Επιστροφή σε Ψηφιακό περιβάλλον

ΠΑΝΔΗΜΙΑ

ΑΠΟΨΕΙΣ

Ο,τι τον σκότωσε, τώρα τον θρέφει

Ο SARS-CoV-2 έπληξε βαριά όμως δεν εξολόθρευσε τον λαϊκισμό, που με την παράταση της πανδημίας, την υποχώρηση της εμπιστοσύνης σε θεσμούς και κυβερνήσεις, τη δυτική εσωστρέφεια και τα ρήγματα στην πλανητική ομοθυμία, δείχνει γοργά να ανακάμπτει. Η μνήμη είναι εύθραυστη, θρυμματίζεται εύκολα εάν εκτεθεί στον ορμητικό ρου των ψευδοφιλελεύθερων, παρανοϊκών, σκοταδιστικών ιδεών, στην τρομακτική δύναμη των πόνων και των παθών. Τμήμα της ανθρωπότητας μοιάζει με τον αναρρωνύοντα που λαχταρά την αποδραμούσα αρρώστια.

Η οικονομική κρίση οδήγησε τους λαϊκιστές στην εξουσία και η πανδημική κρίση τούς αποκαθήλωσε. Οχι όλους. Μάλιστα, ο ακροδεξιός πρόεδρος της Βραζιλίας Ζαΐρ Μπολσονάρο αναδείχθηκε πρόσωπο της χρονιάς, το άτομο με τη μεγαλύτερη επιρροή, θετική ή αρνητική, για το 2021, από τους αναγνώστες του περιοδικού ΤΙΜΕ – αν και τον τελευταίο λόγο θα έχουν αύριο οι συντάκτες του περιοδικού. Και ας έχει κατηγορηθεί για την επιδεικτική περιφρόνηση του πανδημικού κινδύνου, τις προκλητικές αντιεμβολιαστικές πρακτικές, τη σύνδεση του εμβολίου με το AIDS, τους υψηλότερους από ποτέ ρυθμούς αποψίλωσης του τροπικού δάσους του Αμαζονίου… Τη δεύτερη θέση κατέλαβε ο Ντόναλντ Τραμπ, την τρίτη οι εξουθενωμένοι εργαζόμενοι στο μέτωπο της υγείας, την τέταρτη ο Ρώσος ακτιβιστής Αλεξέι Ναβάλντι και την πέμπτη (!) οι επιστήμονες που ανέπτυξαν το εμβόλιο κατά της COVID-19. Πέρυσι, οι αναγνώστες του περιοδικού είχαν τοποθετήσει στην κορυφή όλους τους εργαζομένους στους τομείς πρώτης γραμμής (από τους γιατρούς έως τους ντελιβεράδες).

Οι λαϊκιστικές κυβερνήσεις, σύμφωνα με λίστα που συνέταξε το Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, είχαν από τις χειρότερες επιδόσεις ως προς την αναχαίτιση της εξάπλωσης του ιού. Μέχρι τα τέλη του 2020, Ηνωμένες Πολιτείες, Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Ηνωμένο Βασίλειο, Μεξικό ήταν μεταξύ των δέκα χωρών με τις βαρύτερες απώλειες από την πανδημία. Ντόναλντ Τραμπ και Ζαΐρ Μπολσονάρο υποβάθμισαν και πολιτικοποίησαν την κρίση, όξυναν την κοινωνική πόλωση, ενθάρρυναν την απειθαρχία στα συνιστώμενα από τους ειδικούς μέτρα. Βέβαια, δώδεκα από τις 17 εν τω συνόλω λαϊκιστικές κυβερνήσεις δεν υποτίμησαν την πανδημία, αν και έδρασαν ποικιλοτρόπως. Φιλιππίνες και Ινδία την εξέλαβαν ως ζήτημα υψίστης ασφαλείας και υιοθέτησαν δρακόντεια μέτρα. Ουγγαρία και Πολωνία άδραξαν την ευκαιρία να υφαρπάξουν εκτελεστικές εξουσίες, να διαβρώσουν τους θεσμούς, να πλήξουν τη δημοκρατία.

Μέσα στον βόμβο του άτακτου πανδημικού σφυγμού, οι λαϊκιστές δείχνουν να ανακτούν, γοργά, χαμένα εδάφη.

Μελέτες καταλογίζουν στα λαϊκιστικά αντιπολιτευτικά κόμματα ευθύνες για την πλημμελή εφαρμογή των μέτρων και την απομάκρυνση του πανδημικού τέλους. Θόλωσαν το ίχνος των σωτήριων δρόμων με τη συστηματική υπονόμευση των θεσμών, τη διάβρωση της εμπιστοσύνης στους ειδικούς και στην επιστήμη, την υπόθαλψη του αρνητισμού και των κοινωνικών εντάσεων, τη μικροπολιτική εναντίωση στη διαχείριση της πανδημικής κρίσης, το ζύγισμα μόνο αρνητικών στοιχείων, τη μυωπική θεώρηση των πρόδηλων αναγκών, την πολεμική στη διεθνή συνεργασία.

Μέσα στον βόμβο του άτακτου πλανητικού σφυγμού, οι λαϊκιστές ενίσχυσαν τις στρατηγικές επικοινωνίας που διευκόλυναν τη διάδοση των ιδεών τους, συγκεκριμένα τη διασπορά ψευδών ειδήσεων μέσω των κοινωνικών δικτύων. Μελέτες έδειξαν ότι η εμφάνιση μιας σειράς νέων θεωριών συνωμοσίας συνδέεται άμεσα με λαϊκιστικά κινήματα και λαϊκιστές ηγέτες σε όλο τον κόσμο, και ότι η παραπληροφόρηση είναι μεταξύ των παραγόντων που συνέβαλαν στην επιταχυνόμενη επανάκαμψη των λαϊκιστών. Οι λαϊκιστές της Ακροδεξιάς θα εκμεταλλευθούν τη διόγκωση των μεταναστευτικών ρευμάτων με τη λήξη της πανδημίας, την επιστροφή της τζιχαντιστικής τρομοκρατίας, τους φόβους των πολιτών μήπως τα μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής περιορίσουν δραματικά τις βολές τους, καταστήσουν τους φτωχούς φτωχότερους.

Επειτα, η πανδημία είναι μια σαρωτική πολυεπίπεδη πλανητική κρίση με μακροχρόνιες επιπτώσεις κυρίως σε όσους έχουν πληγεί περισσότερο από αυτήν. Κατά τις ευρωπαϊκές υγειονομικές αρχές, τα ποσοστά μόλυνσης και θανάτων είναι υψηλότερα μεταξύ των φτωχών, οι οποίοι κατά τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας έχουν υποστεί τη μεγαλύτερη μείωση εισοδημάτων. Κάποια στιγμή, οι κυβερνήσεις θα διακόψουν τη χρηματοοικονομική στήριξη. Και μετά; Το γνωρίζουμε άριστα εξ ιδίων. Οπου πυκνώνουν τα ερέβη, πολλαπλασιάζονται τα δεινά και οι αφορμές δακρύων, αποκτά θυμική χροιά και το παραμικρό συμβάν, η ύπαρξη, από συμφορά σε συμφορά λιγοστεύει· και πλέον, η απόσταση από τις τάξεις των λαϊκιστών είναι μια ανάσα δρόμος.

 

 

 

 

ΑΠΟΨΕΙΣ

Ανεπίδεκτοι μαθήσεως και επί πανδημίας

Επί ενάμιση χρόνο η ανθρωπότητα δοκιμάζεται. Μετράει τους νεκρούς της –τέσσερα εκατομμύρια παγκοσμίως, μια Αθήνα– και κρούσματα: διακόσια εκατομμύρια· αρκετοί από όσους νόσησαν βαριά, σημαδεύτηκαν διά βίου, σωματικά και ψυχικά. Μετράει δικαιώματα που φαλκιδεύτηκαν και ελευθερίες που αναιρέθηκαν, όχι μόνο λόγω της δεινής ανάγκης αλλά και επειδή σε πολλές χώρες η εξουσία ερμήνευσε την ανάγκη σαν χυδαία ευκαιρία.

Μετράει μυριάδες νέους άνεργους, εκτεθειμένους στις διαθέσεις της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, που η κυβέρνησή μας τη θεωρεί ενάρετη, πρόθυμη να διακονήσει το συμφέρον των εργαζομένων με ρεπό κτλ.· ίσως επειδή κορυφαία στελέχη της μπήκαν στη δουλειά σε συνθήκες θερμοκηπίου απολύτως προστατευτικού, σε πόστα εξασφαλισμένα, αδρώς αμειβόμενα και επί της ουσίας ανεύθυνα. Αλλά ας μην είμαστε άδικοι. Το γνώρισμα αυτό δεν λείπει από καμία κυβέρνηση. Συνήθως τα προβλήματα των «απλών» ανθρώπων καλούνται να τα λύσουν άνθρωποι που ουδέποτε υπήρξαν «απλοί» και ουδέποτε τους προβλημάτισε κάτι στα σοβαρά.

Μετράει τα κύματα της πανδημίας η ανθρωπότητα, πρώτο – δεύτερο – τρίτο. Και τρέμει στη σκέψη ότι το τέταρτο ίσως είναι το δεινότερο, εξαιτίας των γνωρισμάτων της μετάλλαξης Δ. Μας προειδοποιούν οι λοιμωξιολόγοι αλλά τους ακούμε όλο και λιγότεροι, όλο και λιγότερο προσεχτικά. Συνηθίσαμε το πικρό μέτρημα, τον κίνδυνο, τις απώλειες; Μειώθηκε από την επανάληψη η ισχύς του μηνύματος των ειδημόνων; Μας αποπροσανατολίζει η διχογνωμία τους σε πολλά κρίσιμα ζητήματα, από τη χρήση της μάσκας έως τις ηλικιακές ομάδες για τις οποίες ενδείκνυται το τάδε εμβόλιο;
Τους τσουβαλιάσαμε όλους, κατά τη συνήθειά μας, σαν υποτακτικούς των πολιτικών, επειδή είδαμε κάποιους ελάχιστους, στην Ελλάδα και αλλού, να συμμορφώνονται δίχως αντίσταση σε υποδείξεις επιστημονικά αναλφάβητων πλην εξουσιαζόντων, εξοπλισμένων με τη ρομφαία της Αυθεντίας και κυκλωμένων από τα μιντιακά εξαπτέρυγα της κολακείας; Ολα αυτά πάντως, αλλά και η βαριά μελαγχολία που προκάλεσε ο πολύμηνος εγκλεισμός, μας εξωθούν να πιστέψουμε ότι βγήκαμε πια σε ασφαλή νερά και μπορούμε να κολυμπήσουμε ακίνδυνα.

Η πανδημία έδειξε και δίδαξε πολλά, δυσάρεστα όλα. Μας θύμισε πρώτα πρώτα ότι ο άνθρωπος, παρά τις ψευδαισθήσεις του, δεν είναι παντοδύναμος. Τα όπλα που κατασκεύασε η επιστήμη μάς έχουν οδηγήσει σε πολύ καλύτερη θέση από τη θέση στην οποία βρίσκονταν οι παππούδες και οι προπαππούδες μας όταν αντιμετώπιζαν την ισπανική γρίππη ή την πανούκλα, παραμένουμε όμως τρωτοί. Και αδιόρατες να είναι οι τρυπούλες πάνω στην ασπίδα μας, οι ιοί, μάλλον οι παλαιότεροι κάτοικοι του πλανήτη, μπορούν να τρυπώσουν, να μας αιφνιδιάσουν, να μας αφοπλίσουν. Αντιδρούμε ταχύτερα απ’ ό,τι σε άλλες εποχές, καμιά αντίρρηση. Και πάλι όμως θα χρειαστεί να πονέσουμε πολύ και να καταβάλουμε μεγάλο κόστος ώσπου να ξανανασάνουμε ελεύθεροι. Ενάμιση χρόνο τώρα ζούμε σε καθεστώς υγειονομικής ανελευθερίας, η οποία σε πολλές χώρες μετατράπηκε και σε μερική έστω πολιτική ανελευθερία. Τίποτε δεν εγγυάται πως όταν πατήσουμε επιτέλους στο τερπνό «μετά» θα μας επιστραφούν τα απολεσθέντα εύκολα και απλά, αυτονόητα. Το αντίθετο είναι πολύ πιο πιθανό. Κανένας σφιχτοχέρης δεν θα σου προσφέρει το παραμικρό, αν δεν το απαιτήσεις, και κατά προτίμηση όχι μόνος αλλά από κοινού με τους κοινωνικά ομοίους σου.

Το δεύτερο που μας έδειξε η πανδημία είναι πως ο ανθρωπογενής κλονισμός της φύσης, η διατάραξη της ισορροπίας της, ζητάει την πληρωμή του, κι είναι βαριά. Το ζευγάρι Υβρις – Τίσις δεν είναι αχώριστο μονάχα στις αρχαιοελληνικές τραγωδίες, στα εδάφη της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, αλλά και στον πραγματικό βίο. Δεν αυθαιρετούσε άλλωστε ο στοχασμός των τραγωδών. Την αυθεντική ζωή των θνητών μελετούσε ο λόγος τους.
Για την προέλευση του κορωνοϊού δεν είμαστε βέβαιοι ακόμα. Τα σενάρια, μισό επιστημονικά – μισό πολιτικά, συσκοτίζουν παρά διαφωτίζουν. Βέβαιο είναι ωστόσο, και σε αυτό επιμένουν οι ειδικοί, εν προκειμένω περιβαλλοντολόγοι και λοιμωξιολόγοι, ότι η εισβολή του χωροκατακτητικού ανθρώπινου είδους στις ελάχιστες περιοχές που έχουν απομείνει παρθένες, ανατρέπει ισορροπίες χιλιετιών. Αν οι αλεπούδες, τα κογιότ, τα καγκουρό ή τα αγριογούρουνα (τα βλέπουμε και στην Ελλάδα έτοιμα να ανακαλύψουν την αστική ζωή) γίνονται κι αυτά εισβολείς, ανταπαντώντας στην εισβολή των ανθρώπων στη δική τους ζώνη, γιατί να μη μεταναστεύσουν και οι ιοί, παρασιτώντας στο σώμα κάποιου από τα πολλά τετράποδα ή φτερωτά πλάσματα που αναγκάζονται να γίνουν οικολογικοί πρόσφυγες;

Θέλουν κι αυτοί να ζήσουν, κι ας μας φαίνεται περίεργο. Προορισμός τους είναι η ίδια η γυμνή ζωή, η επιβίωση του είδους τους. Και μάλιστα των ποιοτικότερων μελών του, δηλαδή των πλέον επικίνδυνων για τη δική μας υγεία. Οι μεταλλάξεις δεν είναι παρά τα πειστήρια της ευφυΐας των ιών. Οσοι παραμένουν ανεμβολίαστοι, όποιο κι αν είναι το πρόσχημα ή το επιχείρημά τους, προσφέρουν στον ιό ένα τεράστιο εργαστήριο για να πειραματιστεί και να πετύχει –εις βάρος μας– την επιθετικότερη μετάλλαξη.

Ανεμβολίαστοι, όχι όμως επειδή το επιθυμούν αλλά επειδή η πατρίδα τους διαθέτει ελάχιστα εμβόλια, παραμένουν πολύ μεγάλοι πληθυσμοί στην Αφρική, την Ασία, τη Λατινική Αμερική. Ο Παγκόσμος Οργανισμός Υγείας κουράστηκε να λέει και να ξαναλέει το αυτονόητο σε ώτα μη ακουόντων. Οτι δεν γίνεται να θωρακιστεί ο πλανήτης μας αν τεράστιες εκτάσεις του παραμείνουν στη δικαιοδοσία και στις ορέξεις του κόβιντ. Το τρίτο που μάθαμε όμως από την πανδημία, που ξαναμάθαμε καλύτερα, είναι ότι ο κόσμος μας εξακολουθεί να πορεύεται βαθιά χωρισμένος σε πλούσιους και φτωχούς, ισχυρούς και αδύναμους, κυρίαρχους και αναλώσιμους.

Ο,τι συμβαίνει στο εσωτερικό κάθε χώρας, όπου η αξία της ζωής κάθε ανθρώπου είναι αντιστρόφως ανάλογη της απόστασής του από τα κέντρα της εξουσίας, της κάθε είδους εξουσίας, συμβαίνει και στη μεγάλη κλίμακα, την οικουμενική. Οσοι πίστευαν ότι τα σύνορα και τα τελωνεία διατηρούν τη σημασία και την ισχύ τους και επί πανδημιών, φαντάζονταν πως η μετάλλαξη Δ θα περιοριστεί στην Ινδία, ή τέλος πάντων θα φτάσει αποδυναμωμένη στην Αμερική και στην Ευρώπη. Τώρα διαπιστώνουν πανικόβλητοι ότι η Γη είναι στρογγυλή, οι δε ιοί προσφυγεύουν μεν για να επιβιώσουν, δεν εγκλωβίζονται όμως σε ψευδεπίγραφα Κέντρα Υποδοχής ούτε και επαναπροωθούνται. Ενσωματώνονται πανεύκολα σε κάθε προορισμό, με το ρήμα «ενσωματώνομαι» να αποκτά εδώ μια φρικαλέα κυριολεξία.

Το τέταρτο λοιπόν που μας έμαθε η πανδημία είναι ότι δεν μαθαίνουμε από τα παθήματά μας. Πιστεύουμε πως ο χώρος που μας δόθηκε να κατοικήσουμε είναι ανεξάντλητος σε πόρους, ο δε χρόνος που διαθέτουμε για ν’ αλλάξουμε μυαλά δεν έχει όριο. Το λάθος μας το πληρώνουμε ήδη. Αλλά πολύ πιο βαριά θα το πληρώσουν οι μελλούμενες γενιές.

ΚΟΡΩΝΟΪΟΣ, ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΜΕΤΑ

Πώς θα είναι η ζωή μας την επομένη της πανδημίας

Πώς θα είναι η ζωή μας την επομένη της πανδημίας

Οι επιδημίες είναι σαν τα ποτάμια. Κάποιες ρέουν ήρεμα, όπως συμβαίνει με την ιλαρά ή την εποχική γρίπη, και η επιστήμη έχει τα όπλα για να τις αντιμετωπίσει γρήγορα και αποτελεσματικά. Αλλες είναι ορμητικές, γίνονται πανδημίες, σαρώνουν τα πάντα στο πέρασμά τους και η Ιατρική δυσκολεύεται να τις τιθασεύσει – όπως συμβαίνει με τον SARS-CoV-2. Και οι ήπιες και οι πιο επιθετικές, ακριβώς όπως τα ποτάμια, αλλάζουν τους τόπους από τους οποίους περνούν: επηρεάζουν την ανθρωπογεωγραφία τους, τις πολιτικές ισορροπίες, την οικονομία, την τέχνη. Προκαλούν αυτό που αποκαλείται «κοινωνική απόκριση». Η Μαύρη Πανώλη, τον 14ο αιώνα, για παράδειγμα, οδήγησε στον επανασχηματισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών.

Oι επιδημίες λησμονούνται. Οι άνθρωποι διαχρονικά τις απωθούμε, μαζί με όλες τις δυσάρεστες στιγμές που ζήσαμε. Βιαζόμαστε να αποτινάξουμε από πάνω μας το βάρος του φόβου, της ανασφάλειας και του πόνου που νιώσαμε. Τις «ανακαλύπτουμε» ξανά όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με νέες επιδημίες ή πανδημίες. Μόνο τότε αυτές ενεργοποιούνται εκ νέου στη συλλογική συνείδηση και επιστρέφουν στη δημόσια συζήτηση, μαζί με τα λάθη που έγιναν στη διάρκειά τους, από τα οποία, φευ, δεν μπορέσαμε τίποτα να διδαχθούμε. Δεν τα αξιοποιήσαμε για να στοχαστούμε τι τις προκάλεσε, πώς θα μπορούσαν να προληφθούν και, κυρίως, πώς δεν θα επαναληφθούν.

Τι θα μας κληροδοτήσει, άραγε, αυτή η πανδημία; Ποια άλλα ίχνη θα αφήσει στη ζωή μας, εκτός από τη συλλογική ανοσία; Θα διδαχθούμε την αλληλεγγύη και την ενσυναίσθηση και θα γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι; Θα εμπιστευόμαστε περισσότερο το κράτος πρόνοιας; Θα επενδύσουμε στα συστήματα δημόσιας υγείας, καθώς και στην έρευνα, ώστε να είμαστε προετοιμασμένοι για την επόμενη αντίστοιχη περιπέτεια; Θα ωριμάσουμε ως πολίτες και ως κοινωνίες; Ή θα συμβεί ακριβώς το αντίθετο; Θα διευρυνθούν, δηλαδή, οι ανισότητες στον κόσμο, θα περιθωριοποιηθούν οι ευπαθείς ομάδες, θα σκληρύνουμε, θα γιγαντωθεί ο ατομικισμός μας; Είναι πιθανό στο μέλλον να δυσπιστούμε πιο πολύ απέναντι στην επιστήμη και να γοητευόμαστε μόνο από «τα ψευδοϊδανικά που αναδεικνύουν ο υλισμός και η εικονική πραγματικότητα», όπως επισημαίνει ο διακεκριμένος καθηγητής Αρχαιολογίας και κάτοχος της Εδρας Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι, Μιχάλης Κοσμόπουλος;

Ζητήσαμε από τον ίδιο και άλλους έξι σημαντικούς εκπροσώπους της επιστήμης, των γραμμάτων και των τεχνών να φτιάξουν το δικό τους «σενάριο» για την επόμενη μέρα, που «μπορεί να μην μοιάζει ακριβώς με λουλούδι παραδείσου, αλλά να φέρνει λίγο προς την κόλαση, αφού το καλό και το κακό γι’ ακόμη μια φορά θα ανασυνταχθούν ενόψει της καινούργιας μάχης τους», όπως χαρακτηριστικά λέει η συγγραφέας Ρέα Γαλανάκη.

Ολοι συμφωνούν ότι οι επιπτώσεις όσων βιώνουμε, σε όλα τα επίπεδα, θα φανούν σε βάθος χρόνου: τα τραύματα, άλλωστε, πονάνε όταν κρυώνουν. Kαι ανησυχούν για όσα θα ακολουθήσουν «την έκρηξη ευφορίας για την επιστροφή στην κανονικότητα, που θα διαρκέσει λίγο», όπως προβλέπει ο βιολιστής και αρχιμουσικός Λεωνίδας Καβάκος. Διατηρούν παρά ταύτα –σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό– την αισιοδοξία τους. Κάποιοι θεωρούν, μάλιστα, ότι η πανδημία μάς δίνει μια μοναδική ευκαιρία: να διαμορφώσουμε το μέλλον μαθαίνοντας από τα σφάλματα και τις αστοχίες μας.
«Αντί φαντασίας, θα επιστρατεύσω εμπειρίες», μου διευκρίνισε αποδεχόμενος την πρόσκληση της «Κ» ένας ακόμα διαπρεπής Ελληνας του εξωτερικού, ο Αγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον. «Γιατί νομίζω ότι είναι υπερβολικά νωρίς να φανταζόμαστε έναν κόσμο χωρίς COVID-19…».

Σταμάτης Κριμιζής, επικεφαλής ερευνητής στα διαστημόπλοια της NASA Voyager 1 και 2, τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών

Στο μέλλον θα αλλάξει ο τρόπος μετάδοσης της γνώσης

pos-tha-einai-i-zoi-mas-tin-epomeni-tis-pandimias0
«Η επόμενη πανδημία θα εμφανισθεί όταν δεν θα την περιμένουμε», επισημαίνει ο κ. Σταμάτης Κριμιζής.

Η πανδημία του κορωνοϊού μάς υπενθύμισε για άλλη μια φορά πόσο εύθραυστη είναι η ανθρώπινη ζωή και πρέπει να μας κάνει ταπεινόφρονες. Νομίσαμε ότι είχαμε ξεφύγει από τα πρότυπα του παρελθόντος, ότι η φαντασία μας είχε ξεπεράσει αυτήν της φύσης. Και η φύση μάς προσγείωσε ανώμαλα – αυτό συμβαίνει πάντοτε με την ανθρώπινη ύβρη.

Το να προσπαθήσει κανείς να προβλέψει τη μετά κορωνοϊό ημέρα είναι οπωσδήποτε ριψοκίνδυνο για το απώτερο μέλλον, γιατί η επόμενη πανδημία θα εμφανισθεί όταν δεν θα την περιμένουμε, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής καλπάζουν και η τεχνητή νοημοσύνη απειλεί να αποδιοργανώσει την κοινωνία της εργασίας και συνοχής που μέχρι σήμερα είναι η βάση της ειρήνης και της ευημερίας, τουλάχιστον στο μεγαλύτερο μέρος της υφηλίου.

Το ασφαλές, λοιπόν, για εμένα είναι μια πρόβλεψη για το εγγύς μέλλον και ειδικά στην περιοχή της δικής μου δραστηριότητας. Η τελευταία συνάντηση της ομάδας των Voyager 1 και 2 έγινε στο Σάντα Φε του Νέου Μεξικού πριν από περίπου ένα χρόνο, αλλά από τότε ο προγραμματισμός και η εκτέλεση εντολών προς τα διαστημόπλοια, η αξιολόγηση των δεδομένων και οι συνεδριάσεις της ομάδας μας γίνονται διαδικτυακά. Αυτή η πρακτική μάλλον θα συνεχιστεί και μετά το πέρασμα του κορωνοϊού, διότι αποδείχθηκε αποτελεσματική και λιγότερο δαπανηρή.

Ομως η διαδικτυακή μεθοδολογία έχει και παρενέργειες. Η Αθήνα επιλέχθηκε να οργανώσει το επόμενο (διετές) παγκόσμιο διαστημικό συνέδριο COSPAR 2022, τον Ιούλιο του 2022, με 3.000-4.000 επιστήμονες. Σ’ αυτό γίνονται ανακοινώσεις των τελευταίων επιτευγμάτων της διαστημικής επιστήμης. Οι επικεφαλής των περισσότερων διαστημικών υπηρεσιών του κόσμου –NASA, ESA, JAXA, CSA, ISRO, ROSCOSMOS– θα είναι παρόντες. Το προηγούμενο συνέδριο μόλις τέλειωσε στο Σίδνεϊ της Αυστραλίας, ήταν εξ ανάγκης διαδικτυακό και κατά γενική ομολογία είχε μεγάλες δυσκολίες. Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι πώς να οργανώσουμε ένα «υβριδικό» συνέδριο, με συμμετοχή ως επί το πλείστον ζωντανή, αλλά και με πρόσβαση για όσους επιθυμούν να συμμετάσχουν διαδικτυακά. Δυστυχώς, στη μετά κορωνοϊό εποχή θα αλλάξει ο τρόπος μετάδοσης της γνώσης και θα ελαττωθεί η προσωπική επαφή που μέχρι τώρα έχει διαδραματίσει τεράστιο ρόλο στην επιστημονική πρόοδο σε όλους τους τομείς. Το στοίχημα για την Αθήνα το 2022 είναι πόσο σύντομα και πειστικά θα έχουμε απαλλαγεί από τον κορωνοϊό το 2021.

Αγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον

Κατανοήσαμε ότι δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις

pos-tha-einai-i-zoi-mas-tin-epomeni-tis-pandimias1
«Από τις απαντήσεις που θα δώσει ο καθένας μας ως συνειδητοποιημένος άνθρωπος και ενεργός πολίτης, θα εξαρτηθεί αν την πανδημία θα ακολουθήσει μια εποχή εμπιστοσύνης στην επιστήμη», λέει ο κ. Αγγελος Χανιώτης.

Οπως κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει την Πρωτοχρονιά του 2020 ότι σύντομα θα μας έλειπαν τα πιο απλά, καθημερινά και αυτονόητα, έτσι και σήμερα, σ’ έναν κόσμο που αλλάζει ταχύτατα, είναι δύσκολο να κάνουμε προβλέψεις για τη ζωή μετά τη μακρινή ίσως ημέρα που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θα αναγγείλει το τέλος της πανδημίας. Αντί να πλάθουμε με τη φαντασία μας αυτό το μέλλον, ας το προετοιμάσουμε οι ίδιοι. Ας αναλογισθούμε τι μπορούν να μας διδάξουν όσα ζήσαμε και ζούμε παρέα με τον ιό.

Αραγε κατανοήσαμε ότι για τις διαπροσωπικές επαφές δεν αρκούν μόνον η ακοή και η όραση; Κατανοήσαμε ότι μια οθόνη δεν μπορεί να γίνει υποκατάστατο της πραγματικής ζωής; Κατανοήσαμε ότι η δημαγωγία, η έλλειψη συντονισμού σε κράτη και ομοσπονδίες, η διαδικτυακή παραπληροφόρηση, η συνωμοσιολογία, η δυσπιστία απέναντι στην επιστήμη, η θρησκοληψία και η αφελής εμμονή σε τοπικές λύσεις για παγκόσμια προβλήματα είναι κυριολεκτικά θανατηφόρες; Κατανοήσαμε ότι δεν υπάρχουν μαγικές στιγμιαίες λύσεις; Κατανοήσαμε ότι η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα προϊόν που μπορούμε να επιστρέψουμε στον κατασκευαστή, αν δεν μας κάνει;

Και θα επηρεάσουν αυτές οι εμπειρίες μας τη στάση που θα έχουμε ως γονείς, δάσκαλοι, εκπρόσωποι της τέχνης, του πολιτισμού, των γραμμάτων, της επιστήμης, των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της πολιτικής; Ή θα προσπαθήσουμε να ξεχάσουμε το γρηγορότερο τις στερήσεις και τις οδύνες της πανδημίας;

Από τις απαντήσεις που θα δώσει ο καθένας μας ως συνειδητοποιημένος άνθρωπος και ενεργός πολίτης, και της χώρας του και του κόσμου, θα εξαρτηθεί αν την πανδημία θα ακολουθήσει μια εποχή εμπιστοσύνης στην επιστήμη και συστράτευσης για τη λύση των προβλημάτων τα οποία μακροπρόθεσμα απειλούν όλο τον πλανήτη.

Εποχή αβεβαιότητας αλλά και αγκαλιάς

Λένα Διβάνη – Καθηγήτρια της Ιστορίας Εξωτερικής Πολιτικής στη Νομική Σχολή Αθηνών, συγγραφέας

Θα λησμονήσουμε τη συμφορά τάχιστα

pos-tha-einai-i-zoi-mas-tin-epomeni-tis-pandimias2
«Την επόμενη φορά θα πέσουμε από τα σύννεφα πάλι», λέει κ. Λένα Διβάνη.

Ομολογώ ότι σήμερα με καίει περισσότερο τι θα γίνει με τον κορωνοϊό παρά τι θα γίνει μετά τον κορωνοϊό, γιατί απλούστατα δεν ξέρω αν θα έχω επιζήσει μέχρι τότε, οπότε στάχτη και πούλβερη. Αλλά ας υποθέσουμε προς στιγμήν ότι θα προλάβω να εμβολιαστώ και θα επιζήσω. Πώς θα είναι η ζωή μου στο άμεσο μέλλον; Πρώτον, πιο καθιστική, φοβάμαι. Το «τηλε», το μακρόθεν, το ιντερνετικό κατά πάσα πιθανότητα θα καθιερωθεί ως φθηνό και εύκολο, οπότε πάνε τα περισσότερα event μας, τα συνέδριά μας σε εξωτικά μέρη και κυρίως τα διαλείμματα των συνεδρίων μας όπου γνωρίζαμε κόσμο, δικτυωνόμαστε, μιλούσαμε οφ δε ρέκορντ για τις απορίες μας και ενίοτε φλερτάραμε κιόλας.

Βέβαια θα γίνουν 5 τα G και η ιντερνετική δικτύωση ευκολότερη – άσε που θα βάζουμε πλυντήριο από το ξενοδοχείο μας στα Χανιά με το Ιντερνετ των Πραγμάτων. Επίσης, θα ψωνίζουμε σαν παλαβοί για ένα διάστημα, θα ταξιδεύουμε σαν Tσιγγάνοι, θα πάθουμε εμμονή με το σεξ σαν σκηνοθέτες θεάτρου, θα φιλιόμαστε χωρίς λόγο σαν Γάλλοι και, κυρίως, θα φροντίσουμε να λησμονήσουμε τη συμφορά τάχιστα. Την επόμενη φορά θα πέσουμε από τα σύννεφα πάλι. Αυτή είναι η κατάρα και η χάρη των ανθρώπων· ξεχνούν.

Το απώτερο μέλλον θα είναι λιγότερο αόρατο. Κατά πάσα πιθανότητα θα λιώσουν οι πάγοι και τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα γίνουν ακόμα πιο ακραία. Η «Μήδεια» (μία από τις επόμενες) δεν θα φάει μόνον τα παιδιά της, θα φάει κι εμάς. Επίσης, η τεχνητή νοημοσύνη θα αχρηστεύει σιγά σιγά τη δική μας, οπότε σταματάω να σκέφτομαι το απώτερο μέλλον. Από το να πάθω κατάθλιψη σήμερα, προτιμώ να πέσω από τα σύννεφα μεθαύριο…

Αργύρης Στριγγάρης – Καθηγητής Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ

Βοήθεια στους ευάλωτους του εγκλεισμού και των συνεπειών του

pos-tha-einai-i-zoi-mas-tin-epomeni-tis-pandimias3
«Στην αδράνεια που επιβάλλει η αβεβαιότητα, εμείς αντιτάσσουμε τη δράση», τονίζει ο κ. Αργύρης Στριγγάρης.

«Είναι δύσκολο να κάνεις προβλέψεις, ειδικά για το μέλλον». Το είπε ο Γιόγκι Μπέρα, αλλά θα μπορούσε να το είχε πει και ο Αριστοτέλης για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης («χαλεπὸν ἐστι τὸ γνῶναι εἴ οἶδεν ἤ μη»). Η πανδημία μάς θύμισε αυτά τα όρια με τρόπο βασανιστικό: ενώ λαχταράμε τη βεβαιότητα, μας λείπουν τα μέσα για να την κατακτήσουμε. Τι μπορούμε να κάνουμε, λοιπόν, για να μην είμαστε, εμείς και τα παιδιά μας, ψυχολογικά έρμαια της αβεβαιότητας;

Το πρώτο είναι να είμαστε ειλικρινείς σχετικά με την αβεβαιότητα με τους εαυτούς μας και τους γύρω μας. Το να πούμε, για παράδειγμα, ότι δεν γνωρίζουμε αρκετά για τον ιό και ίσως χρειαστεί να ξανακλείσουμε τα σχολεία είναι προτιμότερο από το να καλλιεργούμε προσδοκίες που διαρκώς ματαιώνονται. Μπορεί να ηχεί παράδοξα, αλλά, ψυχολογικά, η προβλέψιμη αβεβαιότητα είναι προτιμότερη των διαρκών ανατροπών. Η απογοήτευση προκύπτει από αυτό που επιστημονικά ονομάζουμε σφάλμα προβλέψεως: από τη διαφορά μεταξύ της πραγματικότητας και των προσδοκιών μας.
Το δεύτερο είναι το να πράττουμε παρά να περιμένουμε. Η παθητική αναμονή μάς κάνει φτερό στον άνεμο της αβεβαιότητας· η προετοιμασία, αντιθέτως, είναι λυτρωτική για τον καθένα μας. Στην αδράνεια που επιβάλλει η αβεβαιότητα, εμείς αντιτάσσουμε τη δράση για εμάς και τα παιδιά μας. Η δράση μπορεί να είναι σωματική ή πνευματική και μας θυμίζει ότι είμαστε όντα που μπορούν να επιλέξουν να αλλάξουν το περιβάλλον τους· μας θυμίζουν την ελευθερία μας.

Το τρίτο είναι να θυμηθούμε ότι είμαστε όντα κοινωνικά. Η πανδημία μάς απομόνωσε μεν, από την άλλη όμως μας έδειξε τη σημασία της αλληλοφροντίδας. Κλειστήκαμε μέσα για να προστατέψουμε τους ευπαθείς στον ιό. Τώρα οφείλουμε να βοηθήσουμε τους ευάλωτους του εγκλεισμού και των συνεπειών του, δηλαδή τους νέους και ειδικότερα εκείνους με ψυχικά προβλήματα. Ας πιέσουμε όλοι οι ενσυναίσθητοι και ενεργοί πολίτες ώστε η φιλανθρωπία και η κρατική φροντίδα να μετριάσουν την υπαρξιακή αβεβαιότητα αυτών των ομάδων.

Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει το αύριο μετά την πανδημία· έχουμε όμως τα μέσα για να ελέγξουμε τις επιπτώσεις της αβεβαιότητάς μας.

Ρέα Γαλανάκη – Συγγραφέας

Αναταράξεις στην οικονομία, την κοινωνία και την εργασία

pos-tha-einai-i-zoi-mas-tin-epomeni-tis-pandimias4
«Το καλό και το κακό θα ανασυνταχθούν ενόψει της καινούργιας μάχης τους», λέει η κ. Ρέα Γαλανάκη.

Μια πανηγυρική «επόμενη μέρα» θα αργήσει, νομίζω. Η νόσος έχει απλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο, φωλιάζει στις πιο φτωχές χώρες και τρέφεται από την καταστροφή των οικοσυστημάτων. Θα μεταλλάσσεται και θα μας πολιορκεί. Κι όλα αυτά, παρά την κραταιή νίκη της επιστήμης με την άμεση δημιουργία εμβολίων, που για την ώρα θωρακίζουν τον δυτικό λεγόμενο κόσμο.

Γι’ αυτό μπορεί να μη ζήσουμε μία αλλά περισσότερες, διαδοχικές, διαφορετικές «επόμενες μέρες» – επειδή γλιστράει ακόμη και η σημασία των λέξεων «επόμενη μέρα» μέσα σ’ αυτή την περιχαρακωμένη ρευστότητά μας.

Σκέφτομαι πως η «επόμενη μέρα», είτε μία είτε περισσότερες, μπορεί να μη μοιάζει ακριβώς με λουλούδι παραδείσου, αλλά να φέρνει λίγο προς την κόλαση. Θέλω να πω ότι το καλό και το κακό γι’ ακόμη μία φορά θα ανασυνταχθούν ενόψει της καινούργιας μάχης τους. Μια μάχη που, ναι μεν θα μας θυμίζει τις ήδη δοσμένες, αλλά θα φέρει την ανεξίτηλη σφραγίδα της πανδημίας. Το αποτέλεσμα μάλλον θα προκαλέσει αναταράξεις στην «πτήση» της κοινωνίας, της οικονομίας, της εργασίας, των δημόσιων δομών· ακόμη και στην εύθραυστη ή στην –ελπίζω– ανθεκτική προσωπικότητα του καθενός μας.

Προσωπικά φαντάζομαι/επιθυμώ την όποια επόμενη μέρα να βρεθούμε καλά, συγγενείς και φίλοι. Και να μου ξαναφέρει αγκαλιές και φιλιά και καφέδες και τραπέζια και πολύωρες συζητήσεις με όσους αγαπώ, όμως όχι όπως έχει συμβεί σε μια συνηθισμένη παλιά μου μέρα, αλλά με την παραμυθητική γενναιοδωρία των «Χιλίων και μιας ημέρας», για να παραφράσω.

Στον δε χώρο του βιβλίου, κι εκεί να ξαναρχίσει η διά ζώσης επαφή, επειδή η συνύπαρξη και η επικοινωνία των ζωντανών ανθρώπων αναμεταξύ τους δεν αντικαθίστανται ποτέ, πουθενά, και από τίποτε – παρά τα μεγάλα οφέλη της τεχνολογίας.

Ανάλογα με την πολιορκία, επινοούνται τρόποι άμυνας. Ας καλλιεργήσει ο καθένας τους δικούς του, αν κι έχουμε κουραστεί. Εγώ αισιοδοξώ – άρα σκέφτομαι, και ονειρεύομαι επίσης, την επόμενη μέρα.

Μιχάλης Κοσμόπουλος – Καθηγητής Αρχαιολογίας, κάτοχος της έδρας Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι

Ευκαιρία να διαλέξουμε το μέλλον που θέλουμε

pos-tha-einai-i-zoi-mas-tin-epomeni-tis-pandimias5
«Είναι βασικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η πανδημία δεν θα τελειώσει», επισημαίνει ο κ. Μιχάλης Κοσμόπουλος.

Είναι βασικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η πανδημία δεν θα τελειώσει. Απλώς θα μπορούμε να τη διαχειριστούμε πιο αποτελεσματικά, ούτως ώστε να αρθούν οι περιορισμοί και να επιστρέψει η καθημερινότητά μας σε κάποια κανονικότητα. Το ερώτημα είναι ποια μορφή θα έχει αυτή η κανονικότητα. Νομίζω ότι δύο δρόμοι ανοίγονται μπροστά μας.

Ο ένας δρόμος επιταχύνει κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές τάσεις οι οποίες προϋπήρχαν της πανδημίας. Οδηγεί σε μια κοινωνία στην οποία επικρατούν οι ανισότητες και οι διαιρέσεις, διευρύνεται το χάσμα μεταξύ φτωχών και πλουσίων και παγιώνεται η περιθωριοποίηση ευπαθών ομάδων. Οι πολίτες παραιτούνται των ατομικών ελευθεριών τους και παύουν να ασκούν κριτική στις κυβερνήσεις τους, με αντάλλαγμα το αυξημένο αίσθημα ασφάλειας που τους υπόσχονται οι πολιτικοί. Το εκπαιδευτικό σύστημα υποκύπτει και παραδίδεται στην ευκολία και στα οικονομικά οφέλη της τηλεδιδασκαλίας και στη μάθηση στεγνών και τεχνικών γνώσεων, αποκομμένων από ανθρωπιά και ιδανικά – εκτός ίσως από τα ψευδοϊδανικά που αναδεικνύουν ο υλισμός και η εικονική πραγματικότητα. Τα παιδιά χάνουν την ικανότητα αλλά και τη διάθεση να συναναστρέφονται με άλλα παιδιά, γιατί μια οθόνη ταμπλέτας, τηλεφώνου και ηλεκτρονικού υπολογιστή είναι πια το σύνηθες και εύκολο υποκατάστατο της ανθρώπινης σχέσης.
Αλλά υπάρχει και η άλλη επιλογή: ο δρόμος στον οποίο επικρατούν η κοινωνική αλληλεγγύη, η συμπαράσταση σε όσους πάσχουν, η καλοσύνη και η αγάπη προς τους συνανθρώπους μας. Μ’ αυτόν τον δρόμο οι δημοκρατικοί θεσμοί ενδυναμώνονται και το εκπαιδευτικό σύστημα επαναφέρει και ενδυναμώνει την εκπαίδευση μέσω της άμεσης ανθρώπινης επαφής. Συνειδητοποιημένοι γονείς και εκπαιδευτικοί καθοδηγούν τα παιδιά μας ώστε αυτά να ανακαλύψουν ξανά τα ιδανικά και τον ανθρωπισμό που τείνουν να σβήσουν. Μέσω αυτού του δρόμου η Παιδεία καλλιεργεί και ενδυναμώνει την κριτική σκέψη των νέων μας.

Δύο δρόμοι, λοιπόν, ανοίγονται μπροστά μας και είναι στο χέρι μας να διαλέξουμε ποιον θα ακολουθήσουμε. Η πανδημία μάς δίνει τη μοναδική ευκαιρία να διαμορφώσουμε το μέλλον. Ποιο μέλλον θέλουμε, όμως;

Λεωνίδας Καβάκος – Βιολιστής και αρχιμουσικός

Φοβάμαι τις επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των ανθρώπων

pos-tha-einai-i-zoi-mas-tin-epomeni-tis-pandimias6
«Η τέχνη αποτελεί υπαρξιακή ανάγκη. Ο ρόλος της είναι θεραπευτικός», λέει ο κ. Λεωνίδας Καβάκος.

Δεν ξέρω εάν θα υπάρξει επόμενη ημέρα, υπό την έννοια μιας COVID-free εποχής, γιατί ίσως ο ιός παραμείνει ανάμεσά μας και θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με αυτόν· απλώς θα μπορούμε να τον αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά. Πιστεύω ότι, ούτως ή άλλως, μερικά πράγματα δεν θα ξαναγίνουν ποτέ όπως ήταν πριν. Η τηλεργασία, για παράδειγμα, θα συνεχίσει να εφαρμόζεται και υπό κανονικές συνθήκες και ενδεχομένως επεκταθεί, αλλάζοντας το τοπίο των μεγάλων πόλεων – την ανθρωπογεωγραφία τους, τη ζωή τους. Στη μνήμη μου έχει μείνει ανεξίτηλη η εικόνα του εγκαταλελειμμένου κέντρου του Ντιτρόιτ, μετά την αποβιομηχάνιση και την ανεργία που αυτή προκάλεσε: μια πόλη-φάντασμα.

Επειτα είναι οι κοινωνικές αποστάσεις – αντικοινωνικές στην πραγματικότητα, αφού επηρεάζουν αρνητικά τις σχέσεις μας. Οι άνθρωποι θα νιώσουν στο μέλλον αρκετά ασφαλείς ώστε να τολμήσουν μια χειραψία, ένα φιλί, μια αγκαλιά με άτομα που δεν ανήκουν στον πολύ στενό τους κύκλο, ειδικά αν ο κορωνοϊός δεν εξαφανιστεί; Και τι θα γίνει με όσους επιλέξουν να μην εμβολιαστούν; Ποια θα είναι η συμπεριφορά τους, αλλά και η δική μας απέναντί τους; Η μάσκα σε πολλούς θα γίνει συνήθεια. Πώς θα είναι ως ενήλικοι τα παιδιά που θα μεγαλώσουν χωρίς να βλέπουν ολόκληρα τα πρόσωπα των άλλων;

Στο θέμα της οικονομίας: έκαναν καλά οι κυβερνήσεις που στήριξαν τους κλάδους που πλήττονται περισσότερο. Ωστόσο, μιλάμε για χρήματα δανεικά και όταν έρθει η ώρα να δοθούν πίσω, θα αποκαλυφθεί η οικονομική κρίση που προκάλεσε η πανδημία στις πραγματικές διαστάσεις της.
Σε βάθος χρόνου θα φανούν και οι συνέπειες στον ψυχισμό των πιο ευάλωτων από εμάς· τα τραύματα πονάνε όταν κρυώνουν. Μετά την έκρηξη ευφορίας για την επιστροφή στην κανονικότητα, που θα διαρκέσει λίγο, φοβάμαι τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία των ανθρώπων.
Τέλος, σε ό,τι αφορά την τέχνη: είμαι μέγας θαυμαστής της επιστήμης και ευγνώμων στους επιστήμονες για την ανεκτίμητη προσφορά τους στον πόλεμο με τον ιό. Η κρίση όμως που βιώνουμε δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με την επιστήμη. Η τέχνη, δυστυχώς, αντιμετωπίστηκε από όλες τις κυβερνήσεις ως μια αχρείαστη πολυτέλεια διασκέδασης, ενώ αποτελεί υπαρξιακή ανάγκη. Ο ρόλος της είναι θεραπευτικός. Πρέπει να παραμείνει ζωντανή η τέχνη, γιατί μπορεί να λειτουργήσει ως ο απόλυτος σύμμαχος της επιστήμης και να μας κρατήσει δυνατούς – μέχρι την επόμενη ημέρα.επτ

ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Η μεγάλη απειλή της συνδημίας

Προάγγελος νέων πανδημιών η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας, αλλά και οι ανισότητες

Η μεγάλη απειλή της συνδημίας

Εχοντας ήδη σφραγίσει το 2020 και σκιάζοντας το 2021, η COVID-19 δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση τελειωμένη υπόθεση. Πολύ περισσότερο από μια τεράστια υγειονομική κρίση, η πανδημία του νέου κορωνοϊού αποτελεί παράλληλα ένα σήμα κινδύνου για την ανθρωπότητα και τη σχέση της με το περιβάλλον, που μαστίζεται από βαριά «υποκείμενα νοσήματα», στοιχεία μιας συνολικής περιβαλλοντικής κρίσης. Μέσα από αυτή αναδύονται οι νέες μολυσματικές ασθένειες που μεταδίδονται στον άνθρωπο (60% του συνόλου, 75% των νέων τα τελευταία χρόνια), πλήττοντας κοινωνίες με υπονομευμένο ανοσοποιητικό σύστημα. Ετσι ώστε, τελικά, οι βαριές συνέπειες του SARS-CoV-2 να προκαλούνται όχι απλώς από την πανδημία, αλλά τη συνδημία, δηλαδή τη συνέργεια πολλών παραγόντων της υγειονομικής και περιβαλλοντικής υποβάθμισης, καθώς και της κοινωνικο-οικονομικής ανισότητας, όπως σημείωσε στο βρετανικό ιατρικό περιοδικό Lancet, ο αρχισυντάκτης του Ρίτσαρντ Χόρτον.

Ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγέσους προειδοποίησε πως «αυτή δεν θα είναι η τελευταία πανδημία», τονίζοντας πως «έδειξε πόσο στενή σχέση έχει η υγεία των ανθρώπων, των ζώων και του πλανήτη» και καλώντας την ανθρωπότητα να αντιμετωπίσει κατά μέτωπον την κλιματική αλλαγή και να φροντίσει για την «ευημερία» του ζωικού βασιλείου και της φύσης. Χαρακτήρισε μάλιστα «επικίνδυνα μυωπική» την πολιτική αρκετών κυβερνήσεων που δαπανούν μεγάλα ποσά όταν μαίνεται μια επιδημία, ενώ δεν κάνουν τίποτα για να αποτρέψουν την επόμενη.

Ποιο είναι λοιπόν το αποτύπωμα αυτής της τρομερής χρονιάς στο περιβάλλον και τι προβάλλει για το 2021; Το περασμένο έτος φαίνεται πως θα καταγραφεί τελικά μια μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (που συμβάλλουν στην κλιματική κρίση) έως και 7% σε διεθνές επίπεδο, κυρίως λόγω της μείωσης των μετακινήσεων. Πρόκειται για την πιο μεγάλη ετήσια μείωση των εκπομπών από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε διεθνές επίπεδο, από τις ελάχιστες που έχουν καταγραφεί εξάλλου. Ο τελικός απολογισμός θα βγει τους επόμενους μήνες, αλλά υπολογίζεται πως περίπου 2-2,4 γιγατόνοι ισοδύναμου CO2 λιγότεροι απελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα. Ας σημειωθεί πως το 2009, χρονιά που «έσκασε» η μεγάλη οικονομική κρίση, οι εκπομπές είχαν περιοριστεί κατά 0,5 γιγατόνο ισοδύναμου CO2. Αρα θα μπορούσε να πει κανείς πως το 2020, έστω και για λάθος λόγους, έδωσε μια ανάσα στον πλανήτη για την κλιματική αλλαγή, αλλά και στους κατοίκους των πόλεων, καθώς τα επίπεδα των καυσαερίων έπεσαν δραστικά κατά τη διάρκεια των απαγορεύσεων. Βεβαίως, μια ανάσα δεν σημαίνει μακροπρόθεσμη αναπνοή, εάν δεν συνοδευτεί από μέτρα ριζικής αναδιοργάνωσης της παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας, του τρόπου που ζουν και κινούνται οι κοινωνίες.

Δυστυχώς, διαφαίνεται μια τάση η επιστροφή στην «κανονικότητα» να γίνει με τη λογική business as usual, με ακόμα πιο ενεργοβόρες δραστηριότητες, μεγάλη (και συχνά άσκοπη) κατανάλωση, άρα με νέα εκτίναξη των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και καυσαερίων. Αυτή η τάση αποτυπώνεται ήδη στην Κίνα, που η πιο έγκαιρη επάνοδός της στην «κανονική» οικονομική δραστηριότητα είχε ως αποτέλεσμα η μείωση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου να περιορίζεται στο -1,7%. Πρόσφατη έρευνα που πραγματοποίησε η εφημερίδα Guardian, με πηγές από τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (IEA) έδειξε πως τα προγράμματα ανάσχεσης της κλιματικής αλλαγής που παρουσιάζουν αυτή την περίοδο κράτη-μέλη ικανοποιούν μόλις το 15% των αναγκαίων δεσμεύσεων για να συγκρατηθεί η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη σε 1,5 βαθμό Κελσίου, όπως προβλέπει η Συμφωνία του Παρισιού.

Θερμό έτος

Την ίδια ώρα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού, το 2020 αναμένεται να είναι η δεύτερη θερμότερη χρονιά από τότε που διατηρούνται κλιματικά στοιχεία, πίσω μόνο από το 2016! Ετσι κι αλλιώς, το 2020 σημαδεύτηκε από μεγα-πυρκαγιές στην Αυστραλία και τη Σιβηρία, πρωτοφανή τήξη πάγων στους πόλους, ξηρασίες, κύματα καύσωνα και κυκλώνες. Οσο για το διοξείδιο του άνθρακα, εκεί ψηλά, παρά τη μειωμένη φετινή παραγωγή είχε συγκεντρώσεις ρεκόρ, καθώς δεν διαλύεται αυτομάτως. Στη Χαβάη τον Σεπτέμβριο του 2020 οι συγκεντρώσεις CO2 ήταν 411,3 μέρη ανά εκατομμύριο (ppm), αυξημένο έναντι του Σεπτεμβρίου 2019, που ήταν 408,6 ppm. Η προσπάθεια για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης δεν είναι κατοστάρι, δεν κερδίζεται με «μία ανάσα», απαιτεί ταχύτητα και αντοχή με αναγκαίο «εμβόλιο» την περιβαλλοντική συνειδητοποίηση.

Η εντατικοποίηση κτηνοτροφίας και γεωργίας γεννά νέους ιούς

Κι όμως, υπήρχαν και φωτεινά σημάδια μέσα στον ζόφο της πανδημίας. Πολλοί περισσότεροι περπάτησαν μέσα στις πόλεις και ανακάλυψαν όμορφες γωνιές, αλλά και την αξία των ελεύθερων πράσινων χώρων. Αναπνεύσαμε καθαρότερο αέρα, με μειωμένους ρύπους έως και 40%-45% στο πρώτο lockdown. Σε ορισμένες περιοχές αφέθηκε περισσότερος χώρος για τους συγκατοίκους μας σε αυτό τον πλανήτη, με αποτέλεσμα κάτοικοι πόλεων και χωριών να δουν περάσματα της άγριας ζωής δίπλα τους· μια αλεπουδίτσα, μια πέρδικα, ένα σμάρι μεταναστευτικών πουλιών. Ψαράδες λένε πως μειώθηκε πέρυσι η πίεση πάνω στους πληθυσμούς των ψαριών. Ολα αυτά δεν αποτελούν μια περιβαλλοντική «μηχανή του χρόνου» για μια ρομαντική επιστροφή σε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν, αλλά ίσως δίνουν μια άλλη ματιά για το μέλλον της ζωής στον πλανήτη Γη.

Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος στην πρόσφατη έκθεσή του για τις επιπτώσεις της πανδημίας στη φύση σημειώνει πως η μικρότερη όχληση από την ανθρώπινη δραστηριότητα, τόσο σε αστικές όσο και σε απομακρυσμένες περιοχές, δίνει στα οικοσυστήματα την ευκαιρία να ανακάμψουν και παρέχει νέους χώρους και κόγχες για να καταλάβουν τα είδη. Νέες έρευνες έδειξαν πώς οι πράσινες και δημόσιες περιοχές αυξάνουν την ανθεκτικότητα των πόλεων, διατηρώντας την ευημερία στους αστικούς πληθυσμούς, ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη φυσική απόσταση μεταξύ των ανθρώπων. «Η διατήρηση ή η επέκταση των πράσινων χώρων στις πόλεις θα πρέπει να γίνει μέρος της ατζέντας της αειφορίας», σημειώνει η έκθεση.

Ταυτόχρονα, τίθεται το ερώτημα της διατροφής και της βιομηχανοποιημένης εμπορευματικής παραγωγής της τροφής σε διεθνή κλίμακα. «Νέοι ιοί έχουν προκύψει από εντατικά συστήματα εκτροφής κατοικίδιων ζώων. Η εντατική παραγωγή ζωικών πρωτεϊνών συνεπάγεται την εκτροφή συγκεντρωμένων πληθυσμών γενετικά παρόμοιων ζώων σε κοντινή απόσταση, συχνά σε κακές συνθήκες, προάγοντας την ευπάθεια στη μόλυνση (UNEP, 2020). Περισσότερο από το 50% των ζωονοσογόνων μολυσματικών ασθενειών που έχουν εμφανιστεί από το 1940 έχουν συσχετιστεί με μέτρα εντατικοποίησης της γεωργίας», τονίζεται στην ίδια έκθεση.

Δεν υπάρχουν ζώα σε κλουβιά μόνο για τροφή, όπως στην περίπτωση της αγοράς άγριων ζώων στη Γουχάν. Και στην Ε.Ε. και στην Ελλάδα διατηρούνται εκατομμύρια γουνοφόρα ζώα σε κλουβιά. «Ζουν» και πεθαίνουν για να δώσουν τη γούνα τους, εν έτει 2021! Εκατομμύρια ζώα οδηγήθηκαν σε μαζικές ευθανασίες (μερικές χιλιάδες μινκ και στην Ελλάδα), καθώς βρέθηκαν μολυσμένα από τον κορωνοϊό και υπό τον κίνδυνο να επιστρέψουν στον άνθρωπο μεταλλαγμένο τον ιό… Ισως η Γουχάν δεν είναι τόσο μακριά όσο φανταζόμαστε.

Η μείωση των καυσαερίων στις πόλεις ήταν πολύ μεγάλη στο απαγορευτικό της άνοιξης, καθώς περιορίστηκε δραστικά η κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του αζώτου (NO2), ενός ρύπου που συνδέεται άμεσα με τις εξατμίσεις των οχημάτων, έπεσαν κατά 43% στο Μιλάνο, 58% στη Μαδρίτη και 40% στην Αθήνα, τις εβδομάδες του πρώτου lockdown. Βεβαίως, στις επόμενες εβδομάδες Μιλάνο και Μαδρίτη εξακολούθησαν να έχουν μειωμένο NO2 (κατά -35% και -50% αντίστοιχα), ενώ στην Αθήνα βιαστήκαμε να επιστρέψουμε στη μεγάλη χρήση του αυτοκινήτου (μείωση μόλις 2%). Ολόκληρο το φθινόπωρο η κυκλοφορία των Ι.Χ. ήταν αναλογικά πολύ μεγάλη στην Αθήνα, καθώς οι πολίτες ήθελαν να αποφύγουν τις μεγάλες συγκεντρώσεις στα μέσα μαζικής μεταφοράς, που δεν ανταποκρίθηκαν στις αυξημένες απαιτήσεις.

Η έκθεση του ανθρώπου σε χημικά έχει έμμεσα συνδεθεί με την ευπάθεια στην COVID-19, σημειώνει ο ΕΟΠ. «Ορισμένες χημικές ουσίες σχετίζονται με επιπτώσεις στην υγεία, όπως η παχυσαρκία, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, η ανοσοτοξικότητα και οι αναπνευστικές ασθένειες οι οποίες, με τη σειρά τους, αυξάνουν την ευαισθησία στον κορωνοϊό». Πρόσφατη έρευνα στη Δανία μεταξύ 323 ασθενών που είχαν νοσήσει από COVID-19 έδειξε πως όσοι είχαν αυξημένα επίπεδα μιας από τις ενώσεις PHAS, που ονομάζονται και «χημικά για πάντα», είχαν διπλάσιες πιθανότητες να εκδηλώσουν βαριά συμπτώματα. Το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου υποσκάπτεται διαχρονικά από ανθεκτικές και βιοσωρευτικές τοξικές ουσίες. Και όλα αυτά έχουν και κοινωνική διάσταση. Οπως σημειώνει ο ΕΟΠ, «η COVID-19 δεν επηρεάζει εξίσου όλους. Πολλοί παράγοντες ενδέχεται να αυξάνουν την ευπάθεια όσων βρίσκονται σε χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση». Εξάλλου, τα πιο φτωχά τμήματα αντιμετωπίζουν συχνά «παρατεταμένο στρες που εξασθενεί επίσης το ανοσοποιητικό σύστημα, αυξάνοντας την ευαισθησία σε μία σειρά ασθενειών».

Τα μισά μάτια καρφωμένα στο ψέμα

Η λήθη είναι από τις καθαρτήριες τέχνες μας, από τα επιζήτητα γιατρικά μας. Εύκολα φρίττουμε με τις περί των ηθών μας αποκαλύψεις, τάχιστα αδιαφορούμε κι αστραπιαία λησμονούμε. Ωσπου, οι καρποί και οι συνόψεις μιας νέας έρευνας μας κεραυνοβολούν εκ νέου με τα ίδια αμετάλλακτα δεδομένα: οι μισοί Ελληνες πιστεύουν στις περί του κορωνοϊού θεωρίες συνωμοσίας· τρομακτικό σε ημέρες καλπάζουσας εξάπλωσης του ιού.

Ερευνα της Pulse για την «Κ» τον Ιούνιο είχε δείξει ότι το 50% των Ελλήνων πιστεύει πως ανθρώπινο χέρι κατασκεύασε τον SARS-CoV-2· εμπρόθετα (για τον έλεγχο των πληθυσμών και την πώληση εμβολίων) ή από λάθος. Ερευνα της Ιατρικής Σχολής και της Πρυτανείας του ΑΠΘ την ίδια περίοδο είχε αποκαλύψει ομοίως ότι το 50% των φοιτητών υιοθετεί ελαφρόκαρδα τη σχετική συνωμοσιολογία. Και ήρθε προ ημερών η παγκόσμια έρευνα του Πανεπιστημίου Johns Hopkins να επικυρώσει το ήδη διαπιστωμένο: το 46% των Ελλήνων –το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό στον κόσμο (προηγείται η Νιγηρία με 59%)– θεωρεί ότι η καταγεγραμμένη θνητότητα από τον ιό είναι ένα ψέμα (με στόχο την τρομοκράτηση των πολιτών ώστε να στερηθούν τις ελευθερίες τους χωρίς αντιδράσεις). Το αποκαρδιωτικό ποσοστό επιβεβαιώνουν οι συχνές αναρτήσεις «μαρτυριών» από ελληνικά νοσοκομεία ότι γιατροί δήθεν πιέζουν συγγενείς θανόντων να δηλώνουν ψευδώς ότι ο άνθρωπός τους κατέληξε από τον SARS-CoV-2…

Εγκλειστοι στο δικό τους σύμπαν οι επιρρεπείς στη συνωμοσιολογία, αρνούνται να αποδεχτούν τα γεγονότα που προσκρούουν πάνω μας. Αναμασούν ό,τι αναπαράγεται μέσα στους διαδικτυακούς «θαλάμους αντήχησης» που χτίζονται στα κοινωνικά δίκτυα για να στεγάσουν άτομα με τις ίδιες δοξασίες, τις ίδιες προτιμήσεις, τις ίδιες κλίσεις. Εκεί αισθάνονται απολύτως προστατευμένοι, πλήρως ικανοποιημένοι από τη συνεχή επιβεβαίωση των θεωριών τους, ανακουφιστικά απαλλαγμένοι από τον κυκεώνα των πληροφοριών καθώς σ’ αυτούς φθάνουν «αποδελτιωμένα» μόνο όσα τους συγκινούν.

Είναι ένας νέος κόσμος που οικοδομείται με παλιά υλικά. Την αυτόματη καχυποψία των ανθρώπων απέναντι σε ό,τι απρόβλεπτα ξεσπά, τη δυσπιστία προς τις ηγεσίες, την ιδεολογική προκατάληψη, την ανάγκη να ανακτήσουν τον έλεγχο των πραγμάτων, να αποσπάσουν ένα κομματάκι σταθερής γης μέσα σε ένα περιβάλλον που καταρρέει, να εξηγήσουν τα ανεξήγητα, να αποδραματοποιήσουν μια μεγάλη συμφορά αποδίδοντάς την σε μια τεράστια σκευωρία.

Και η σιδηροπαγής αυτή παρα-πραγματικότητα συντηρείται όχι μόνο από την απροθυμία εγκατάλειψης του παλιού γνώριμου κόσμου, αλλά και από έναν σχεδόν αυτόματο μηχανισμό επιβίωσης· η ζωή γίνεται δυνατή χάρη στις ελλείψεις της αντίληψης και της μνήμης. Αν προχωρούν μέσα στο μαρτύριο των ημερών είναι γιατί αρνούνται να το αντικρίσουν. Πιθανότατα θεωρούν ότι η αναγνώριση του οικουμενικού πόνου, θα τους συνέτριβε. Μια κοντόθωρη, στρουθοκαμηλική, εγωιστική στάση ζωής, που δεν αποδίδει στον κόσμο τις διαστάσεις του, αφοπλίζει απέναντι στο κακό και το διασπείρει. Ενας παραλογισμός που δεν οφείλεται στην παθολογία αλλά στην ψευδή αντίληψη του χώρου που σχηματίζει ο προκατειλημμένος νους.

Οπλο της αλήθειας, τα αδιαμφισβήτητα δεδομένα: περισσότερες από 2.300 περί της COVID-19 θεωρίες συνωμοσίας κατέγραψε σε 25 γλώσσες και 87 χώρες διεθνής επιστημονική ομάδα. Πολλαπλάσιες οι ψευδείς ειδήσεις που διασπείρουν οι ακόλουθοι συνωμοσιολογικών ιστοσελίδων, οι οποίοι δεν αρκούνται στη μη τήρηση των μέτρων. Δρουν. Για παράδειγμα, βιντεοσκοπούν άδειους θαλάμους και διαδρόμους νοσοκομείων και αναρτούν τα βίντεο στο Διαδίκτυο, προκειμένου να πείσουν ότι η πανδημία είναι ένα ψέμα – μέσα σε 7 ώρες 11.500 χρήστες κοινωνικών δικτύων ανέβασαν 23.000 σχετικά βιντεάκια.

Οι αφελείς, τα πρώτα θύματα των ανήκουστων ψευδών – το 19% των θεωριών συνωμοσίας αφορά «θεραπείες», από την πόση λευκαντικού έως εκείνη ούρων αγελάδας. Η δοξασία ότι η κατανάλωση ποτών με υψηλή περιεκτικότητα μεθυλικής αλκοόλης καταστρέφει τον κορωνοϊό έστειλε στο νοσοκομείο 5.900 άτομα στο Ιράν, σκότωσε 800 και τύφλωσε 60.

Μέρες με ισχυρή γεύση ανορθολογισμού και σύγχυσης. Σύμφωνα με μελέτη, οι θεωρίες συνωμοσίας αναρτώνται τέσσερις φορές συχνότερα από τις επίσημες ενημερώσεις για την πανδημία. Ενας κόσμος πολυεπίπεδα και βαθιά μοιρασμένος στα δύο. Οι ζωές μας σφραγισμένες τόσο από την ελευθερία προς την προφύλαξη όσο και εκείνη προς την καταστροφή. Κι αν η καθαρή σκέψη στήνει κόσμους, καθεμιά από τις αρνήσεις, τους εκμηδενίζει. Οι μεγάλες κοινές αγωνίες δεν γεφυρώνουν τα μέρη, δεν πληρούν επ’ ουδενί το κενό.

ΒΙΒΛΙΟ

Τζοσάια Ομπερ στην «Κ»: Η πανδημία και η κρίση δημοκρατίας

Μια υγειονομική κρίση άνευ προηγουμένου. Ισως το πιο χαρακτηριστικό δημοσιογραφικό κλισέ της φετινής χρονιάς θέλει την πανδημία της COVID-19 να αποτελεί μοναδική πρόκληση στο χρονικό της ανθρωπότητας. Φυσικά, η σκέψη αυτή απέχει σημαντικά από την πραγματικότητα. Πριν από περίπου 2.500 χρόνια, άλλωστε, η καταστροφική επιδημία του λοιμού των Αθηνών προκάλεσε ανυπολόγιστες απώλειες και ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής. Επειτα από μια σύντομη αναδρομή στα γεγονότα, αντιλαμβάνεται κανείς πως οι παραλληλισμοί των προκλήσεων της εποχής με τους σύγχρονους προβληματισμούς της παγκόσμιας κοινότητας είναι αμέτρητοι.

Αυτή ακριβώς είναι η φιλοσοφία του καθηγητή Τζοσάια Ομπερ του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, ο οποίος εδώ και δεκαετίες ανατρέχει στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας για να αποκρυπτογραφήσει τη σημασία του στον σύγχρονο τρόπο σκέψης. Ο παγκοσμίου φήμης ειδικός στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία συμμετείχε πρόσφατα στη σειρά συζητήσεων που διοργανώνει η ελληνική προεδρία της επιτροπής υπουργών στο Συμβούλιο της Ευρώπης, υπό την προεδρία του αναπληρωτή υπουργού Εξωτερικών, Μιλτιάδη Βαρβιτσιώτη. Στο πλαίσιο της συζήτησης, την οποία συντόνισε η «Κ», ο κ. Ομπερ ανέλυσε τον αντίκτυπο της πανδημίας στην αθηναϊκή δημοκρατία και τη σημασία της αέναης εξέλιξης του θεσμού της δημοκρατίας απέναντι στις προκλήσεις που μετενσαρκώνονται και επαναλαμβάνονται.

– Κύριε καθηγητά, υπάρχει πραγματικά κάτι εξ ολοκλήρου «πρωτόγνωρο»; Οι προκλήσεις του 21ου αιώνα που αντιμετωπίζουμε αποτελούν νέα προβλήματα, ή είναι στην πραγματικότητα παλιά προβλήματα που εκδηλώνονται με νέους τρόπους;
– Υπό μία έννοια, η νεωτερικότητα είναι διαφορετική από οποιαδήποτε άλλη περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας. Υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι, υψηλότερη πυκνότητα, περισσότερη συνδεσιμότητα, νέες τεχνολογίες. Ωστόσο, τα βασικά ερωτήματα που αντιμετωπίζουμε πιστεύω ότι επαναλαμβάνονται. Η βασική δομή της κοινωνικής τάξης, για παράδειγμα, ή ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σε κρίσεις όπως οι πανδημίες, δεν είναι διαφορετικοί. Αυτή ήταν και μία από τις μεγάλες ενοράσεις του Θουκυδίδη, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι το έργο του κατά την περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου –όταν ξέσπασε και ο μεγάλος λοιμός της Αθήνας– θα ήταν διαχρονικό. Και αυτό γιατί βασιζόταν στην ιδέα ότι η ανθρώπινη φύση είναι σταθερή. Παρόλο που αναγνώριζε πως τα πράγματα θα εξελίσσονταν διαφορετικά, ο Θουκυδίδης πίστευε πως θα υπήρχαν ομοιότητες σε δομικό επίπεδο που θα επέτρεπαν στους αναγνώστες του να κατανοήσουν καλύτερα το μέλλον. Νομίζω πως είχε δίκιο.

– Γιατί δεν ανατρέχουμε λοιπόν πιο συχνά στις κλασικές σπουδές για την αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων;
– Πάντα υπάρχει το πρόβλημα του παροντισμού, η πεποίθηση ότι η εποχή μας είναι μοναδική. Αληθεύει επίσης ότι η μελέτη των κλασικών σπουδών είναι χρονοβόρα. Απαιτεί να επιβραδύνουμε τους ρυθμούς, και να σκεφτούμε έντονα όχι μόνο για αυτό που παρατηρούμε στην επιφάνεια. Πολλοί άνθρωποι, που καταπιάνονται με τις λύσεις των τρεχόντων ζητημάτων θεωρούν πως δεν έχουν χρόνο για αυτό. Στη νεωτερικότητα έχουμε την τάση να βγάζουμε βιαστικά συμπεράσματα. Iσως φταίει η φύση του κόσμου στον οποίο ζούμε.

tzosaia-omper-stin-k-i-pandimia-kai-i-krisi-dimokratias0
Ο Τζοσάια Ομπερ είναι καθηγητής στο Στάνφορντ, ειδικός στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία.

– Η πρώτη δημοκρατία της Ιστορίας αντιμετώπισε μια παρόμοια πρόκληση με το μείζον σημερινό ζήτημα: τον λοιμό των Αθηνών, στη θέση της πανδημίας της COVID-19. Ποια ήταν τα αντανακλαστικά του πολιτεύματος; Αμφισβητήθηκε τότε η αποτελεσματικότητα των αποφάσεων που έπρεπε να ληφθούν συλλογικά;
– Ο λοιμός στην Αθήνα ξέσπασε το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου το 430 π.Χ. και διαρκεί περίπου δύο χρόνια. Υπάρχουν πράγματι αναφορές για κοινωνική διάσπαση, και σημαντικές επιπτώσεις σε παραδοσιακές πρακτικές και τελετές – ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι τελούσαν κηδείες, για παράδειγμα, διαλύθηκε. Και όμως, δεν παρατηρούμε μια θεμελιώδη αμφισβήτηση της μορφής διακυβέρνησης. Εν μέσω μιας πανδημίας και ενός πολέμου, η Αθήνα διατηρεί τις συνελεύσεις των πολιτών, το συμβούλιο πολιτών συνεχίζει να κάνει συστάσεις στη συνέλευση, οι δικαστές εξακολουθούν να εκλέγονται. Βεβαίως, ο Περικλής ως ηγέτης αμφισβητήθηκε, ωστόσο, αυτό πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της δημοκρατίας. Εν ολίγοις, η ιστορία της αρχαίας Αθήνας έρχεται σε αντίθεση με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη σύγχρονη πανδημία, θεωρώντας πως θα προκαλέσει μια κρίση δημοκρατίας. Οι Αθηναίοι αντιμετώπισαν έναν πολύ χειρότερο λοιμό από οτιδήποτε έχουμε βιώσει, καθώς σχεδόν ένας στους τέσσερις πολίτες πέθανε μέσα σε δύο χρόνια. Και όμως, η δημοκρατία δεν φαίνεται να διαταράχθηκε.

– Πέρα από τη λειτουργία της δημοκρατίας, η σύγχρονη πανδημία απειλεί τις έννοιες της αντικειμενικότητας και της αλήθειας. Παρατηρούμε έναν πολλαπλασιασμό στους αρνητές του ιού, την παραπληροφόρηση και και τους συνωμοσιολόγους. Παρουσίασε ο λοιμός των Αθηνών παρόμοιες προκλήσεις;
– Οι απαρχές της ιπποκρατικής ιατρικής είχαν τότε ήδη καθιερωθεί στην Αθήνα. Την εποχή του λοιμού, δημιουργούνται κάποιες αμφιβολίες για την επιστήμη, ακριβώς επειδή οι «Ιπποκρατικοί» γιατροί δεν φάνηκαν καλύτεροι στην αντιμετώπιση της ασθένειας από την παραδοσιακή συνταγή του «προσεύχομαι στους θεούς και ελπίζω για το καλύτερο». Αυτό δημιούργησε μεγάλο πλήγμα στο ιατρικό σύστημα της εποχής. Είναι επίσης σίγουρο ότι μετά τον θάνατο του Περικλή κατά το δεύτερο έτος της πανούκλας, οι διάδοχοί του ήταν πιο λαϊκιστές: οι εκτιμήσεις τους για τα διάφορα ζητήματα πολιτικής βασίζονται πολύ λιγότερο στην αντικειμενική πραγματικότητα. Από την άλλη, το πιο «διάσημο» παράδειγμα της ελληνικής λογικής έλαμψε στον απόηχο του λοιμού. Ο Σωκράτης θα ήταν περίπου 30 ετών όταν χτύπησε η πανδημία, και κατά τη διάρκειά της συνεχίζει να διερευνά την έννοια της δικαιοσύνης και της αλήθειας. Και αμέσως μετά τον λοιμό, υπό μία έννοια, συστήνει την πιο στέρεη μορφή ελληνικής ορθολογικότητας.

– Κυριαρχεί σήμερα μια σχολή σκέψης που επικεντρώνεται στις διαφορές μεταξύ της αθηναϊκής δημοκρατίας και της δημοκρατίας του σήμερα – για παράδειγμα στον θεσμό της δουλείας ή στον ρόλο των γυναικών στην αθηναϊκή κοινωνία. Πώς νομίζετε ότι ο πανεπιστημιακός κόσμος μπορεί να συμφιλιώσει αυτές τις διαφορές με τη σημασία της μελέτης των κλασικών σπουδών;
– Πρόκειται για το ερώτημα με το οποίο καταπιάστηκα στο βιβλίο «Demopolis: η Δημοκρατία πριν από τον φιλελευθερισμό». Υποστήριξα πως η δημοκρατία από μόνη της νοείται ως συλλογική αυτοδιακυβέρνηση από τους πολίτες – δεν είναι λοιπόν το ίδιο πράγμα με τον φιλελευθερισμό, υπό την αμερικανική του έννοια, ενός συνόλου δικαιωμάτων ή μιας διανεμητικής δικαιοσύνης. Ο πυρήνας αυτού που παίρνουμε από την αρχαιότητα είναι η δημοκρατία ως συλλογική αυτοδιακυβέρνηση, και όχι ένα σύνολο σύγχρονων αντιλήψεων της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Φυσικά οι δύο έννοιες μπορούν να συνδεθούν. Και στην πραγματικότητα, συνδέονται με τρόπους που είναι αρκετά περίπλοκοι και δεν είναι πάντοτε εύκολο να συνυπάρξουν. Για να τις καταστήσουμε συμβατές πρέπει να εργαστούμε σκληρά, και να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχουν συμβιβασμοί. Αυτό που μπορούμε να συμπεράνουμε μέσα από τις αρχαιοελληνικές σπουδές είναι το γεγονός πως οι θεσμοί και ο πολιτισμός πρέπει συνεχώς να αλληλεπιδρούν. Δεν υπάρχουν εύκολες ή απόλυτες απαντήσεις.

tzosaia-omper-stin-k-i-pandimia-kai-i-krisi-dimokratias1

Το βιβλίο του Τζοσάια Oμπερ, «Η άνοδος και η πτώση της κλασικής Ελλάδας», το οποίο χαρτογραφεί πτυχές του αρχαιοελληνικού κόσμου αποσιωπημένες ή ολότελα άγνωστες, αναμένεται να κυκλοφορήσει στα τέλη Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Δώμα. Η μετάφραση είναι του Μιχάλη Λαλιώτη.

– Αρκετοί σύγχρονοι αναλυτές θεωρούν πως πρόσφατα εφησυχάσαμε με τη δημοκρατία και σταματήσαμε την εξέλιξή της. Συμφωνείτε με αυτή την παρατήρηση, και αν ναι, ποιες ήταν οι επιπτώσεις στις δημοκρατικές διαδικασίες;
– Νομίζω ότι έχετε απόλυτο δίκιο: ο εφησυχασμός είναι το μεγάλο πρόβλημα. Η σκέψη ότι η δημοκρατία είναι ένα είδος μηχανής που τρέχει από μόνη της –ότι φτάσαμε σε ένα σημείο στην ανθρώπινη ιστορία όπου δεν υπάρχει ουσιαστική εναλλακτική λύση– ήταν πολύ διαδεδομένη στα τέλη του 20ού αιώνα. Ξεχάσαμε πόσο δύσκολο είναι να δημιουργήσουμε και να διατηρήσουμε ένα δημοκρατικό σύστημα. Είχαμε πολλές αποτυχημένες προσπάθειες εκδημοκρατισμού υπό την απειλή των όπλων – όπως στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Αλλά ακόμα και σήμερα σε μέρη της Ευρώπης, αποδεικνύεται πως η δημοκρατία είναι πιο δύσκολο να διατηρηθεί από ό,τι φανταζόμασταν. Το μάθημα της Ιστορίας είναι ότι οι δημοκρατικές διαδικασίες πρέπει συνεχώς να ανανεώνονται και να αναβιώνουν. Και στην αθηναϊκή ιστορία υπήρχαν διάφορα προβλήματα που έπρεπε να ξεπεραστούν και οι πολίτες κλήθηκαν να εφεύρουν εκ νέου ορισμένους θεσμούς και να καινοτομήσουν σε νέες συνθήκες. Δεν ήταν εύκολο στην αρχαιότητα, και δεν είναι εύκολο τώρα. Αλλά χωρίς να καταβάλουμε προσπάθεια, η δημοκρατία δεν πρόκειται να λειτουργήσει.

Οι αόρατες επιπτώσεις της πανδημίας

Η  Καρολάιν Κριάντο Πέρεζ είναι τυχερή συγγραφέας. Οταν, το 2019, έγραφε στο βιβλίο «Αόρατες γυναίκες» για το έμφυλο κενό δεδομένων, που περιορίζει τη συμμετοχή των γυναικών στη δημόσια ζωή, δεν φανταζόταν ότι ένα χρόνο αργότερα, και αφού το βιβλίο της είχε μεταφραστεί σε 26 γλώσσες, το –ήδη σημαντικό– πρόβλημα που η ίδια ανέλυε θα βρισκόταν στο κέντρο της μεγαλύτερης υγειονομικής και οικονομικής κρίσης του αιώνα.

Το ζήτημα που έθεσε η Πέρεζ, ότι δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται η τεχνολογική, πολιτική, κοινωνική, επιστημονική πραγματικότητα βασίζεται σε ένα σύνολο δεδομένων από το οποίο εν πολλοίς απουσιάζουν τα στοιχεία που αφορούν γυναίκες, αναδείχθηκε από την αρχή της πανδημίας ως βασική συνιστώσα οποιασδήποτε αποτελεσματικής αντιμετώπισης των συνεπειών της.

Ηδη από τις αρχές Μαρτίου, ακόμα και σε χώρες που δεν είχαν εφαρμόσει αυστηρά μέτρα για τον περιορισμό εξάπλωσης του ιού, άνοιξε μια παραγωγική δημόσια συζήτηση σε σχέση με τις συνέπειες που είχε και θα έχει η κρίση του κορωνοϊού για τις γυναίκες και την έμφυλη ισότητα. Μέσα σε ελάχιστες εβδομάδες, τα στοιχεία που έδιναν στη δημοσιότητα οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας και το Ινστιτούτο Δημοσιονομικών Μελετών είχαν κάνει σαφές ότι οι γυναίκες ήταν εκείνες που θα πλήττονταν περισσότερο, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, από τις επιπτώσεις της πανδημίας: μπορεί να ήταν λιγότερες εκείνες που έχαναν τη ζωή τους, όμως ήταν περισσότερες εκείνες που απολύονταν, μείωναν τις ώρες εργασίας τους για να ανταποκριθούν στη φροντίδα των οικογενειών τους, επωμίζονταν δυσανάλογο φόρτο απλήρωτης εργασίας, βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης της υγειονομικής κρίσης, ως νοσηλεύτριες, φροντίστριες, προσωπικό καθαριότητας και προσωπικό σε καταστήματα πρώτης ανάγκης, και έβλεπαν τις επιχειρήσεις τους (στον τουρισμό, στην εστίαση, στην εκπαίδευση και στο λιανικό εμπόριο) να καταρρέουν.

Οι διαπιστώσεις αυτές, έχοντας ξεπεράσει το στάδιο της εικασίας, μπορούσαν πλέον να αξιοποιηθούν από τους θεσμικούς φορείς για τον σχεδιασμό δίκαιων και βιώσιμων πολιτικών για την αντιμετώπιση της κρίσης. Ταυτόχρονα, ο πλούτος των πληροφοριών έκρυψε για λίγο καιρό το ότι δεν είχαμε τέτοια στοιχεία και στην Ελλάδα.

Πέρα από την καίρια κινητοποίηση των αρμόδιων φορέων για την αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας που σημειώθηκε κατά την περίοδο της καραντίνας, στην Ελλάδα η συζήτηση για την έμφυλη διάσταση του κορωνοϊού απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά από τον δημόσιο διάλογο: απουσιάζει από τον προγραμματισμό και τις εισηγήσεις των συνεδρίων, από τα ΜΜΕ, από τον πολιτικό λόγο. Εδώ δεν συζητάμε για το πώς πλήττονται και θα πλήττονται οι γυναίκες στη χώρα μας –κοινωνικά, επαγγελματικά, οικονομικά–, και η αιτία είναι απλή: ότι δεν ξέρουμε. Και δεν ξέρουμε επειδή δεν έχουμε στη διάθεσή μας κατάλληλα στοιχεία για να βγάλουμε κατάλληλα συμπεράσματα.

Δεν ξέρουμε πόσες επιχειρήσεις ιδρύονται και διευθύνονται από γυναίκες, δεν ξέρουμε πόσες γυναίκες απασχολούνται στη μη τυπική φροντίδα, πόσες χρησιμοποιούν τα μέσα μεταφοράς, πόσες δούλεψαν και δουλεύουν από το σπίτι ή πήραν άδεια ειδικού σκοπού το τελευταίο εξάμηνο, πώς κατανέμονται οι ευθύνες φροντίδας στις οικογένειες, πόσες γυναίκες απασχολούνται στους τομείς της λιανικής πώλησης, της προσωπικής φροντίδας και της εστίασης, πόσες μείωσαν τις ώρες εργασίας τους, πόσο προχώρησαν την επιστημονική τους δουλειά οι γυναίκες ερευνήτριες – σε πολλούς τομείς δεν ξέρουμε καν τι θα έπρεπε να ξέρουμε.

Από την άλλη, ξέρουμε κάποια πράγματα. Τον Απρίλιο η «διαΝΕΟσις» δημοσιοποίησε έρευνα που περιλαμβάνει ερωτήσεις σχετικές και με την εργασιακή καθημερινότητα ανδρών και γυναικών. Μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί, όπως το Women On Top (του οποίου η υπογράφουσα είναι συνιδρύτρια), η επιτροπή Women In Business του Ελληνοαμερικανικού Επιμελητηρίου και η Women Act, πραγματοποίησαν μικρότερης εμβέλειας έρευνες που διερευνούν, τουλάχιστον σε επίπεδο τάσεων, ορισμένα από τα παραπάνω ζητήματα. Οπως σημειώνει η Ιωάννα Προφύρη, επιστημονικό στέλεχος του ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ, διαθέτουμε ήδη στοιχεία για το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών στον τουρισμό και στην εστίαση. Γνωρίζουμε ότι στους χώρους τεχνολογίας, που δίνουν εξ ορισμού μεγάλα περιθώρια εξ αποστάσεως εργασίας, τα ποσοστά των γυναικών είναι χαμηλά. Σύντομα, αναφέρει η Σοφία Κουνενάκη-Εφραίμογλου, πρόεδρος του Εθνικού Επιμελητηριακού Δικτύου Ελληνίδων Γυναικών Επιχειρηματιών, το Γενικό Εμπορικό Μητρώο θα ενσωματώσει κωδικούς φύλου στις καταγραφές των επιχειρήσεων. Στο μεταξύ, μπορούμε να αξιοποιήσουμε στοιχεία του συστήματος «Εργάνη» για να βγάλουμε συμπεράσματα σε σχέση με την εργασιακή κατάσταση των γυναικών, σε σχεδόν πραγματικό χρόνο. Μπορούμε να συνδυάσουμε ό,τι δεδομένα έχουμε στη διάθεσή μας για την Ελλάδα με τις αναγωγές που μας επιτρέπουν τα δεδομένα που έρχονται από το διεθνές και ευρωπαϊκό περιβάλλον. Θα το κάνουμε, όμως;

Στις «Αόρατες γυναίκες», η Πέρεζ κάνει σαφές ότι για να βρεθούν τα δεδομένα που θα μας επιτρέψουν να φτιάξουμε κοινωνίες εξίσου λειτουργικές για όλους, χρειάζεται να τα ψάξουμε, να αφιερώσουμε χρόνο και ενέργεια στην αναζήτησή τους, άρα να παραιτηθούμε από την ιδέα ότι αυτά που ήδη έχουμε είναι αρκετά. Εως τώρα, εδώ, αυτό δεν φαίνεται να μας ενδιαφέρει αρκετά για να το καταφέρουμε.

* Η κ. Στέλλα Κάσδαγλη είναι συνιδρύτρια του οργανισμού Women On Top και συγγραφέας.

 

 

 

Επιστήμη και Κοινωνία στην εποχή της πανδημίας

Ναπολέων Μαραβέγιας – Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρώην Υπουργός – Μέλος της Ολομέλειας της Επιτροπής «Ελλάδα 2021»

Κατά πόσο τα επιστημονικά πορίσματα που αφορούν στην υγεία και την ασφάλεια των ανθρώπων φθάνουν στους πολίτες χωρίς παρέμβαση από τις εκάστοτε πολιτικές εξουσίες ή από πανίσχυρα επιχειρηματικά συμφέροντα αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα ζητήματα στις σύγχρονες κοινωνίες. Πρόκειται για ένα ζήτημα ευθύνης των επιστημόνων απέναντι στην κοινωνία.

Για παράδειγμα, κατά πόσο η επίδραση της ακτινοβολίας των κινητών τηλεφώνων βλάπτει ή όχι τους ανθρώπους; Κατά πόσο ορισμένες χημικές ουσίες απαραίτητες για τη συντήρηση των τροφίμων βλάπτουν ή όχι την υγεία και ποια είναι τα όρια των ουσιών αυτών τα οποία πρέπει να τηρούνται για να μην είναι βλαπτικές στους ανθρώπους; Κατά πόσο η ρύπανση της ατμόσφαιρας, πάνω από ορισμένα όρια από καυσαέρια ή ακτινοβολία μετά από πυρηνικά ατυχήματα, δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στην ανθρώπινη υγεία;

Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα και σε πολλά άλλα, η ευθύνη της αντικειμενικής ενημέρωσης είναι τεράστια για την επιστημονική κοινότητα. Από την δύναμη και την επιρροή που έχει η πολιτική εξουσία ή/και τα επιχειρηματικά συμφέροντα πάνω στην επιστημονική κοινότητα και στα μέσα ενημέρωσης εξαρτάται κατά πόσο η επιστημονική αλήθεια θα φθάσει χωρίς περιορισμούς ή όχι στην κοινωνία.

Προφανώς, ο στόχος της πολιτικής εξουσίας είναι να παρουσιάσει ορισμένα επιστημονικά πορίσματα με «συγκεκαλυμμένο» τρόπο προκειμένου να εξασφαλίσει την ομαλή λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας. Παρομοίως, ορισμένα επιχειρηματικά συμφέροντα μπορεί να βλάπτονται από την αντικειμενική επιστημονική πληροφόρηση και συνεπώς να προσπαθούν να την ελέγξουν προς όφελός τους.

Βεβαίως, όσο περισσότερο λειτουργεί η πλουραλιστική πληροφόρηση και όσο πιο δημοκρατική είναι η διακυβέρνηση, τόσο λιγότερο επιτυγχάνεται ο έλεγχος που μπορεί να ασκεί η πολιτική εξουσία και τα επιχειρηματικά συμφέροντα. Έτσι, χώρες που έχουν αυταρχικά καθεστώτα που διαπλέκονται και με επιχειρηματικά συμφέροντα και μέσα ενημέρωσης μπορούν ευκολότερα να ελέγξουν την αντικειμενική επιστημονική πληροφόρηση με διάφορους τρόπους.

Από την άλλη πλευρά, η υπερβολικά πλουραλιστική πληροφόρηση, ειδικά μέσω του διαδικτύου, μπορεί να οδηγήσει, όχι στην απόκρυψη της αντικειμενικής επιστημονικής πληροφορίας, αλλά στη συσκότισή της με αστήρικτες ψευτοεπιστημονικές πληροφορίες, που συχνά προκαλούν μέχρι και πανικό στην κοινωνία. Έτσι, συχνά σε πολύ σημαντικά ζητήματα που αφορούν στην υγεία και την ασφάλεια των ανθρώπων η αντικειμενική επιστημονική πληροφόρηση της κοινωνίας κινδυνεύει εξίσου, τόσο από τα αυταρχικά καθεστώτα και τα ανεξέλεγκτα επιχειρηματικά συμφέροντα, όσο και από την υπερβολική ελευθερία της πληροφόρησης που οδηγεί σε παραπληροφόρηση και σύγχιση.

Σε περιόδους όπως η σημερινή, η αντικειμενική επιστημονική πληροφόρηση για τον covid-19 και τις συνέπειές του στην υγεία των ανθρώπων έχει τεράστια σημασία. Έτσι, η ευθύνη της επιστημονικής κοινότητας, της πολιτικής εξουσίας, των επιχειρηματικών συμφερόντων και των μέσων ενημέρωσης για αντικειμενική επιστημονική πληροφόρηση της κοινωνίας γίνεται εξαιρετικά κρίσιμη.

Δυστυχώς σε χώρες με αυταρχικά πολιτικά συστήματα και ισχυρά διαπλεκόμενα οικονομικά συμφέροντα η αντικειμενική επιστημονική πληροφόρηση της κοινωνίας για τις συνέπειες του κορονοϊού ήταν και είναι ελλιπής. Αντίθετα, σε χώρες με πλουραλιστικά δημοκρατικά πολιτικά συστήματα, αλλά «ανεξέλεγκτα» μέσα ενημέρωσης, η αντικειμενική επιστημονική πληροφόρηση ήταν και είναι μάλλον συγκεχυμένη. Υπάρχουν ακόμη και περιπτώσεις λαϊκιστών ηγετών που για ιδιοτελείς προσωπικούς πολιτικούς λόγους διαστρέφουν την επιστημονική αλήθεια. Σε όλες τις περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι εξίσου βλαπτικό για την υγεία των πολιτών. Στη χώρα μας, τόσο η κυβέρνηση, όσο και η επιστημονική κοινότητα και τα μέσα ενημέρωσης, με μερικές μόνο εξαιρέσεις, φαίνεται μέχρι στιγμής να συμπεριφέρθηκαν με σοβαρότητα και υπευθυνότητα , πράγμα που αποτυπώνεται στην καλύτερη διαχείριση του προβλήματος της πανδημίας σε σχέση με πολλές άλλες χώρες.

Πηγή: Βήμα της Κυριακής

 

Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της καραντίνας σε παιδιά και εφήβους

Βαριές ήταν οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις σε παιδιά και εφήβους την περίοδο του lockdown, από τις 23 Μαρτίου έως τις αρχές Μαΐου, στη χώρα μας. Αγχος και εκνευρισμός, καταθλιπτικές τάσεις και συγκρούσεις μέσα στο σπίτι, έλλειψη ενδιαφερόντων και αδυναμία διαχείρισης της πρωτόγνωρης κατάστασης ήταν μερικά από τα φαινόμενα που καταγράφηκαν στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Αποκαλυπτικό είναι το γεγονός πως κατά τη διάρκεια του φετινού Απριλίου τετραπλασιάστηκαν οι κλήσεις στη Γραμμή «ΜΕΥποστηρίζω» 800 11 800 15 στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

«Τηλεφώνησαν κυρίως γονείς, στην πλειονότητα εφήβων αγοριών (αναλογία 3 προς 1) για θέματα που αφορούσαν κυρίως τη δυσλειτουργική χρήση του Διαδικτύου. Υπήρξαν περιπτώσεις αγοριών με συμπεριφορά εξάρτησης, που εκφράστηκαν με βία όταν οι γονείς προσπάθησαν να θέσουν όρια, ενώ άλλοι γονείς –συχνότερα κοριτσιών– ανέφεραν υπερβολική χρήση των κοινωνικών δικτύων και απομόνωση, παραμέληση μελέτης και διατροφικές παρεκτροπές. Σε πολλά παιδιά έλειπαν η κανονικότητα του σχολείου, οι φίλοι τους και η δομημένη καθημερινότητα, ενώ άλλα ανέφεραν ότι τα διαδικτυακά μαθήματα τα δυσκολεύουν και σίγουρα δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το μάθημα μέσα στην τάξη», λέει στην «Κ» η κ. Αρτεμις Τσίτσικα, αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής.

Μια πρώτη καταγραφή των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων σε παιδιά και εφήβους κατά την περίοδο του «Μένουμε Σπίτι» παρουσίασαν στο 13ο State of the Αrt, Συνέδριο Εφηβικής Υγείας, που ολοκληρώνεται σήμερα, οι κ. Αρτεμις Τσίτσικα, Ανδρονίκη Σταυρίδου και Αγγελίνα Στεργιοπούλου, αμφότερες ψυχολόγοι, που παρακολουθούν το μεταπτυχιακό «Στρατηγικές αναπτυξιακής και εφηβικής υγείας». Με βάση, λοιπόν, εμπειρικά δεδομένα από την Ελλάδα και διεθνείς δημοσιεύσεις, την περίοδο της καραντίνας ενισχύθηκαν, μεταξύ παιδιών και εφήβων, οι αγχώδεις εκδηλώσεις, καθώς ο περιορισμός στο σπίτι και ο φόβος μετάδοσης της COVID-19 συσχετίστηκαν με ήπια έως και σοβαρά συμπτώματα άγχους, καθώς και σύγχυση, φοβίες, μετατραυματικό στρες και αϋπνία. Οι οικογενειακές συγκεντρώσεις και επισκέψεις περιορίστηκαν, κυρίως λόγω φόβου μετάδοσης του ιού από τα νεότερα μέλη στους ηλικιωμένους, και αυτό μετέβαλε σημαντικά την καθημερινότητα προκαλώντας συναισθηματικές απώλειες στα παιδιά και σημαντικές πρακτικές δυσκολίες σε όλη την οικογένεια.

Ενα καταθλιπτικό συναίσθημα σκέπασε τις ζωές αρκετών εφήβων, καθώς η παρατεταμένη αποχή από την καθημερινή ρουτίνα του σχολείου και η απόσταση από φίλους και δραστηριότητες είχαν ως αποτέλεσμα το έλλειμμα κινήτρου και τη μελαγχολική διάθεση. Παρατηρήθηκαν μείωση ενδιαφέροντος για ευχάριστες δραστηριότητες, μείωση εξωτερικών δραστηριοτήτων, εκτεταμένη χρήση κινητού τηλεφώνου και γενικά στάση παραίτησης και έλλειμμα προοπτικής/αισιοδοξίας. Κατά τη διάρκεια της καραντίνας, τα παιδιά με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ), δυσκολεύτηκαν ιδιαίτερα στο να ακολουθήσουν βασικές οδηγίες και περιορίστηκαν σημαντικά η ανεξαρτησία τους και οι ευκαιρίες φυσικής άσκησης και δραστηριότητας, με αποτέλεσμα ένταση, εκρήξεις θυμού και βίαιες συμπεριφορές.

Τα παιδιά με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής – υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ) ήταν ιδιαίτερα νευρικά, με επιπλέον δυσκολίες στη συγκέντρωσή τους και την τήρηση του καθημερινού προγράμματος, ενώ έκαναν υπερβολική διαδικτυακή χρήση. Δεν μπορούσαν να συγκεντρωθούν και να υλοποιήσουν καθημερινές δραστηριότητες, όπως περιέγραψαν οι γονείς τους. Παιδιά και έφηβοι με διαταραχές πρόσληψης τροφής (ανορεξία – βουλιμία) αποδιοργανώθηκαν σε σημαντικό βαθμό και παλινδρόμησαν. Ορισμένες περιπτώσεις είχαν σημαντικές επιπτώσεις και χρειάστηκαν νοσηλεία. Το κλείσιμο των γυμναστηρίων δημιούργησε ανασφάλεια και αίσθημα απώλειας και απομόνωσης σε εφήβους με ορθορεξία (ιδιαίτερη έως υπερβολική προσκόλληση σε κανόνες υγιεινής διατροφής και άσκησης). Παιδιά με διαδικτυακή συμπεριφορά εξάρτησης παρουσίασαν επιδείνωση, με σημαντική σωματική επιβάρυνση, έλλειμμα σωματικής άσκησης και κατανάλωση ανθυγιεινών σνακ μπροστά στην οθόνη, διαταραχές ύπνου και αναστροφή του ωραρίου, καθώς και παραμέληση της σωματικής τους υγιεινής.

Προκλήσεις εξαιτίας της πανδημίας αντιμετώπισαν και οι γονείς, οι οποίοι εμφανίζονταν περισσότερο αγχωμένοι, με μεγαλύτερες διακυμάνσεις στη διάθεση και αυξημένη ανησυχία για τις επιπτώσεις της COVID-19 στα παιδιά τους. Ωστόσο, η χρήση της τεχνολογίας φάνηκε να είχε θετικές επιδράσεις σε αυτόν τον τομέα, καθιστώντας τους επαγγελματίες υγείας διαθέσιμους μέσω ψηφιακών πλατφορμών, περιορίζοντας τις αγχώδεις εκδηλώσεις και τα καταθλιπτικά συμπτώματα τόσο των παιδιών, εφήβων και νεαρών ενηλίκων, όσο και των γονέων τους.

Αξιοσημείωτο είναι, ωστόσο, πως την περίοδο του περιορισμού κυκλοφορίας δόθηκε ο χρόνος και η ευκαιρία σε όλους να επαναπροσδιορίσουν στόχους, να ενδυναμώσουν σχέσεις και να κάνουν όνειρα, να εκτιμήσουν τα κεκτημένα και να ανεβάσουν τον πήχυ αξιών. Πολλές οικογένειες βρέθηκαν περισσότερη ώρα μαζί, μοιράστηκαν εμπειρίες και σκέψεις. «Είναι πολύ σημαντικό να μιλάμε στα παιδιά. Τα παιδιά που δεν ενημερώνονται, διαισθάνονται ότι κάτι συμβαίνει, ακούν ψιθύρους και μισόλογα και νιώθουν αγωνία, γίνονται ευερέθιστα, αντιδρούν. Ιδιαίτερα για τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους χρειάζεται επιχειρηματολογία και παράθεση επιστημονικών δεδομένων προκειμένου να αισθανθούν υπεύθυνοι, να αναπτύξουν ενσυναίσθηση και να ενεργοποιηθούν», τονίζει η κ. Τσίτσικα. «Η αισιοδοξία και το θετικό κλίμα είναι εξαιρετικής σημασίας για τη συνεργασία των παιδιών. Επεξηγούμε ότι η κρίση θα ξεπεραστεί, πως μπορούμε να μάθουμε πολλά από αυτήν και να γίνουμε καλύτεροι, πιο υπεύθυνοι, ενεργοί και πειθαρχημένοι, με ευαισθησία στο κοινό καλό», συμπληρώνει.

Για ενημέρωση – συμβουλευτική υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας χωρίς χρέωση με την τηλεφωνική γραμμή ΜΕΥποστηρίζω 800 11 800 15, καθημερινά, πλην Σαββατοκύριακου και αργιών, από 09.00 έως 15.00.

Οι αιφνίδιες αναταράξεις της ζωής

01.08.2020, 07:35 ΤΟ ΒΗΜΑ

Φερνάντο Πεσόα

Oδημοσιογράφος και βιολόγος JV Chamary επισημαίνει πως παρόλο που η βιολογία είναι η φυσική επιστήμη που εξετάζει τη ζωή και τους ζωντανούς οργανισμούς, ακόμη και οι βιολόγοι δεν συμφωνούν για το «τι είναι ακριβώς η ζωή». Και ενώ οι επιστήμονες έχουν προτείνει εκατοντάδες τρόπους ορισμού, κανένας δεν είναι καθολικά αποδεκτός. Συχνά οι μελέτες, αντί να ορίσουν τη λέξη, περιγράφουν το φαινόμενο της ζωής μέσα από διάφορα χαρακτηριστικά που αφορούν το περιεχόμενο και τις ιδιότητές της. Αναμφίβολα η ζωή προϋποθέτει το κύτταρο, τη βασική μονάδα της. Χαρακτηριστικά της είναι η ανάπτυξη, ο πολλαπλασιασμός, η δυνατότητα προσαρμογής και ο μεταβολισμός. Ο βιοχημικός Ντάνιελ Κόσλαντ προτείνει «επτά πυλώνες ζωής»: πρόγραμμα, αυτοσχεδιασμό, διαμερισματοποίηση, ενέργεια, αναγέννηση, προσαρμοστικότητα και αποκλεισμό. Είναι μια άποψη. Διότι υπάρχει και η ψυχή, υπάρχει και το πνεύμα. Την ψυχή μόνο συμβολικά μπορούμε να την προσεγγίσουμε. Οι εσωτερικοί κυματισμοί του όντος δεν είναι το φόρτε της επιστήμης.

Ας ξεφύγουμε λίγο από τους ειδικούς. Η ζωή είναι χρόνος και δράση. Γεγονότα που συμβαίνουν. Κατακερματίζοντας τον χρόνο, δημιουργούμε μια πλασματική δομή. Τα οδόσημα της καθημερινότητας, οι βασικές ανάγκες τις οποίες νιώθει ακόμη κι ένα βρέφος, οργανώνουν την ημέρα, την εβδομάδα, τον μήνα, τον χρόνο. Στην ουσία  βέβαια όλα όσα συμβαίνουν έχουν να κάνουν μόνο με συμπαντικές κινήσεις. Την Ανατολή, τη Δύση, τη διαδοχή των εποχών. Ολα ξεκίνησαν με την ενστικτώδη προσαρμογή της ζωής του ανθρώπου σε βασικά φαινόμενα (μέρα=δράση, βράδυ=ύπνος), την άμυνά του απέναντι σε κινδύνους (πλημμύρα, βροχή, καύσωνας κ.τ.λ.). Αργότερα, όταν ο άνθρωπος παρατήρησε και ερμήνευσε την περιοδικότητα των φαινομένων αυτών, άρχισε να προσθέτει μέσω της τεχνολογίας νέα οδόσημα και να αναπτύσσει πρόσθετα μέτρα προσαρμογής. Διαφορετικές χρονικές ζώνες απαιτούσαν άλλα εργαλεία.

Οι μεταβολές και οι αντιφάσεις – κύρια φαινόμενα της ζωής μας -, που αναγνωρίζονται από τις αισθήσεις, δημιουργούν συνήθως διάφορα δίπολα. Ο άνθρωπος για να κατανοήσει και να ελέγξει (κατά το δυνατόν) ένα φαινόμενο έχει την τάση να διακρίνει τις δύο οριακά αντίθετες συνθήκες. Ενα Α και ένα -Α. Στη Φυσική δίπολο σημαίνει δύο ίσα αλλά ετερώνυμα ηλεκτρικά (ή μαγνητικά) φορτία, κοντά το ένα στο άλλο.

Και στη ζωή παρόμοιους προβληματισμούς προκαλούν οι περιοδικές αντιθέσεις της. Από την υγεία στην αρρώστια. Από τη γαλήνη στην οργή. Από την ασφάλεια στον φόβο. Από το θερμό επεισόδιο στην ειρηνική συνύπαρξη. Από τη σύγκρουση στον συμβιβασμό. Από τη μνήμη στη λήθη. Αυτές οι οριακές καταστάσεις λειτουργούν ως κάθετες τομές στις μεταβολές των πραγμάτων. Εξάλλου ο άνθρωπος δεν αντέχει εύκολα τον διχασμό. Αρνείται να γίνει Ιανός. Εμπεριέχει τα πάντα, προβάλλοντας όσα επιλέγει (συνειδητά ή όχι) και συγκαλύπτοντας (ή συμπιέζοντας) όσα τον ζορίζουν. Εκεί όπου συνήθως θα κινηθεί στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του είναι η γκρίζα (ίσως και άτονη) ζώνη ανάμεσα στα δύο όρια. Εκεί θα συγκροτήσει το εγώ του, προσπαθώντας να ζυγιάσει τα δύο άκρα. Το μαύρο ή το άσπρο, το καλό ή το κακό, και να προσαρμοστεί στη θερμοκρασία του εκάστοτε ζωτικού του πεδίου.

Σε ψυχολογικό επίπεδο θα οργιστεί, ναι, αλλά δεν έχει την αντοχή να είναι αιωνίως οργισμένος. Σε πολιτικό επίπεδο θα δημιουργήσει μια θερμή κατάσταση, ένα μίνι επεισόδιο, αλλά αυτό δεν μπορεί να διατηρηθεί στον χρόνο. Μέχρι κι ένας πόλεμος κάποτε θα λήξει.

Σε περιόδους νηνεμίας, τα αρνητικά άκρα απωθούνται και ο άνθρωπος πλοηγείται στη ζωή λες και είναι άτρωτος. Αυτή η ζωτική ψευδαίσθηση είναι ένα καύσιμο δημιουργίας. Από τη στιγμή που θα συμβεί κάτι όλοι οι αρχέγονοι φόβοι ενεργοποιούνται. Η πικρή αλήθεια είναι πως οι ήρεμες φάσεις πλέον έχουν πάψει να έχουν μακροπερίοδη διάρκεια. Τα τελευταία δέκα-δεκαπέντε χρόνια έχουμε καταναλώσει τόση ιστορία, τόση μεταβλητότητα, τόσες ριζικές αλλαγές όσες δεν είχαμε βιώσει για δεκαετίες.

Γεγονότα που κάποτε θα σφράγιζαν εποχές, σήμερα συμβαίνουν με μια εξαιρετικά ταχύρρυθμη περιοδικότητα. Η δε ψυχαναγκαστική τάση του ανθρώπου να καταναλώνει το Επίκαιρο με βουλιμία (κάτι που τον αποξενώνει από το Μεγάλο), τον εκτοξεύει από τη μια άκρη στην άλλη, σε μια σύγχυση της πραγματικότητας όπου τα αισθήματα εναλλάσσονται με τέτοια ταχύτητα έτσι ώστε να παύουν να είναι αυθεντικά.

Κάποτε η Ιστορία – συλλογική ή ατομική – βόλευε τα πράγματα μέσα από μια βραδεία διαδικασία αφομοίωσης, αποδοχής κ.τ.λ. Σήμερα λύση θεωρείται η «αλλαγή σελίδας», η άμεση «πτήση» σε άλλο θέμα που επικαλύπτει το προηγούμενο. Αυτές οι διαδοχικές ψυχολογικές επιχωματώσεις δημιουργούν έναν ερειπιώνα της εμπειρίας, έναν συλλογικό κορεσμό που οδηγεί στη γρήγορη αντικατάσταση του ενδιαφέροντος και σύντομα στη λήθη.

Στην Ελλάδα, ζώντας εξ ιδιοσυγκρασίας σε μια γκρίζα ζώνη, έχουμε μια ιδιαίτερη σχέση με τον χρόνο. Κάποιες φορές σκέφτομαι ότι εκείνο που χρειάζεται είναι απλά να στοχεύουμε στον «ζωτικό χρόνο», στη μύχια εμπειρία της διάρκειας και της στιγμής. Το «τώρα», αυτή η αυτόματη διαδοχή στιγμών, δεν είναι παρά μια τεχνητή ρήξη σε μια φυσική συνέχεια. Ανίκανη να ακολουθήσει τη ζωτική κίνηση, η διάνοια κινητοποιεί τον χρόνο μέσα σε ένα μονίμως πλαστό παρόν.

Σκέψεις πολυτελείας ίσως. Ολοι είμαστε παγιδευμένοι σ’ έναν προαποφασισμένο χρόνο, με τα όριά μας, τις αντοχές και το ευμετάβλητο που μας χαρακτηρίζει. Πάντα όμως μας αιφνιδιάζουν τα μεγάλα άκρα. Στην περίπτωση της COVID-19 το θετικό άκρο είναι ο αγώνας για την επιβίωση. Σήμερα ωστόσο η τεχνολογία προσφέρει έναν ορθολογιστικό, ελπιδοφόρο και εν πολλοίς ανακουφιστικό μηχανισμό που παρακολουθούμε εσχάτως σε πλήρη δράση στην κρίση της πανδημίας.

Εκείνο που θα συμβεί βέβαια είναι πως όταν για κάποιον λόγο εφησυχάζουμε, τότε το δίπολο γέρνει προς την άλλη μεριά: απόλαυση. Από τη σχολαστική προσωπική υγιεινή στο «δε βαριέσαι». Από τη ζωή στον θάνατο.

*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.

Οι πόλεις στη μ.C. (μετά COVID) εποχή

ΤΑΣΟΥΛΑ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Η πανδημία αλλάζει τις πόλεις. Μειώνει, λόγω τηλεργασίας, τους χώρους γραφείων, τροποποιεί τα εσωτερικά των σπιτιών, μεταβάλλει τους τρόπους που μετακινούμαστε και οργανώνουμε την καθημερινότητά μας. Αν ο κορωνοϊός παραμείνει για μεγάλο διάστημα, τα κέντρα των μητροπόλεων, κόμβοι επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, εμπορίου, μεταφορών, εργασίας, κατοικίας, αναψυχής, θα ερημώσουν, ενώ οι παρεμβάσεις για την αναχαίτιση της διασποράς του ιού θα φέρνουν νέες συνήθειες με απρόβλεπτες συνέπειες.

«Τη μεγάλη αλλαγή θα τη φέρει η τηλεργασία, η οποία σε συνθήκες πανδημίας αυξήθηκε από περίπου 10% το 2015 σε 40% με 50% σε παγκόσμια κλίμακα σήμερα. Καθώς έχει μεγάλα οικονομικά πλεονεκτήματα, πολλές επιχειρήσεις θα παραμείνουν σε αυτό το μοντέλο και μετά την πανδημία, φέρνοντας μεγάλες μεταβολές στους χώρους εργασίας. Δεν θα χρειάζονται τόσο μεγάλοι χώροι γραφείων, κάποιες επιχειρήσεις θα μετακινηθούν σε χώρους μικρότερης δαπάνης λειτουργίας και ευνοϊκότερου κόστους απόκτησης εκτός κέντρου» σημειώνει στην «Κ» ο κ. Νίκος Κομνηνός, ομότιμος καθηγητής Αστικής Ανάπτυξης στο ΑΠΘ, διευθυντής της ερευνητικής μονάδας Αστικής και Περιφερειακής Καινοτομίας URENIO του ΑΠΘ.

Την ίδια άποψη έχει και η αρχιτέκτων-πολεοδόμος, κ. Ασπα Γοσποδίνη, καθηγήτρια Πολεοδομίας και Αστικού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. «Μετά την ικανοποιητική απόδοση της τηλεργασίας στελεχών και υπαλλήλων στη διάρκεια του lockdown, μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας και διεθνείς γίγαντες όπως το Facebook, το Twitter, η Google, η Universal Music κ.ά. προωθούν πλέον την τηλεργασία σε μόνιμη βάση, βεβαίως με μειώσεις μισθολογικού κόστους. Εάν το μοντέλο αυτό υιοθετηθεί και από εταιρείες άλλων κλάδων στον τριτογενή τομέα, όπως τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, εμπορικές εταιρείες με πωλήσεις προϊόντων και υπηρεσιών μέσω Διαδικτύου, η δομή των πόλεων σταδιακά θα αλλάξει».

Σύμφωνα με τον κ. Κομνηνό, «η απομάκρυνση των χώρων γραφείων από τα κέντρα των πόλεων, θα αναστατώσει την αγορά κατοικίας, η οποία με τη σειρά της θα επιφέρει αλλαγές στις μετακινήσεις. Αυτά τα τρία στοιχεία, χώροι κατοικίας, χώροι εργασίας, μαζικές μετακινήσεις συνδέονται· αν μεταβληθεί ένας από τους τρεις πυλώνες, θα συμπαρασύρει όλη την τριάδα, και οι πόλεις θα εισέλθουν σε φάση μεγάλης αναδιάρθρωσης, με ορίζοντα πολύ μεγαλύτερο από τον ορίζοντα του κορωνοϊού».

Οπως περιγράφει η κ. Γοσποδίνη, η μειωμένη ανάγκη για καθημερινή μετακίνηση από και προς τον χώρο εργασίας, θα απαξιώσει κάποιους από τους μεγάλους οδικούς άξονες που συνδέουν την Περιφέρεια με τα κέντρα των πόλεων, καθώς επίσης και τα μεγάλα parking γύρω από τα κέντρα των πόλεων. Θα δημιουργηθούν μεγαλύτερες ανάγκες για δημόσιους χώρους πρασίνου και αναψυχής στις γειτονιές κατοικίας. Θα αλλάξει η οικονομική φυσιογνωμία των κέντρων λόγω της μετεγκατάστασης οικονομικών δραστηριοτήτων προς την περιφέρεια των πόλεων. Τα κέντρα θα διατηρήσουν τον πολιτισμό και τουρισμό και θα αποκτήσουν περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα. Οι τιμές, κυρίως των επαγγελματικών ακινήτων θα πέσουν και θα ανεβούν στην Περιφέρεια των πόλεων, σε γειτνίαση με αυτοκινητόδρομους και πλεονεκτικές γειτονιές κατοικίας. Η κατοικία των μεσαίων στρωμάτων θα αλλάξει πρότυπα καθώς θα συμπεριλάβει και χώρο εργασίας. Θα δημιουργηθεί εντονότερος κοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ των χειρωνακτικά εργαζομένων και εκείνων που θα μπορούν να εργάζονται μέσω υπολογιστή από το σπίτι».

Παράλληλα, κατά τον κ. Κομνηνό, «θα ωφεληθούν οι αγροτικοί οικισμοί, που ενδεχόμενα να επιλεγούν ως τόπος εργασίας από απόσταση και κατοικίας, ενώ η δυνατότητα να έχει κανείς έναν κήπο, να καλλιεργεί λαχανικά, θα αλλάξει όλο το μοντέλο καθημερινότητας και ζωής, σε ένα περιβάλλον πολύ λιγότερο αστικό και με χαμηλότερη πυκνότητα».

Πάντως, μέχρι στιγμής, δεν μοιάζει να συνδέεται η οικιστική πυκνότητα με τους ρυθμούς διάδοσης του ιού. «Συνδέεται με τη συμπεριφορά. Οι πόλεις με τη μεγαλύτερη πυκνότητα δεν έχουν τον μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων. Μπορεί να ζει κανείς σε μια πυκνοδομημένη πόλη, αλλά η κοινωνική αποστασιοποίηση να είναι μεγάλη. Τις μεταβολές τις φέρνει η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας, η οποία δεν αλλάζει την οικοδόμηση των πόλεων, αλλάζει τις συμπεριφορές μας. Δεν αλλάζει η υποδομή των πόλεων, αλλάζει ο τρόπος που χρησιμοποιούμε την υποδομή αυτή. Οι μεγαλύτερες μεταξύ μας αποστάσεις, το κινητό ωράριο, οι κανόνες για τη χρήση του χώρου», εξηγεί ο κ. Κομνηνός.

«Σε μια πρώτη θεώρηση, οι συμπαγείς πόλεις, που χαρακτηρίζονται από υψηλή πυκνότητα δόμησης και λιγότερους ελεύθερους χώρους, όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και άλλες μεσογειακές ευρωπαϊκές πόλεις, θα μπορούσαν εσφαλμένα να ιδωθούν ως περισσότερο ευάλωτες στην εξάπλωση των ιών», λέει η κ. Γοσποδίνη, «όμως η πρόσφατη εμπειρία μας από την πανδημία της COVID-19 έδειξε ότι ο καθοριστικότερος παράγοντας δεν είναι μόνον ο αριθμός και η έκταση των δημόσιων υπαίθριων χώρων, αλλά και η ελκυστικότητά τους. Στην περίοδο του lockdown υπήρξε συνωστισμός περιπατητών και αθλούμενων σε συγκεκριμένους ελκυστικούς δημόσιους υπαίθριους χώρους των πόλεων και περιορισμένη χρήση άλλων, μη ελκυστικών δημόσιων χώρων. Συνωστίζονταν στους ίδιους χώρους, όπως για παράδειγμα στο παραλιακό πάρκο στο Φάληρο Αττικής, στην παραλία της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας, του Βόλου, των Χανίων, αλλά και στις όχθες του Σηκουάνα στο Παρίσι. Ο συνωστισμός είχε ως συνέπεια την απαγόρευση χρήσης αυτών των δημοφιλών χώρων».

Επομένως, «θα πρέπει να αναπλάσουμε τις πόλεις μας δημιουργώντας εκτεταμένα και ελκυστικά δίκτυα πράσινων και μπλε υποδομών, δηλαδή ενός συνεχούς συστήματος πράσινων διαδρομών σε συνδυασμό με υδάτινες επιφάνειες, που θα διατρέχει τον αστικό ιστό. Είδαμε ότι οι πολίτες ελκύονται από τη σχέση πόλης και νερού. Πρέπει λοιπόν να ενσωματώσουμε παραθαλάσσιες και παρόχθιες διαδρομές, να διαμορφώσουμε τεχνητά κανάλια, σιντριβάνια κ.λπ., μέσα στους κοινόχρηστους χώρους πρασίνου, στα κέντρα των πόλεων, αλλά και στις γειτονιές», λέει η κ. Γοσποδίνη υπογραμμίζοντας: «Από την άλλη, οι συμπαγείς πόλεις ενέχουν κοινωνικά και ψυχολογικά πλεονεκτήματα για τους κατοίκους. Σε περιόδους πανδημίας προσφέρουν τη δυνατότητα άμεσης επαφής με τον γείτονα χωρίς να καταλύονται τα μέτρα της κοινωνικής αποστασιοποίησης. Είναι χαρακτηριστικές οι εικόνες που είχαμε από τις ιταλικές πόλεις, τους εγκλεισμένους κατοίκους να συμμετέχουν ο καθένας από το δικό του μπαλκόνι στα πάρτι της γειτονιάς, στις συζητήσεις, στον καφέ».

Οι νέες τεχνολογίες «ασπίδα» στις έκτακτες ανάγκες

«Οι ευφυείς πόλεις είναι περισσότερο ανθεκτικές σε περίπτωση πανδημίας, σεισμού, τσουνάμι, πυρκαγιάς, ακραίων καιρικών φαινομένων, κ.ά. Η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στις υπηρεσίες του κράτους και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ενισχύουν την αστική ανθεκτικότητα έναντι των έκτακτων αναγκών. Ας θυμηθούμε τα SMS στον αριθμό 13033 για να μας επιτραπεί η μετακίνηση. Την ηλεκτρονική εκπαίδευση από απόσταση σε όλες τις βαθμίδες. Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να υλοποιηθεί και έξω από το πλαίσιο της πανδημίας. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε σε μόνιμη βάση να χρησιμοποιεί ηλεκτρονικές πλατφόρμες για επαγγελματική κατάρτιση των πολιτών και προγράμματα διά βίου μάθησης. Ακόμη, το ηλεκτρονικό εμπόριο αυξήθηκε. Πολλές επιχειρήσεις επιβίωσαν με τις πωλήσεις μέσω Διαδικτύου. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε να δημιουργήσει ειδικές πλατφόρμες, ώστε να παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων», προτείνει η κ. Γοσποδίνη.

Σύμφωνα με έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ήταν μαζική η χρήση των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση, τις επιχειρήσεις, τη δημόσια διοίκηση, την έρευνα, τις κοινωνικές επαφές, αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης στην τηλεϊατρική, την ιατρική διάγνωση, τις επιδημιολογικές μελέτες και την κλινική διαχείριση των ασθενών.

Η πανδημική κρίση οδήγησε σε μεγαλύτερη αποδοχή των ρομπότ στον χώρο εργασίας. Επίσης κατέστησε δυνατή την άρση των εμποδίων στην ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ επιχειρήσεων και κυβερνήσεων. Παράδειγμα, η παρακολούθηση της εξάπλωσης του ιού με χρήση δεδομένων που παρέχονται από ιδιωτικούς φορείς εκμετάλλευσης δικτύων κινητής τηλεφωνίας.

Βέβαια όλα αυτά θα φέρουν συθέμελες αλλαγές. «Η ψηφιακή επικοινωνία αλλά και συναλλαγή πλεονεκτεί καθώς έχει χαμηλό κόστος και υψηλή ασφάλεια, σε αντίθεση με την πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία και συναλλαγή. Οι αλλαγές σε αυτό το πεδίο μαζί με τη διαρρύθμιση στους χώρους εργασίας τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα ώστε να διευκολύνεται η τήρηση των ασφαλών αποστάσεων θα οδηγήσουν σε σημαντικές αλλαγές συμπεριφορών. Θα αλλάξουν πολλές συνήθειες, πολλές πλευρές της καθημερινότητας στις πόλεις, θα υπάρξει μια μεγάλη αναδιάρθρωση, θα οδηγηθούμε σε μοντέλα οργάνωσης που είναι δύσκολο να τα προβλέψει κανείς σήμερα», λέει ο κ. Κομνηνός.

Παρεμβάσεις

Ομως πώς έχουν διαχειριστεί μέχρι αυτή τη στιγμή οι πόλεις την κρίση; Σε τι είδους παρεμβάσεις προέβησαν οι τοπικές και περιφερειακές αρχές; Στην πλατφόρμα Cities for global health παρουσιάζονται 643 έργα από 101 πόλεις 34 χωρών. Οπως σημειώνει ο κ. Κομνηνός, τα περισσότερα αφορούν μικρές ρυθμιστικές παρεμβάσεις στο πλαίσιο της υπάρχουσας υποδομής. «Τα περισσότερα από τα έργα που αφορούν τις μετακινήσεις ρυθμίζουν το θέμα της πυκνότητας στις δημόσιες συγκοινωνίες, τη χρήση μάσκας, τον καλό αερισμό των οχημάτων, τον συχνό καθαρισμό τους, την κυκλοφορία στους δρόμους, την εκ περιτροπής μετακίνηση σε ζώνες περιοχών, δίνουν αυξημένη δυνατότητα χρήσης ποδηλάτου, σκούτερ κ.λπ., οτιδήποτε υποκαθιστά τη μαζική μετακίνηση με τραμ, λεωφορεία, μετρό, διευκολύνουν τις συναλλαγές με κάρτα. Υπάρχει μια προσπάθεια για μεγαλύτερη αυτάρκεια, για μια στροφή στη μεταποίηση παρά στις υπηρεσίες.

Ομως δεν προγραμματίζονται μεγάλες παρεμβάσεις στις πόλεις και το κλίμα αυτό ενδεχομένως να συμπαρασύρει τις τρέχουσες μεγάλες επενδύσεις. Θα έχει ενδιαφέρον να δούμε τι θα γίνει με το Ελληνικό, αν θα προχωρήσει όπως έχει σχεδιαστεί, αν θα υπάρξει καθυστέρηση, καθώς είναι μεγάλη η αναστάτωση στην αγορά ακινήτων».

Σήμερα, σε σχέση με την πανδημία, οι περισσότερες παρεμβάσεις έχουν να κάνουν με αλλαγές στη συμπεριφορά μέσα στις πόλεις. «Οι χώροι θα είναι για ένα μεγάλο διάστημα οι ίδιοι, οι πόλεις αλλάζουν με ένα ρυθμό 50ετίας, με πολύ μεγάλο κόστος, όλη η αγορά του real estate είναι σε αναμονή. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πώς τα πράγματα θα εξελιχθούν και κανείς δεν προχωρά σε μεγάλες επενδύσεις όταν υπάρχει τόση αβεβαιότητα, τόση ρευστότητα. Αν καταρρεύσει η αγορά των γραφείων λόγω τηλεργασίας, θα συμπαρασύρει και την αγορά κατοικίας και το μοντέλο των μετακινήσεων. Το τι συμβαίνει στις πόλεις με έναν τρόπο προκύπτει, δεν σχεδιάζεται. Περισσότερο ευέλικτες είναι οι συμπεριφορές των ανθρώπων. Η ανθρώπινη ευφυΐα έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στα δεδομένα και να βρίσκει λύσεις δίνοντας νέα χρήση στις υλικές υποδομές», καταλήγει ο κ. Κομνηνός.

Συμπαγή αστικά κέντρα

Ως «συμπαγείς πόλεις» θα χαρακτηρίζαμε όλα τα ελληνικά, αλλά και τα μεσογειακά, αστικά κέντρα, με πυκνή δόμηση και λίγα πάρκα, πλατείες, ιδιωτικούς υπαίθριους χώρους. Ως «διάχυτες», τις βορειοευρωπαϊκές και τις βορειοαμερικανικές πόλεις, «οι οποίες χαρακτηρίζονται από χαμηλότερη πυκνότητα δόμησης, μεγάλη προαστιοποίηση, διάσπαρτη δόμηση στον περιαστικό χώρο, και περισσότερους ελεύθερους χώρους», λέει η κ. Γοσποδίνη. Οι συμπαγείς πόλεις, που μοιάζουν περισσότερο ευάλωτες στον ιό αν δεν τηρούνται προστατευτικά μέτρα, έχουν πολλά πλεονεκτήματα, πέραν εκείνων σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο.

«Ενισχύουν τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη, καθώς έχουν μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα λόγω των μειωμένων ενεργειακών αναγκών για καθημερινές μετακινήσεις, αλλά και μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα λόγω χαμηλότερης ανάλωσης “πράσινων εκτάσεων” στον περιαστικό χώρο για δόμηση», εξηγεί η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Fake news και μυθολογίες

ΠΟΛΙΤΙΚΗ 23.08.2020 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Αν δούμε διαχρονικώς τις δημοσκοπήσεις, μάλλον θα ιχνηλατήσουμε μια «παγκόσμια σταθερά της ανοησίας». Το 30% των Αμερικανών πιστεύει ότι μας ψεκάζουν. Βάσει δημοσκόπησης της Metron Analysis (Σεπτέμβριος 2013), το 33,3% των Ελλήνων συμφωνεί με την άποψη ότι «γίνονται ρίψεις χημικών από αεροπλάνα επί του πληθυσμού». Το 29% των Αμερικανών θεωρεί ότι δεν ήταν η Αλ Κάιντα που έριξε τα αεροπλάνα στους Δίδυμους Πύργους, αλλά η αμερικανική κυβέρνηση, ή το Ισραήλ κ.λπ. Στο αποκορύφωμα της ελληνικής κρίσης, το 2013, το 35% των Ελλήνων θεωρούσε τη Ρωσία τη σημαντικότερη χώρα για την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας. Το 30% των συμπατριωτών μας πιστεύει ότι έχει βρεθεί το φάρμακο του καρκίνου, αλλά μας το κρύβουν (athensvoice, 22.11.2017)

Το 25% των ενήλικων Αμερικανών, σύμφωνα με την τελευταία έρευνα του Pew Research Center (24.7.2020), πιστεύει ότι πιθανότατα ο SARS-Covid-2 φυτεύτηκε στις κοινωνίες από ισχυρά κέντρα για διάφορους λόγους, ένας εκ των οποίων είναι ο έλεγχος των ατόμων. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα το 29% των ενήλικων Αμερικανών πιστεύει ότι ο ιός παρήχθη σε εργαστήριο είτε τυχαία (6%), είτε με κάποιο σκοπό (23%).

Για το τελευταίο στην Ελλάδα οι δείκτες είναι ακόμη χειρότεροι. Σύμφωνα με έρευνα της Pulse για την «Καθημερινή» της Κυριακής «μόνο το 37% (περίπου ένας στους τρεις) πιστεύει την επίσημη εκδοχή που υποστηρίζουν οι περισσότεροι επιστήμονες και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ότι ο ιός δημιουργήθηκε τυχαία στη φύση. Το 52% πιστεύει ότι είναι ανθρώπινο δημιούργημα. Η ομάδα αυτή χωρίζεται σε δύο υποκατηγορίες. Η πρώτη υποκατηγορία (30%) πιστεύει ότι ο ιός δημιουργήθηκε για κάποιο σκοπό και ότι ο σκοπός αυτός μπορεί να είναι η διενέργεια ενός πειράματος (μάλλον για τον έλεγχο πληθυσμών) που τώρα βρίσκεται σε εξέλιξη σε παγκόσμια κλίμακα. Η δεύτερη υποκατηγορία (22%) πιστεύει ότι ο ιός δημιουργήθηκε κατά λάθος, ίσως έπειτα από ένα ατύχημα σε εργαστήριο».

«Η σταθερά της ανοησίας»

Η «παγκόσμια σταθερά της ανοησίας» εμφανίζεται πάλι στην ίδια έρευνα, αφού «ένας στους τρεις πιστεύει ότι ο κορωνοϊός χρησιμοποιείται αδικαιολόγητα για τον εκφοβισμό της κοινής γνώμης (33%), για την επιβολή αναγκαστικού εμβολιασμού (33%)» («Καθημερινή», 14.6.2020).
Δυστυχώς δεν υπάρχουν δημοσκοπήσεις για να κρίνουμε και να συγκρίνουμε τη διείσδυση των fake news του παρελθόντος, αλλά υπάρχει η έρευνα του κ. Δημήτρη Ψαρρά η οποία αποκαλύπτει ότι «το δημοφιλέστερο βιβλίο των εκδοτικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα (…) αναδεικνύεται ένα ταπεινό κακογραμμένο βιβλιαράκι, το οποίο στο μεγαλύτερο μέρος τού δυτικού κόσμου θεωρείται βέβαιο πλαστογράφημα. (…) Κυκλοφορούν αυτήν τη στιγμή στην Ελλάδα πάνω από δέκα διαφορετικές εκδόσεις των Πρωτοκόλλων των Σοφών της Σιών…» («Το μπεστ σέλερ του μίσους», εκδ. Πόλις).

Πρέπει όμως να ξεχωρίσουμε τα fake news από τις σύγχρονες μυθολογίες, ασχέτως αν τα πρώτα είναι σε πλείστες περιπτώσεις παραγωγός των δεύτερων. Μια είδηση σε κάποιο site του στυλ «Βρέθηκε το φάρμακο του καρκίνου και μας το κρύβουν», είναι fake news. Η αντίληψη όμως ότι ο κόσμος κυβερνάται από μια στρογγυλή τράπεζα ισχυρών είναι μυθολογία, αντίστοιχη εκείνης που έλεγε ότι 12 θεοί κανόνιζαν τις τύχες της πόλης.

Πρέπει να επισημάνουμε επίσης ότι και τα δύο προϋπήρχαν του Διαδικτύου. Οι μυθολογίες είναι η βάση όλων των θρησκειών του κόσμου, αλλά –όπως γράφαμε και παλιότερα– fake news υπήρχαν πάντα και μάλιστα σε καλύτερα του Διαδικτύου σπίτια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το 1976 η χώρα έζησε μήνες φρενίτιδας με το «νερό του Καματερού», που «θεράπευε τον καρκίνο». Προωθήθηκε δεόντως από μερίδα του Τύπου της εποχής, με αποτέλεσμα να γρονθοκοπούνται άνθρωποι στις ουρές για να πάρουν ένα μπουκαλάκι με το «θαυματουργό Ηλιον».

Παγκοσμίως, υπήρξαν fake news που οδήγησαν χώρες σε πόλεμο. Ενα από αυτά ήταν η βύθιση του αμερικανικού θωρηκτού «USS Maine» στον κόλπο της Αβάνας, από άγνωστα μέχρι σήμερα αίτια και οδήγησε στον αμερικανοϊσπανικό πόλεμο και στην ανεξαρτησία της Κούβας από τους Ισπανούς.

Διπλό πρόβλημα

Με τα ψηφιακά fake news υπάρχουν δύο προβλήματα. Το πρώτο είναι ότι δεν ξέρουμε από πού κρατά η σκούφια τους, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να καταπολεμηθούν στην πηγή. Το δεύτερο συνίσταται στο γεγονός πως είναι τόσο πολλοί οι πομποί-αναμεταδότες τους, που είναι σχεδόν αδύνατον να ανασχεθούν. Στην εποχή της τυπογραφίας ήταν δακτυλοδεικτούμενες οι εφημερίδες-παραγωγοί ψευδών ειδήσεων και υπήρχε ο ανταγωνισμός των εκδοτών που ξεσκέπαζε ο ένας τα ανομήματα των άλλων. Στην περίπτωση του «θαυματουργού νερού του Καματερού», για παράδειγμα, υπήρχαν κάποιες εφημερίδες που διαλαλούσαν το θαύμα και πολλές άλλες που το κατακεραύνωναν ως απάτη. Ομοφωνία στην παραγωγή και διάδοση fake news στο σκληρό ανταγωνιστικό τοπίο των ΜΜΕ εμφανίζεται μόνο σε ό,τι αφορά τα αποκαλούμενα «εθνικά θέματα»· όχι μόνο στην Ελλάδα, όπως έδειξε και η περίπτωση του αμερικανοϊσπανικού πολέμου το 1898.

Υπάρχουν όμως και διαφορές. Οι παλιότερες μυθολογίες βασίζονταν σε ατελή γνώση. Οι άνθρωποι δεν ήξεραν το ηλεκτρικό φαινόμενο και για αυτό έφτιαξαν τον Δία ώστε να εξηγήσουν τους κεραυνούς. Οι σημερινές μυθολογίες πηγάζουν από το γεγονός ότι οι άνθρωποι πνίγονται σε πληροφορίες, που δεν συναρθρώνονται σε κάποια θεωρία. Ισχύει αυτό που είχε πει ο Αμερικανός συγγραφέας Ισαάκ Ασίμοφ: «το πιο θλιβερό στοιχείο στη ζωή μας σήμερα είναι ότι η επιστήμη συλλέγει γνώση ταχύτερα από ό,τι η κοινωνία αποκτά σοφία».

Στο κενό μεταξύ πληροφορίας (που σήμερα η διάχυσή της είναι εκρηκτική) και συνάρθρωσής της σε λογικές θεωρητικές κατασκευές ανθούν οι θεωρίες συνωμοσίας. Αυτόν το καιρό κυκλοφορεί στα κοινωνικά δίκτυα ένα εκπληκτικό σκίτσο που απεικονίζει αυτό που έγραφε το 1934 ο T.S. Eliot «Πού είναι η σοφία που χάσαμε στη γνώση; Πού είναι η γνώση που χάσαμε στην πληροφορία;». Είναι η αποκαλούμενη «πυραμίδα DIKW» που ιεραρχεί τα δεδομένα, πληροφορία, γνώση, σοφία (data, information, knowledge, wisdom) προσθέτοντας τις θεωρίες συνωμοσίας. Από τα ίδια δεδομένα μπορεί να καταλήξει κάποιος στη σοφία, αλλά και σε θεωρία συνωμοσίας.

Οπως οι μυθολογίες ήταν αβάσιμες και ατελείς θεωρίες εξήγησης του κόσμου και ίσως το ίδιο να συμβαίνει τώρα με την εξάπλωση των θεωριών συνωμοσίας. Ο κόσμος γίνεται εξαιρετικά πολύπλοκος για τον μέσο άνθρωπο και οι σύγχρονες μυθολογίες περί ισχυρών κέντρων που ελέγχουν τα πάντα δίνουν την παρηγοριά μιας κάποιας εξήγησης.

Στον ταραγμένο ωκεανό της μετα-COVID-19 εποχής

ΠΟΛΙΤΙΚΗ 07.06.2020

Μεσαίου βαθμού απειλή για τους εργαζομένους χαρακτήρισε τον νέο κορωνοϊό η Κομισιόν, επιτρέποντας την υιοθέτηση λιγότερο αυστηρών μέτρων ασφαλείας στους χώρους εργασίας, ενώ ώς το τέλος του μηνός πλέον όλοι στη χώρα μας «ανεβάζουν ρολά». Διάγουμε ήδη τη μετα-κορωνοϊό εποχή. Δηλαδή μια περίοδο σημαδεμένη βαθιά από την υγειονομική κρίση, αλλά χωρίς την εμφανή παρουσία της. Οταν ακόμη δεν γνωρίζεις αν εγκαινιάστηκε κάτι ολότελα νέο ή μια νέα κατάσταση στο πλαίσιο της παλιάς.

Το πολύχρηστο πρόθεμα μετάυποδηλώνει χρονική ακολουθία αλλά και κρίση, καμπή, μεταίχμιο, μεταμόρφωση, παροδικότητα, διάχυση· τη μετάβαση σε ένα επόμενο στάδιο, αλλά ακόμη χωρίς ταυτότητα, από όπου περνούν σαν αστραπή κομμάτια του παρελθόντος· μια μείξη πρότερης και παρούσας κατάστασης, αλλά και μια διαρκή ρήξη με το παρελθόν, μια αποδόμησή του, σαν μια έκρηξη να το έχει σκορπίσει σε χίλια κομμάτια.

Ζούμε, εδώ και μερικές δεκαετίες, στην εποχή του τεχνολογικού και επικοινωνιακού μπουμ, της μετατροπής της γνώσης σε πληροφορία, της κυριαρχίας των πολυμέσων και της ρευστότητας, που μπορεί να ονομαστεί μεταβιομηχανική για τις κοινωνίες και μεταμοντέρνα για τον πολιτισμό. Ως μοντέρνο νοούμε συνήθως ό,τι έχει σχέση με τη βιομηχανοποίηση, την πρόοδο, την επιστημονική σκέψη, τον ορθολογισμό, την οργανωτικότητα, τη σταθερότητα, το κυνήγι της τάξης και αρμονίας, την τιθάσευση των ενστίκτων, την υπευθυνότητα. Ως μεταμοντέρνο εκλαμβάνουμε την αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων και των καθολικών εξηγήσεων, της πορείας μόνο προς τα εμπρός· τη δυσπιστία απέναντι στα στέρεα θεμέλια και την αντικειμενικότητα· την απόρριψη των μεγάλων αφηγήσεων και των ιδεολογιών. Αλλά ταυτόχρονα μεταμοντέρνο σημαίνει και κατακερματισμός, αποσπασματικότητα, προσωρινότητα, σχετικότητα, αμφιθυμία, σύγχυση, χάος· ένα συνονθύλευμα ειρωνείας, τυχαιότητας, πλουραλιστικού παιχνιδιού, αναιρέσεων, αντιφάσεων και παρωδίας. Μαζί προσπάθεια υπέρβασης των ορίων και εγκατάλειψη των σχεδίων.

Μετα-μοντερνισμός, μετα-νεωτερικότητα, μετα-υλισμός, μεταγλώσσα, μετα-ανάλυση, μετα-αλήθεια, μετα-γεγονός, μετα-δεδομένα, μετα-μνημόνιο, μετα-δημοκρατία, μετα-ιστορία… Ο σπόρος της αμφιβολίας και της συχνά χρήσιμης κριτικής, που περιέκλειαν κάποτε όλα τα μετά- έγινε σήμερα δυναμίτιδα που διαμελίζει τα πάντα, αξιοπρόσεκτα κι αμελητέα, αδιάψευστα κι αναληθή, μετατρέποντάς τα σε έναν ασαφή πολτό. Εγινε όπλο στα χέρια συνωμοσιολόγων και λαϊκιστών, ψευδολόγων, δεισιδαιμόνων και πάσης φύσεως αρνητών. Εκείνων που αμφισβητούν την κλιματική αλλαγή, τη σφαιρικότητα της γης, την αποτελεσματικότητα των εμβολίων, την ύπαρξη του κορωνοϊού.

Μετα-αλήθεια είναι η υπέρβαση, η περιφρόνηση της αλήθειας. Δεν έχει να κάνει με το κλασικό ψεύδος, δηλαδή με την απόκρυψη της αλήθειας, που προϋποθέτει την ακριβή γνώση του τι είναι παραποιημένο και τι πραγματικό, αλλά με την ανενδοίαστη ανεξέλεγκτη δημιουργία πλαστών, παντελώς ανύπαρκτων δεδομένων, με την ελευθερία παράθεσης μυθευμάτων, χωρίς έγνοια για τις συνέπειες. Μετα-γεγονός δεν είναι το διαστρεβλωμένο αλλά το απολύτως κατασκευασμένο συμβάν. Αμφότερα, καρποί της κακόβουλης, τυχοδιωκτικής, χρησοθηρικής χρήσης του Διαδικτύου, από εκείνους οι οποίοι ενδιαφέρονται μόνο για τα συναισθήματα που θα προκαλέσουν τα δήθεν γεγονότα, αδιαφορώντας πλήρως για το περιεχόμενό τους.

Στη μετα-COVID-19 εποχή, οι επιστημονικές αβεβαιότητες και αντιφάσεις (π.χ. το «όχι» και στη συνέχεια το «ναι» του ΠΟΥ στις κλινικές δοκιμές της υδροξυχλωροκίνης, το «ναι» και το «όχι» στη χρήση χλωροκίνης κ.ά.) ενέτειναν τη δυσπιστία και διευκόλυναν την ταύτιση με ειδήσεις που αμφισβητούν την ύπαρξη του κινδύνου και την αποτελεσματικότητα των προληπτικών μέτρων. Αλλά και χωρίς αυτές δεν θα έλειπαν οι φαντασιοπληξίες, οι παραφροσύνες, οι δόλιες αλλοιώσεις, οι συσκοτισμοί, οι νοθείες με κίνητρα ιδεολογικά, πολιτικά, οικονομικά, ρατσιστικά («ο κινέζικος ιός), σε ένα περιβάλλον αυξανόμενης εσωστρέφειας και υπερεθνικισμού, υπερ-δικτύων και ανεργίας, αιφνίδιων αλλαγών στην επικοινωνία, τις συναλλαγές, τις μετακινήσεις. Οι κοινωνίες έλκονται από την υπερβολή, ιδίως σε εποχές κρίσης. Η κατανάλωση της στίλβης ή της λάσπης που υποτίθεται πως εκτονώνει και ψυχαγωγεί, δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο φανατισμού και σύγχυσης, αφού όσο περισσότερες μετα-αλήθειες διαβάζει κάποιος στο Διαδίκτυο, τόσο περισσότερες εμφανίζονται στις οθόνες του. Στα πολλαπλά μέτωπα της μετα-COVID-19 εποχής διεξάγονται μάχες όχι μόνο λέξεων, αλλά κρίσιμων εννοιών, αντιλήψεων και Ιστορίας.

 

 

Ρωγμές

2 Μαΐου 2020, 06:35 ΤΟ ΒΗΜΑ

Oλες οι κρίσεις στην Ιστορία, όπως αυτή η μεγάλη υγειονομική των ημερών μας, προκαλούν ρωγμές στο οικοδόμημα. Μικρές ή μεγάλες, όπως οι ελαφρές ή ισχυρές σεισμικές δονήσεις.

Τώρα που η πραγματικότητα μοιάζει να αφομοιώνεται και ο εντυπωσιασμός και ο φόβος των πρώτων ημερών να υποχωρεί, γίνονται στον απόηχο της δόνησης ευδιάκριτες οι ρωγμές και αισθητό το ψυχρό ρεύμα που μέσα τους διέρχεται.

Ρωγμές στην πεποίθηση της εδραιωμένης παντοδυναμίας. Η πίστη στην επιστήμη και στην τεχνική έθρεψε τη φαντασία του απρόσβλητου και την αυτοπεποίθηση του άτρωτου. Η ρωγμή γίνεται όριο. Και επαναφέρει και την επιστήμη σε αυτό που η ίδια τόσο καλά γνωρίζει. Στο κάθε φορά όριό της. Από το οποίο ξεκινάει τη νέα αναζήτηση και τη νέα αναμέτρηση.

Ρωγμές στα αυτονόητα. Ο πολυπρόσωπος κόσμος των αυτονοήτων έχει κλονιστεί. Το δεδομένο και απλό, δεν είναι ούτε δεδομένο, ούτε απλό. Από την ελευθερία μετακίνησης, μέχρι την κατά βούληση απόλαυση του διαθέσιμου ελεύθερου χρόνου. Το αιφνίδιο της ανατροπής είναι μια διαγραφή της μηχανικής επανάληψης. Η ανάμνηση θα εμποδίσει την επιστροφή της.

Ρωγμές στο ύφος επιβολής. Οι νέες συνθήκες καλούν σε μια νέα σχέση κυβέρνησης και πολιτών. Το γνωστό ύφος κατεξουσίασης απορρίπτεται αυτόματα. Το πρόβλημα ξεπερνά τις δυνατότητες της παραδοσιακής διαχείρισης. Ενας νέος τρόπος κερδίζει έδαφος και κάνει τα σταθερά βήματά του εκεί που άνοιξε η δόνηση τον δρόμο.

Ρωγμές στην παλαιού τύπου ιδεολογικοποίηση. Η απειλή συγκεκριμένη, ο θάνατος ορατός. Η άμεση αντιμετώπιση προηγείται, το επείγον του θετικού αποτελέσματος αδιαμαρτύρητα επιστρατεύει ανθρώπους και πόρους. Η κοινότητα κερδίζει καταλυτικά απέναντι σε κάθε ιδεολογική ανάγνωσή της.

Ρωγμές στην ανευθυνότητα. Αν χθες διαθέταμε την πολυτέλεια μιας ανευθυνότητας, σήμερα αυτή έχει διαγραφεί. Είναι αδιάφορο αν ο φόβος έφερε την ευθύνη. Και είναι πια πολύτιμη εμπειρία για το αύριο αυτή η ρωγμή. Αν παραμείνει ανοιχτή, θα μείνει και ζωογόνα.

Ρωγμές στην τυφλή σύγκρουση. Ηχούσαν θεωρητικές στο παρελθόν οι επικρίσεις στην τυφλή πολιτική σύγκρουση. Η επίκληση ενότητας στα θεμελιώδη δεν αρκούσε. Η ένταση του προβλήματος έθεσε χωρίς πολλά λόγια τα όρια. Τίποτα δεν έχει να προσφέρει η άγονη σύγκρουση. Η κοινότητα είναι πάνω από επί μέρους εκφραστές της.

Ρωγμές στη μέθοδο. Στη συνολική μέθοδο ύπαρξης ενός κόσμου, που  πίστεψε πολύ στον εαυτό του. Σχεδόν μεταφυσικά. Από τη θεωρητική κατανόηση, μέχρι την υλική εκδοχή του. Ο χρόνος θα δείξει, αν μετά τη δόνηση, μετά από τόσες και τόσες ρωγμές, το σώμα της παλαιάς μεθόδου πετύχει να ανασυσταθεί, θεραπεύοντας το τραύμα. Ή νέα μέθοδος αναζητηθεί.

Ο κ. Λευτέρης Κουσούλης είναι πολιτικός επιστήμονας.

 

Αλλαγή μεγέθους γραμματοσειράς
Αντίθεση