφική μονάδα ή ένα τυροκομείο θα χρειάζεται να πληρώνει για να αγοράζει δικαιώματα εκπομπής ρύπων», τονίζει στην «Κ» ο κ. Βολουδάκης. Δεν αποκλείει μάλιστα την πιθανότητα στο άμεσο μέλλον ένα ποσοστό των επιδοτήσεων να δίνεται με αυτό τον τρόπο. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, η γεωργία έχει διττή ιδιότητα, καθώς εκτός από το ότι εκλύει αέρια του θερμοκηπίου παράλληλα μπορεί και να τα δεσμεύσει. «Οι δενδρώδεις καλλιέργειες ιδίως δεσμεύουν διοξείδιο του άνθρακα και άρα δυνητικά ο ιδιοκτήτης τους θα μπορούσε να πουλάει δικαιώματα εκπομπών στο χρηματιστήριο ρύπων», εξηγεί ο κ. Βολουδάκης. «Φυσικά όλα αυτά θα πρέπει να είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα, να έχουν καθοριστεί οι εκπομπές με συγκεκριμένες παραμέτρους και να υπάρχει πλήρης διαφάνεια», τονίζει.
Η ένταξη της γεωργίας – κτηνοτροφίας στο σύστημα καταμέτρησης αερίων του θερμοκηπίου και στο χρηματιστήριο ρύπων θα πρέπει να θεωρείται σχεδόν βέβαιη, στο πλαίσιο του πρασινίσματος της ΚΑΠ.
«Λιγότερα έξοδα»
Και αν όλα αυτά φαντάζουν ίσως νεφελώδη για τους αγρότες, υπάρχει και μια σημαντική απτή παράμετρος: αυτή της οικονομίας όσον αφορά το κόστος παραγωγής. «Λιγότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου σημαίνει λιγότερη κατανάλωση ενέργειας και άρα λιγότερα έξοδα», προσθέτει ο ερευνητής. Επιπλέον η ίδια η εκμετάλλευση αξιοποιώντας υπολείμματα μπορεί να παράγει ενέργεια, την οποία να επαναχρησιμοποιεί μειώνοντας ακόμα περισσότερο το κόστος. Δίπλα στον στάβλο θα μπορούσε να εγκατασταθεί μονάδα επεξεργασίας της κοπριάς έτσι ώστε να παράγεται βιοαέριο, το οποίο θα χρησιμοποιείται ως πηγή ενέργειας για τη λειτουργία της ίδιας της μονάδας. Φυσικά για να γίνει μια τέτοια επένδυση θα χρειαστεί να συνενωθούν και να συνεννοηθούν κτηνοτροφικές μονάδες «μέσω της δημιουργίας και λειτουργίας συνεταιρισμών», τονίζει ο κ. Βολουδάκης.
Η εφαρμογή τεχνολογίας απαιτεί γνώσεις και επενδύσεις. Υπάρχουν και μικρές αλλαγές που οδηγούν σε μείωση των εκπομπών. «Ολοι οι αγρότες οργώνουν τα χωράφια τους. Αν ρυθμίσουν το άροτρο να μην οργώνει βαθιά –όπως το έμαθαν από τον πατέρα ή τον παππού τους– θα έχουν λιγότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και παράλληλα θα κάνουν οικονομία», εξηγεί ο κ. Βολουδάκης. «Οταν το τρακτέρ χρειάζεται να οργώσει βαθιά, συναντάει μεγαλύτερη αντίσταση και άρα ξοδεύει περισσότερο πετρέλαιο. Περισσότερα έξοδα, μεγαλύτερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Το έδαφος επίσης δεσμεύει τα αέρια του θερμοκηπίου, κυρίως διοξείδιο του άνθρακα, όταν όμως ξεσηκώνεις το χώμα στο χωράφι εκλύεται ο άνθρακας που έχει δεσμευτεί. Απλή οδηγία προς τους αγρότες: μην οργώνετε βαθιά», καταλήγει. Μια ακόμα «απλή» σχετικά οδηγία είναι η επαναχρησιμοποίηση των κλαδεμάτων στο χωράφι. «Μπορούμε να τα τεμαχίσουμε σε πολύ ψιλά κομμάτια και στη συνέχεια να τα απλώσουμε σαν ένα λεπτό στρώμα στο χωράφι. Με αυτό τον τρόπο προστατεύουμε το έδαφος, ενισχύεται η βιολογία του και συγκρατείται η υγρασία», περιγράφει ο ερευνητής.
Θερμοκήπια τα οποία θα λειτουργούν με ρεύμα που θα παράγεται από ΑΠΕ, εκτάσεις με φωτοβολταϊκά συστήματα, τα οποία όμως παράλληλα δεν θα αποκλείονται από την παραγωγική διαδικασία, αλλά θα συνεχίσουν να καλλιεργούνται, γεωργία ακριβείας όπου μηχανήματα μετρούν πόσο και πού πρέπει ο αγρότης να ποτίσει ή να ρίξει λίπασμα. Αυτές είναι μερικές μόνο από τις εφαρμογές της επιστήμης στην πρωτογενή παραγωγή. «Εχουμε μηχανήματα, έχουμε τεχνολογία και επιστημονική γνώση. Το θέμα είναι να βρούμε τον τρόπο να φτάσει σε αυτούς που μπορούν να την αξιοποιήσουν. Και όσο και να ακούγεται παράξενο, αυτό είναι το πιο δύσκολο», καταλήγει ο κ. Βολουδάκης.
Επεξεργασία, συσκευασία, μεταφορά
Μεγάλη επιβάρυνση προκαλείται και στη διαδικασία επεξεργασίας, συσκευασίας, μεταφοράς και πώλησης τροφίμων. Το 43,6% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που προκύπτουν από την παραγωγή τροφίμων οφείλεται στις διαδικασίες που γίνονται στη γεωργική ή κτηνοτροφική εκμετάλλευση. Πρέπει επίσης να συνυπολογιστεί η αλλαγή χρήσης γης για να προκύψουν καλλιεργήσιμες εκτάσεις (21,2%), η παραγωγή συνθετικών λιπασμάτων (2,5%) και η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (3%). Ομως στην επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων οφείλεται το 3,1% των εκπομπών, στη μεταφορά των προϊόντων το 3,5%, στη συσκευασία το 1,9% κ.λπ. «Είναι φανερό ότι ποσοτικά οι περισσότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην αλυσίδα της παραγωγής τροφίμων παράγονται σε επίπεδο γεωργο-κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης. Μπορούν όμως να εφαρμοστούν πρακτικές μετριασμού με δυναμική ελάττωσης 30% και άνω», τονίζει ο Βασίλειος Ανέστης, ερευνητής στο Εργαστήριο Γεωργικών Κατασκευών, υπό τη διεύθυνση του αναπληρωτή καθηγητή Θωμά Μπρατζάνα.
Έρευνα-Ανάλυση: Δεσμεύσεις για μείωση εκπομπών άνθρακα
Eρευνα – Ανάλυση: καθ. Γιάννης Μανιάτης
Με τη συνεργασία των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών: Λυδίας Καινούργιου, Βάιου Κυρίτση, Θεόδωρου-Ραφαήλ Χατζηγεωργίου
Από το σύνολο του G20, η Ε.Ε.-27, οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Καναδάς, η Μεγάλη Βρετανία και η Ιαπωνία έχουν δεσμευθεί για διαρκή μείωση των εκπομπών τους ώστε το 2050 να έχουν περάσει σε ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα. Αργεντινή και Κορέα δεσμεύονται για μικρότερες μειώσεις έως το 2030 και μεγαλύτερες το διάστημα 2030-2050, ενώ αντίθετα η Κίνα θα συνεχίσει να αυξάνει τις εκπομπές της έως το 2030 και δεσμεύεται για μηδενισμό το 2060.
Οι εκτιμήσεις για την κατανάλωση
Οι πιο πρόσφατες εκτιμήσεις του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (2021) για την εξέλιξη της παγκόσμιας κατανάλωσης άνθρακα ανά περιοχή έως το 2024 δείχνουν, δυστυχώς, μια συνεχιζόμενη αύξηση της κατανάλωσης στην Κίνα, στην Ινδία και στην υπόλοιπη Ασία. Ταυτόχρονα, όπως φαίνεται και στο παραπάνω γράφημα, μείωση – σταθερότητα της κατανάλωσης άνθρακα παρατηρείται στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρωπαϊκή Ενωση των «27».
Επιστροφή στα προ πανδημίας επίπεδα
Παρά τις προσδοκίες για μείωση των εκπομπών μετά την επαναφορά θετικών ρυθμών ανάπτυξης, οι εκπομπές από ορυκτά καύσιμα έχουν επιστρέψει στα προ πανδημίας επίπεδα. Δυστυχώς και σήμερα συμβαίνει ό,τι έχει συμβεί από τη Μεγάλη Υφεση (1929) έως και σήμερα, ύστερα από πολέμους, ενεργειακές κρίσεις ή χρηματοπιστωτικές καταρρεύσεις: ραγδαία αύξηση των εκπομπών ρύπων. Επιπλέον, είναι αποκαλυπτικό το διάγραμμα για τις ετήσιες κατά κεφαλήν εκπομπές άνθρακα στο G20, με την Αυστραλία να έχει τις περισσότερες εκπομπές.
Οικονομικές απώλειες και ανισότητες
Οι παγκόσμιες οικονομικές απώλειες τις δεκαετίες 1950-1990 κυμάνθηκαν σε επίπεδα 20-100 δισ. δολ./έτος. Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, 1990-2020, έχουν εκτοξευθεί σε σχεδόν διπλάσιο ύψος, με ορισμένες χρονιές να ξεπερνούν τα 400 δισ. δολ./έτος. Αντίστοιχα, οι κοινωνικές και εθνικές ανισότητες είναι κραυγαλέες και στις δαπάνες για προστασία από την πανδημία, αφού από τις ανεπτυγμένες οικονομίες των 11.800 δολ./άτομο περνά ο πλανήτης στα 580 δολ./άτομο στις αναπτυσσόμενες οικονομίες και στα μόλις 57 δολ./άτομο στις πολύ φτωχές χώρες.
Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας
Η παγκόσμια παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από άνθρακα τα επόμενα τέσσερα χρόνια παραμένει σταθερή, λίγο πάνω από τις 10.000 τεραβατώρες, δεδομένου ότι οι αυξήσεις σε Κίνα και Ινδία εξισορροπούνται από τις μειώσεις σε ΗΠΑ και Ε.Ε. Τα τελευταία 30 χρόνια (1990-2019) η παγκόσμια παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από άνθρακα υπερδιπλασιάστηκε (από 11.900 σε 26.900), με τη συνολική ποσοστιαία κατανομή για άνθρακα, πετρέλαιο και φυσικό αέριο να παραμένει σταθερή στη διάρκεια της τριακονταετίας, παρά τις σημαντικές αυξήσεις σε ανανεώσιμα και υδροηλεκτρικά.
Τα εργοστάσια και ο ρόλος της Κίνας
Η τρομακτική συμμετοχή των περίπου 5.500 εργοστασίων άνθρακα στον κόσμο, τα οποία βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία ή χτίζονται, περιλαμβάνει 3.500 εργοστάσια στην Κίνα, 1.000 στην Ινδία και τα άλλα στον υπόλοιπο κόσμο. Παράλληλα η Κίνα, έχοντας αποκτήσει την τεχνογνωσία κατασκευής φθηνών εργοστασίων άνθρακα, κάνει εξαγωγή επενδύσεων σε χώρες όπως το Βιετνάμ, η Ινδονησία, η Τουρκία, το Μπανγκλαντές κ.ά. Στη Σύνοδο COP26 για το Κλίμα που πραγματοποιήθηκε στη Γλασκώβη, η Κίνα δεσμεύθηκε για μείωση αυτής της εκτός συνόρων δραστηριότητάς της.
Έρευνα-Ανάλυση: Η κλιματική κρίση σε αριθμούς
Σημαντικά στοιχεία από διεθνείς οργανισμούς για την κατάσταση της μεγαλύτερης πρόκλησης που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα
Η «Καθημερινή» ξεκινάει σταθερή συνεργασία με τον κ. Γιάννη Μανιάτη, αν. καθηγητή του Πανεπιστημίου Πειραιά και διευθυντή του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Κλιματική Κρίση και Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών». Μία φορά την εβδομάδα, θα ενημερώνουμε τους αναγνώστες μας για βασικά ζητήματα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, την ενέργεια, την προστασία του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας, την κυκλική οικονομία, τις εξελίξεις σε σύγχρονα θέματα τεχνολογιών και καινοτομιών πληροφορικής και επικοινωνιών, που σχετίζονται με την κλιματική κρίση. Στόχος μας, να πληροφορούμε τους αναγνώστες με κρίσιμα και κυρίως αξιόπιστα στοιχεία για την κατάσταση και την πορεία εξέλιξης της μεγαλύτερης πρόκλησης που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Η ενημέρωση θα πραγματοποιείται μέσα από επίσημα δημοσιευμένα και αξιόπιστα διαγράμματα διεθνών οργανισμών, στα οποία θα γίνεται ένας σύντομος σχολιασμός, δεδομένου ότι στόχος είναι, τα διαγράμματα από μόνα τους να είναι ερμηνεύσιμα όσο το δυνατόν πιο εύκολα.
Στην ερευνητική ομάδα του καθ. Γιάννη Μανιάτη συμμετέχουν φοιτητές/τριες του μεταπτυχιακού προγράμματός του, που δραστηριοποιούνται κυρίως σε θέματα πράσινης και έξυπνης ενέργειας, γεωπολιτικής, εξοικονόμησης ενέργειας, ευφυούς γεωργίας, έξυπνων πόλεων και μεταφορών / εφοδιαστικής αλυσίδας.
Eρευνα – Ανάλυση: καθ. Γιάννης Μανιάτης
Με τη συνεργασία των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών: Ιωάννας Βούλγαρη, Γεωργίας Πολυτάνου, Ανδρέα Συρεγγέλα
«Πρωταγωνιστές» τα ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα
Η παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας (2018) ήταν της τάξεως των 14.000 δισ. τόνων ισοδύναμου πετρελαίου (million tones oil equivalent – bp outlook). Από αυτήν, το 34% προέκυψε από κατανάλωση πετρελαίου, το 27% από άνθρακα, το 24% από φυσικό αέριο, το 4% από πυρηνική ενέργεια, το 7% από υδροηλεκτρικά και μόλις το 4% από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ). Συνολικά, λοιπόν, τα ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα συμμετείχαν κατά 85% στην παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας. Το ποσοστό αυτό δείχνει και τη μεγάλη παγκόσμια πρόκληση που έχουμε μπροστά μας ως ανθρωπότητα, ώστε να καταστήσουμε κλιματικά ουδέτερο τον πλανήτη έως το 2050, δηλαδή σε μόλις 30 χρόνια.
Παραγωγή ενέργειας
Σήμερα στην παγκόσμια παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας έχουμε 10.000 Τwh από άνθρακα, 6.000 Τwh από φυσικό αέριο, λιγότερο από 1.000 Τwh από πετρέλαιο, 2.000 Τwh από πυρηνικά, 4.000 Τwh από υδροηλεκτρικά και περίπου 2.000 Τwh από φωτοβολταϊκά, αιολικά, βιομάζα, γεωθερμία κ.ά.
Η Αφρική σε ρόλο-κλειδί για τις ενεργειακές αγορές
Η Αφρική πρόκειται να αποτελέσει κορυφαίο συντελεστή των παγκόσμιων ενεργειακών αγορών. Το 2040 αναμένεται να ξεπεράσει τα 2,1 δισ. κατοίκους, με δεύτερη την Ινδία με 1,6 δισ. κατοίκους και τρίτη την Κίνα με 1,4 δισ. κατοίκους. Αντίστοιχα, σύμφωνα με τα μοντέλα του 2019, οι ανάγκες σε πετρέλαιο θα ξεπερνούσαν για την Ινδία τα 4,2 εκατ. βαρέλια την ημέρα και για την Αφρική τα 3,1 εκατ. βαρέλια. Οι ανάγκες σε φυσικό αέριο αναμενόταν να είναι πάνω από 350 δισ. κυβ. μέτρα (bcm) για την Κίνα, πάνω από 250 για τη Μέση Ανατολή, πάνω από 150 για την Αφρική και περίπου 130 στην Ινδία. Στην παραγωγή ηλεκτρισμού από ανανεώσιμες πηγές, η Κίνα το 2040 αναμένεται να είναι η πρωταθλήτρια με 3.000 Τwh, η Ινδία με πάνω από 2.000 Τwh, η Ε.Ε. με πάνω από 1.200 Τwh και η Αφρική με πάνω από 700 Τwh.
Οι εργαζόμενοι
Το ζήτημα της απασχόλησης στην κατασκευή μονάδων πράσινης ενέργειας αποτελεί σημαντικό συντελεστή στη λήψη των αποφάσεων κάθε κυβέρνησης. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία (2020), οι απασχολούμενοι της Ευρώπης στην αιολική ενέργεια είναι 1,4 εκατ. εργαζόμενοι στη Γερμανία, 0,7 εκατ. στο Ηνωμένο Βασίλειο και περίπου 0,3 εκατ. στην Ισπανία και στη Δανία.
Η χρήση των κρίσιμων μεταλλευμάτων
Τα κρίσιμα μεταλλεύματα (critical minerals) έχουν τον δικό τους σημαντικό ρόλο στην πράσινη μετάβαση. Ετσι, για τα μεταλλεύματα αυτά, ενώ ένα συμβατικό αυτοκίνητο χρειάζεται περίπου 30 kgr/όχημα, ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο χρειάζεται πάνω από 200 kgr/όχημα. Αντίστοιχα, οι ανάγκες σε κρίσιμα μεταλλεύματα ανά 1 ΜW είναι 15.000 kgr για τα θαλάσσια (offshore) αιολικά πάρκα, 10.000 kgr για τα χερσαία αιολικά και πάνω από 6.000 kgr για τα φωτοβολταϊκά.
Οι εκπομπές αερίων
Οι σημερινές εκπομπές αερίων ρύπων είναι μόνο η μία όψη του νομίσματος στο πρόβλημα της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη. Αν και η Κίνα είναι σήμερα ο μεγαλύτερος παραγωγός διοξειδίου του άνθρακα, είναι υπεύθυνη μόνο για το 13% των συνολικών εκπομπών από την προβιομηχανική εποχή έως τη σημερινή, ενώ οι ΗΠΑ ξεπερνούν το 25% και η Ευρώπη το 22%.
Η αναχαίτιση της κλιματικής κρίσης μετά την Γλασκώβη
της Εμμανουέλας Δούση
Καθηγήτρια Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης ΕΚΠΑ και κάτοχος της έδρας UNESCO για την κλιματική διπλωματία
Ο δρόμος για την Γλασκώβη δεν ήταν στρωμένος με ρόδα. Τα εθνικά σχέδια δράσης για τη μείωση των επιβλαβών εκπομπών που κατατέθηκαν στα Ηνωμένα Έθνη δεν επαρκούν για τη συγκράτηση της υπερθέρμανσης σε ανεκτά όρια. Παρά τις επίμονες εκκλήσεις του Antonio Guterres, λίγες χώρες προσήλθαν στην 26η διεθνή διάσκεψη για το κλίμα με νέες δεσμεύσεις. Έστω και αν υλοποιηθούν κατά γράμμα, η απόσταση που τις χωρίζει από τον στόχο εξακολουθεί να είναι μεγάλη.
Το αποτέλεσμα της διάσκεψης αποτυπώθηκε στο Σύμφωνο της Γλασκώβης που υιοθετήθηκε με συναίνεση 197 κρατών. Κανένας συμβιβασμός δεν είναι τέλειος. Σε κάθε περίπτωση, το κείμενο αυτό περιλαμβάνει ορισμένα θετικά βήματα.
Το πρώτο είναι η αξιοπιστία στην επιστήμη. Η συγκράτηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης στον 1,5 βαθμό και όχι στους 2 βαθμούς που πρότασσε η Συμφωνία του Παρισιού, είναι πλέον ο κανόνας και η επίτευξή του απαιτεί άμεση λήψη δραστικών μέτρων για τη μείωση των εκπομπών αυτή τη δεκαετία. Το κείμενο καλεί τα κράτη που δεν κατέθεσαν νέα ή αναθεωρημένα σχέδια να το πράξουν μέχρι την επόμενη διάσκεψη το 2022, πολύ πριν το 2025 που είχε αρχικά προβλέψει η Συμφωνία του Παρισιού. Ευθυγραμμίζεται έτσι με την τελευταία έκθεση της IPCC που δημοσιεύθηκε τον Αύγουστο, η οποία προειδοποιεί για τους κινδύνους της ανεπαρκούς προετοιμασίας. Συνεπώς, η μεγαλύτερη πρόκληση για τη νέα χρονιά είναι να πεισθούν οι βραδυπορούντες να αναθεωρήσουν τα εθνικά τους σχέδια ώστε να μειωθεί το χάσμα των παγκόσμιων εκπομπών σε ένα επίπεδο συμβατό με τον στόχο.
Ένα άλλο θετικό βήμα είναι η αναφορά για πρώτη φορά στην σταδιακή απανθρακοποίηση και την κατάργηση των επιδοτήσεων στα ορυκτά καύσιμα. Επιπλέον συμπληρώθηκαν οι κανόνες εφαρμογής της Συμφωνίας του Παρισιού, ρυθμίζοντας μια σειρά από τεχνικά ζητήματα που αφορούν μεταξύ άλλων στην λειτουργία των αγορών άνθρακα.
Στην Γλασκώβη προχώρησε επίσης η συζήτηση για άλλα ζητήματα, καταλήγοντας σε ειδικές συμφωνίες, όπως για τη μείωση των εκπομπών μεθανίου, του δεύτερου πιο σημαντικού αερίου μετά το διοξείδιο του άνθρακα. Μια άλλη συμφωνία που συγκέντρωσε τα φώτα της δημοσιότητας είναι η κοινή διακήρυξη ΗΠΑ-Κίνας για την ενίσχυση της κλιματικής δράσης. Παρότι οι πρακτικές συνέπειες δεν έχουν ακόμα διευκρινιστεί, είναι ένα σημαντικό πολιτικό κείμενο αν λάβουμε υπόψη τις ψυχρές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών και το γεγονός ότι και οι δύο μαζί συμβάλλουν κατά περίπου 40% στις παγκόσμιες εκπομπές.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, που έχει την τρίτη θέση στον κατάλογο των παγκόσμιων εκπομπών μετά την Κίνα και τις ΗΠΑ, πήγε στην Γλασκώβη με ένα φιλόδοξο σχέδιο, την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, την οποία άρχισε να υλοποιεί μέσα στο 2021. Έθεσε νέο στόχο μείωσης των εκπομπών κατά 55% σε σχέση με τα επίπεδα του 1990 έως το 2030 και θέσπισε τον «ευρωπαϊκό κλιματικό νόμο» ο οποίος μετατρέπει τον στόχο σε νομική υποχρέωση και ρυθμίζει τα αναγκαία βήματα για τη μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα έως το 2050. Επιπλέον, τον Ιούλιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε μια σειρά από νέες νομοθετικές προτάσεις υπό τον τίτλο ‘Fit for 55’ για την εναρμόνιση των ευρωπαϊκών πολιτικών με το νέο στόχο μείωσης των εκπομπών.
Βεβαίως από την εξαγγελία ως την υλοποίηση υπάρχει ακόμα μεγάλη απόσταση και η επιτυχία εξαρτάται από τη βούληση των κρατών μελών να ακολουθήσουν το μονοπάτι και να ξαναδούν συνολικά τα αναπτυξιακά τους σχέδια και τις ενεργειακές τους υποδομές. Τα σημεία αφετηρίας είναι διαφορετικά και το καθένα χωριστά θα πρέπει να λάβει σημαντικές αποφάσεις για το πως θα πετύχει το συλλογικό ευρωπαϊκό στόχο.
Η Ελλάδα κινείται ήδη προς τη σωστή κατεύθυνση. Η απολιγνιτοποίηση, το σχέδιο δίκαιης αναπτυξιακής μετάβασης για τις λιγνιτικές περιοχές, η καλή πορεία των ΑΠΕ, αποτελούν θετικές εξελίξεις. Το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης από την πανδημία σηματοδοτεί μια στροφή στη βιωσιμότητα, καθώς περιλαμβάνει σημαντικές επενδύσεις στην πράσινη τεχνολογία, την βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας, την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των πόλεων και γενναία ενίσχυση της πολιτικής προστασίας για τη διαχείριση κρίσεων. Βεβαίως, θα πρέπει να εξασφαλιστεί ότι οι πόροι θα διοχετευθούν προς τη σωστή κατεύθυνση.
Προσφάτως τέθηκε σε διαβούλευση ένα σχέδιο «εθνικού νόμου για το κλίμα», το οποίο επιδιώκει να οργανώσει τη μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα θέτοντας ενδιάμεσους στόχους και εστιάζοντας στους τομείς εκείνους που απαιτούν μεγαλύτερο συντονισμό. Παράλληλα, επιχειρεί να ρυθμίσει την προετοιμασία για την προσαρμογή στις συνέπειες της κλιματικής απορρύθμισης και την παρακολούθηση της προόδου εφαρμογής. Πρόκειται για ένα πρωτοποριακό για τα ευρωπαϊκά δεδομένα κείμενο, το οποίο όμως σιωπά ως προς το πρόγραμμα εξόρυξης υδρογονανθράκων που δεν συνάδει με τον στόχο της κλιματικής ουδετερότητας.
Η φετινή χρονιά ήταν γεμάτη ενδείξεις της κλιματικής κρίσης. Οι παρατεταμένοι καύσωνες, οι καταστροφικές πυρκαγιές, οι έντονες βροχοπτώσεις ήταν ένα μικρό δείγμα για το μέλλον που μας περιμένει. Πολλά από αυτά τα φαινόμενα μπορούν να αντιμετωπιστούν με σωστή πρόληψη και προετοιμασία, η οποία προϋποθέτει τη συνεργασία όχι μόνο των κυβερνητικών αρχών και της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά όλων των φορέων και των πολιτών. Η αδράνεια θα μας κοστίσει πολύ περισσότερο από την πρόληψη και αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να το λάβουμε σοβαρά υπόψη.
Κλιματική κρίση, κρίση δημοκρατίας
Μία νέα πρόταση είναι ένας οικολογικός φορολογικός συντελεστής στον πλούτο. Αυτός ο συντελεστής είναι περισσότερο δίκαιος από τους φόρους στην κατανάλωση άνθρακα, που πλήττουν ιδιαίτερα τα χαμηλά εισοδήματα και δεν μειώνουν τις εκπομπές των πιο πλούσιων.
Ας ξεκινήσουμε με μερικά βασικά δεδομένα. Το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει ήδη επηρεαστεί από τις κλιματικές αλλαγές, έχοντας βιώσει καιρικά φαινόμενα που επιδεινώθηκαν από τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον. Η κλιματική αλλαγή έχει ήδη επηρεάσει πάνω από το 80% της χερσαίας έκτασης του πλανήτη. Ο,τι αποφασίζεται από εδώ και πέρα αφορά στην επιβράδυνση όσων φαινομένων βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη και όχι στην επαναφορά μας στην προηγούμενη κατάσταση. Εχουμε ήδη πληγώσει τον πλανήτη ανεπανόρθωτα.
Αυτός είναι και ο λόγος που πρέπει να σκεφτεί κανείς με διαφορετικούς όρους για να αντιμετωπισθεί η κλιματική κρίση που βιώνουμε, αλλάζοντας επίπεδο στη μάχη για την προστασία του πλανήτη. Οι μέχρι σήμερα διαχωρισμοί ανάμεσα σε Βορρά και Νότο, σε πλούσιες και φτωχές χώρες, σε εισαγωγείς και εξαγωγείς ορυκτών καυσίμων, σε «πράσινες» χώρες, όπως οι Σκανδιναβικές, και στους διαφωνούντες, όπως η Σαουδική Αραβία, η Ρωσία και η Αυστραλία, είναι ξεπερασμένοι. Η προσπάθεια πλέον μεταφέρεται σε ένα καινούργιο έδαφος, το οποίο σύντομα ενδέχεται να επιδεινώσει τις συγκρούσεις και τις διαμάχες στο εσωτερικό των κρατών και ιδιαίτερα μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων. Με μια πιο «κυνική» οπτική, καταλήγουμε στη διαπίστωση ότι η διαμάχη έγκειται στο δίπολο των πολύ πλουσίων με τους… υπόλοιπους.
Σύμφωνα με τα δεδομένα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, το 1% των πλουσιότερων – με βάση εισοδηματικά κριτήρια – ανθρώπων του παγκόσμιου πληθυσμού ευθύνεται για πάνω από το 15% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, σε αντίθεση με το εισοδηματικά κατώτερο 50% του πληθυσμού, το οποίο ευθύνεται για το μόλις 5%. Κάθε δραστηριότητα αυτού του 1% περιλαμβάνει υψηλότερες εκπομπές, είτε λόγω της διαμονής τους σε μεγαλύτερα σπίτια, είτε λόγω της οδήγησης αυτοκινήτων μεγαλύτερου κυβισμού και υψηλότερων ρύπων, είτε λόγω των συχνών αεροπορικών ταξιδιών που πολλές φορές πραγματοποιούνται με ιδιωτικά αεροσκάφη. Πράγματι, οι «ελίτ των ρυπαντών», που πρόσφατα έκαναν βόλτες με διαστημόπλοια και χρησιμοποιούσαν «VIP» πτήσεις και πετρελαιοκίνητες λιμουζίνες για να «συζητήσουν» για την υπερθέρμανση του πλανήτη (στη Σύνοδο της Γλασκώβης), είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την κλιματική αλλαγή. Ταυτόχρονα, κάνουν το απολύτως ελάχιστο για να μειώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και δεν κάνουν τίποτα για να μετριάσουν τις συνέπειές του.
Επί της ουσίας, κάθε τυπικό επίπεδο φορολογίας δεν πρόκειται να αποτελέσει αποτρεπτικό παράγοντα για αυτή την οικονομική ελίτ. Για παράδειγμα, το κόστος της φορολογίας σε υψηλού κυβισμού αυτοκίνητα και το κόστος των προσαυξήσεων στους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος δεν πρόκειται να αποτελέσει πρόβλημα για αυτούς. Η πλειοψηφία όμως των καταναλωτών, που έχουν ήδη επωμισθεί αρκετά κόστη όπως πράσινες εισφορές στους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος, περιβαλλοντικούς φόρους στις μεταφορές, επιπλέον χρεώσεις στην ανακύκλωση ηλεκτρικών συσκευών, δυσκολεύονται πολύ να τα καταφέρουν. Επιπλέον, οι δικαιούχοι των επιδοτήσεων για την αγορά ηλεκτρικών αυτοκινήτων, ηλιακών πάνελ και μονώσεων κατοικιών, που αποτελούν μέτρα παρακίνησης με στόχο τη μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος, αποτελούν ένα ελάχιστο ποσοστό του πληθυσμού. Ετσι, μεγαλώνει ο κίνδυνος δημιουργίας ενός κόσμου όπου τα προνόμια των υπερ-πλουσίων – που πληρώνουν ανώδυνα – αυξάνονται ακόμη περισσότερο. Ενώ οι υπόλοιποι μένουν πίσω, αποκλεισμένοι. Η επιδίωξη πρέπει να είναι η δραστική μείωση αυτών των καταναλώσεων που σχετίζονται με πολυτελείς δραστηριότητες, οι οποίες παράγουν υψηλό ανθρακικό αποτύπωμα και μεγάλη δόση ανεπιθύμητης δημοσιότητας. Αλλωστε, η δραστική μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος του πλουσιότερου 1% (κατ’ ελάχιστο κατά 30% αυτή τη δεκαετία) είναι απαραίτητη προϋπόθεση για συγκράτηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη σε ασφαλή επίπεδα.
Πώς θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο; Μία νέα πρόταση είναι ένας οικολογικός φορολογικός συντελεστής στον πλούτο. Αυτός ο συντελεστής είναι περισσότερο δίκαιος από τους φόρους στην κατανάλωση άνθρακα, που πλήττουν ιδιαίτερα τα χαμηλά εισοδήματα και δεν μειώνουν τις εκπομπές των πιο πλούσιων. Ενας τέτοιος οικολογικός φόρος μπορεί να έχει πολύ μεγάλο κοινωνικό αντίκτυπο. Τα ετήσια εισοδήματα του 1% των πιο πλούσιων προσεγγίζουν τα 20 τρισεκατομμύρια δολάρια. Το ποσό αυτό αντιστοιχεί στο ¼ του παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) ή στο συνδυασμένο ΑΕΠ 169 χωρών, συμπεριλαμβάνοντας χώρες όπως η Νορβηγία, η Σουηδία, η Ελβετία, η Αργεντινή, όλη η Μέση Ανατολή και η Αφρικανική Ηπειρος. Μάλιστα, τα εισοδήματά τους αυξήθηκαν στη διάρκεια της πανδημίας (στην Ελλάδα το πλουσιότερο 1% κατέχει πάνω από το 55% του πλούτου). Τα μισά περίπου από τα ετήσια έσοδα του 1% (κοντά στα 10 τρισεκατομμύρια) θα μπορούσαν να μετατοπίσουν όλη την ανθρωπότητα πάνω από τη γραμμή φτώχειας των 7,40 δολαρίων τη μέρα και να παράσχουν ελάχιστη υγειονομική κάλυψη στον παγκόσμιο Νότο, αυξάνοντας το προσδόκιμο ζωής κατά 10 χρόνια.
Αυτή είναι η πρόκληση μπροστά μας. Να συνδεθεί ο αγώνας προστασίας του πλανήτη με τη μάχη κατά των κοινωνικών ανισοτήτων, αντί νέων «πράσινων deals» υπερκερδοσκοπίας των λίγων και εκλεκτών. Είναι τελικά ένας αγώνας για την ίδια τη Δημοκρατία.
*Ο κ. Χάρης Δούκας είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
Κλιματικός εφιάλτης για 3 δισ. ανθρώπους – Ποιες χώρες είναι οι πιο ευάλωτες
Ζοφερές προβλέψεις των επιστημόνων για πρωτοφανείς αλλαγές την επόμενη πεντηκονταετία με άξονα την πύκνωση των ακραίων καιρικών φαινομένων
Σχεδόν μη βιώσιμες για 3 δισεκατομμύρια ανθρώπους στη Γη μπορεί να γίνουν οι συνθήκες διαβίωσης τα επόμενα 50 χρόνια εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, όπως προκύπτει από πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύει το Proceedings of the National Academy of Sciences, την οποία εκπόνησαν κορυφαίοι επιστήμονες από τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και την Κίνα.
Οι επιστήμονες είναι κατηγορηματικοί: οι αλλαγές που επίκεινται θα είναι πρωτοφανείς, με τη συχνότητα και την ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων να πυκνώνουν, επηρεάζοντας τα οικοσυστήματα, την ανθρώπινη υγεία, τα μέσα διαβίωσης, την επισιτιστική ασφάλεια, την παροχή νερού και την οικονομική ανάπτυξη με πολλούς τρόπους.
Αλλες μελέτες έχουν προβλέψει αλλαγές ακόμη και στην όψη του πλανήτη. Ακτογραμμές θα διαβρώνονται γρηγορότερα, μικρά νησιά στον Ειρηνικό ίσως βυθιστούν κάτω από τη θάλασσα και ο Αρκτικός Ωκεανός τα καλοκαίρια ενδέχεται να μην έχει πάγους. Το αμερικανικό περιοδικό «Time» ξεχωρίζει έξι περιοχές που θα επηρεαστούν ή επηρεάζονται ήδη άμεσα από την κλιματική κρίση.
Νιγηρία
Το Λάγος, η μεγαλύτερη πόλη της Νιγηρίας που βρίσκεται στην Υποσαχάρια Αφρική, είναι ιδιαίτερα ευάλωτο στην κλιματική αλλαγή, αρχικά λόγω της εκρηκτικής αύξησης του πληθυσμού του, που θα διπλασιαστεί τα επόμενα 15 χρόνια, από 13,5 εκατ. σε πάνω από 23,5 εκατ. Οι κάτοικοί του θα βιώνουν περισσότερες ζεστές ημέρες και ξηρασίες, που θα απειλούν τους πόρους και την οικονομία της πόλης, η οποία είναι ούτως ή άλλως πολύ ευάλωτη επειδή βρίσκεται στον Κόλπο της Γουινέας. Καθώς αυξάνεται η στάθμη της θάλασσας, είναι πιθανό να διαβρώσει τις ακτές και να μολύνει το πόσιμο νερό. Αυτό στη συνέχεια θα μπορούσε να βλάψει την τοπική γεωργία στην ύπαιθρο και την αλιευτική βιομηχανία, με δεινές συνέπειες σε μια χώρα με τεράστια φτώχεια.
ΑΪΤΗ
Η κλιματική αλλαγή μπορεί να αποτελέσει πολλαπλασιαστή απειλών, όπως στην Αϊτή. Το νησιωτικό κράτος βρίσκεται στη λεγόμενη λεκάνη του Ατλαντικού, κάτι που σημαίνει ότι είναι τρωτό στους τυφώνες. Μολονότι το καιρικό φαινόμενο δεν είναι βέβαιο πως σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή, μελέτες δείχνουν ότι εξαιτίας της στο μέλλον οι τυφώνες θα είναι πιο έντονοι. Δεδομένου ότι η Αϊτή είναι μια πολύ φτωχή χώρα, η ανάκαμψή της από φυσικές καταστροφές και η προετοιμασία της για μελλοντικά ακραία φαινόμενα θα είναι ιδιαίτερα δύσκολη, κάτι που απέδειξαν άλλωστε ο σεισμός του 2010 και ο τυφώνας «Μάθιου» το 2016. Εκτός αυτού, ο πληθυσμός της χώρας εξαρτάται από τη γεωργία και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, όπως προειδοποιούν τα Ηνωμένα Εθνη, μπορεί να διαπεράσει τις γεωργικές εκτάσεις και τα αποθέματα πόσιμου νερού.
ΥΕΜΕΝΗ
Η Υεμένη, μια χώρα που ήδη βρίσκεται σε επισιτιστική κρίση, με αδύναμους θεσμούς και κυβερνήσεις εξαιτίας του πολέμου που ξέσπασε το 2015, επηρεάζεται ήδη σημαντικά από την κλιματική αλλαγή. Η ελονοσία μαστίζει τον πληθυσμό της, με τα ποσοστά να επιδεινώνονται από την άνοδο της θερμοκρασίας. Επίσης, η χώρα έχει μεγάλη ακτογραμμή, καθιστώντας την ευάλωτη στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας.
ΦΙΛΙΠΠΙΝΕΣ
Η ασιατική χώρα αντιμετωπίζει υψηλό κίνδυνο φυσικών καταστροφών όπως τυφώνες, τσουνάμι και πλημμύρες, με την πρωτεύουσά της, τη Μανίλα, που βρίσκεται κατά μήκος της ακτής και η οποία είναι πυκνοκατοικημένη, να είναι δύσκολο να εκκενωθεί όταν απαιτηθεί, αλλά και να ανοικοδομηθεί ύστερα από μια καταστροφή. Οι κακές υποδομές, όπως το σύστημα αποχέτευσης, ήταν η βασική αιτία για τις πλημμύρες του 2009 που βύθισαν το 80% της πόλης.
ΚΙΡΙΜΠΑΤΙ
Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας μπορεί να εξαφανίσει εντελώς από τον χάρτη τις επόμενες δεκαετίες το Κιριμπάτι. Η νησιωτική χώρα της Ωκεανίας βρίσκεται μόλις 1,8 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, σε ένα σύστημα από ατόλες και υφάλους, γεγονός που απειλεί άμεσα την ύπαρξη των κατοίκων. Αυτή η «ευαλωτότητά» της την έχει ωθήσει σε συμμαχίες με άλλες απειλούμενες κλιματικά νησιωτικές χώρες με στόχο την καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης, σε κατασκευή θαλάσσιων τειχών, αλλά και στην αγορά 5.000 στρεμμάτων γης στα νησιά Φίτζι, σε περίπτωση που χρειαστεί οι κάτοικοί της να γίνουν «κλιματικοί μετανάστες» και να μετεγκατασταθούν.
ΣΕΝΕΓΑΛΗ
Εκτεταμένες επιπτώσεις σε πολλές εκφάνσεις της ζωής της Σενεγάλης θα έχει η κλιματική αλλαγή. Μολονότι η αφρικανική χώρα δεν συμβάλλει ιδιαίτερα στις παγκόσμιες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, είναι μια από τις κατ’ εξοχήν ευάλωτες χώρες στην αλλαγή του κλίματος. Οι επιστήμονες προβλέπουν ότι η στάθμη της θάλασσας αναμένεται να αυξηθεί ταχύτερα στη Δυτική Αφρική από τον παγκόσμιο μέσο όρο και με δεδομένο ότι το 70% του πληθυσμού της χώρας ζει σε παράκτιες περιοχές, στο μέλλον είναι πολύ πιθανό η κλιματική αλλαγή να εκτοπίσει τους κατοίκους αυτούς από τις εστίες τους.
Την ίδια ώρα, οι εκτεταμένες ξηρασίες θα έχουν αντίκτυπο στη γεωργία, αφού θα υποβαθμίσει τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, προκαλώντας επισιτιστική ανασφάλεια και οικονομική κρίση καθότι η πλειονότητα των κατοίκων βιοπορίζεται από τη γεωργία και την αλιεία. Στο νησί Ντιονγόρ, συγκεκριμένα, οι Σενεγαλέζοι βρίσκονται ήδη αντιμέτωποι με την άνοδο της θάλασσας, που ξεβράζει συνεχώς σκουπίδια στις ακτές, θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία τους αλλά και την ίδια τους τη διαβίωση, μια και τα ψάρια έχουν μειωθεί αισθητά στην περιοχή.
Διαφορετικός αντίκτυπος από την άνοδο της θερμοκρασίας
Η άνοδος της θερμοκρασίας μέσα στα επόμενα 20 χρόνια θα επηρεάσει κάθε χώρα στον κόσμο και όλοι οι πληθυσμοί θα είναι ευάλωτοι σε αυτή. Αλλά ο αντίκτυπός της δεν θα γίνει αισθητός στον ίδιο βαθμό σε όλες τις περιοχές του πλανήτη. Η γεωγραφία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα. Οσοι ζουν σε μικρά νησιωτικά κράτη ή παράκτιες ή πολικές περιοχές είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες παράμετροι που καθιστούν κάποιες περιοχές και χώρες πιο τρωτές, αρχής γενομένης από τη χαμηλή ικανότητα προσαρμογής και τις αναποτελεσματικές κυβερνήσεις, οι οποίες δεν διαθέτουν μηχανισμούς πρόληψης και προετοιμασίας ενάντια στις περιβαλλοντικές απειλές.
Εκεί που η διαβίωση εξαρτάται από τους φυσικούς πόρους
«Πολλές αναπτυσσόμενες χώρες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες και η διαβίωσή τους εξαρτάται από τους φυσικούς πόρους» λέει στο περιοδικό «Time» η Κέλι Λέβιν, επιτελική συνεργάτρια του Παγκόσμιου Ινστιτούτου Πόρων: «Αν αυτοί οι φυσικοί πόροι επηρεαστούν από την κλιματική αλλαγή, η ικανότητα των ανθρώπων να ταΐσουν τις οικογένειές τους και να βγάλουν τα προς το ζην επηρεάζεται σημαντικά».
Πλούσιοι και φτωχοί στη Γλασκωβη
Φαίνεται ότι το COP26, η εφετινή συνάντηση στη Γλασκώβη των κρατών για θέματα κλιματικής κρίσης, είναι η τελευταία ευκαιρία της ανθρωπότητας να αποφύγουμε τις δραματικές συνέπειες από την εξελισσόμενη αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη στο καταστροφικό ύψος των 2,7°C, όταν η οριακά ανεκτή αύξηση πρέπει να είναι ο 1,5°C. Μάλιστα, στον λεγόμενο «ανθρακικό προϋπολογισμό», για να μην ξεπεράσουμε τον 1,5°C, μας απομένει μόλις 14% επιπλέον ρύπων μέχρι το τέλος του αιώνα. Ομως, η απουσία των ηγετών της Κίνας και της Ρωσίας, δύο μεγάλων ρυπαντών που εκπέμπουν πάνω από 35% των παγκόσμιων ρύπων, καθώς και η «αναγκαστική» παρουσία των πρωθυπουργών της Αυστραλίας και της Ινδίας (η οποία δεσμεύτηκε για ουδέτερο ισοζύγιο ύστερα από 50 χρόνια, δηλαδή το 2070) έχουν μειώσει σημαντικά τις προσδοκίες για μια πετυχημένη παγκόσμια διάσκεψη. Στο ενδιάμεσο υπάρχουν κάποιες στοιχειωδώς ελπιδοφόρες συμφωνίες πολλών (όχι όλων των) κρατών για μείωση της αποψίλωσης δασών, της παραγωγής μεθανίου κ.ά.
Το βασικό ζήτημα που απασχολεί τους ηγέτες είναι ποιος τελικά θα πληρώσει την αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου των χωρών, από ένα μοντέλο που καταναλώνει τα ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα (που αποτελούν το 85% της παγκόσμιας ενεργειακής κατανάλωσης) σε ένα μοντέλο που να βασίζεται σε ανανεώσιμες πηγές και εξοικονόμηση ενέργειας, υδρογόνο και μπαταρίες. Οι διεθνείς εκτιμήσεις ανεβάζουν τις αναγκαίες επενδύσεις έως το 2050 στο ύψος των $170 τρισ., ενώ οι επενδύσεις μέχρι το 2030 από τις σημερινές τιμές του $1 τρισ./έτος πρέπει να εκτοξευτούν στα $4 τρισ./έτος. Ομως, το 2ο τρίμηνο του 2021 όλες οι κυβερνήσεις επένδυσαν μόλις $380 δισ. σε μέτρα καθαρής ενέργειας, όσο δηλαδή το 2% των συνολικών χρηματοδοτήσεων για αντιμετώπιση της COVID-19 (ύψους $16 τρισ.). Δυστυχώς, αυτό το 2% αποτελεί μόλις το 35% των αναγκαίων.
Το ζήτημα το οποίο κορυφώνει την ένταση είναι εάν οι πλούσιες χώρες θα πληρώσουν προς τις αναπτυσσόμενες το ονομαζόμενο «κλιματικό χρέος», δηλαδή το χρέος που αναλογεί σε επενδύσεις που πρέπει να κάνουν οι αναπτυσσόμενες χώρες τόσο για την προσαρμογή τους στις απώλειες βιοποικιλότητας και τις καταστροφές από φυσικά φαινόμενα όσο και το χρέος για να τροποποιήσουν το παραγωγικό τους μοντέλο. Στη διάσκεψη της Κοπεγχάγης (2009) οι πλούσιες χώρες (υπεύθυνες για πάνω από το 70% των ρύπων) δεσμεύτηκαν να χορηγούν στις αναπτυσσόμενες $100 δισ./έτος (τελικά δίνουν περίπου $80 δισ./έτος), κυρίως για μελλοντική αλλαγή του μοντέλου, όχι όμως για μέτρα προσαρμογής και θωράκισής τους από καταστροφές που ήδη υφίστανται. Χαρακτηριστικά, ο μέσος Κενυάτης εκπέμπει 0,4 τόνους/έτος, ενώ ο μέσος κάτοικος των πλούσιων χωρών 10,3 τόνους/έτος, αυτό που κάποιοι ονομάζουν «κλιματική αποικιοκρατία». Ετσι, η επιχειρηματολογία των αναπτυσσόμενων χωρών είναι αποστομωτικά απλή: «Ζούμε όλοι στην ίδια κλιματική καταιγίδα, όχι όμως στην ίδια βάρκα. Εμείς οι φτωχοί είμαστε σε σωσίβιες λέμβους, ενώ εσείς οι πλούσιοι σε κρουαζιερόπλοια. Ετσι, εμείς θα υποστούμε την τριπλή αδικία: τις χειρότερες συνέπειες θα τις υποστούν οι πιο ευάλωτοι, οι λιγότερο υπεύθυνοι για τη δημιουργία τους και αυτοί που οι ήδη αβίωτες συνθήκες τους θα γίνουν ακόμα χειρότερες».
Ο πρόεδρος Μπάιντεν τον Σεπτέμβριο, αναγνωρίζοντας τα παραπάνω, δεσμεύτηκε να διπλασιάσει την αμερικανική συνδρομή (από τα $5,7 δισ./έτος στα $11,4 δισ./έτος). Ομως, σύμφωνα με το Overseas Development Institute, η πραγματική συμβολή των ΗΠΑ με βάση τον πληθυσμό θα έπρεπε να είναι $34,7 δισ./έτος, ενώ με βάση το ΑΕΠ $45 δισ./έτος. Συνυπολογίζοντας δε τις σωρευτικές εκπομπές τους στη διάρκεια των τελευταίων 10ετιών, που φτάνουν το 25% των παγκόσμιων, η συνδρομή θα έπρεπε να είναι $50,6 δισ./έτος. Ανάλογα μεγέθη ισχύουν για τις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες.
Ηδη οι εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας μιλούν για 216 εκατ. κλιματικούς πρόσφυγες το 2050, προερχόμενους από χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Νότιας Ασίας και της Υποσαχάριας Αφρικής, με προφανείς συνέπειες για χώρες όπως η Ελλάδα.
Ελπίζω η Γλασκώβη να αποτελέσει παγκόσμιο ιστορικό ορόσημο. Διαφορετικά…
Ο κ. Γιάννης Μανιάτης είναι καθηγητής, πρώην υπουργός Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής.
Αντόνιο Γκουτέρες στην «Κ»: COP26, το τεστ της Γλασκώβης για το κλίμα
Είναι δύσκολο να χάσεις τα προειδοποιητικά σήματα. Οι θερμοκρασίες φτάνουν παντού σε νέα υψηλά επίπεδα. Η βιοποικιλότητα σε νέα χαμηλά. Οι ωκεανοί θερμαίνονται, οξύνονται και γεμίζουν πλαστικά απορρίμματα. Μέχρι το τέλος του αιώνα οι αυξανόμενες θερμοκρασίες θα επεκτείνουν κατά πολύ τις νεκρές ζώνες του πλανήτη μας. Το έγκυρο ιατρικό περιοδικό The Lancet περιέγραψε την κλιματική αλλαγή ως το «καθοριστικό ζήτημα για την ανθρώπινη υγεία τα επόμενα χρόνια, μία κρίση που θα χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη πείνα, αναπνευστικές ασθένειες, φονικές καταστροφές και ξεσπάσματα επιδημιών που θα μπορούσαν να είναι ακόμη χειρότερες από την COVID-19». Παρά αυτά τα συνεχή σήματα συναγερμού, οι τελευταίες εκθέσεις του ΟΗΕ μας δίνουν νέα στοιχεία ότι οι ενέργειες των κυβερνήσεων μέχρι τώρα δεν προσθέτουν τίποτα σε αυτό που απεγνωσμένα χρειάζεται.
Οι πρόσφατες νέες ανακοινώσεις για κλιματική δράση είναι καλοδεχούμενες και κρίσιμης σημασίας, αλλά ακόμη και με αυτές, ο κόσμος μας βρίσκεται σε πορεία αύξησης της θερμοκρασίας πάνω από δύο βαθμούς Κελσίου. Αυτό απέχει παρασάγγας από τον στόχο του 1,5 βαθμού, της συμφωνίας του Παρισιού, ένας στόχος που η επιστήμη μάς λέει ότι είναι ο μόνος βιώσιμός δρόμος για τον κόσμο μας. Αυτός ο στόχος είναι απολύτως πραγματοποιήσιμος. Εάν μειώσουμε αυτήν τη δεκαετία τις παγκόσμιες εκπομπές κατά 45% σε σύγκριση με τα επίπεδα του 2010. Αν μπορέσουμε να έχουμε παγκοσμίως ουδέτερο ισοζύγιο μέχρι το 2050. Και αν οι παγκόσμιοι ηγέτες φτάσουν στη Γλασκώβη με τολμηρούς, φιλόδοξους και επαληθεύσιμους στόχους, με νέες συγκεκριμένες πολιτικές, για να ανατρέψουμε αυτή την καταστροφή. Ειδικά οι ηγέτες του G20 πρέπει να ανταποκριθούν. Δεν υπάρχει χρόνος για διπλωματικές αβρότητες. Εάν οι κυβερνήσεις –και ιδιαίτερα οι κυβερνήσεις του G20– δεν ορθώσουν το ανάστημά τους, αν δεν ηγηθούν της προσπάθειας, κατευθυνόμαστε προς φοβερά ανθρώπινα βάσανα.
Ειδικά οι ηγέτες του G20 πρέπει να ανταποκριθούν· Δεν υπάρχει χρόνος για διπλωματικές αβρότητες.
Ωστόσο, όλες οι χώρες πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι το παλιό αναπτυξιακό μοντέλο καύσης άνθρακα είναι η θανατική καταδίκη των οικονομιών τους και του πλανήτη μας. Χρειαζόμαστε την απανθρακοποίηση τώρα σε κάθε τομέα, σε κάθε χώρα. Πρέπει να μεταφέρουμε τις επιδοτήσεις από το ορυκτά καύσιμα στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και να φορολογήσουμε τη ρύπανση, όχι τους ανθρώπους. Πρέπει να φορολογήσουμε τον άνθρακα για να χρηματοδοτήσουμε ανθεκτικές υποδομές και θέσεις εργασίες. Πρέπει επίσης να καταργήσουμε τον άνθρακα – μέχρι το 2030 για τις χώρες του ΟΟΣΑ και το 2040 σε όλες τις υπόλοιπες. Ενας αυξανόμενος αριθμός κυβερνήσεων έχει δεσμευθεί να σταματήσει τη χρηματοδότηση του άνθρακα, ενώ ο ιδιωτικός χρηματοδοτικός τομέας πρέπει επειγόντως να κάνει το ίδιο. Δίκαια οι λαοί περιμένουν από τις κυβερνήσεις τους να μπουν μπροστά. Ολοι βέβαια έχουμε την ευθύνη να προστατέψουμε το κοινό μας μέλλον. Οι επιχειρήσεις πρέπει να μειώσουν τις κλιματικές συνέπειες και να ευθυγραμμίσουν πλήρως και πειστικά τις δραστηριότητες και τις χρηματοδοτικές ροές τους σε ένα μέλλον ουδέτερου ισοζυγίου. Οχι άλλες δικαιολογίες, όχι άλλη δήθεν προστασία του περιβάλλοντος. Οι επενδυτές –δημόσιοι και ιδιωτικοί εξίσου– πρέπει να κάνουν το ίδιο. Πρέπει να ακολουθήσουν τους πρωτοπόρους, όπως η συμμαχία των ιδιοκτητών κεφαλαίων ουδέτερου ισοζυγίου και το συνταξιοδοτικό ταμείο του ΟΗΕ, που επέτυχε τους επενδυτικούς στόχους μείωσης του άνθρακα πριν από το χρονοδιάγραμμα και πάνω από τους στόχους, με μια μείωση φέτος της τάξης του 32%. Οι άνθρωποι σε κάθε κοινωνία πρέπει να κάνουν καλύτερες, πιο υπεύθυνες επιλογές γι’ αυτά που τρώνε, για το πώς ταξιδεύουν και το τι αγοράζουν. Οι νέοι –και οι ακτιβιστές του κλίματος– πρέπει να συνεχίσουν να κάνουν αυτό που κάνουν: να απαιτούν δράση από τους ηγέτες τους και να τους ζητούν ευθύνες. Χρειαζόμαστε παγκόσμια αλληλεγγύη προκειμένου να βοηθήσουμε όλες τις χώρες να κάνουν αυτή την αλλαγή. Οι αναπτυσσόμενες χώρες παλεύουν με κρίσεις χρέους και ρευστότητας. Χρειάζονται υποστήριξη. Οι δημόσιες και διεθνείς αναπτυξιακές τράπεζες πρέπει να αυξήσουν κατά πολύ τα κλιματικά τους χαρτοφυλάκια και να εντείνουν τις προσπάθειες, προκειμένου να βοηθήσουν τις χώρες να μετακινηθούν σε ουδέτερες, ανθεκτικές οικονομίες. Ο ανεπτυγμένος κόσμος πρέπει επειγόντως να πραγματοποιήσει τη δέσμευσή του για τουλάχιστον 100 δισ. δολάρια χρηματοδότησης προς τις αναπτυσσόμενες χώρες. Οι δωρητές και οι πολυμερείς αναπτυξιακές τράπεζες πρέπει να διαθέσουν τουλάχιστον το μισό της ετήσιας κλιματικής χρηματοδότησης για την προσαρμογή και την ανθεκτικότητα.
Τα Ηνωμένα Εθνη δημιουργήθηκαν πριν από 76 χρόνια για να οικοδομήσουν συναίνεση για δράσεις κατά των μεγαλύτερων απειλών που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Σπάνια έχουν αντιμετωπίσει μία κρίση όπως αυτή. Μια πραγματικά υπαρξιακή κρίση που, αν δεν αντιμετωπιστεί, δεν θα απειλεί μόνον εμάς, αλλά και τις μελλοντικές γενεές. Υπάρχει μόνον ένας δρόμος μπροστά. Ενα μέλλον 1,5 βαθμού είναι το μοναδικό βιώσιμο μέλλον της ανθρωπότητας. Οι ηγέτες πρέπει να προχωρήσουν αυτή τη δουλειά στη Γλασκώβη, πριν να είναι πολύ αργά.
* Ο κ. Αντόνιο Γκουτέρες είναι γενικός γραμματέας του ΟΗΕ.
Σώστε τον πλανήτη, 26ο επεισόδιο
Στη Γλασκώβη η πολλοστή συνάντηση των ηγετών για το θέμα, τη στιγμή που οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα αυξάνονται
Ενας αριθμός κρέμεται ως δαμόκλειος σπάθη πάνω από τα κεφάλια των συνέδρων που συγκεντρώνονται από σήμερα και για δύο εβδομάδες στη Γλασκώβη, με στόχο να αρθρώσουν παγκόσμια απάντηση στην κλιματική κρίση: 413 ppm. Η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα ανεβαίνει σταθερά, σημάδι ότι οι πολιτικές που έχουν υιοθετηθεί έως τώρα είναι εντελώς αναποτελεσματικές.
Μόλις πριν από πέντε χρόνια, οπότε υπογράφηκε η συμφωνία του Παρισιού, η συγκέντρωση ήταν 403 ppm, ενώ το 1992, όταν η ανθρωπότητα κατάλαβε τον κίνδυνο της κλιματικής αλλαγής και υπεγράφη η Συνθήκη-Πλαίσιο για την Κλιματική Αλλαγή, ήταν 360 ppm.
Με αυτούς τους ρυθμούς, σε μία δεκαετία θα έχουμε χάσει το τρένο του 1,5 βαθμού, δηλαδή την ευκαιρία να σταματήσουμε την αποσταθεροποίηση του κλίματος σε επίπεδα καταστροφικά αλλά όχι κατακλυσμιαία. Το γεγονός ότι η κλιματική κρίση εξελίσσεται με σχετικά αργούς ρυθμούς, σε σχέση π.χ. με μια παγκόσμια οικονομική κρίση ή μια πανδημία, δεν σημαίνει ότι μπορεί να υποτιμηθεί, ούτε ότι μπορούν να γίνονται πλέον ανεκτές υπεκφυγές όπως αυτές που μας έφεραν έως εδώ.
Σκοπός της συνόδου της Γλασκώβης (της 26ης κατά σειρά με το ίδιο αντικείμενο…) είναι να παρακινήσει η μία χώρα την άλλη ώστε όλες, από κοινού, να δεσμευθούν ότι θα μειώσουν τους ρύπους όσο ζητάει η επιστήμη και όχι όσο θεωρούν πολιτικά συμφέρον.
Κάποιοι ηγέτες θα μεταβούν στη Γλασκώβη και κάποιοι όχι, στοιχείο που προδίδει τις ψυχρές διπλωματικές σχέσεις μεταξύ βασικών παικτών της παγκόσμιας οικονομίας, χωρίς ωστόσο να προδιαγράφει αρνητικό αποτέλεσμα. Θα μπορούσε, με άλλα λόγια, η Κίνα να δεσμευθεί, π.χ., ότι οι ρύποι της θα σταματήσουν να αυξάνονται από το 2025, αντί για το 2030, χωρίς να χρειάζεται να παρίσταται στη Γλασκώβη ο Κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ αυτοπροσώπως (δεν υπάρχουν ενδείξεις για κάτι τέτοιο, δυστυχώς για όλους, διότι η Κίνα εκπέμπει περισσότερους ρύπους από κάθε άλλη χώρα). Αντιστρόφως, ο Αυστραλός πρωθυπουργός Σκοτ Μόρισον μπορεί να βρεθεί στη Γλασκώβη παρότι δεν έχει ανακοινώσει κάποιο πρόγραμμα μείωσης ρύπων αντίστοιχο με τις τεράστιες κατά κεφαλήν εκπομπές ρύπων της χώρας του.
Εταιρείες ορυκτών καυσίμων, οι οποίες εδώ και δεκαετίες επιχειρούν να αυτοπροβληθούν ως «μέρος της λύσης», δεν έγιναν δεκτές στις εκδηλώσεις πέριξ της συνόδου.
Το παράδειγμα των «δεσμεύσεων» που ανακοίνωσε η Αυστραλία είναι διδακτικό, αλλά πριν στραφούμε σε αυτό, μία σημείωση για το ποιοι, επιτέλους, δεν θα βρίσκονται στη σύνοδο. Εταιρείες ορυκτών καυσίμων, οι οποίες εδώ και δεκαετίες επιχειρούν να αυτοπροβληθούν ως «μέρος της λύσης», δεν έγιναν δεκτές στις διάφορες εκδηλώσεις πέριξ της συνόδου, μια καινοτομία της Γλασκώβης για την οποία πίεζαν επί χρόνια οι ακτιβιστές. Το όλο νόημα της καταπολέμησης της κλιματικής κρίσης είναι να σταματήσουν να υπάρχουν το ταχύτερο δυνατόν οι εταιρείες ορυκτών καυσίμων· είναι προφανές ότι αν τους δοθεί λόγος, θα κάνουν τα πάντα για να αποτρέψουν την εξέλιξη αυτή.
Στον τομέα της υγείας υπάρχει το προηγούμενο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ο οποίος, όταν αποφάσισε να πάρει σοβαρά τη μάχη κατά του καπνίσματος, έδωσε εντολή να περικοπούν στον μέγιστο δυνατό βαθμό οι επαφές με την καπνοβιομηχανία.
Η «περιστρεφόμενη πόρτα»
Το επόμενο βήμα είναι να παταχθεί η «περιστρεφόμενη πόρτα», που έχει οδηγήσει τουλάχιστον 70 πρώην αξιωματούχους, μεταξύ αυτών και την πρώην υπουργό Ενέργειας της Βρετανίας, Αμπερ Ραντ, σε θέσεις συμβούλων κολοσσών ορυκτών καυσίμων. Οι εταιρείες εξακολουθούν να χρησιμοποιούν την οικονομική ισχύ τους για να αποτρέψουν, με στοχευμένο λόμπινγκ και πολύπλευρη άσκηση επιρροής, την υιοθέτηση πολιτικών που θα επισπεύσουν την ενεργειακή μετάβαση.
Ενα παράδειγμα τέτοιων πολιτικών, οι οποίες δεν υλοποιούνται, είναι το εξής: Στη Βρετανία βρίσκονται σε εξέλιξη τις τελευταίες εβδομάδες διαμαρτυρίες της οργάνωσης Ιnsulate Britain («Μονώστε τη Βρετανία») με αίτημα να εκπονηθεί γιγάντιο πρόγραμμα θερμικής αναβάθμισης κτιρίων, ώστε έως το 2030 να μην υπάρχουν στη χώρα κτίρια-σουρωτήρια, εξοικονομώντας καύσιμα και καταπολεμώντας την ενεργειακή φτώχεια. Πρόκειται για ένα αίτημα καίριο από όλες τις απόψεις, αλλά η βρετανική κυβέρνηση δεν ενδιαφέρεται για ευρείες παρεμβάσεις στον τομέα αυτό, όπως δεν ενδιαφέρεται να στείλει σημάδια που πραγματικά θα αποθάρρυναν τις αεροπορικές μεταφορές, προς όφελος των σιδηροδρομικών, όπως θα ήταν π.χ. η καθιέρωση φόρου συχνών πτήσεων, αντί των καθιερωμένων μπόνους προς όσους διανύουν περισσότερα μίλια.
Η αμερικανική κυβέρνηση από την άλλη πλευρά βρίσκεται σε μεταβατική φάση, καθώς ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν αναχώρησε από τις ΗΠΑ χωρίς το Κογκρέσο να έχει ολοκληρώσει τις διαπραγματεύσεις για το πακέτο μέτρων κλιματικής και κοινωνικής πολιτικής που είναι γνωστό ως Build Back Better.
Μια εσωτερική νίκη του Μπάιντεν στον τομέα αυτό θα ήταν σίγουρα χρήσιμη για να παρακινήσει τις διστακτικές χώρες να φανούν πιο φιλόδοξες. Ακόμη πιο σημαντικό για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης στις συνομιλίες θα ήταν εάν οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι άλλες ανεπτυγμένες χώρες τηρούσαν τις υποσχέσεις που είχαν δώσει στο Παρίσι για χρηματοδότηση της ενεργειακής μετάβασης των χωρών που δεν έχουν τα αναγκαία μέσα.
Μετάθεση ευθυνών
Επιστρέφοντας στη «λύση» που παρουσίασε ο Αυστραλός πρωθυπουργός Σκοτ Μόρισον και η οποία συνοψίζεται στη φράση «τεχνολογία, όχι φόροι», παρατηρεί κανείς μια πίστη σε μαγικές λύσεις, που θα επαρκέσουν από μόνες τους, χωρίς να παρέμβει το κράτος. Είναι αλήθεια ότι, παρά την αδιαφορία της κεντρικής κυβέρνησης, αυτή τη στιγμή στην Αυστραλία περίπου ένα στα τέσσερα κτίρια έχει φωτοβολταϊκά συστήματα στη στέγη. Ομως οι κυβερνήσεις δεν μπορούν απλώς να πετάξουν το μπαλάκι στους πολίτες, όσο μεγάλη σημασία και αν έχουν οι δράσεις που αναλαμβάνονται και σε ατομικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης. Παραδείγματος χάρη, πώς θα διαχειριστεί η Αυστραλία το γεγονός ότι το 2025 η παραγωγή ενέργειας από τον ήλιο αναμένεται να μεγαλώσει τόσο ώστε να καλύψει πλήρως τις ενεργειακές ανάγκες των μεσημεριανών ωρών; Χωρίς κίνητρα για συστήματα αποθήκευσης και σοβαρό σχεδιασμό για την υλοποίηση της ενεργειακής μετάβασης, θα χαθούν σημαντικές ευκαιρίες. Το ίδιο συμβαίνει και για τις ατομικές δράσεις. Μετρήσεις μεταξύ πολιτών στον ανεπτυγμένο κόσμο έχουν δείξει ότι η καλύτερη δράση που μπορούν να αναλάβουν προκειμένου να προστατέψουν το κλίμα (εξοικονόμηση 2,4 τόνων διοξειδίου κατ’ άτομο ετησίως) είναι να μη χρησιμοποιούν Ι.Χ. Δεν νοείται, όμως, να περιμένουν οι τοπικές και εθνικές αρχές ότι μπορεί κάτι τέτοιο να συμβεί χωρίς να αναλάβουν τις ευθύνες (ενίσχυση συγκοινωνίας, υποδομών βιώσιμης κινητικότητας) που τους αναλογούν.
Η ανθρωπότητα επέλεξε… λάθος
Δεν οδηγηθήκαμε εδώ που βρισκόμαστε, στον κλιματικό γόρδιο δεσμό, από ένα παιχνίδι συμπτώσεων και ανεξέλεγκτων παραμέτρων: η ανθρωπότητα είχε επιλογές και τις έκανε. Καμία ανώτερη δύναμη δεν μας πέταξε στην Ιστορία: εμείς επιδιώξαμε τους ανταγωνισμούς, τους πολέμους, τις υποδουλώσεις για κλοπή πόρων, τη βία, τους αυτοκτονικούς τρόπους ανάπτυξης, τη διαχείριση του πλανήτη ως ανταλλάξιμου και εκμεταλλεύσιμου πόρου.
Καμία ανώτερη δύναμη δεν μας πέταξε στην Ιστορία: εμείς επιδιώξαμε τη διαχείριση του πλανήτη ως χωματερής και υπερεκμεταλλεύσιμου πόρου.
Και τώρα η ανθρωπότητα ή, μάλλον, εκείνοι που βρίσκονται στην κορυφή της παγκόσμιας ιεραρχίας έχουν επιλογές και τις κάνουν: δεν επενδύουν στην καθαρή ενέργεια με τον ρυθμό που απαιτείται (τριπλάσιο) για τον μηδενισμό των εκπομπών αέριων ρύπων έως το 2050. Τα θεωρητικώς περιοριζόμενα μέχρι οριστικής εγκατάλειψης ορυκτά καύσιμα εξακολουθούν να καλύπτουν το 83% της πρωτογενούς ενεργειακής ζήτησης. Δεν εκπληρώνουν, αλλά κι αν εκπλήρωναν τις σημερινές δεσμεύσεις τους, θα είχαμε όχι μείωση (κατά 45%) αλλά αύξηση (κατά 16,3%) των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου έως το 2030. Δεν επιλέγουν τις γρήγορες μεταρρυθμίσεις, που θα απέτρεπαν νέες ενεργειακές κρίσεις και ενδεχόμενες λαϊκές εξεγέρσεις κατά των πολιτικών για το κλίμα. Στρέφουν τα νώτα στον χρόνο. Δεν διέθεσαν στις αναπτυσσόμενες χώρες τα υποσχεθέντα 100 δισ. δολάρια ετησίως για την προσαρμογή τους στην κλιματική αλλαγή. Μετατρέπουν σε αρχές τα μεγάλα λάθη.
Αιώνες αφότου οι αποικιακές δυνάμεις έστησαν ένα μέρος του σκηνικού για την περιβαλλοντική κρίση, αρκετές κυβερνήσεις εξακολουθούν να πιστεύουν ότι το πρόβλημα θα το λύσει η αγορά. Δεν το λύνει. Η εμπορία εκπομπών και οι φόροι άνθρακα δεν αναχαίτισαν τη γεωμετρική αύξηση των ρύπων. Ενώ τα παίγνια, η παραπληροφόρηση από τους μετέχοντες στην παγκόσμια ενεργειακή σκακιέρα, τα προσκόμματα στη μετάβαση σε ουδέτερο αποτύπωμα πολλαπλασίασαν τις επαληθεύσεις του κακού, επιτάχυναν την έλευση του κλιματικού καταπέλτη. Μυωπικές και παράλογες, άνευ ανθεκτικού νοήματος η υπερεξάντληση των πόρων και η άρνηση για μείωση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων. Οι ασθένειες, οι λιμοί, οι πολύνεκρες καταστροφές πλήττουν έμμεσα και τους ίδιους. Ενα δισεκατομμύριο άνθρωποι εκτιμάται ότι θα εκτοπίζονται κάθε που η θερμοκρασία θα αυξάνεται κατά ένα βαθμό, ταράζοντας τα σχέδια και των «θωρακισμένων» εχόντων. Τα 5,2 τρισ. δολάρια ετησίως άγγιξε το κόστος των επιπτώσεων της χρήσης ορυκτών καυσίμων. Μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες δέχονται πύρινα βέλη για την αδράνειά τους από τους μετόχους τους, που βλέπουν τις εκπομπές να καθιστούν τις επενδύσεις τους επισφαλείς. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας ζήτησε τη διακοπή της αναζήτησης νέων κοιτασμάτων ορυκτών καυσίμων, όμως την έρευνα και εξόρυξή τους απαγόρευσαν ελάχιστες χώρες, με αμελητέα παρουσία (Ιρλανδία, Ισπανία, Μπελίζ, Δανία, Γροιλανδία, Γαλλία) σε σύγκριση με τους κολοσσούς της παραγωγής πετρελαίου, φυσικού αερίου και άνθρακα – ΗΠΑ, Σαουδική Αραβία, Ρωσία, Κίνα, Καναδάς, Ιράκ, Ιράν, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Κατάρ, Ινδία… Τα έργα για την άντληση ορυκτών καυσίμων εξακολουθούν να χρηματοδοτούνται (με 2,7 τρισ. δολάρια την τελευταία τριετία) και οι αγορές ενέργειας να απορρυθμίζονται περαιτέρω, με την αποδιοργάνωση να μετατοπίζεται από τις χρεοκοπημένες κρατικές ενεργειακές βιομηχανίες σε ανοιχτά συστήματα όπου οι τιμές καθορίζονται από τις ευμετάβλητες αγορές. Ενα καυτό κουβάρι αντικρουόμενων δυνάμεων γιγαντώνεται και στο πηλίκον μείον, ενώ ένα τεράστιο νέφος σύγχυσης εξαπλώνεται για το ποια καθαρή τεχνολογία είναι λιγότερο επιβλαβής. Τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν τις εχθρεύονται μόνον οι ακροδεξιοί της Ευρώπης («οι ανεμογεννήτριες είναι σαν τους μετανάστες» είχε πει η Λεπέν, «όλοι συμφωνούν ότι τις χρειαζόμαστε, όμως κανείς δεν τις θέλει στην πίσω αυλή του», ενώ και το ακροδεξιό Κόμμα των Φινλανδών είχε εξαπολύσει μεγάλη εκστρατεία εναντίον τους) αλλά και μερίδες της άλλης πλευράς του πολιτικο-ιδεολογικού τόξου.
Στην επικείμενη COP26, την κρίσιμη διάσκεψη για το κλίμα στη Γλασκώβη, θα μιλήσουν πολλοί, θα δεσμευθούν λίγοι και ακόμη λιγότεροι θα πράξουν. Οι πολίτες του κόσμου ανησυχούν, δεν είναι όλοι ηττοπαθείς «ρεαλιστές», υπάκουοι στην κατάρα, ή ανήξεροι που ζουν σε ένα αιώνιο παρόν, σε έναν εξωπραγματικό κυκλικό χρόνο, όμως αδυνατούν να επαναπροσδιορίσουν έναν νέο τρόπο ζωής, παγιδευμένοι στη βολική συνήθεια. Εως ότου ξεβολευτούν από το ήδη ορατό τσουνάμι αλληλοδιάδοχων ολέθρων. Το σοκ της καταστροφής, όχι η μαλλιασμένη γλώσσα των επιστημόνων, θα ωθήσει σε γιγαντιαίες αλλαγές. Πολύ αργά.
Προσοχή στο κενό μεταξύ λόγων και έργων για το κλίμα
Κάποτε η κλιµατική αλλαγή ήταν πηγή ανησυχίας και έγνοιας για λίγους. Πέρασαν τα χρόνια χωρίς να δοθεί η δέουσα προσοχή και πολιτική σημασία στο θέμα και κάπως έτσι η «αλλαγή» εξελίχθηκε σε «κρίση». Καθώς η κλιματική αλλαγή πλησιάζει όλο και πιο απειλητικά στο όριο της αύξησης της μέσης πλανητικής θερμοκρασίας κατά 1,5° C, «κατώφλι» που έχει χαρακτηριστεί ως το τελευταίο όριο πριν από την κλιματική κατάρρευση, το 2021 είναι χρονιά-ορόσημο για την πανανθρώπινη δράση που είναι απαραίτητη ώστε να αναστραφεί αυτή η πορεία προς το σημείο πέρα από το οποίο το χάος θα είναι η νέα κανονικότητα.
Δυστυχώς, ένα φαινόμενο που μελετούν αφοσιωμένοι κλιματικοί επιστήμονες, και για το οποίο χτυπούν καμπάνες κινδύνου μαζί με τις περιβαλλοντικές οργανώσεις επί δεκαετίες, έπρεπε να φτάσουμε να το βιώνουμε με τον πιο επώδυνο τρόπο για να μπει επιτέλους για τα καλά στην πολιτική ατζέντα.
Σήμερα, λοιπόν, ξεκινά η περίφημη 26η Παγκόσμια Διάσκεψη για το Κλίμα στη Γλασκώβη. Πέρα από το πολιτικά και θεσμικά σύνθετο της όλης αυτής διαδικασίας, τέσσερα είναι τα βασικά στοιχήματα που πρέπει να κερδηθούν στη Γλασκώβη:
• Παγκόσμια συμφωνία σε στόχο μείωσης των εκπομπών κατά 50% έως το 2030 και επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας το αργότερο έως το 2050, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος συγκράτησης της θερμοκρασίας σε 1,5° C, όπως προβλέπει η Συμφωνία του Παρισιού.
• Ενσωμάτωση αποτελεσματικών πολιτικών προστασίας της φύσης στις στρατηγικές αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης.
• Ενίσχυση της αναγκαίας πλέον προσαρμογής στην κλιματική κρίση.
• Αύξηση και ευθυγράμμιση της χρηματοδότησης με τους κλιματικούς στόχους, αποκλείοντας τη δημόσια χρηματοδότηση του ορυκτού αερίου και της πυρηνικής ενέργειας, των οποίων τα λόμπι πλέον επιδιώκουν να χαρακτηριστούν ως περιβαλλοντικά φιλικές ώστε να διεκδικήσουν κρατικές ενισχύσεις.
Πώς σχετίζονται όμως όλα αυτά με την εξαιρετικά ευάλωτη στην κλιματική κρίση Ελλάδα; Στον τομέα της κλιματικής και ενεργειακής πολιτικής, η χώρα μας αναμφίβολα έκανε ένα γενναίο βήμα με την απόφασή της να προχωρήσει στην απολιγνιτοποίηση. Δεν φτάνει όμως αυτό. Πριν από μερικούς μήνες, από το βήμα της Βουλής, ο Ελληνας πρωθυπουργός ανακοίνωσε την πρόθεση της κυβέρνησης να διαμορφώσει εθνικό κλιματικό νόμο, όπως άλλωστε ήδη έχουν κάνει 12 άλλες χώρες της Ε.Ε. Εκλεισε μάλιστα την ομιλία του με μια ευχή: «Η Ελλάδα να μην είναι ουραγός αλλά πρωταγωνιστής, με τολμηρές αποφάσεις, έξυπνες πολιτικές, κινητοποίηση δημοσίων πόρων όπου αυτό είναι αναγκαίο, ώστε αυτή τη μεγάλη υπαρξιακή κρίση να τη μετατρέψουμε σε μια μεγάλη ευκαιρία».
Για να γίνει η ευχή πράξη είναι πολύ συγκεκριμένες οι επιλογές που έχει μπροστά της η κυβέρνηση. Να δείξει τόλμη, θέτοντας ως στόχο την κλιματική ουδετερότητα έως το 2045 και τη μείωση των εκπομπών κατά 65% έως το 2030, όπως ακριβώς επιτάσσει η επιστήμη και όπως έχει ήδη αποφασίσει η Γερμανία. Σε ό,τι αφορά την παραγωγή της καθαρής ενέργειας, να μετασχηματίσει το σύστημα ηλεκτροπαραγωγής σε 100% ΑΠΕ έως το 2035. Και φυσικά, να δώσει ένα τέλος στο περιβαλλοντικά και κλιματικά καταστροφικό κεφάλαιο της εξόρυξης υδρογονανθράκων. Δεν νοείται «κλιματικός πρωταγωνιστής» να μην παίρνει θέση κατά της περαιτέρω εξάπλωσης των προγραμμάτων εξόρυξης ορυκτών καυσίμων, όπως το πετρέλαιο και το αέριο. Ο ίδιος άλλωστε ο –παραδοσιακά συντηρητικός– Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας προειδοποιεί ότι η εξόρυξη νέων κοιτασμάτων πετρελαίου και ορυκτού αερίου δεν είναι συμβατή με τον κρίσιμο στόχο του 1,5° C.
Το τραύμα από τις καταστροφικές πυρκαγιές είναι ακόμα νωπό, με την κοινωνία να βιώνει τώρα το πλήγμα της ενεργειακής κρίσης, και όλα αυτά εν μέσω πανδημίας. Θα πρέπει επιτέλους να συμφωνήσουμε ότι οι πολιτικές πρόληψης είναι με διαφορά το πιο αποτελεσματικό εργαλείο που έχουμε για να αναχαιτίσουμε την κλιματική κρίση και να εξασφαλίσουμε συνθήκες ευημερίας για όλους τους πολίτες. Οι πολιτικές απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα και προστασίας της φύσης έχουν μόνο οφέλη και ευκαιρίες για τη χώρα μας. Είναι η στιγμή για τολμηρές ηγεσίες που μπορούν να γεφυρώσουν το κενό φιλοδοξίας, να καλύψουν την απόσταση μεταξύ λόγων και αναγκαίων έργων και δράσης. Μακάρι η COP26 να σηματοδοτήσει τη δεκαετία της δράσης.
* Ο κ. Δημήτρης Καραβέλλας είναι γενικός διευθυντής του WWF Ελλάς.
Η κλιματική κρίση επηρεάζει ήδη το 85% των ανθρώπων
Καύσωνες, καταστροφή καλλιεργειών κ.α.
Το βιώνουμε πλέον εμπειρικά, το αποδεικνύουν περίτρανα και οι μελέτες. Από κάθε άποψη η κλιματική κρίση είναι ήδη εδώ. Νέα έρευνα που δημοσιεύθηκε στις αρχές της εβδομάδας στο περιοδικό Nature Climate Change ανέλυσε δεδομένα από 100.000 φαινόμενα παγκοσμίως που συνδέονται με την υπερθέρμανση του πλανήτη – από πλημμύρες και κύματα καύσωνα μέχρι καταστροφές στις καλλιέργειες και απότομες αλλαγές στις θερμοκρασίες. Το συμπέρασμα είναι μια απεγνωσμένη έκκληση για άμεση δράση, καθώς περίπου το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει ήδη επηρεαστεί από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, έχοντας βιώσει καιρικά φαινόμενα που επιδεινώθηκαν από τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον.
«Διαθέτουμε πλέον μια τεράστια βάση τεκμηρίων που αποδεικνύει περίτρανα πώς η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τις κοινωνίες μας και τα οικοσυστήματά μας», ανέφερε στην Washington Post ο επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης, Μαχ Κάλαχαν, από το Ερευνητικό Ινστιτούτο Mercator που εδρεύει στο Βερολίνο. «Η κλιματική αλλαγή είναι ορατή και αισθητή σχεδόν παντού στον κόσμο», συμπλήρωσε, τονίζοντας πως έχει ήδη επηρεάσει πάνω από το 80% της χερσαίας έκτασης του πλανήτη μας. Κύριο χαρακτηριστικό της μελέτης του Κάλαχαν και της ομάδας του ήταν η αξιοθαύμαστη έκτασή της. Οι επιστήμονες μελέτησαν εξονυχιστικά σχεδόν κάθε έρευνα που δημοσιεύθηκε από το 1951 έως το 2018 και αναφερόταν στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής – ένα επίτευγμα που έγινε δυνατό χάρη στη βοήθεια υπολογιστικών συστημάτων και των πρόσφατων αλμάτων στη μηχανική μάθηση. Η ολιστική αυτή προσέγγιση επέτρεψε στους μελετητές να προσδιορίσουν το πού επικεντρώνονται οι μέχρι σήμερα έρευνες, καθώς και τα πεδία στα οποία παραμένουν σημαντικά χάσματα στην κατανόηση των επιπτώσεων της ανθρώπινης δραστηριότητας στο κλίμα και στον πλανήτη.
Ενα πρώτο, αναμενόμενο συμπέρασμα αφορά τη μεγάλη αύξηση του αριθμού των ερευνών που καταπιάστηκαν με την κλιματική αλλαγή τα τελευταία χρόνια – αποτέλεσμα των ολοένα και πιο αισθητών επιπτώσεών της. Ο Κάλαχαν και η ομάδα του ανακάλυψαν πως από το 1951 μέχρι το 1990 είχαν δημοσιευθεί μονάχα 1.500 αντίστοιχες μελέτες, ενώ μόνο την τελευταία πενταετία δημοσιεύθηκαν πάνω από 80.000. Στην ανασκόπησή τους οι συγγραφείς της μελέτης προσδιόρισαν επίσης τις τάσεις που επικρατούν όσον αφορά τη διαθεσιμότητα συγκεκριμένων δεδομένων και τη μελέτη συγκεκριμένων οικοσυστημάτων. Συμπέραναν πως η συντριπτική πλειονότητα των μελετών επικεντρώθηκαν στην έρευνα των επιπτώσεων σε χερσαία οικοσυστήματα, καθώς και σε οικοσυστήματα γλυκού νερού, πιθανώς μια συνέπεια της άρρηκτης σύνδεσης των συστημάτων αυτών με την ανθρώπινη παραγωγική δραστηριότητα. Από την άλλη, τα λιγότερα δεδομένα που διαθέτουμε αφορούν τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής στα βουνά, το χιόνι και τα επίπεδα πάγου, μια έλλειψη που εξηγείται από τη μη παρουσία ανθρώπων σε αυτές τις περιοχές· προκαλεί όμως ανησυχία, καθώς στους πόλους του πλανήτη παρατηρούνται, συνήθως, οι πιο τρομακτικές συνέπειες της αλλαγής της θερμοκρασίας.
Χάσμα αποτίμησης
Ισως το σημαντικότερο συμπέρασμα από τη συνολική μελέτη των ερευνών για την κλιματική αλλαγή αφορά το «χάσμα της αποτίμησής της», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Κάλαχαν. Σημειώνει πως η ανισότητα στη χρηματοδότηση των ερευνών οδηγεί στη δυσανάλογη καταγραφή των επιπτώσεων σε πλούσιες χώρες, ενώ στα φτωχότερα κράτη η μελέτη βρίσκεται σημαντικά πίσω. Ετσι, οι χώρες υψηλού εισοδήματος, και κυρίως τα κράτη της Βόρειας Αμερικής και της Ευρώπης, έχουν διπλάσιο αριθμό αποδεικτικών στοιχείων που αποδίδουν τις αλλαγές στο κλίμα στην ανθρώπινη δραστηριότητα συγκριτικά με χώρες χαμηλού εισοδήματος. Φυσικά, αυτό δεν αντανακλά την πραγματικότητα της κλιματικής κρίσης, διότι τα φτωχότερα κράτη επηρεάζονται ακόμα περισσότερο λόγω της έλλειψης σχεδίων ετοιμότητας και καταπολέμησης των φυσικών καταστροφών, που ολοένα και πληθαίνουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη.
Οι επιπτώσεις στην υγεία
Υπό το πρίσμα της υγείας προσπάθησε να αντικρίσει το υπαρξιακό ζήτημα της κλιματικής κρίσης ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, σε έκκληση που απηύθυνε προς τους ηγέτες του πλανήτη λίγες μόλις ημέρες πριν από την παγκόσμια διάσκεψη για το κλίμα COP26. «Η καύση ορυκτών καυσίμων μάς σκοτώνει και η κλιματική αλλαγή είναι η μεγαλύτερη απειλή για την υγεία που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα», δήλωσε χαρακτηριστικά ο Οργανισμός τη Δευτέρα – μια τολμηρή αναφορά δεδομένου ότι διανύουμε ακόμα την πανδημία του κορωνοϊού. Προηγουμένως, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είχε αναφέρει πως περίπου 13,7 εκατομμύρια θάνατοι ετησίως, δηλαδή το ένα τέταρτο του παγκόσμιου συνόλου, προκλήθηκαν από περιβαλλοντικές αιτίες, όπως είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση και η έκθεση σε χημικά. Η Μαρία Νέιρα, διευθύντρια του τμήματος Περιβάλλοντος, Κλιματικής Αλλαγής και Υγείας του Οργανισμού, δήλωσε χαρακτηριστικά πως περίπου το 80% των θανάτων από ατμοσφαιρική ρύπανση ενδέχεται να αποφευχθεί μέσω της συμμόρφωσης με τις οδηγίες του ΟΗΕ.
