Ημίνι σειρά του Netflix ήλθε για να μείνει. Να εγκατασταθεί μέσα μας. Να μας διακινήσει, να μας ταράξει. Από την πρώτη μέχρι την τελευταία στιγμή τα μονοπλάνα τής κάθε σκηνής εισχωρούν στο σώμα, στην κοιλιά, στα σπλάχνα, στο μυαλό μας.
Η καταστροφική δύναμη του ψηφιακού πολιτισμού. Σκοτάδια που εντείνονται όταν ένας 13χρονος έφηβος κλείνει την πόρτα στο δωμάτιό του και μένει ξάγρυπνος μέχρι το ξημέρωμα μπροστά σε μια οθόνη. Μια οθόνη που προκαλεί, φοβίζει, διεγείρει: Σεξουαλικότητα, πλεονάζων θυμός, αγριότητα και μαγκιά σε μια βίαιη «ανδρόσφαιρα» κι ας είσαι «κακουργηματικά ευαίσθητος» κι ας μη σου αρέσουν τα επιθετικά σπορ, το μποξ, το ποδόσφαιρο, η πυγμαχία, κι ας έχει ο πατέρας σου, όπως τον είχε μυήσει κι ο δικός του πατέρας, ανεπιτυχώς, προσπαθήσει να σε εντάξει σε μια κουλτούρα τοξικής αρρενωπότητας. Ολα αυτά όμως είναι σε πρώτο πλάνο.
– Θα με αγαπάς;
– Ναι.
– Κι αν θα πέσω;
– Θα σε πιάσω.
– Κι αν μ’ αρέσει να πέφτω;
– Εγώ θα σε κρατώ.
– Kι αν γίνω κομμάτια;
– Θα αγαπώ τα κομμάτια σου.
– Κι αν σε κάνω κομμάτια;
– Θα ενώσουμε τα κομμάτια μας.
Εκείνο που κάνει όλη τη διαφορά είναι ο τρόπος που το «Adolescence» σε παροτρύνει, σε υποχρεώνει κατά κάποιον τρόπο ως θεατή να πάψεις να είσαι θεατής. Να γίνεις μέρος του προβλήματος. Ο τηλε-θεατής που ατάραχα καταναλώνει πολέμους, καταστροφές κι αλλότριες οδύνες παύει να υπάρχει.
Πετάγεσαι από ένα κακό όνειρο και διαπιστώνεις ότι δεν ήταν όνειρο.
Ο 13χρονος Τζέιμι φέρεται να έχει διαπράξει με μαχαίρι έναν αποτρόπαιο φόνο. Θύμα ένα 13χρονο κορίτσι. Ενα τρομαχτικό παραμύθι δίχως δράκους. Δεν υπάρχουν κακοί και αδιάφοροι γονείς. Υπάρχει μέριμνα, τρυφερότητα, αποδοχή. Ο πατέρας ποτέ δεν πίεσε το παιδί να γίνει κάτι που δεν θέλει. Ακόμα κι αν εκείνος ονειρευόταν για τον γιο του μια «αρρενωπή» στάση ζωής. Δεν πρόκειται για έναν, δίχως αγάπη, εγκληματία έφηβο. Δεν υπάρχουν αδιάφοροι, κουρασμένοι καθηγητές, ούτε καν κακοί αστυνομικοί.
Στο ίδρυμα ανηλίκων ο Τζέιμι ξεσπά και επιτίθεται στην κλινική ψυχολόγο. Ο φρουρός τον απομακρύνει. Η ψυχολόγος μένει μόνη. Στο πρόσωπό της αποτυπώνεται ο πόνος, η έγνοια για το αγόρι. Το «Αχ!» της που αυθόρμητα βγαίνει από το στήθος της ποιεί τιμή στο επάγγελμα του ψυχολόγου. Αυτό το «Αχ!», αυτός ο κόμπος στον λαιμό, όχι! δεν διδάσκεται σε κανένα εγχειρίδιο ψυχολογίας, σε κανένα ταχύρρυθμο τμήμα κλινικής ψυχολογίας.
Η εφηβική βία μονοπωλεί το ενδιαφέρον του κοινού, της πολιτείας κ.λπ. κ.λπ. κ.λπ. Η βία όμως αυτή, παρά τις όποιες φιλότιμες προσπάθειες, σαν χέλι γλιστρά κι ανθίσταται στις ερμηνευτικές παραδοχές. Η βία της ερμηνείας μοιάζει να εμφιλοχωρεί σε όλες τις «καλές πρακτικές», σε κάθε προσπάθεια ανάλυσης και διαχείρισης του προβλήματος.
Πρώτος ένοχος το Διαδίκτυο. Η πρόσβαση σε έναν κόσμο όπου η θλίψη, ο ψυχικός πόνος, η μοναξιά μεταμορφώνονται σε οργή και θυμό, που συμπυκνώνονται σε αινιγματικά emoji. «Ιncel» (ακούσια άγαμοι), «80/20» (το 80% των κοριτσιών θέλει μόνο το 20% των αγοριών). Ο Τζέιμι έχει καταχωρηθεί σε ομάδα που δεν τον θέλουν τα κορίτσια…
«Απλώς της ζήτησα να πάμε στο λούνα παρκ, όλοι την έλεγαν τσουλάκι. Eβαλα την καλύτερη φόρμα μου, της είπα «πάμε στο λούνα παρκ». Γέλασε. «Δεν είμαι και τόσο απελπισμένη» μου είπε. Μετά εκείνη έστειλε το incel στον υπολογιστή μου. «Θέλεις αγάπη, δεν θα την έχεις»».
Μετά έγινε ο φόνος
«Θα με αγαπάς;». Kάθε αίτημα είναι ένα αίτημα αγάπης. Η δυνατότητα και μόνο άρθρωσης του ερωτήματος «θα με αγαπάς;» ανοίγει τον δρόμο σε ένα «Ναι» που θα κατεύναζε τη δυσφορία, το άλγος, τη μοναξιά. Ομως το «ναι» λανθάνει, τρομάζει. Απειλεί να υπονομεύσει εύθραυστες αυτονομίες.
Στην άλλη όχθη ο κόσμος των ενηλίκων. Τεχνολογικά ξεπερασμένος, αποκομμένος από τον πολύπλοκα αινιγματικό κόσμο των εφήβων. Με τα «καθαρά ρούχα» μιας ιαματικής απλοποίησης, δάσκαλοι, αναλυτές ψυχής, γονείς, πολιτικοί, σωφρονιστές, πορεύονται ως ιεροκήρυκες στην έρημο.
«Τι φταίει;» αναρωτούνται.
Iδού κάποιες αλήθειες που πάσχουν από την ίδια τη γενικόλογη αληθινότητά τους: O ψηφιακός πολιτισμός. Η τοξική αρρενωπότητα. Οι πολυάσχολοι γονείς. Η έλλειψη ορίων. Η αυστηρότητα των ορίων. Η φτώχεια. Ο υπερκαταναλωτισμός. Η κουλτούρα του κενού. Ο ναρκισσισμός της εικόνας. Η θλίψη, η απουσία της θλίψης. Το κενό, το άστοχο γέμισμα του κενού. Τo αβυσσαλέο χάσμα που χωρίζει τις γενιές. Η βιαιότητα των video games. Η έλλειψη ιδανικών και οραμάτων. Ο κατακερματισμένος κόσμος. Τα συντρίμμια μιας εποχής αδύνατης να προσφέρει νόημα και λόγους ύπαρξης στα νέα παιδιά και τα αφήνει εκτεθειμένα σε λόγους θανάτου.
words…words…words…
Ορφανά μέσα στην αβάσταχτη γενικολογία τους λόγια. Και οι τρομοκρατημένοι στον ρόλο τους γονείς, σε αναζήτηση μιας διαρκώς εξελισσόμενης τεχνογνωσίας, σε έναν κομματιασμένο κόσμο με ολοένα και πιο εύθραυστα στηρίγματα επιβίωσης, μένουν στα μισά του δρόμου, ακυρωμένοι, ενοχοποιημένοι, μπερδεμένοι.
«Η ψυχή των παιδιών είναι τόσο αδύναμη που κάποιοι τη δένουν για να μην τους φύγει».
Στο κυρίαρχο χάος αναζητάς να πιαστείς από σχήματα συμπεριφοράς, από «πρέπει». «Μάθε πώς να αγαπάς το παιδί σου!». Αν όμως αναζητήσεις κώδικες αγάπης τότε η αγάπη θα φύγει. Σαν πουλί θα πετάξει από το παράθυρο… κι άντε μετά να το πιάσεις.
To «Αdolescence» μάς προσκαλεί να συλλογιστούμε το δυσβάσταχτο άλγος που σημαδεύει τον σημερινό έφηβο στην αναζήτηση της ταυτότητάς του. Η αγρύπνια της σκέψης, το σπουδαίο δώρο αυτής της σειράς. Το γεγονός ότι άγγιξε τόσες, μα τόσες, ψυχές είναι ένα καταφανώς ανέλπιστο, αισιόδοξο μήνυμα στους στερημένους από ελπίδα καιρούς μας. Τίποτα δεν είναι, λοιπόν, τελειωμένο. Σε μια ισχνή βάση πραγματικότητας, το ανοιχτό μέλλον υφαίνει τους δικούς του άδηλους κανόνες.
Τime was, time is, time is not. (T.S. Eliot) Οσο για τα υπόλοιπα, υπόκεινται στη μόνη προφητεία που δεν διαψεύδεται: Να ελπίζεις σε αυτό που δεν γνωρίζεις ακόμα.
Στο τέλος του δεύτερου επεισοδίου μια μουσική σε στοιχειώνει. Σε υπνωτίζει, σε μαγεύει. Αν η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο, ακούστε ξανά και ξανά αυτή την παιδική χορωδία σε μια σπαραχτική διασκευή του «Fragile» (Sting).
Οn and on the rain will fall
Like tears from a star
Οn and on the rain will say
How fragile we are
How fragile we are
*Η κυρία Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας, συγγραφέας.
Το σκοτεινό σύμβολο της κοινωνικής αταξίας
Οι συμμορίες ανηλίκων, όλο και πιο δραστήριες, πιο επιθετικές, μοιάζει να μεταμορφώνονται σήμερα σε σύμβολο και μέτρο των αρνητικών κοινωνικών αλλαγών που βλέπουν οι άνθρωποι να συντελούνται, σε ένα ανησυχαστικό μοτίβο αντικανονικότητας και αταξίας. Συμβαίνει σχεδόν σε όλες τις γειτονιές. Παρέες εφήβων που αποπνέουν αρρενωπή ορμή, τσαμπουκά και υπεροψία εφορμούν σε άλλους εφήβους και τους τρομοκρατούν, τους γρονθοκοπούν, τους ληστεύουν, τους μαχαιρώνουν, καμιά φορά ασελγούν πάνω τους, συχνά βιντεοσκοπούν και αναρτούν το ανδραγάθημα στα κοινωνικά δίκτυα ώστε να δρέψουν δάφνες.
Η ροπή στη βία ωριμάζει μέσα στην ομάδα και τροφοδοτείται από τον ενθουσιασμό της παράβασης, την έξαψη της βιαιοπραγίας, από τη συγκίνηση που γεννά η κυριαρχία πάνω στον άλλο, το σαδιστικό άρμεγμα του αλλότριου τρόμου, η ανατριχίλα της κακόβουλης πράξης που πολλαπλασιάζει τις ηδονικές ανταμοιβές του κακού. Για μια Ελλάδα σχετικά ασυνήθιστη στο τυπικό δυτικό φαινόμενο, δεν είναι λίγοι οι 1.544 ανήλικοι συλληφθέντες για ληστείες και κλοπές, οι 328 ανήλικοι συλληφθέντες για σοβαρές σωματικές βλάβες –πάντα σε βάρος εκατοντάδων ανηλίκων–, οι 20 συμμορίες με οργανωμένη δράση· εισβολές σε σπίτια, κλοπές αυτοκινήτων, ληστείες, πορνογραφία, οπλοχρησία, εμπορία ουσιών, εκβιασμοί, αρπαγές. Μόνο μέσα στους πρώτους οκτώ μήνες του 2023. Μαχαιρώματα, τραυματισμοί (12χρονη έσβησε τσιγάρο στο στήθος 13χρονης), ξυλοδαρμοί στη μέση του δρόμου (κοριτσιών από κορίτσια), βιασμοί σε προαύλια σχολείων (13χρονης από 15χρονους)… Διασυρμοί θυμάτων με φωτογραφίες και βίντεο στο Instagram και στο TikTok, ένα είδος σόου του τρόμου, όπου παιδιά διασκεδάζουν κάνοντας φοβερές «ζαβολιές» και χαίρονται με το τρομακτικό τους θράσος.
Είναι ίσως η έπαρση του παρεκκλίνοντα που δεν χωρά στα στενά οικογενειακά και σχολικά πλαίσια και ψυχαγωγείται με την άρνηση όλων των κανόνων. Ο εγωισμός του νταή που εκμεταλλεύεται τον φόβο, τις αναιμικές αντιστάσεις των αδυνάμων. Η αλαζονεία του επικυρίαρχου που γοητεύεται από τα υποδείγματα πομπωδών ωμοτήτων και τις υποκουλτούρες της βίας. Η χολή του σκληρού που αγριεύει, εξεγείρεται, εκδικείται.
Μαχαιριά στην εύθραυστη κανονικότητα οι όλο και πιο δραστήριες συμμορίες ανηλίκων της διπλανής πόρτας.
Ανήλικοι κατά ανηλίκων. Δεν είναι πάντα παιδιά ευάλωτων ρημαγμένων οικογενειών, θύματα κακοποίησης, έφηβοι με χαμηλή αυτοεκτίμηση, κακές σχολικές επιδόσεις· παιδιά που έχουν εσωτερικεύσει την ταμπέλα του κακού παιδιού ή το στίγμα του απροσάρμοστου και πλέον συμπεριφέρονται αναλόγως, βιαιοπραγώντας και κλέβοντας από τους άλλους εκείνο που δεν κατέχουν. Παρανομούν και από πλήξη ή από αδυναμία ελέγχου παρορμήσεων και συναισθημάτων, από ανικανότητα επίλυσης προβλημάτων. ΄Η ίσως, επειδή λείπουν οι ισχυροί δεσμοί με την οικογένεια και το στενό περιβάλλον, που θα τους υποχρέωναν να ακολουθούν κανόνες. Επειδή έχουν εκφυλιστεί οι οικείοι θεσμοί σε απρόσωπους μηχανισμούς, που λειτουργούν με αποξενωτικές ρουτίνες και αυτοματισμούς. Επειδή έχουν ξεθεμελιωθεί οι κοινές ταυτότητες, ή διότι απουσιάζουν τα φιλόδοξα σχέδια και οι μεγάλες ιδέες. Μηδενισμός, κυνισμός, θυμός για τον αβέβαιο κόσμο των ενηλίκων, τις συνθήκες που αυτοί δημιούργησαν και ανέχονται, για τον μη κατοικήσιμο πλανήτη που τους κληροδότησαν. Ενας ισχυρός εσωτερικός παλμός και μετά βουτιά στην άβυσσο των συγκρούσεων.
Οχι μόνοι. Το πισωπάτημα στο περιθώριο αφήνει ένα κενό που η ομάδα έρχεται να καλύψει. Είναι αυτή που τους μυεί, ενίοτε με σκληρές δοκιμασίες, στην οργανωμένη βία, αλλά και εκείνη που τους παρέχει τη συντροφικότητα η οποία διαχέει την ευθύνη και απενοχοποιεί την παραβατική συμπεριφορά, την αναγνώριση, μια ταυτότητα, την αίσθηση ότι ανήκουν κάπου, ότι είναι σημαντικοί, ότι τους λογαριάζουν, τους αγαπούν. Εκεί και στο Διαδίκτυο μοιάζει να οικοδομούν με το καμίνι του αίματος, τον εξερεθισμό του κάθε κυττάρου, το σύμπαν όπου πιστεύουν πως κατέχουν δικαιώματα, απολαμβάνουν ντελίρια και πτήσεις.
Εχουν το ελαφρυντικό της δικής τους κοινωνικής τρωτότητας, δηλαδή του γεγονότος ότι είναι έφηβοι που την καθημερινή ζωή τους ορίζουν ίσως υποτιμημένες ανάγκες και ανεπιθύμητες συνθήκες. Οι γονείς καμιά φορά δεν αντιλαμβάνονται τον εκτροχιασμό τους, ή αρνούνται να αναγνωρίσουν εκείνα που τους προδίδουν, τις εκρήξεις επιθετικότητας, την απώλεια επαφής, την αλλαγή στάσης, τα νέα υποκοριστικά, τα ανεξήγητα υπάρχοντα. Και αιφνιδιάζονται όταν τους καλεί το σχολείο. Ο ένας από τους πυλώνες, που με σχέδιο, ψυχή και ορθές πράξεις, θα έκανε ίσως τη διαφορά.
Εφηβική παραβατικότητα:
«Η σημερινή γενιά παίζει εκτός ορίων»
Ανησυχία στους ειδικούς για την αύξηση των περιστατικών εφηβικής παραβατικότητας και, κυρίως, των μορφών της βίας
Στις 18 Οκτωβρίου δύο μαθήτριες της Δ΄ Δημοτικού σε σχολείο του Αγρινίου τσακώθηκαν σε τέτοιο βαθμό που χρειάστηκαν πέντε δάσκαλοι για να τις χωρίσουν. Η μία διεκομίσθη τραυματισμένη αρχικά στην Πάτρα και κατόπιν στο Παίδων στην Αθήνα, διότι υπήρχε ο φόβος ρήξης εσωτερικών οργάνων. Την ίδια μέρα, στα Πετράλωνα, η αστυνομία συνέλαβε έναν 16χρονο που τραυμάτισε με κατσαβίδι δύο συνομηλίκους του. Στις 20 Οκτωβρίου, κατά τις βραδινές ώρες, σε δύο διαφορετικές περιοχές, την Κηφισιά και το Ιλιον, δύο παρέες εφήβων πραγματοποίησαν ληστείες, οι μεν με θύμα συνομήλικές τους οι δε τον ιδιοκτήτη ενός μίνι μάρκετ. Λίγες μέρες νωρίτερα, πάλι στην Κηφισιά, τρία ανήλικα κορίτσια χτύπησαν και λήστεψαν ανήλικες.
Τα περιστατικά εφηβικής παραβατικότητας έχουν γίνει καθημερινά προκαλώντας έντονο προβληματισμό. Σύμφωνα μάλιστα με τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας, τον Σεπτέμβριο του 2023 συνελήφθησαν 1.353 ανήλικοι για διάφορα αδικήματα και σχηματίστηκαν 1.201 δικογραφίες για ισάριθμες υποθέσεις. Μεταξύ των αξιόποινων πράξεων, 292 αφορούν κλοπές και ληστείες, 242 την παραβίαση του ΚΟΚ, 86 σωματικές βλάβες, 75 εξαρτησιογόνες ουσίες, 28 παραβίαση νομοθεσίας περί όπλων και 17 βιασμό ή προσβολή γενετήσιας αξιοπρέπειας.
Κορυφή του παγόβουνου
«Κατά κανόνα τα περιστατικά που αφορούν παραβατικότητα ανηλίκων κυμαίνονται στη χώρα μας στα 5.000 ετησίως, αριθμός που αντιστοιχεί στο 5%-6% του συνόλου· η Ελλάδα παραμένει πιο χαμηλά στην παραβατικότητα ανηλίκων σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη και τις ΗΠΑ», υπενθυμίζει στην «Κ» ο Γιάννης Πανούσης, καθηγητής Εγκληματολογίας. Σύμφωνα με τον Φώτη Σπυρόπουλο, δικηγόρο, επίκουρο καθηγητή Ποινικού Δικαίου στο Philips University και αντιπρόεδρο του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, «ο αριθμός ενδέχεται να είναι πολύ μεγαλύτερος, βλέπουμε μόνο την κορυφή του παγόβουνου, ο διαδικτυακός, για παράδειγμα, εκφοβισμός μεταξύ ανηλίκων περνάει εν πολλοίς “κάτω από το ραντάρ”». Δεν πρέπει, ωστόσο, να παραβλέπουμε το γεγονός ότι και η καλύτερη ενημέρωση έχει οδηγήσει σε πληρέστερη καταγραφή σε σύγκριση με άλλες εποχές. «Κάποτε τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού ούτε απασχολούσαν ούτε καταγράφονταν κάπου», σημειώνει ο ίδιος.
«Παρατηρούμε ότι κυκλοφορούν “άγουροι συμμορίτες”, που δεν παίζουν απλώς ξύλο μεταξύ τους, αλλά στρατολογούνται από το οργανωμένο έγκλημα».
Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι μόνο ο αριθμός των περιστατικών, αλλά και η μορφή της βίας που προκαλεί ανησυχία. «Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, η πλειονότητα των συλλήψεων (περίπου 80%) αφορούσε παραβάσεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, δηλαδή ανήλικοι που καθώς οδηγούσαν χωρίς δίπλωμα εμπλέκονταν σε τροχαία», λέει ο κ. Πανούσης, «τα υπόλοιπα αφορούσαν σωματικές βλάβες, φθορές ξένης ιδιοκτησίας, ορισμένες ληστείες και εμπορία/χρήση ναρκωτικών». Τα πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι αυξάνεται η συχνότητα τέλεσης βιασμών και ληστειών, η κατοχή όπλων και ναρκωτικών. «Παρατηρούμε ότι κυκλοφορούν “άγουροι συμμορίτες”, που δεν παίζουν απλώς ξύλο μεταξύ τους, αλλά στρατολογούνται από το οργανωμένο έγκλημα, με στόχο να διεκπεραιώσουν μια δουλειά, π.χ. τη διακίνηση ναρκωτικών σε ένα σχολείο», σημειώνει ο κ. Πανούσης. Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλούν στον έμπειρο εγκληματολόγο η σκληρότητα, την οποία οι έφηβοι επιδεικνύουν. «Φαίνεται να μην έχουν κανέναν οίκτο ούτε φιλαλληλία για τα θύματά τους, εξ ου και ανεβάζουν υλικό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από πραγματικούς ή εικονικούς βιασμούς», παρατηρεί. «Συμπεριφέρονται λες και είναι ένα παιχνίδι προκλήσεων και εξουσίας πάνω στους άλλους. Επιπλέον, φέρουν μαζί τους όπλα ή αιχμηρά αντικείμενα, τα οποία, στην καλύτερη περίπτωση, επιδεικνύουν στα θύματά τους, όταν δεν τα χρησιμοποιούν εναντίον τους».
Το πολιτισμικό τρίπτυχο «χρήμα – σεξ – περιπέτεια» ερμηνεύει, σύμφωνα με τον κ. Πανούση, την τωρινή έξαρση. «Το τρίπτυχο κρυβόταν πάντοτε πίσω από τη συμπεριφορά των εφήβων, όμως η τωρινή γενιά φαίνεται ότι παίζει εκτός ορίων. Τα σύγχρονα παιδιά ωριμάζουν πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι συνέβαινε παλιότερα και αυτό εκφράζεται και στην παραβατική συμπεριφορά», σημειώνει. Ως επί το πλείστον, τα παιδιά αυτά δεν προέρχονται από οικογένειες με προβλήματα. «Τα στοιχεία δείχνουν ότι κατά 85% είναι γόνοι “κανονικών” οικογενειών με ό,τι βέβαια μπορεί να συμπεριλαμβάνει ο εν λόγω όρος», λέει με νόημα ο κ. Πανούσης.
«Εξεγερτική βαρεμάρα»
Η κατά Κούντερα «εξεγερτική βαρεμάρα» θα μπορούσε να δώσει ορισμένες απαντήσεις στην έκρηξη της παραβατικής συμπεριφοράς των εφήβων και των νέων. «Τα έχουν όλα, βαριούνται, διαμορφώνουν ταυτότητα μέσω μιας βίαιης συμπεριφοράς και μέσω της ένταξης σε μια ομάδα (συμμορία γειτονιάς, χούλιγκαν κ.ά.)». Τη θεωρία του παραβατικού υποπολιτισμού επικαλείται από την πλευρά του ο κ. Σπυρόπουλος. «Σύμφωνα με αυτή, η παραβατικότητα των ανηλίκων αποτελεί αντίδραση στις αρχές της μεσαίας τάξης», εξηγεί, «η δυσκολία των παιδιών αυτών να κοινωνικοποιηθούν, τα ωθεί στη βία». Η εν λόγω θεωρία μοιάζει να έχει διαχρονική ισχύ και σε εποχές έκπτωσης αξιών ακόμα μεγαλύτερη. «Ενισχύοντας την αυτοεκτίμηση των παιδιών μπορούμε να προλάβουμε την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς», συμπληρώνει ο ίδιος.
«Μας προβληματίζει η βία των ανηλίκων στον δρόμο, γιατί η βία στο σχολείο ή στο σπίτι είναι περισσότερο ελεγχόμενες», σχολιάζει ο κ. Πανούσης, ενώ ο κ. Σπυρόπουλος επισημαίνει ότι «συνολικά το έγκλημα γίνεται πιο βίαιο, από αυτή την τάση δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί η νεανική και εφηβική βία». Η βία είναι ένα πολιτισμικό φαινόμενο, η παραβατική συμπεριφορά των παιδιών δεν μπορεί να εξετάζεται μεμονωμένα από τη συνολική έκφραση βίας – σε κάθε μορφή. «Η ενδοσχολική βία ελέγχεται, η ενδοοικογενειακή κρύβεται, η βία στους δρόμους φαίνεται, δεν μπορεί να αγνοηθεί», καταλήγει στην «Κ» ο δρ Πανούσης.
Πώς «γεννιέται» ένας χούλιγκαν
Πώς σκέφτεται ένας χούλιγκαν και τι τελικά οδηγεί έναν νέο άνθρωπο να μπει σε μία τέτοια ομάδα που στηρίζεται στη βία; Η εγκληματολόγος Ελενα Συρμαλή και ο συγγραφέας Κυριάκος Αθανασιάδης μιλούν στην «Κ»
Μετά τη δολοφονική επίθεση των Κροατών στη Νέα Φιλαδέλφεια, πολλοί επιχείρησαν να απαντήσουν στο εξής ερώτημα: τι οδήγησε αυτούς τους χούλιγκαν να φύγουν από το Ζάγκρεμπ, να κατέβουν στο άλλο άκρο των Βαλκανίων και να ριχτούν σε μία μάχη με ανθρώπους που έβλεπαν πρώτη φορά στη ζωή τους.
Πώς σκέφτεται ένας χούλιγκαν και τι τελικά οδηγεί έναν νέο άνθρωπο να μπει σε μία τέτοια ομάδα που στηρίζεται στη βία; «Η βία στο ποδόσφαιρο αποτελεί παγκόσμιο και διαχρονικό φαινόμενο. Στις μέρες μας υπάρχουν άμεσες συνδέσεις μεταξύ των ατόμων που συμμετέχουν σε βίαια επεισόδια και ατόμων που ανήκουν στο οργανωμένο έγκλημα. Αλλωστε ο τρόπος δράσης των ομάδων αυτών παραπέμπει σε εγκληματικές οργανώσεις. Υπάρχει ένα οργανωμένο σχέδιο και κατόπιν, εκτέλεση του», σημειώνει στην «Κ» η εγκληματολόγος, Ελενα Συρμαλή.
«Επίσης οι ομάδες αυτές, πολλές φορές, συνδέονται με πολιτικά ακραίες ομάδες – στα δεξιά και στ’ αριστερά. Αυτό το στοιχείο είναι κρίσιμο και δεν πρέπει να υποτιμάται. Αυτό που πρέπει να αναρωτηθούμε από κοινωνικό-ψυχολογικής άποψης είναι: γιατί τόσοι νέοι λαμβάνουν μέρος σε τέτοιου είδους βίαια επεισόδια, γιατί αποφασίζουν να εισέλθουν σε αυτές τις συμμορίες».
Οι χούλιγκαν (οι ultras των γηπέδων, όπως αυτοαποκαλούνται) κινούνται στο πλαίσιο –αν όχι στο περιθώριο- των αθλητικών σωματείων, που έχουν επιλέξει να στηρίζουν. Υιοθετούν –σε ένα βαθμό- την κουλτούρα και το ιστορικό υπόβαθρο της ομάδας, ωστόσο δρουν με το modus operandi των χούλιγκαν ασχέτως χρώματος.
«Το φαινόμενο δεν έχει σχέση με την αγάπη για τον αθλητισμό και το ποδόσφαιρο. Οι δράστες βρίσκουν αυτόν τον χώρο για να αναπτύξουν, να εκφράσουν εγκληματικές συμπεριφορές. Ιστορικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι το φαινόμενο είναι διαχρονικό. Ας μην ξεχνάμε το λατινικό panem et circenses. Πολλά αθλητικά παιχνίδια στην αρχαιότητα κατέληγαν σε ταραχές και εξεγέρσεις. Μπορούμε να πούμε γενικά ότι συγκεκριμένες κοινωνικές δομές ενεργοποιούν συγκεκριμένες ψυχολογικές διαδικασίες. Ας μην ξεχνάμε τον Le Bon και την ψυχολογία των μαζών. Επίσης όσα έχει σημειώσει ο Cohen για τις υποκουλτούρες και την παραβατικότητα», υπογραμμίζει η κ. Συρμαλή και συμπληρώνει: «Ο ποδοσφαιρικός χουλιγκανισμός περιλαμβάνει μια πληθώρα αντικοινωνικών, παραβατικών και εγκληματικών συμπεριφορών, που εκδηλώνονται στο πλαίσιο του ποδοσφαίρου (βανδαλισμός ιδιωτικής και δημόσιας περιουσίας, λεκτική και σωματική βία μεταξύ των οπαδών των ομάδων κι άλλα). Η όλη συμπεριφορά των ατόμων/ μελών αυτών των ομάδων, σχετίζεται με θέματα κοινωνικών ταυτοτήτων και αυτοκατηγοριοποίησης των ατόμων».
Οι τάξεις των φανατικών κατά βάση απαρτίζονται από νέους ανθρώπους που αναζητούν ταυτοτικές απαντήσεις ή συνδέσεις στη συμμετοχή τους. Η εγκληματολόγος Ελενα Συρμαλή υποστηρίζει ότι «η διαδικασία κατηγοριοποίησης του εαυτού ως μέλους μιας ομάδας δημιουργεί κωνική ταυτότητα και ομαδικές, αλλά και διομαδικές συμπεριφορές. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας είναι κρίσιμο το στάδιο της κρίσης ταυτότητας και της αναζήτησης ταυτότητας από κάθε νέο. Η συμμετοχή σε μια ομάδα και η ταύτιση μαζί της δίνει μία αίσθηση ισχύος, αλλά και την αίσθηση του ανήκειν. Μια ανάγκη διαχρονική και παγκόσμια. Οι συμπεριφορές που εγκρίνει η ομάδα υιοθετούνται από τα μέλη της, ακόμα και αν αυτές είναι παραβατικές. Εκλογικεύονται στο πλαίσιο των κανόνων της υπό-κουλτούρας απέναντι στην κυρίαρχη κουλτούρα».
«Ολοι μας συγκροτούμε μια προσωπική ταυτότητα, με συγκεκριμένα ιδιοσυγκρασιακά, μοναδικά χαρακτηριστικά και συγκεκριμένες σχέσεις και μια κοινωνική ταυτότητα, το μέρος δηλαδή της αυτοαντίληψης που πηγάζει από τη συμμετοχή μας σε κοινωνικές ομάδες. Όταν έχουμε κατηγοριοποίηση και ταύτιση απόλυτη με μια ομάδα, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση μια παραβατική ή/και εγκληματική ομάδα, ο εαυτός μας αλλά και τα μέλη μιας άλλης ομάδας αποπροσωποποιούνται. Αντιμετωπίζουμε τους άλλους αλλά και τους εαυτούς μας, ως αναπαραστάσεις των προτύπων των ομάδων. Το πρότυπο κάθε ομάδας αποτελεί τη θέση εκείνη της ομάδας που συγκεντρώνει τα περισσότερα χαρακτηριστικά της κατηγορίας, αλλά και τις περισσότερες αντιθέσεις σε σχέση με τα μέλη των έξω-ομάδων», προσθέτει.
Με τον τρόπο αυτό, ο νέος που εισέρχεται σε αυτού του τύπου τις ομάδες, νιώθει ενεργό μέλος ενός οργανισμού – αποκτά μια παραπληρωματική υπόσταση που τον καθορίζει και τον ομογενοποιεί με τους «συντρόφους» του.
«Έτσι δεν αντιμετωπίζουμε τους εαυτούς μας και τους άλλους ως μοναδικά ξεχωριστά άτομα αλλά μόνο ως μέλη/ πρότυπα της κατηγορίας. Το ενδιαφέρον είναι ότι ένας τρίτος παρατηρητής μπορεί να αντιληφθεί πόσα κοινά στοιχεία έχουν τα άτομα των “αντίπαλων” ομάδων, κάτι φυσικά που δεν μπορούν να αντιληφθούν τα μέλη των ίδιων των ομάδων», λέει η κ. Συρμαλή και συμπληρώνει: «Ένα ακόμα στοιχείο που πρέπει να μελετούμε σε σχέση με το φαινόμενο είναι και τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, καθώς και ενδείξεις διαταραχών που έχουν συσχετιστεί και με τη χρήση ουσιών και με την επιθετικότητα. Ορισμένοι περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορεί να λειτουργήσουν ως αφορμές για την ενεργοποίηση τέτοιων συμπεριφορών. Η παραβατική και εγκληματική συμπεριφορά και η οπαδική βία “δικαιολογούνται” στη συνείδηση του ατόμου ως σωστές συμπεριφορές για την υποστήριξη της ομάδας στην οποία ανήκει. Αν προσθέσουμε και άλλους παράγοντες όπως τα πρότυπα αρρενωπότητας, το αλκοόλ και τις ουσίες, έχουμε πραγματικά τη δημιουργία ενός εκρηκτικού κοκτέιλ».
Κάπως έτσι «γεννιέται» το φαινόμενο του χουλιγκανισμού, που πλέον κατ’ εξοχήν εκδηλώνεται εκτός των γηπέδων και έχει αποκτήσει πρόσθετη διάσταση με την αξιοποίηση των social media, που διευκολύνουν την αδιαμεσολάβητη διάδραση με τον «εχθρό».
Η κ. Συρμαλή εκτιμά ότι «το στοιχείο της σύνδεσης με ακραίες πολιτικά ομάδες δεν αποτελεί παράγοντα γέννησης του φαινομένου (αιτία) της οπαδική βίας. Αποτελεί όμως χαρακτηριστικό του φαινομένου» και προσθέτει πως «πρέπει να καταλάβουμε μήπως και βρούμε λύσεις: Μπερδεύουμε τις αιτίες/παράγοντες με τα χαρακτηριστικά των φαινομένων. Αν αντιλαμβάνεσαι ένα χαρακτηριστικό ως αίτιο και βλέπεις σχέσεις “αίτιο-αιτιατό”, η αντιμετώπιση είναι επιφανειακή», για να συμπληρώσει ότι «πρέπει να καταλάβουμε τι σημαίνει πρόληψη και τι αντιμετώπιση».
Χούλιγκαν: Μια φονική καρικατούρα
«Ο αθλητισμός είναι μια ειρηνική απεικόνιση πολέμου -άλλωστε τα πρώτα αθλήματα, όπως οι αρματοδρομίες, ο ακοντισμός, το τρέξιμο ή η πάλη, είχαν να κάνουν αποκλειστικά με πολεμικές δεξιότητες- και ο χουλιγκανισμός ένας πολεμικός πρωτογονισμός», σημειώνει στην «Κ» ο συγγραφέας, Κυριάκος Αθανασιάδης.
Ο ίδιος, σε μία προσπάθεια να αποκρυπτογραφήσει τους λόγους που οδηγούν νέους ανθρώπους στις τάξεις των χούλιγκαν, σημειώνει: «Οι άνθρωποι γενικά λατρεύουν τη βία, και οι άντρες τη λατρεύουν σε πολύ υψηλότερο βαθμό. Απλώς η συντριπτική πλειονότητα κρύβει καλά αυτή την “ανάγκη” και ευτυχώς την καταστέλλει. Οχι όλοι βέβαια, και όχι πάντα. Πολλοί καταφεύγουν σε αυτήν, “δοθείσης ευκαιρίας”. Οι χούλιγκαν, απεναντίας, επιδιώκουν τις συγκρούσεις. Ως εκ τούτου, η υπόσχεση της βίας είναι με διαφορά ο υπ’ αριθμόν ένα λόγος που ένα αγόρι στρέφεται στον χουλιγκανισμό: ο πόνος του άλλου, η ταπείνωσή του, η υποχώρησή του μπροστά στον φόβο της ακόμη περισσότερης και ακόμη πιο ακραίας βίας, το χυμένο αίμα. Ο βανδαλισμός και οι καταστροφές δεν αφορούν τους χούλιγκαν, αλλά ένα μέρος των “σκληρών οπαδών”, ένα κομμάτι της κερκίδας που απλώς αισθάνεται (είτε πράγματι είναι είτε όχι) περιθωριοποιημένο, ριγμένο και απόβλητο».
Ο κ. Αθανασιάδης συνεχίζει, επιχειρώντας να σκιαγραφήσει την ψυχοσύνθεση ενός νεαρού ατόμου που ακολουθεί την αντι-κουλτούρα των χούλιγκαν. «Οι χούλιγκαν είναι “μάτσο” νεαροί άντρες: αντράκια. Ο “μάτσο” άντρας δέρνει, και ενίοτε σακατεύει, για να ικανοποιήσει την αρρώστια του. Δέρνει και σακατεύει γυναίκες ως επί το πλείστον, και γκέι άντρες – έτσι άλλωστε χαρακτηρίζουν συλλήβδην τους “αντιπάλους” τους. Δεν το κάνουν επειδή “μισούν το κράτος”, επειδή είναι… άνεργοι, ή από μια εσωτερική ανάγκη να νιώσουν -επιτέλους- μέλη μιας ομάδας, μιας αδελφότητας, στην οποία θα εκχωρήσουν την προσωπική τους ταυτότητα, και για την προστασία της οποίας τάχα θα “θυσιαστούν”».
Ο ίδιος εκτιμά ότι οι χούλιγκαν, μολονότι επιδεικνύουν μία τάχα ρωμαλέα διάθεση, επί της ουσίας είναι δειλοί: «Ποτέ κανένας χούλιγκαν δεν θα προσπαθήσει να προστατεύσει ένα άλλο μέλος της ομάδας του, της αδελφότητάς του, της συμμορίας του, από τον “εχθρό”. Σε όλες ανεξαιρέτως τις περιπτώσεις, στο παραμικρό “ντου” θα τον παρατήσουν για να σωθούν οι ίδιοι: δεν χρειάζεται μόνο πολύς νοσηρός πρωτογονισμός και μια παθολογική αγάπη για τη βία για να είσαι χούλιγκαν — κυρίως απαιτείται μεγάλη ποσότητα δειλίας».
Ο συγγραφέας Κυριάκος Αθανασιάδης ξεχωρίζει το αθλητικό κομμάτι με τη δράση των ακραίων οπαδών: «Δεν έχουμε, τέλος, να κάνουμε με κάποιου είδους “κοινωνική κουλτούρα”, με περίεργα τελετουργικά, παραδοσιακά τατουάζ και άλλα τέτοια μυθεύματα. Και φυσικά δεν έχουμε να κάνουμε με το… ποδόσφαιρο».
Ο ίδιος καταλήγει, λέγοντας ότι «όταν σε όλα τα παραπάνω προστεθεί μια αρρωστημένη “ιδεολογία” -οι περισσότεροι είναι νεοναζί, αν και δεν λείπουν βέβαια οι αναρχικοί, οι αριστεριστές κ.τ.λ.-, τα πράγματα χώνονται ακόμη πιο βαθιά στη λάσπη. Και όταν, επίσης, η αρρώστια σου υποστηρίζεται από έπαθλα, δώρα, ναρκωτικά, χρήματα και υποσχέσεις πλουτισμού και εξουσίας, γίνεσαι μια καρικατούρα λεγεωνάριου πολεμιστή στην υπηρεσία του αφεντικού σου. Μια φονική καρικατούρα».
Τι να κάνω; Να φωνάξω την αστυνομία; Είναι παιδιά
Αβοήθητοι εκπαιδευτικοί και μη συνεργάσιμοι γονείς αντιμέτωποι με την έξαρση της βίας των ανηλίκων
Ενα κορίτσι 7 ετών βρέθηκε δεμένο και φιμωμένο στις τουαλέτες του σχολείου του από τους συμμαθητές του. Eνα αγόρι 15 ετών κακοποιείται από τους συμμαθητές του, που φτάνουν να περάσουν πετονιά στον λαιμό του. Εντεκάχρονος σε σχολείο έβγαλε σουγιά και απειλούσε τους συμμαθητές του. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα περιστατικά βίας που έγιναν γνωστά τον τελευταίο χρόνο ανάμεσα σε εφήβους αλλά και παιδιά Δημοτικού, σαφώς ελάχιστα σε σχέση με όσα μένουν κρυφά.
Οι εκδηλώσεις βίας απέναντι σε συνομηλίκους ξεκινούν από νωρίς. «Το διάλειμμα είναι για εμάς το μεροκάματο του τρόμου», διηγείται νηπιαγωγός…
Συνεντεύξεις με γονείς και εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων δείχνουν ότι η βία στα παιδιά και στους εφήβους έχει λάβει τέτοιες διαστάσεις που αφορά όλα τα σχολεία και όλους τους γονείς.
Κοινός παρονομαστής στα περισσότερα περιστατικά η αδυναμία εκπαιδευτικών και γονιών να εντοπίσουν το πρόβλημα εν τη γενέσει του αλλά και να διαχειριστούν τις καταστάσεις στη συνέχεια. Οι γονείς «έχουν άποψη για όλα», αλλά όταν τους ζητηθεί να συμμετάσχουν και να αναλάβουν την ευθύνη σε σχέση με τα παιδιά τους, πολύ δύσκολα αναγνωρίζουν ότι υπάρχει πρόβλημα. Από την άλλη, οι εκπαιδευτικοί συμβουλεύουν απλώς τα παιδιά που απευθύνονται σε αυτούς για βοήθεια να παίζουν μακριά από τα παραβατικά παιδιά, ή χειρότερα κάνουν τα στραβά μάτια.
Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι οι βίαιες συμπεριφορές σε όλο και πιο μικρές ηλικίες είναι πλέον καθημερινότητα και στην Ελλάδα, ενώ νέες παθολογίες όπως οι αυτοτραυματισμοί και οι αυτοκτονικές τάσεις είναι πλέον πολύ συχνές στους εφήβους. Ζητούν πολλαπλές παρεμβάσεις σε σχολικό και κοινωνικό επίπεδο ώστε να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο σε πρώτη φάση, αλλά και να μπορέσουμε να αντιληφθούμε και να παραδεχτούμε τις βαθύτερες αιτίες του.
«Κάθε χρόνο και χειρότερα», απαντά η Ν.Μ., καθηγήτρια Γυμνασίου σε σχολείο σε σχετικά υποβαθμισμένη περιοχή της συμπρωτεύουσας. «Προχθές ένα 13χρονο παιδί το έδειραν έξω από το σχολείο συνομήλικοί του. Τον περίμεναν να τελειώσει το μάθημα για να λύσουν τις διαφορές τους. Εγώ το έμαθα από τα άλλα παιδιά που έβλεπαν το βίντεο, το οποίο είχαν ανεβάσει στο ΤikΤok. Eρχονται στο σχολείο 13 χρόνων με σουγιά και εργαλείο που σπάει τα τζάμια. Και τι να κάνω; Να φωνάξω την αστυνομία; Μίλησα στη μητέρα, στην αρχή δεν το παραδεχόταν και στο τέλος μας είπε “και τι να κάνω;”.
Εχουμε απαγορεύσει τα κινητά ακριβώς για να αποφύγουμε τις καταγραφές και τη διαπόμπευση κάποιων. Αλλά τα κρύβουν», περιγράφει η εκπαιδευτικός που προτιμά να διατηρήσει την ανωνυμία της. «Φέτος που ερχόταν –έστω μια φορά την εβδομάδα– ψυχολόγος βοήθησε πολύ και τα παιδιά και τους καθηγητές που κατάλαβαν καλύτερα τι συμβαίνει. Βοηθήθηκαν βέβαια τα παιδιά που οι γονείς τους συνεργάστηκαν. Γιατί όταν είπαμε σε μια οικογένεια ότι το παιδί πρέπει να πάει σε ειδικό σχολείο γιατί αδυνατεί να παρακολουθήσει, μας απάντησαν “το παιδί μου δεν θα πάει με τα χαζά”».
«Καθένας λέει ό,τι να ‘ναι»
«Στο διάλειμμα, τα παιδιά κυνηγιούνται και όταν πιάσουν κάποιον, τον χτυπάνε. Ακόμα και όταν κάποιος κλαίει, δεν σταματάνε. Γυρίζουν από την άλλη και συνεχίζουν σαν να μην έγινε τίποτα».
Στο δημοτικό σχολείο όπου ένα κορίτσι 7 ετών βρέθηκε δεμένο και φιμωμένο στις τουαλέτες πριν από μερικές εβδομάδες, δεν υπήρξε επίσημη ενημέρωση προς τους γονείς για το τι συνέβη. Ετσι οι φήμες δίνουν και παίρνουν. «Ο καθένας λέει ό,τι να ‘ναι. Ηρθαμε να πάρουμε τα παιδιά μας και ξαφνικά βρήκαμε απέξω τα κανάλια», λέει η Κ.Μ., μητέρα που το παιδί της πηγαίνει στο ίδιο σχολείο. Κάποιους μήνες νωρίτερα μια μητέρα από το ίδιο σχολείο ειδοποιήθηκε να πάει να παραλάβει το παιδί της από τα επείγοντα ενός νοσοκομείου, «γιατί κάποιος του είχε γυρίσει το χέρι». «Η διεύθυνση όχι μόνο δεν παίρνει καμία πρωτοβουλία αλλά μπλοκάρει και ό,τι πάνε κάποιοι να κάνουν», αναφέρει άλλος γονιός από το σχολείο. Πριν από λίγο καιρό αποφάσισαν να απαγορεύσουν την μπάλα στο προαύλιο για να μη γίνονται φασαρίες. «Ομως τα παιδιά μάζεψαν κουκουνάρια και πέτρες και τα έντυσαν με αλουμινόχαρτο για να παίξουν. Και τελικά βέβαια αυτό είναι πιο επικίνδυνο», καταλήγει.
Ακόμα και στις μικρότερες ηλικίες υπάρχει μεγάλη ένταση ανάμεσα στα παιδιά που συχνά χτυπούν το ένα το άλλο. «Ευτυχώς δεν έχουν μεγάλη δύναμη», αναφέρει νηπιαγωγός.
«Μια μέρα πήγα να πάρω τη μικρή από το νηπιαγωγείο και με φώναξε η δασκάλα να μου μιλήσει. Μου είπε ότι 4-5 άλλα παιδιά είχαν ορμήσει, την είχαν στριμώξει στη γωνία και τη χτυπούσαν. “Στο τσακ τη γλίτωσα να μη χτυπήσει άσχημα”, μου είπε. Ταράχτηκα. Μου είπε ότι πρέπει να τη μάθω να αντιδρά, “να μην κάθεται να τις τρώει”. Τη ρώτησα: “Εσείς πού ήσασταν” και μου απάντησε “στην τουαλέτα”».
Η Εύη Τσιτιρίδου, νηπιαγωγός και συγγραφέας για παιδιά, περιγράφει ότι με τις συνθήκες που επικρατούν ένας νηπιαγωγός πρέπει να είναι μαθητευόμενος μάγος για να αντεπεξέλθει σε μια τάξη με 25 νήπια μόνος του. «Τα παιδιά δυσκολεύονται πολύ να περιμένουν να μιλήσει ο άλλος, θέλουν όλα να βγουν μπροστά, υπάρχει διάχυτη σκληρότητα. Στο διάλειμμα δεν παίζουν παιχνίδια ρόλων, δεν μπορούν να φτιάξουν μια μικρή μυθοπλασία. Κυρίως κυνηγιούνται και όταν πιάσουν κάποιον τον χτυπάνε. Ακόμα και όταν κάποιος κλαίει, δεν σταματάνε και κανένας δεν πάει να τον παρηγορήσει. Γυρίζουν από την άλλη και συνεχίζουν σαν να μην έγινε τίποτα», διηγείται.
Εξηγεί επίσης ότι οι γονείς αντιμετωπίζουν με απαξίωση τους νηπιαγωγούς και δεν τους πιστεύουν όταν τους λένε ότι το παιδί τους έχει κάποιο θέμα. «Μεγάλο ποσοστό παιδιών έχει μαθησιακές δυσκολίες αλλά οι γονείς δεν το παραδέχονται. Χρειάζονται ψυχολόγους τα σχολεία αλλά όχι μόνο για τα παιδιά. Κυρίως για τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς», καταλήγει.
Οταν ένα παιδί αντιμετωπίζει δυσκολία, μαθησιακή, κοινωνική, ψυχολογική και κανένας δεν ασχολείται, ο δρόμος προς την παραβατική συμπεριφορά έχει ήδη ανοίξει.
«Αδυναμία συνεννόησης»
«Είναι μια πολύ δύσκολη ιστορία η ελληνική οικογένεια», αναφέρει σύμβουλος πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, η οποία έχει επίσης εργαστεί για πολλά χρόνια μέσα στις τάξεις με παιδιά. «Η ελληνική οικογένεια θέλει να παρεμβαίνει, αλλά όταν της χτυπήσουμε εμείς την πόρτα και πούμε “κάτι συμβαίνει στο σπίτι σας, θέλουμε να βοηθήσουμε”, δεν την ανοίγει εύκολα, δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε. Σε άλλες χώρες, ό,τι λέει σε σχέση με το παιδί ο διευθυντής του σχολείου –ο οποίος όμως είναι μορφωμένος σε όλα τα επίπεδα–, η οικογένεια οφείλει να το δεχτεί. Τον πρώτο λόγο έχει πάντα η οικογένεια. Πολλοί γονείς δεν φέρνουν στο σχολείο τις γνωματεύσεις για να μη στιγματιστεί το παιδί και το σχολείο δεν μπορεί να βοηθήσει. Υπάρχουν παιδιά που δεν στηρίζονται όπως θα έπρεπε γιατί έτσι αποφάσισε η μανούλα, που όμως δεν έχει τις απαιτούμενες γνώσεις».
Ευγενία Σουμάκη,
παιδοψυχίατρος, διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ψυχαναλύτρια
Μεγαλώνουν, αλλά δεν ωριμάζουν
«Βλέπουμε νέες παθολογίες στα παιδιά που σχετίζονται με ψυχική ευθραυστότητα ή με θέματα ναρκισσισμού, αυτό που ονομάζουμε διαταραχές προσωπικότητας. Πολλοί έφηβοι σήμερα αισθάνονται ότι τίποτα δεν έχει αξία. Υπάρχει μια νέα κοινωνική πραγματικότητα στην οποία όλοι προσπαθούμε να προσαρμοστούμε. Εχει μπερδευτεί τι είναι τεχνητό, τι είναι φυσιολογικό, τι είναι φυσικό, τι είναι αποδεκτό. Και η οικογένεια προσπαθεί να ισορροπήσει». Η ειδικός τονίζει ότι παλιά δεν ήταν τα πράγματα καλύτερα, ήταν όμως πιο σταθερά. «Οι ρόλοι και οι πεποιθήσεις ήταν προκαθορισμένοι και οριοθετημένοι. Και αυτό δημιουργούσε ασφάλεια. Σήμερα τα μηνύματα είναι πολλά, τα κοινωνικά πρότυπα έχουν διαψευστεί και οι γονείς λειτουργούν διεκπεραιωτικά. Τα παιδιά μεγαλώνουν, αλλά δεν ωριμάζουν ως προσωπικότητες, δεν έχουν συγκρότηση». Η βία είναι άμεση αντίδραση όταν δεν ξέρεις πώς να επεξεργαστείς ό,τι σου συμβαίνει. «Το πέρασμα άμεσα στην πράξη, ή αλλιώς η εκδραμάτιση όπως το λέμε, το κάνουν τα παιδιά όταν είτε δεν έχει ωριμάσει το συναίσθημά τους, δεν ξέρουν τι νιώθουν, είτε όταν δεν μπορούν να το εκφράσουν».
«Δεν παίρνουν χαμπάρι»
«Ο γονιός εκτός από το να δίνει συμβουλές, και μάλιστα με τρόπο επιτιμητικό, είναι καλό να σκεφθεί αν δίνει και το απαραίτητο συναίσθημα, αν είναι παρών, αν κουβεντιάζει και αν ακούει πραγματικά τι λέει το παιδί του. Γίνονται κραυγαλέα πράγματα μέσα στα σπίτια και οι γονείς δεν παίρνουν χαμπάρι. Γιατί; Γιατί χάνονται μέσα στο πλάνο της ζωής. Δεν γίνεται να λείπουν και οι δύο συνέχεια». Και οι εκπαιδευτικοί; «Μιλάμε για ένα ηττημένο εκπαιδευτικό σύστημα. Οι εκπαιδευτικοί έχουν απαξιωθεί, όπως και όλη η δουλειά του σχολείου, αφού όλοι κάνουν φροντιστήριο από μικρή ηλικία. Χρειάζεται τα σχολεία να στελεχωθούν με ψυχολόγους που να στηρίζουν την ομάδα των εκπαιδευτικών –οι οποίοι χρειάζεται να επιμορφωθούν–, ώστε να αντιμετωπίσουν τις καταστάσεις που προκύπτουν. Η συνεργασία των γονιών με το σχολείο θα πρέπει να είναι συνεχής, θεσμοθετημένη και υποχρεωτική».
Αθανάσιος Αλεξανδρίδης,
παιδοψυχίατρος – ψυχαναλυτής
Η βία γίνεται σαδιστική απόλαυση
Ενα παιδί Δημοτικού μπορεί να αναπτύξει συγκυριακή επιθετική συμπεριφορά ως αντίδραση στους γονείς, στο σχολείο, στην παρέα ως «πράξη δύναμης» που θα ενισχύσει τη θέση του. Πρέπει άμεσα οικογένεια και σχολείο, χωρίς δραματοποιήσεις, να προσπαθήσουν να αντιληφθούν τι συμβαίνει και να πάρουν τα απαραίτητα μέτρα. Αυτά θα πρέπει κατά κύριο λόγο να στοχεύουν στην ανάπτυξη του σεβασμού προς τον άλλον. Αν όμως ένα παιδί συστηματικά, είτε μόνο του είτε με «συμμορία», σχεδιάζει και πραγματοποιεί κακοποίηση παιδιών, τότε απαιτείται διερεύνηση από παιδοψυχίατρο για τη διάγνωση πιθανής ψυχοπαθολογίας και την εγκατάσταση της κατάλληλης θεραπείας. Αν αυτό δεν συμβεί, το πιθανότερο είναι ότι το παιδί αυτό θα εξελιχθεί σε επιθετικό, ψυχοπαθητικό, παραβατικό έφηβο γιατί η συνεχής εφαρμογή της βίας στους άλλους δημιουργεί σαδιστική απόλαυση και εξάρτηση για επανάληψη του «κακού». Η αντιμετώπιση των περιστατικών απαιτεί συνεργασία σε πολλά επίπεδα.
α) Ο εκπαιδευτικός να είναι εκπαιδευμένος σχετικά. β) Να υπάρχει βούληση από τον ίδιο αλλά και από το σχολείο στο οποίο ανήκει για την αναγνώριση και την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων. Δυστυχώς συχνά τα ζητήματα κακοποίησης αποσιωπώνται. γ) Να υπάρχει το νομοθετικό πλαίσιο και το κατάλληλο δίκτυο κοινωνικής προστασίας. Δυστυχώς το σχετικό Εθνικό Σχέδιο Δράσης που εκπονήθηκε πρόσφατα αφορά μόνο τη σεξουαλική κακοποίηση των ανηλίκων, ενώ θα έπρεπε να εντάσσει αυτή μέσα στο γενικό πλαίσιο δράσης για την αντιμετώπιση όλων των μορφών βίας, γιατί πάντα υπάρχει διαπλοκή των μορφών βίας. δ) Ο γονέας του θύματος να μην υποτιμήσει το γεγονός, να απαιτήσει δικαίωση και θεραπεία για το παιδί του. ε) Ο γονέας του δράστη να αναγνωρίσει τη σοβαρότητα της κατάστασης, να δεχθεί τα παιδαγωγικά και τα σωφρονιστικά μέτρα που, ίσως, επιβληθούν και κυρίως να αναγνωρίσει ότι το βίαιο παιδί του είναι άρρωστο και να αναζητήσει γι’ αυτό και ίσως και για ολόκληρη την οικογένεια θεραπεία. Δεν είμαι της άποψης ότι πρέπει να ενοχοποιούμε την οικογένεια, αλλά οπωσδήποτε μια οικογένεια είναι ένοχη αν μετά την εμφάνιση των βίαιων φαινομένων δεν αναζητήσει θεραπεία.
Η πορνογραφία της εφηβικής βίας
Κάποιοι µαθητές έδεσαν συμμαθητή τους με πετονιά, ενώ μια συμμαθήτριά τους κατέγραφε το θέαμα στο κινητό της. Το επεισόδιο απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα. Συνέβη σε ένα από τα καλύτερα σχολεία της επικράτειας, στο Αρσάκειο. Και αυτό ήταν αρκετό για να ανατρέψει ένα από τα στερεότυπα της εφηβικής βίας. Δεν είναι νόσος που χτυπάει μόνο τα κοινωνικά στρώματα τα οποία εκφράζουν κατ’ αυτόν τον τρόπο τις στερήσεις τους ή το αίσθημα του αποκλεισμού τους. Ο πληθυσμός του Αρσακείου είναι ο ορισμός της μεσαίας τάξης. Η κοινωνιολογική ερμηνεία του φαινομένου ακυρώνεται εκ των πραγμάτων.
Δεν είναι το μόνο περιστατικό που μας απασχόλησε τον τελευταίο καιρό. Σε κάποιο άλλο σχολείο της περιφέρειας, αν δεν κάνω λάθος, κάποιοι μαγνητοσκόπησαν συμμαθητή τους τον οποίον είχαν υποχρεώσει να βρίζει τον εαυτό του. Δεν αφορά μόνο την Ελλάδα. Οι μαζικές δολοφονίες σε σχολεία της Αμερικής, για παράδειγμα, προσδίδουν στο φαινόμενο οικουμενικές διαστάσεις. Και δεν αφορά μόνο το παρόν. Η βία είναι συγγενής με την εφηβεία. Μαζί με τις ορμονικές διαταραχές και τις ανεξέλεγκτες εν πολλοίς ερωτικές ορμές. Ο δημόσιος διασυρμός των τεντιμπόηδων είναι ένα ιστορικό κειμήλιο της εφηβικής βίας. Ολοι μας έχουμε εμπειρία, από τον καιρό της εφηβείας μας, κάποιου περιστατικού κατά αδυνάμου. Με όποια μορφή και αν εκφραζόταν η «αδυναμία» του.
Τις ημέρες αυτές άκουσα τις απόψεις ψυχολόγων, κοινωνιολόγων, παιδαγωγών. Φταίει η οικονομική κρίση, που την ακολούθησε ο εγκλεισμός της επιδημίας; Ευθύνεται το σχολείο; Ευθύνεται η οικογένεια η οποία, απορροφημένη από τις ανάγκες της επιβίωσης και της ευμάρειας, δεν δίνει τον απαραίτητο χρόνο στα παιδιά της; Φταίει η τηλεόραση με την πληθωριστική προσφορά βίας; Φταίνε τα ηλεκτρονικά παιχνίδια; Φταίει το Διαδίκτυο με την απελευθέρωση της λεκτικής βίας που, εύκολα, στο μυαλό ενός εφήβου μπορεί να μεταμορφωθεί σε πραγματική;
Λυπάμαι, αλλά όταν τα λες όλ’ αυτά είναι σαν να λες ότι φταίει ο κόσμος μας, η άτιμη κοινωνία και τα λοιπά. Ολ’ αυτά ευθύνονται, δεν έχω αντίρρηση, όμως, όταν περιορίζεσαι σε όλ’ αυτά είναι σαν να σηκώνεις τα χέρια σου ψηλά και να λες ότι εγώ δεν φταίω. Φταίει ο κόσμος, το περιβάλλον, οι οικολογικοί κίνδυνοι, οι οικονομικές ανισότητες. Το ζήτημα, όμως, είναι πώς σε αυτές τις συνθήκες, που συνιστούν την πραγματικότητα της ζωής μας, μπορεί να αντιμετωπισθεί η βία των εφήβων; Μην περιμένετε απάντηση, γιατί δεν έχω. Και δεν πιστεύω ότι η βία των εφήβων μπορεί να εξαλειφθεί, είτε με την καταστολή είτε με την πειθώ, την οικογενειακή ή τη σχολική. Χωρίς να παραγνωρίζω την αξία τους.
Αν δεν με διαψεύσουν οι ψυχολόγοι, θα μπορούσα να πω ότι η εφηβική βία έχει να κάνει με τον ναρκισσισμό. Και γι’ αυτό στρέφεται κατά των αδυνάμων. Σε παλαιότερους καιρούς όσοι την ασκούσαν έκαναν ό,τι μπορούσαν για να μην τους πάρουν είδηση. Σήμερα φροντίζουν να την προβάλουν μαγνητοσκοπώντας τη στα κινητά για να τη διαδώσουν. Αυτό που μας σοκάρει σήμερα δεν είναι τόσο η ίδια η εφηβική βία, όσο η πορνογραφική της εκμετάλλευση.
Τα λέω όλ’ αυτά χωρίς να παραγνωρίζω το γεγονός ότι οι δυτικές κοινωνίες έχουν δώσει στην εφηβεία τα δικαιώματα του αδικημένου. Εμείς, πατριάρχες, σεξιστές και ό,τι άλλο επιθυμείτε, του οφείλουμε σεβασμό, διότι είναι το μέλλον μας, όπως οι μετανάστες ή οι διεμφυλικοί. Εχουμε αναγορεύσει την εφηβεία σε κοινωνική τάξη η οποία, ό,τι κι αν κάνει, διεκδικεί τα δικαιώματά της. Και πέφτουμε απ’ τα σύννεφα όποτε διαπιστώνουμε ότι μπορεί να στραφεί εναντίον του εαυτού της. Εφηβοι οι θύτες του παιδιού στο Αρσάκειο, έφηβος και το θύμα τους.
Να πάρεις μέτρα; Ποια μέτρα να πάρεις όταν μια ολόκληρη κοινωνία έχει αναγορεύσει τον ατίθασο και ανυπάκουο γόνο της σε μέτρο της επιτυχίας της; Πώς θα μάθει να κλείνει το πεζοδρόμιο με το 4×4 αδιαφορώντας για τους αδύναμους πεζούς; Πώς θα αποδείξει στον πατέρα του ότι αυτός τα καταφέρνει καλύτερα δένοντας με πετονιά τον συμμαθητή του;
Η εφηβική βία δεν πρόκειται να εκλείψει. Είναι συστατικό της κοινωνίας μας, όπως η κλοπή ή ο φόνος. Το ζητούμενο είναι πώς την αντιμετωπίζουμε; Μας χρειάζεται η πειθώ και η καταστολή. Ομως μας χρειάζεται και κάτι παραπάνω. Η διαχείριση του εφηβικού ναρκισσισμού, που τη μετατρέπει σε προϊόν πορνογραφίας.
Ο τσαμπουκάς των ανηλίκων μετατράπηκε σε άγρια βία – Ειδικοί μιλούν στην «Κ»
Ειδικοί εξηγούν στην «Κ» ότι σήμερα βιώνουμε μια μετάβαση από την κλασική παραβατικότητα των ανηλίκων –τους μικροδιαβόλους, τους ταραξίες, τους τσαμπουκάδες– σε μια πρώιμη εγκληματικότητα ενηλίκων με οργάνωση, βία, όπλα.
Η 14χρονη βρισκόταν μόνη της σε πιτσαρία της γειτονιάς στον Εύοσμο Θεσσαλονίκης, όταν η ομάδα των κοριτσιών που την παρενοχλούσαν το τελευταίο διάστημα της ζήτησε να βγει για λίγο έξω, που «την ήθελε κάτι». Την οδήγησαν πίσω από το δημαρχείο και άρχισαν να τη χτυπούν, ενώ κάποια βιντεοσκόπησε το περιστατικό και το ανέβασε στο ΤikΤok. Σε ένα άλλο βίντεο, ένα 12χρονο αγόρι εμφανίζεται να κακοποιείται σεξουαλικά από έναν 13χρονο. Φόντο ένα ανώνυμο χωριό της Βόρειας Ελλάδας. Αυτά που «δεν συμβαίνουν εδώ», συμβαίνουν. Το παραμύθι μιας αμόλυντης αφετηρίας, μιας άσπιλης παιδικότητας, μιας αθώας χώρας γκρεμίζεται με πάταγο. Εχουμε και τα (πολλά) βίντεο που το αποδεικνύουν.
«Ποτέ δεν με ανησυχούσαν τα ποσοτικά στοιχεία αύξησης των αδικημάτων από παιδιά», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Εγκληματολογίας ΕΚΠΑ Γιάννης Πανούσης. «Πάντοτε πίστευα ότι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των δραστών παίζουν τον καθοριστικό ρόλο. Και σήμερα διαπιστώνουμε μια μετάβαση από την κλασική παραβατικότητα των ανηλίκων –τους μικροδιαβόλους, τους ταραξίες, τους τσαμπουκάδες– σε μια πρώιμη εγκληματικότητα ενηλίκων – οργάνωση, βία, όπλα. Το παλιό “παιχνίδι”, το κυνηγητό με τα όργανα της τάξης και η “πρόκληση” κατά του καθωσπρεπισμού έχουν αντικατασταθεί από μια γενικευμένη σκληρότητα έναντι όλων». Οπως λέει, μολονότι το τρίπτυχο που κυριαρχεί ως ιδεολογία στους νέους –περιπέτεια – σεξ – χρήμα– συμπεριλαμβάνει και τη βία σε όλες τις μορφές και τις εκφάνσεις της, είναι γεγονός ότι οι νέοι έχουν αρχίσει να συμπράττουν στην εγκληματικότητα των ενηλίκων, άλλοτε βοηθώντας κι άλλοτε με πρωταγωνιστικό ρόλο. «Οι ανθρωποκτονίες συνήθως αφορούν ενδοοικογενειακή βία ή ξεκαθαρίσματα, οι δε βιασμοί συνιστούν χαρακτηριστικό της υιοθέτησης βίαιων ερωτικών εμπειριών και τον μη σεβασμό του άλλου – ως σώμα και ως ψυχή. Πάντως σε κάθε έγκλημα ανηλίκου θα πρέπει να εξετάζεται και ο συμβολισμός ή το ακραίο παιχνίδι κινδύνου που υποκρύπτει».
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τον πρώην υπουργό, «σήμερα δεν μιλάμε για επαιτεία, αλητεία ή πλάνητα βίο των ανηλίκων, ούτε για “ευπαιδαγώγητους και βελτιώσιμους” νέους ή για “εν ηθικώ κινδύνω ευρισκόμενα” επικίνδυνα άτομα. Σήμερα οι καταστάσεις έχουν πάρει άγρια χαρακτηριστικά».
Και η κοινωνία στέκεται αμήχανη. «Ακόμη κι αν διερευνούμε τη δυσχέρεια κοινωνικής προσαρμογής ορισμένων λόγω της “εγκληματογόνου μόλυνσης”, συνήθως από αρνητικό οικογενειακό περιβάλλον, τούτο δεν ερμηνεύει τη διαρκώς αυξανόμενη συμμετοχή των ανηλίκων στην εγκληματικότητα».
Βία στα σχολεία: «Μιλήστε, θα σας βοηθήσουμε» – Σπάει το φράγμα της σιωπής για το μπούλινγκ
«Εχουν εμποτισθεί με τις ίδιες “αντι-αξίες” που αφορούν την αδιαφορία για τον πόνο που προκαλούν στο θύμα», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Εγκληματολογίας ΕΚΠΑ Γιάννης Πανούσης.
Απανωτά «τραύματα»
Αν και η κάθε κρίση μεμονωμένα μπορεί να μην «ευθύνεται» για την αύξηση των εγκλημάτων από νέους, η ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια με ειδίκευση στην Εγκληματολογία Ελενα Κουτσοπούλου υποστηρίζει στην «Κ» ότι οι νέοι εκτίθενται σε κάθε νέο τραύμα χωρίς να έχει επουλωθεί το προηγούμενο, ενώ δεν υπάρχουν διαθέσιμα κανάλια, βαλβίδες εκτόνωσης, όπου οι νέοι να μπορούν να διοχετεύουν συναισθήματα όπως ο θυμός, η ένταση, η θλίψη, η οργή. «Είναι σαν μια πληγή η οποία αιμορραγεί και μετά τις πρώτες βοήθειες αποφασίζουμε να της βάλουμε hansaplast για να αποφύγουμε τη διαδικασία των ραμμάτων. Την επόμενη φορά θα χτυπήσουμε στο ίδιο σημείο, το οποίο θα είναι πιο ευαίσθητο εξαιτίας του πρότερου τραυματισμού του και η πληγή θα ανοίγει ξανά και ξανά και ξανά».
Κοινωνία απομόνωσης
Οπως λέει η κ. Κουτσοπούλου, για το φαινόμενο ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό η «κουλτούρα της απομόνωσης». «Υπάρχει μια δομική απομόνωση αναφορικά με το φαινόμενο της βίας στις απαρχές του, όταν ακόμη υπάρχουν αρχικές ενδείξεις μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο, στην κοινότητα. Αυτές οι βίαιες συμπεριφορές τείνουν να παραβλέπονται, να λοιδορούνται, καθώς η διαχείρισή τους συχνά προκαλεί αμηχανία, γεννάει αισθήματα ντροπής και αβοηθησίας». Ετσι το μήνυμα που λαμβάνουν οι νέοι είναι ότι η εξουσιαστική στάση «περνάει».
«Ο Vittorio Alfieri, ένας Ιταλός δραματουργός, είχε πει πως “η κοινωνία προετοιμάζει το έγκλημα. Ο εγκληματίας το διαπράττει”. Στα μάτια των παιδιών και των εφήβων που εγκληματούν αντικρίζω μια ολόκληρη κοινωνία απομόνωσης, διχοτομήσεων, διχογνωμιών, εσωστρέφειας και ευθυνοφοβίας που προτιμά συνειδητά να επενδύει ανεπιτυχώς στην καταστολή, γιατί η πρόληψη προϋποθέτει να έρθει αντιμέτωπη με το τεράστιο δικό της μερίδιο ευθύνης και άρα να βγει από το καβούκι της, να αποτινάξει τον εγωισμό της, να παραδεχθεί πως ίσως να μη γνωρίζει και να επενδύσει στο να μάθει», καταλήγει η κ. Κουτσοπούλου.
Άρθρο του Τ. Καρατράντου στην «Κ»: Ζούμε, αλήθεια, σε μια δυστοπία βίας;
Η πρόσφατη αποκάλυψη της αποτρόπαιας υπόθεσης με τον βιασμό της ανήλικης κοπέλας στον Κολωνό προστίθεται σε άλλα περιστατικά που έχουν αφήσει έντονο αποτύπωμα στον δημόσιο διάλογο
Η πρόσφατη αποκάλυψη της αποτρόπαιας υπόθεσης με τον βιασμό της ανήλικης κοπέλας στον Κολωνό προστίθεται σε άλλα περιστατικά που έχουν αφήσει έντονο αποτύπωμα στον δημόσιο διάλογο. Οι γυναικοκτονίες, ο σημαντικός πολλαπλασιασμός των καταγγελιών για τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, αλλά και γενικότερα η χρήση της βίας ως μέσο επίλυσης προσωπικών διαφορών προκαλούν προβληματισμό. Δεν είναι τυχαίο πως σε ορισμένες μετρήσεις κοινής γνώμης παρατηρείται μια αύξηση της ανησυχίας για ζητήματα εγκληματικότητας και βίας. Σε αυτό το πλαίσιο έχει ανοίξει μια συζήτηση για το αν η εποχή και η κοινωνία μας είναι βιαιότερες από αντίστοιχες παλιότερων εποχών, με ορισμένους να παρουσιάζουν την Ελλάδα σαν μια δυστοπία βίας και εγκλημάτων. Αξίζει να σημειωθεί πως αρκετές φορές κόμματα της αντιπολίτευσης περιγράφουν μια Ελλάδα βγαλμένη από dark κόμικς (π.χ. ανακοίνωση Χρ. Σπίρτζη, οι σφαίρες πέφτουν σαν χαλάζι… σε όλη τη χώρα, 30/5/2021).
Την ίδια στιγµή, τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας παρουσιάζουν μείωση της μικρής και μεσαίας εγκληματικότητας και παραβατικότητας κατά 20%-30%. Αντίστοιχα ενδιαφέροντα συμπεράσματα προκύπτουν και από τα δεδομένα της Eurostat και του Γραφείου του ΟΗΕ για το Εγκλημα και τα Ναρκωτικά, όπου η Ελλάδα εμφανίζεται κάτω από τον μέσο όρο της Ε.Ε. τόσο στις γυναικοκτονίες όσο και στις ανθρωποκτονίες γενικότερα.
Πώς μπορεί λοιπόν να εξηγηθεί αυτή η δυσαρμονία μεταξύ επίσημων στατιστικών και γενικότερης αίσθησης περί ασφάλειας; Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο FACTFULNESS ο συγγραφέας Hans Rosling αφιερώνει ένα κεφάλαιο στο ένστικτο του φόβου. Η φράση «η κριτική σκέψη ήταν πάντα δύσκολη, αλλά είναι σχεδόν αδύνατη όταν είμαστε τρομαγμένοι. Δεν υπάρχει χώρος για δεδομένα όταν το μυαλό μας είναι κατειλημμένο από τον φόβο» συμπυκνώνει την προσέγγισή του και εν μέρει απαντάει στη δυσαρμονία που μας απασχολεί. Είναι το περίφημο αίσθημα ασφάλειας ή βασικά το αίσθημα ανασφάλειας, το οποίο βιώνουμε εντονότερα από το πρώτο. Χρησιμοποιώντας μια σειρά γεγονότων και ιστοριών, ο Rosling καταλήγει πως ποτέ στο παρελθόν η εικόνα ενός επικίνδυνου κόσμου δεν είχε παρουσιαστεί τόσο εκτενώς και τόσο αποτελεσματικά όσο σήμερα. Ενώ οι απειλές αυξάνονται συνεχώς και το αίσθημα ανασφάλειας διογκώνεται, η πραγματικότητα και τα δεδομένα δείχνουν πως ο κόσμος δεν ήταν ποτέ περισσότερο ασφαλής από ό,τι σήμερα ή λιγότερο βίαιος. Το αίσθημα του φόβου είναι αυτό που μας οδηγεί κάθε φορά που αποκαλύπτεται ένα ασύνηθες περιστατικό να είμαστε πεπεισμένοι πως αυτό αποτελεί κανονικότητα.
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα που μπορούν να ερμηνεύσουν το αίσθημα ανασφάλειας ή φόβου. Πιο χαρακτηριστικό η τρομοκρατία. Η 11η Σεπτεμβρίου, η Μαδρίτη και το Μπατακλάν δεν είναι η καθημερινότητα, καθώς οι υπηρεσίες ασφαλείας έχουν σημαντικές επιτυχίες για την αποτροπή επιθέσεων και την εξάρθρωση οργανώσεων.
Τα δεδομένα δείχνουν πως ο κόσμος δεν ήταν ποτέ περισσότερο ασφαλής από ό,τι σήμερα ή λιγότερο βίαιος.
Ακόμη και στο ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας και των γυναικοκτονιών δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ελληνική μάστιγα. Το 2010 22 γυναίκες φονεύθηκαν από άνδρες και οι 10 από αυτές στο ενδοοικογενειακό πλαίσιο, και το 2019 17 και 12 αντίστοιχα. Το 2014 η Ελληνική Αστυνομία δέχτηκε 3.512 καταγγελίες για περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας και το 2018 4.722.
Για να µπορέσουµε λοιπόν να συζητήσουμε συγκροτημένα για την ασφάλεια και τις απειλές θα πρέπει να συνυπολογίσουμε ορισμένα δεδομένα. Πρώτον, στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης η πληροφορία διαχέεται με τρελούς ρυθμούς και φτάνει σε απίστευτα μεγάλο αριθμό αποδεκτών. Δεύτερον, οι εγκληματίες και οι τρομοκράτες χρησιμοποιούν την εικονολογία της βίας για να προκαλέσουν περισσότερο φόβο και τρόμο. Τρίτον, η αρνητική είδηση και κυρίως το ασύνηθες ή ιδιαίτερα απεχθές έγκλημα θα τύχει μεγάλης επικοινωνιακής προβολής και διάδοσης. Τέταρτον, ο πληθωρισμός των απειλών έχει εντείνει το αίσθημα κινδύνου των ανθρώπων. Πέμπτον, οι πολίτες έχουν περισσότερες δυνατότητες καταγγελίας περιστατικών.
Σε αυτό το πλαίσιο είναι βασικό να μπορέσουμε να κάνουμε τον διαχωρισμό μεταξύ κατάστασης και αισθήματος ασφάλειας. Μια επιτυχημένη πολιτική ασφάλειας έχει ως στόχο και τα δύο, αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει το δεύτερο να κυριαρχήσει του πρώτου και να δημιουργηθεί μια εικόνα δυστοπίας. Μόνο προβλήματα θα μας φέρει, ενώ η ασφάλεια απαιτεί λύσεις και συναινέσεις.
* O κ. Τριαντάφυλλος Καρατράντος είναι δρ Ευρωπαϊκής Ασφαλείας και Νέων Απειλών, ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Συνεντεύξεις
«Πώς θα παρέμβουμε στην εφηβική παραβατικότητα»
Δύο ειδικοί μιλούν για μία από τις πληγές των σύγχρονων κοινωνιών
H εφηβική παραβατικότητα – όπου αρκετές φορές καταλήγει σε εγκληματικότητα – είναι μία από τις πληγές των σύγχρονων κοινωνιών. Η βία είναι ένας εύκολος δρόμος πια για τα νέα παιδιά, και οι αιτίες δεν διαφέρουν πολύ από εποχή σε εποχή. Ζητήσαμε τη γνώμη δύο ανθρώπων με ειδίκευση και θητεία στην αιτιολόγηση αλλά και στην πρακτική βοήθεια που έχουν προσφέρει, της κυρίας Χριστίνας Ζαραφωνίτου, καθηγήτριας Εγκληματολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, και του κ. Κλήμη Πυρουνάκη, θεολόγου, που έχει διατελέσει επικεφαλής του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας στις φυλακές της Θήβας και σήμερα συντονίζει το δίκτυο επανένταξης αποφυλακισμένων γυναικών.
Χριστίνα Ζαραφωνίτου
>Κυρία Ζαραφωνίτου, βλέπουμε πως αρκετά εύκολα η παραβατικότητα των εφήβων καταλήγει σε εγκληματικότητα. Σαν να θεωρούν τη βία κάτι πολύ φυσικό και κυρίως κάτι πολύ εύκολο.
“Η βία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη κοινωνία, όμως όσο εξελίσσεται ο πολιτισμός μας την περιορίζει σε μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια έξαρση της βίαιης εγκληματικότητας που εκδηλώνεται στην καθημερινή ζωή (οικογένεια, σχολείο, ελεύθερος χρόνος), με επικίνδυνες συνέπειες σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Κύρια χαρακτηριστικά της είναι η οργανωμένη μορφή με την οποία εκδηλώνεται ακόμα και η λεγόμενη “εγκληματικότητα του δρόμου” (κλοπές, ληστείες, ναρκωτικά κ.ά.), η εμπλοκή όλο και νεαρότερων ατόμων ως δραστών ή/και θυμάτων και η αλόγιστη χρήση βίας. Όσον αφορά ειδικότερα τη νεανική παραβατικότητα, αυτή εκδηλώνεται πλέον πολύ συχνά ομαδικά και οργανωμένα, μέσα από την αρνητική χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας και την αναπαραγωγή μιας εικονικής πραγματικότητας. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο, νέα παιδιά να καταφεύγουν σε ακραίες συμπεριφορές βίας χωρίς συναίσθηση των συνεπειών τους σε αυτούς κατά των οποίων στρέφονται αλλά και κατά των ίδιων που τις χρησιμοποιούν και αντανακλά τον φαύλο κύκλο εγκληματικότητας/θυματοποίησης στον οποίο εμπλέκονται και οφείλουμε ως κοινωνία να παρέμβουμε για να απεμπλακούν”.
>Για την αύξηση της εφηβικής παραβατικότητας ενοχοποιείται μόνο το κοινωνικό και οικονομικό status συγκεκριμένων υποβαθμισμένων περιοχών;
“Είναι βέβαιο ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα ασταθές οικογενειακό περιβάλλον, με πολλά προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα, είναι πιο ευάλωτα απέναντι στην ένταξη σε παρεκκλίνουσες μορφές συμπεριφοράς λόγω της έλλειψης ασφάλειας που βιώνουν, ειδικά κατά την παιδική εφηβική ηλικία που την έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Ωστόσο, είναι λάθος να συνδέουμε την παραβατικότητα μόνο με οικονομικούς παράγοντες, εφόσον οι επιστημονικές έρευνες διαχρονικά καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η παραβατική συμπεριφορά των ανηλίκων είναι άμεσα συναρτημένη με τη γενικότερη υποβάθμιση του αξιακού πλαισίου της κοινωνίας, στο οποίο καλούνται να κοινωνικοποιηθούν”.
>Για ένα μεγάλο μέρος της διαμόρφωσης μας ως προσωπικοτήτων και χαρακτήρων ευθύνεται το περιβάλλον. Το γενικότερο, όχι μόνο ο “μικρόκοσμος” του σχολείου και της οικογένειας. Ζούμε σε ένα περιβάλλον βίας; Οι μεγαλουπόλεις είναι ένα “εχθρικό” περιβάλλον;
Στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, στοιχεία όπως η πολιτισμική ετερογένεια, η αποπροσωποίηση των σχέσεων, η οικονομική αβεβαιότητα, η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, συνθέτουν ένα περιβάλλον ιδιαίτερα ευνοϊκό για την εκδήλωση κάθε μορφής συγκρούσεων, σε σημείο που ορισμένες με τη βία, τον φόβο και την ανασφάλεια”.
> Ποιες είναι οι ευθύνες του εκπαιδευτικού μας συστήματος και ποιες της οικογένειας;
“Η οικογένεια, όπως και το σχολείο, αποτελούν θεμελιώδεις κοινωνικού θεσμούς με σημαντικό κοινωνικοποιητικό ρόλο. Σε εποχές κοινωνικών κρίσεων ο ρόλος του κλονίζεται και οι επιπτώσεις αυτού του κλονισμού γίνονται εμφανείς τόσο στην εκδήλωση εγκληματικής συμπεριφοράς των νέων όσο και στην πρόληψή της. Σήμερα, είναι μεγάλη ανάγκη η θεσμοί αυτοί να ενισχυθούν και να λειτουργήσουν προστατευτικά και προληπτικά στη διαδικασία εγκληματογένεσης. Ο ρυθμιστικός ρόλος της οργανωμένης πολιτείας μπορεί να είναι καθοριστικός στη διαδικασία αυτή, ώστε να εφαρμοστεί το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, το οποίο αναγνωρίζει τη σημασία του γονέα και του δασκάλου απονέμοντας αυξημένες ευθύνες στην πρόληψη και καταγγελία φαινομένων ενδοοικογενειακής και ενδοσχολικής βίας. Όμως ο ρόλος της πολιτείας πρέπει να είναι, κυρίως, υποστηρικτικός για να φθάσουμε στο σημείο οι νόμοι να μην αποτελούν κενά γράμματα αλλά να εφαρμόζονται, και μάλιστα σωστά”.
Κλήμης Πυρουνάκης
>Κύριε Πυρουνάκη, από την εμπειρία σας, η εφηβική παραβατικότητα αφορά μόνο παιδιά υποβαθμισμένων περιοχών και προβληματικών οικογενειών;
‘Η παραβατικότητα είναι έμφυτη στον άνθρωπο, εναπόκειται στους γονείς να βάλουν τα “όχι” και τα “μη” με τρόπο ευαίσθητο και κατανοητό. Το παιδί που μεγαλώνει σε αδιάφορο περιβάλλον τότε τα αποτελέσματα είναι ανεξέλεγκτα και συνάμα τραγικά. Χρειάζεται μια ολική διαπραγμάτευση με αλλαγή περιβάλλοντος με αγάπη, τρυφερότητα και παράλληλα με κανόνες αλλά και επιβράβευση, εφόσον γίνεται κατανοητή η αποδοχή των όρων. Συνήθως αυτά συμβαίνουν σε υποβαθμισμένα οικογενειακά περιβάλλοντα και περιοχές (π.χ. γκέτο Ρομά), όμως το ίδιο συμβαίνει και σε εύπορες οικογένειες και σε ανεπτυγμένες περιοχές. Όταν τα παιδιά μεγαλώνουν σε χέρια φροντιστών και όταν οι γονείς είναι απορροφημένοι με τις δουλειές τους και τη διαχείριση των χρημάτων τους, συνήθως τα παιδιά είναι οργισμένα και ιδιαίτερα παραβατικά όπου λείπει το χάδι. Τα παιδιά πληρώνουν με το ίδιο νόμισμα (περίπτωση της Άννας, κόρης γιατρού που βρέθηκε στη φυλακή)”.
>Υπάρχουν δομές και θεσμοί στην Ελλάδα σήμερα που να βοηθούν στην επανένταξη και στη δεύτερη ευκαιρία; Υπάρχει χώρος και διάθεση για συγχώρεση σε αυτά τα παιδιά;
“Διάθεση για συγχώρεση πάντα υπάρχει, αρκεί να υπάρχει κάποιος άνθρωπος που θα δείξει ενδιαφέρον για το παραβατικό παιδί. Μια γιαγιά ή ένα συγγενικό πρόσωπο που θα ενδιαφερθεί και θα το στηρίξει. Το παιδί, όταν βρει σανίδα σωτηρίας, μπορεί να αποστασιοποιηθεί, να ερμηνεύσει και να συν-χωρέσει τους κακοποιητικούς γονείς του. Μία τέτοια περίπτωση είναι της Μαρίνας που μεγάλωσε σε τρομαχτικά βίαιο οικογενειακό περιβάλλον με χρήση ουσιών, αλλά κρατήθηκε από τη γιαγιά της με αγάπη και ενδιαφέρον. Μετά από φυλάκιση 3 ετών πέρασε στη Νομική και τώρα είναι ασκούμενη δικηγόρος”.
>Η βία είναι κάτι που δεν πρόκειται ποτέ να εξαλειφθεί από τις κοινωνίες. Μπορούμε όμως σε κάποιον βαθμό να την προλάβουμε; Και κυρίως στα νέα παιδιά;
“Η βία δεν θα εξαλειφθεί γιατί δεν ζούμε μέσα σε γυάλα. Κάθε στιγμή στο πλαίσιο της ελεύθερης κοινωνικής ζωής καινούργιοι άνθρωποι συγχρωτίζονται. Στο σχολείο, στις παρέες και αλλού. Τα παιδιά βιώνουν την απειλή της εκμετάλλευσης, της χρησιμοποίησης και της κακοποίησης. Η ασπίδα σωτηρίας είναι οι γονείς και οι κηδεμόνες με ανθρωποκεντρικές αρχές και θάρρος ότι όλα μπορούν να ξεπεραστούν . Χρειάζεται διάθεση για αγώνα και μάχης αλλά και τεχνικής αδιαφορίας για τα κακώς κείμενα. Η ζωή συνεχίζεται παρηγορητικά κάνοντας καινούργιες συνάψεις που βοηθούν στο ξεπέρασμα των δυσκολιών. Για τα παραμελημένα παιδιά χρειάζονται «Σπίτια Στοργής» με εκπαιδευμένους ανάδοχους γονείς, «Χαμόγελα του Παιδιού» και «Κιβωτούς του Κόσμου». Μπορούμε να διορθώσουμε και να προλαβαίνουμε το (βίαιο) κακό αν πραγματικά το θέλουμε”.
Η «Λερναία Υδρα» του χουλιγκανισμού
Ερευνα της «Κ» για το φαινόμενο που πλήττει τον αθλητισμό και που δείχνει ότι η βία γιγαντώνεται και έξω από τα γήπεδα
Η αποτυχία της πρώτης προσπάθειας να ξαναζήσει το ελληνικό ποδόσφαιρο πολυπληθείς «δίχρωμες» εξέδρες, μέσα από τον πρόσφατο τελικό Κυπέλλου στο ΟΑΚΑ, επανάφερε στον δημόσιο διάλογο το θέμα του χουλιγκανισμού. Ποιοι είναι οι χούλιγκαν; Γιατί το κάνουν; Μπορεί να γίνει πρόληψη και καταστολή; Αυτά είναι «αγκάθια» που αναζητούν απαντήσεις από ανθρώπους της επιστήμης. Ενας εξ αυτών, ο καταξιωμένος εγκληματολόγος και ποινικολόγος Νάσος Καϋμενάκης, κάνει τη δική του προσέγγιση μέσα από τις νομικές γνώσεις και τα βιώματά του ως ενεργού φιλάθλου:
• «Το θέμα του χουλιγκανισμού απασχολεί όλες τις κοινωνίες, πολλούς και καλούς επιστήμονες. Οι ρίζες του είναι τα αρχέγονα ένστικτα, η δίψα για κυριαρχία, η προστασία της οικογένειας, του χώρου, της “φυλής”. Οι συχνοί πόλεμοι προσέφεραν παλαιότερα μια μορφή εκτόνωσης. Σε περίοδο ομαλότητας και ειρήνης, τα γήπεδα παίζουν τον ρόλο χύτρας ταχύτητας με βαλβίδα αποφόρτισης. Οσο πιο χαλαροί είναι οι οικογενειακοί δεσμοί, τόσο πιο εύκολα ενσωματώνεται κάποιος σε μια “φυλή”, όπου κοινωνικοποιείται και νιώθει ότι ανήκει κάπου».
• «Κάποτε υπήρχαν ταξικές διαφορές στις ομάδες, τώρα όχι. Η ροή του χρήματος καθορίζει πολλά. Στην Αγγλία έφυγαν οι χούλιγκαν από τα γήπεδα και σκοτώνονται στις παμπ και στις γέφυρες. Στις ΗΠΑ, όπου ο τζίρος από το παράνομο στοίχημα είναι πολλαπλάσιος από τον τζίρο των όπλων και των ναρκωτικών, τα σπορ είναι προστατευμένα. Χύτρα ταχύτητας εκεί είναι οι συμμορίες. Υποκαθιστούν την οικογένεια και κινούν την παραοικονομία».
«Το κλείσιμο των συνδέσμων θα αποδειχθεί λάθος», λέει ο εγκληματολόγος και ποινικολόγος Ν. Καϋμενάκης και εξηγεί γιατί.
• «Μαγκιά της “φυλής” έχουν και οι αστυνομικοί. Οταν δέχονται επίθεση, υπεραμύνονται της “φυλής” τους. Ιδιοι ρόλοι, από άλλη θέση. Οι συντεχνίες υπερασπίζονται τη θέση τους, όπως οι Βένετοι και Πράσινοι στον Ιππόδρομο της Πόλης. Στις “comme il faut” κοινωνίες, υπάρχει πολύ “μαύρο” κρυμμένο από πίσω».
• «Το σύστημα δεν έχει λύσεις, γιατί όσοι νομοθετούν δεν γνωρίζουν αρκετά τον χώρο. Ιδιώνυμο; Ολα καλά όταν ανάψει βεγγαλικό σε συγκέντρωση κόμματος ή συναυλία, αλλά φυλακή χωρίς αναστολή άμα ανάψει σε γήπεδο; Ο αθλητικός νόμος δεν έχει αναστολή στην έφεση και στην ποινή, καταλύει την ισονομία».
• «Η σκληρή ποινική μεταχείριση μεγεθύνει το πρόβλημα. Μπαίνεις φυλακή και κάνεις μεταπτυχιακό, βγαίνεις με… γαλόνια και ανεβαίνεις ιεραρχικά στην κοινωνία των χούλιγκαν. Η αστυνομία πιάνει αυτούς που μπορεί, όσους δεν ξέρουν να την αποφύγουν. Το σύστημα three strikes είναι πιο τίμιο: στην πρώτη αναστολή, στη δεύτερη ποινή και στην τρίτη φυλακή. Σώζει αυτούς που έχουν μέλλον, δεν καταστρέφει κάποιους από μια βλακεία της στιγμής».
• «Η βία είναι παντού, όχι μόνο στα γήπεδα. Μόνο ο Αλκης μαχαιρώθηκε; Πόσοι σκοτώνονται καθημερινά για ασήμαντο αφορμή; Το μπούλινγκ στα σχολεία και στην κοινωνία είναι πια ανεξέλεγκτο. ΜΜΕ δημιουργούν μια κατασκευασμένη αίσθηση. Η λύση δεν έρχεται με κραυγές και αναθέματα, αλλά με γνώση. Πολλοί δικαστές και αξιωματούχοι της αστυνομίας ξέρουν τι σημαίνει βαρύ έγκλημα και δεν παρασύρονται εύκολα. Το κλείσιμο των συνδέσμων θα αποδειχθεί λάθος. Εκεί τους ξέρεις, τους ελέγχεις πιο εύκολα, τους ταυτοποιείς. Αμα κλείσουν, θα διαχυθούν στις γειτονιές και τότε δεν θα μαζεύεται η κατάσταση με τίποτα».
«Μαζί μας έχουμε ανθρώπους από όλα τα επαγγέλματα»
Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΟΝΤΟΥ
Ο Ν. είναι 40 ετών, μπαρουτοκαπνισμένο και ενεργό στέλεχος μεγάλου συνδέσμου οπαδών του Παναθηναϊκού. Δεν αποδέχεται τον ρόλο του θύματος της άδικης κοινωνίας και χαρτογραφεί τον χώρο με τα δικά του ερεθίσματα:
• «Είναι λάθος ότι είμαστε πρεζάκια, άνεργοι, ανένταχτοι, προβληματικοί. Απ’ όλα έχει ο μπαχτσές. Εχω δει δίπλα μου οικογενειάρχες, γιατρούς, δικηγόρους, ακόμη και αστυνομικούς. Πες μου όποιο επάγγελμα θέλεις, ξέρω κόσμο που δεν πάει το μυαλό σου».
• «Κάποιοι νιώθουν αδικία και αντιδρούν στο σύστημα. Αλλοι έχουν οικογένεια, τακτοποιημένη ζωή, με άνεση και χρήμα. Γιατί το κάνουν; Εχουν βία μέσα τους, ψάχνουν αδρεναλίνη, μπαρούτι, κυριαρχία. Οπως αυτοί στην παραλιακή, στις κόντρες θανάτου. Εχει λογική;»
• «Συνυπάρχουμε άτομα κάθε ηλικίας και τάξης. Ψάχνεις την ένταξη, την αίσθηση πως ανήκεις κάπου. Πας σε αγώνα, σε πορεία, κάνεις το κομμάτι σου, σε βλέπουν και εισπράττεις την αναγνώριση στον χώρο».
• «Συνήθως δεν υπάρχει προσυνεννόηση, ούτε «ραντεβού». Ούτε είναι κανόνας τα περί διαφορών με την αστυνομία όπως παλιά. Πάμε να χτυπηθούμε, επεμβαίνουν οι αστυνομικοί και ξεφεύγει».
• «Η αστυνομία μεροληπτεί. Δες τις συλλήψεις, 80% δικοί μας και κάτι… λιμά από τους άλλους. Μόνοι μας πλακωνόμαστε; Ειδικά οπαδοί άλλης ομάδας έχουν κάλυψη εκ των έσω. Κανείς δεν πειράζει τις «κεφαλές» τους».
• «Κώδικας τιμής υπήρχε παλιά, τώρα όχι. Αν δεν βρεθούν 2-3 νοήμονες να βάλουν φρένο, μπορεί να ξεφύγει όπως στη Λαυρίου. Δεν βρέθηκε ένας να πάει πάνω στον Φιλόπουλο και να το τερματίσει. Οποιος περνούσε έχωνε από μία».
• «Μαχαιρώνουμε μπούτι ή γλουτό. Αν θέλαμε ζημιά, θα σπάγαμε χέρια, κεφάλια, αστραγάλους. Με τον Αλκη ήταν άπειροι και το χάσανε, έτσι νομίζω. Αμα πηγαίναμε να σκοτώσουμε, κάθε φορά θα κλαίγαμε κι από έναν. Εκείνη την ώρα κυριαρχεί η δίψα για τη νίκη. Και με αδελφό και φίλο έχουμε πλακωθεί, απλώς άμα ξεφύγει, τους προστατεύουμε».
• «Οσο κι αν παραξενεύει, μόνο οι οργανωμένοι μπορούν να σταματήσουν το ξύλο. Αν μπει κάποιος άγνωστος στη μέση να χωρίσει, αυτός θα φάει το περισσότερο. Μόνο οι «γνωστοί» μετράνε».
• «Μου κόβεις το γήπεδο; Θα πάω σε πορεία, στο βουνό, κάπου θα ξεσπάσω. Είμαι ευέξαπτος αλλά όχι βίαιος στην προσωπική μου ζωή, μόνο στο γήπεδο. Εκτόνωση θέλω, να κερδίσω τους αντιπάλους».
• «Δεν έχουμε εξαρτήσεις και οικονομικά αλισβερίσια με τις διοικήσεις. Δες πού «δουλεύουν» οργανωμένοι άλλης ομάδας και θα καταλάβεις. Ακόμη και τα δικαστικά έξοδα αν μας πιάσουν, ρεφενέ τα βάζουμε. Και τηρούμε το «no prolitica», η μπάλα τους παίρνει όλους. Διότι άμα είσαι υπάλληλος, δεν κράζεις όποιον σε πληρώνει».
• «Λέμε να μη ζορίσουμε την ομάδα, αλλά ορμάει ο πρώτος και ακολουθούμε όλοι. Και ο πρώτος ορμάει γιατί μέχρι να μπει στο γήπεδο, έχει γίνει τουλούμι στο ξύλο και αγριεύει. Οι αστυνομικοί μάς φέρονται σαν ζώα, αντιδρούν κάποιες φορές χειρότερα από χούλιγκαν».
Συνδεσμίτες που κάνουν και άλλες δουλειές
Του ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΚΟΥΛΑ
«Η συμμετοχή σε ένα σύνδεσμο οργανωμένων μοιάζει με λαβύρινθο. Μπαίνεις και μετά μοιάζει σχεδόν αδύνατο να βγεις από αυτόν», λέει πρώην πλέον οργανωμένος φίλος του Ολυμπιακού, που έστω και δύσκολα κατάφερε να αφήσει πίσω το παρελθόν του, όσον αφορά τη συμμετοχή του σε επεισόδια.
Η στιγμή που τον ανάγκασε να κάνει την αυτοκριτική του ήταν μετά τα γεγονότα της Λαυρίου, που είχαν ως τραγικό απολογισμό τη δολοφονία του οπαδού του Παναθηναϊκού, Μιχάλη Φιλόπουλου.
«Αλλο η αρρώστια και η αγάπη για την ομάδα και άλλο να χάσει τη ζωή του κάποιος και να κινδυνεύεις να βρεθείς μια ζωή πίσω από τα κάγκελα», μας λέει και συνεχίζει: «Η οργάνωση στους συνδέσμους θυμίζει πολύ αυτή του στρατού. Υπάρχουν οι στρατιώτες και οι διοικητές. Αυτοί που αποφασίζουν το πού, το πώς και το πότε θα γίνουν τα “πεσίματα” και αυτοί που θα αναλάβουν δράση. Δεν θέλω να πιστεύω ότι όταν ξεκινά κάποιος να πάρει μέρος σε μια επίθεση, έχει στο μυαλό του να σκοτώσει τον άλλον οπαδό. Ομως στην πορεία τα πράγματα μπορεί να ξεφύγουν. Αλλωστε πλέον δεν υπάρχουν οι “νόμοι” που ίσχυαν τις προηγούμενες δεκαετίες. Τώρα βγαίνουν ακόμη και πιστόλια, όχι μόνο μαχαίρια και σουγιάδες. Παλιά οι “μάχες” γίνονταν μόνο με τα χέρια ή είχαμε πετροπόλεμο. Στη χειρότερη περίπτωση ήταν να σε… υποδεχτούν σε αντίπαλο γήπεδο με νεράντζια που είχαν μέσα ξυράφια».
Πολλοί θεωρούν ότι η συμμετοχή σε επεισόδια είναι ένα είδος αντίδρασης, ένα ξέσπασμα, ισχύει όμως κάτι τέτοιο;
«Κάποιοι το χρησιμοποιούν ως δικαιολογία, αλλά δεν είναι ακριβώς έτσι. Στις δομές των οργανωμένων οπαδών, δεν υπάρχουν μόνο παιδιά των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων ή ναρκομανείς. Υπάρχουν παιδιά και πλούσιων οικογενειών, που το κάνουν για να την… πουν στους δικούς τους, υπάρχουν παιδιά μεταναστών που προσπαθούν να γίνουν αποδεκτά από τον περίγυρό τους και στον σύνδεσμο το πετυχαίνουν. Πρέπει εδώ να πούμε, ότι πολλοί σύνδεσμοι, από όλες τις ομάδες, έχουν πλέον ξεφύγει από την οπαδική βία. Εχουμε πλέον να κάνουμε με ανθρώπους που, βοηθούμενοι από τη θέση τους στον σύνδεσμο, κάνουν και άλλες δουλειές. Προστασία, διακίνηση και πολλά άλλα που δεν έχουν σχέση με τα οπαδικά, τα οποία σε αυτές τις περιπτώσεις λειτουργούν σαν βιτρίνα».
«Ποτέ δεν θα έκανα αυτό που έκαναν στον Αλκη, ήταν άνανδρο»
Του ΑΚΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ
Ο Χ. Π. είναι 24 ετών και δουλεύει σε μεγάλο ξενοδοχείο της Βορείου Ελλάδας. Εχει σπουδάσει σε ιδιωτικό ΙΕΚ, μένει με τους γονείς του σε προάστιο της Θεσσαλονίκης και στον περίγυρό του άπαντες ξέρουν την «τρέλα» για την ομάδα του.
Από 14 ετών πηγαίνει στο γήπεδο και ένα χρόνο μετά οργανώθηκε σε έναν από τους πιο σκληροπυρηνικούς συνδέσμους του ΠΑΟΚ. Αυτό ίσως που δεν ξέρουν, είναι η παραδοχή του στην «Κ» πως έχει πάρει μέρος αρκετές φορές σε επεισόδια, έχει τραυματιστεί και έχει τραυματίσει οπαδούς αντίπαλης ομάδας.
«Για μένα ο ΠΑΟΚ και το γήπεδο είναι τρόπος έκφρασης γι’ αυτά που θέλω και δεν μπορώ στην καθημερινότητα. Ενάντια στην κοινωνική αδικία, στο αθηνοκεντρικό κράτος, στην αστυνομική βία. Οταν αδικείται η ομάδα μου, αδικούμαι και εγώ. Τότε θέλω να ξεσπάσω και το κάνω. Γι’ αυτό και έχω οργανωθεί, για να μπορώ να δρω ομαδικά», μας λέει, αναφέροντας τις αδικίες που έχει δεχτεί η ομάδα του τα τελευταία χρόνια από το ποδοσφαιρικό καθεστώς της πρωτεύουσας, με αποτέλεσμα να στερηθεί πολλά πρωταθλήματα.
«Ποτέ δεν θα έκανα αυτό που έκαναν στον Αλκη. Ηταν άνανδρο. Να στήσω καρτέρι για να σκοτώσω αντίπαλο οπαδό; Ομως μέσα στο γήπεδο ή έξω από αυτό, όταν ξεκινούν συγκρούσεις με τους απέναντι ή τους αστυνομικούς, είμαι έτοιμος για όλα. Τότε αρχίζει η μάχη και πρέπει να πολεμήσεις, για να υπερασπιστείς τα πιστεύω σου…».
Ο Ν. Σ. είναι 20 ετών, άνεργος, μένει σε προάστιο της δυτικής Αττικής και στους κύκλους των οργανωμένων οπαδών της ΑΕΚ είναι γνωστός για τη δράση του. Οι γονείς του έχουν χωρίσει από την ηλικία των 12 ετών.
Εβγαλε μόνο το γυμνάσιο αφού, όπως εξηγεί, «το λύκειο έτσι κι αλλιώς δεν πρόκειται να το έβγαζα».
Τα τελευταία χρόνια, «οικογένειά του» θεωρεί τα παιδιά στον σύνδεσμο. «Κάνουμε παρέα συνέχεια. Η ομάδα είναι το παν, η θρησκεία μας, αυτό που μας δίνει νόημα να ζούμε».
Ο νεαρός δεν κρύβει πως η προετοιμασία για ένα ποδοσφαιρικό ματς, ειδικά για ντέρμπι, ξεκινά από τις αρχές της εβδομάδας.
«Δεν πάμε πάντα για να παίξουμε ξύλο με τα ΜΑΤ ή με τους αντίπαλους. Αυτό πολλές φορές τυχαίνει. Μπορεί, ας πούμε, να πεταχτεί από την άλλη πλευρά ένα αντικείμενο και να βρει κάποιον δικό μας. Ή ο διαιτητής να μας αδικεί, να γίνει κανένας τσαμπουκάς των παικτών. Εκεί πρέπει να είσαι έτοιμος να απαντήσεις. Γι’ αυτό και περνάμε στο γήπεδο εφόδια. Εγώ πάντα κουβαλάω ένα σουγιά».
Ο ίδιος δηλώνει Antifa και ότι του τη… δίνει να βλέπει αστυνομικούς. «Το μίσος είναι ταξικό και οι αστυνομικοί είναι οι εκπρόσωποι του συστήματος», τονίζει και παραδέχεται πως έχει πάρει μέρος σε επεισόδια στα Εξάρχεια, αλλά και με τους λεγόμενους «μπαχαλάκηδες» σε διαδηλώσεις και πορείες.
Καταλήψεις, βανδαλισμοί, ένα ψυχολογικό σύνδρομο
Οι καταλήψεις σχολείων και πανεπιστημιακών σχολών είναι μία από τις ανθεκτικότερες παραδόσεις της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας. Θα έλεγε κανείς πως είναι μία από τις παγίδες που έστησε η δικτατορία στη δημοκρατία. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για αναπαραστάσεις των καταλήψεων της Νομικής και του Πολυτεχνείου το 1973. Και ως τέτοιες έχουν νομιμοποιηθεί στην κοινή μας συνείδηση. Τόσο που υπό ορισμένες προϋποθέσεις θεωρείται ότι ανταποκρίνονται και στους τύπους του νόμου. «Αν η πλειοψηφία αποφασίσει κατάληψη, τότε η αστυνομία δεν μπορεί να επέμβει», δήλωσε τις προάλλες ο κ. Θεοδωρικάκος. Η πλειοψηφία κάποιας συνέλευσης, η οποία εννοείται ότι δεν ελέγχεται για τα «τυπικά», που στη δημοκρατία είναι ουσιαστικά. Οπως, π.χ., η απαρτία σε σχέση με το σύνολο των φοιτητών. Οπως, π.χ., η δικαιοδοσία της συνέλευσης να αναστείλει τη λειτουργία του ιδρύματος που της επιτρέπει να υπάρχει. Οπως, π.χ., το δικαίωμα του διδάσκοντος ή του φοιτητή να κάνει μάθημα.
Προχθές, στο «πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο» που κατέλαβε το κέντρο της Αθήνας δεν συμμετείχαν παρά μόνο καμιά χιλιάδα άτομα, όπως άκουσα στο ρεπορτάζ. Αυτό δεν εμπόδισε τον ίδιο ρεπόρτερ που μετέδωσε την πληροφορία να συνεχίζει να το αποκαλεί «πανεκπαιδευτικό». Οι λέξεις έχουν χάσει το βάρος της σημασίας τους. Ακούς για κατάληψη 34 ετών στο ΑΠΘ και το προσπερνάς. Σου κάνει την ίδια εντύπωση με τον αριθμό των τροχαίων δυστυχημάτων τις ημέρες του Πάσχα. Τι λες, βρε παιδί μου;
Η δεύτερη παγίδα που έστησε η δικτατορία στη δημοκρατία ήταν το «άσυλο», το προστατευτικό πέπλο των καταλήψεων. Να θυμίσω απλώς δύο μεγάλες καταστροφές που προκάλεσε το «άσυλο». Η πρώτη ήταν ο εμπρησμός του Πολυτεχνείου και η καταστροφή, εκτός των άλλων, αναντικατάστατων έργων τέχνης επί πρυτανείας Μαρκάτου. Η δεύτερη ήταν η καταστροφή του κέντρου της Αθήνας το 2008, επί υπουργίας Παυλόπουλου και πρωθυπουργίας Καραμανλή. Υπάρχουν χιλιάδες άλλες, ων ουκ έστιν αριθμός.
Και το «άσυλο» και οι καταλήψεις ήσαν συνιστώσες της μεγάλης παγίδας που άφησε η δικτατορία στη δημοκρατία μας, το φοιτητικό κίνημα, και η προέκτασή του, το μαθητικό. Κάποτε υποθέτω κάποιοι, αρμοδιότεροι εμού, θα καταγράψουν τον τρόπο που υπονόμευσαν αυτά και οι αγώνες τους τη δημόσια εκπαίδευση. Ο σεβασμός του δημόσιου χώρου δεν συγκαταλέγεται στα προτερήματά μας. Μαθαίνουμε από νέοι να μην τον σεβόμαστε.
Η ιδέα του «ασύλου» έχει τόσο ξεπέσει, ώστε η διά νόμου κατάργησή του να μην προκαλέσει καμιά αναταραχή. Τη χειροκροτήσαμε όλοι, κοινό και κριτικοί. Πλην όμως, δύο χρόνια μετά, ακόμη διατηρεί την υποδόρια ισχύ του. Ακόμη δεν έχει ενεργοποιηθεί η προστασία των πανεπιστημίων από την αστυνομία, το μεγάλο ταμπού. Καταλήψεις γίνονται καθημερινά, σε σχολεία και σε πανεπιστήμια. Μόλις προχθές «κάποιοι» κατέστρεψαν τους χώρους διοίκησης της Πολυτεχνειούπολης. Μες στη νύχτα; Γιατί δεν φυλάγονται μες στη νύχτα;
Πιστεύαμε ότι το καρκίνωμα το χρωστάμε στην ηγεμονία της Αριστεράς. Οντως αυτή το εξέθρεψε, και αυτή το εκμεταλλεύθηκε, το πρόσθεσε στο πολιτικό της κεφάλαιο. Ομως, απ’ ό,τι αποδεικνύεται, το καρκίνωμα δεν είναι «πολιτικό». Ακόμη και σήμερα που η πολιτική η οποία το στήριξε βρίσκεται σε αποδρομή το ίδιο επιμένει. Για να το μεταφράσω σε άλλους όρους, ο δισταγμός της πολιτείας να αντιμετωπίσει τους κακοποιητές της δημόσιας εκπαίδευσης μοιάζει με ενοχικό σύνδρομο.
Ενοχές μιας ολόκληρης κοινωνίας απέναντι στη νεολαία της; Ενοχές επειδή ξέρει ότι δεν της προσφέρει ό,τι υπόσχεται να της προσφέρει; Και σαν τον αμελή γονιό υποκύπτει. Δεν ισχυρίζομαι ότι ένας έφηβος στη σημερινή Ελλάδα ζει σε παράδεισο. Βαριά δουλειά μέσα σε περιβάλλον απαισιοδοξίας. Ομως, όταν στο προστατευμένο περιβάλλον της «κατάληψης» καταστρέφει, βανδαλίζει και κλέβει, έχει κάνει ένα βήμα που θα το θυμάται για όλη του τη ζωή. Στο κάτω κάτω την περιφρόνηση του δημόσιου χώρου τού την έμαθε ο πατέρας του όταν πάρκαρε το αυτοκίνητο στη διάβαση ΑμεΑ. Αυτός δεν χρειαζόταν καν απόφαση συνέλευσης για να το κάνει. Αν δεν υποστεί τις συνέπειες, αν δεν υποχρεωθεί να αναλάβει την ευθύνη, αυτή θα είναι η βιωματική παιδεία που του έχει δώσει το σχολείο. Θα τη μεταφέρει στο πανεπιστήμιο κι από εκεί στη ζωή του.
Ας σοβαρευθούμε. Και απέναντι στις ενοχές μας, και απέναντι στα θύματά τους. Διότι θύμα των ενοχών μας είναι ο έφηβος, που όχι μόνον κάνει κατάληψη αλλά καταστρέφει με μίσος τα εργαλεία της εκπαίδευσής του.
Είναι «κουλ», λοιπόν,να δίνεις ξύλο;
«Ακόμη ένα περιστατικό επίθεσης σε παρέα ανηλίκων σημειώθηκε, αυτή τη φορά στην περιοχή…». Ολο και πιο συχνά διαβάζουμε/ακούμε την είδηση. Οι επιτιθέμενες συμμορίες αποτελούνται κι αυτές, σε μεγάλο βαθμό, από ανηλίκους. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, το πρώτο οκτάμηνο του 2021 σε όλη την Ελλάδα είχαν σημειωθεί 703 περιπτώσεις ληστειών και κλοπών. Οι ανήλικοι που κατηγορήθηκαν ήταν 1.191 και εκείνοι που υπήρξαν θύματα 428. Περίπου 25 συμμορίες ανηλίκων δρουν στην Αττική, από μία σε κάθε μεγάλη περιοχή, και προχωρούν σε τουλάχιστον 20-30 ξυλοδαρμούς συμμαθητών τους ή άλλων παιδιών και εφήβων κάθε μήνα. Δεκάδες, όμως, επιπλέον περιστατικά δεν δηλώνονται καν στις Αρχές, υπό τον φόβο αντιποίνων.
Ορισμένοι μάλιστα δημοσιοποιούν από μόνοι τη δράση τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Επίδειξη βίας και εκφοβισμού, μαζί με μια «στρεβλή αίσθηση του ανήκειν, σε ένα σώμα με κοινούς κώδικες και επιδιώξεις», επισημαίνουν οι ειδικοί. Αποκλίνουσες συμπεριφορές που συνδιαμορφώνουν μια κοινή ταυτότητα. Ενηλικίωση μέσα σε σκληρή βία, πορνό και ουσίες. Κυνισμός που ανακυκλώνεται και απογειώνεται, «βρίσκει την καινούργια βία και ξανασαρκώνεται» (που θα έλεγε και ο τραγουδοποιός).
Οι συμμορίες δεν είναι «άλιεν», που προσγειώνονται ανάμεσά μας από άλλα σύμπαντα. Γεννήματα των δικών μας κοινωνιών είναι, τις οποίες εκτρέφουν και αναπαράγουν όχι τόσο η ανοχή όσο η ανέχεια, η οποία δεν είναι κατ’ ανάγκην οικονομική. Η πνιγηρή ζωή δεν συνδέεται πάντα με τις οικονομικές ελλείψεις. Ενας ανέστιος έφηβος (χωρίς σημείο αναφοράς, όχι χωρίς κατοικία), που μεγαλώνει μέσα σε μια νοσηρή οικογένεια, αποτελεί μια σχεδόν έτοιμη πρώτη ύλη για τη συμμορία, που αναπληρώνει τα κενά, προσφέροντας ψευδαίσθηση συνενοχής, δύναμης, αναγνώρισης, ιεραρχίας που κατασκευάζει πλαίσιο και πρότυπα. Δεν υπάρχει σωστό ή λάθος. Είναι «κουλ» να κλέβεις, να χτυπάς, να απεχθάνεσαι το διαφορετικό, να βιώνεις την πραγματικότητα ως προέκταση ενός βιντεογκέιμ.
Είναι «κουλ», λοιπόν, να δίνεις ξύλο; Εκπαιδευτικοί, γονείς, παιδιά, αστυνομικοί το αντιμετωπίζουν όλο και πιο συχνά. Και η κοινωνία συνολικά.
Οι συμμορίες ανηλίκων δεν είναι «άλιεν», που προσγειώνονται ανάμεσά μας από άλλα σύμπαντα. Γεννήματα των δικών μας κοινωνιών είναι.
Αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν διαφορές ή κάτι σε ενοχλεί στον άλλον, η εκδοχή του διαλόγου μοιάζει να φέρνει γέλια ηχηρά. Το άλεκτο –αυτό που δεν διατυπώνεται με λέξεις– κερδίζει έδαφος. Οι έφηβοι χρησιμοποιούν κωδικοποιημένες εκφράσεις, sms σε ιδιόλεκτο (παράδειγμα: aurio sfageio). Συμμορίες κλέβουν και κακοποιούν συνομηλίκους τους. Για να μην αναφερθούμε στο ευρέως διαδεδο-μένο μπούλινγκ, που δεν περιορίζεται ηλικιακά. Πρόσφατα στο kathimerini.gr ένας 23χρονος αφηγήθηκε το ανελέητο μπούλινγκ που δέχθηκε από συμφοιτητές του στο Τμήμα Ψηφιακών Τεχνών και Κινηματογράφου του ΕΚΠΑ, στα Ψαχνά Ευβοίας. Πριν από μία εβδομάδα βρήκε γραμμένη στον τοίχο του πατρικού του σπιτιού τη φράση «Ολοι σε θέλουν νεκρό». Ο νεαρός κοινοποίησε τις απειλές, κινήθηκε δικαστικά, τον κύκλωσε κύμα συμπαράστασης, ξαναβρίσκει τη ζωή και τον βηματισμό του. Θα παραμείνει νωπή στη μνήμη η υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη στη Γαλακτοκομική Σχολή Ιωαννίνων…
Προφανώς η εγκληματικότητα των ανηλίκων αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο. Προφανώς συνδέεται και με το οικογενειακό περιβάλλον και με οικονομικά προβλήματα και με την απομόνωση ή την περιθωριοποίηση κοινωνικών ομάδων. Και προφανώς κάθε κράτος που σέβεται τον εαυτό του δεν αφήνει στην τύχη τους ανηλίκους που ζουν μέσα στη βία, στον θυμό και στο μίσος.
Ενας έφηβος που φοβάται να κυκλοφορήσει, που απειλείται, που δέχεται επίθεση, δεν έχει άλλο «όπλο» από την επίσημη καταγγελία, τον δρόμο της Δικαιοσύνης.
Το δίχτυ προστασίας που οφείλει να υφανθεί (μέσα από την ενίσχυση των ειδικών υπηρεσιών ανηλίκων, εξειδικευμένων επιστημόνων στην εκπαίδευση, ελέγχου και στήριξης αυτού του πληθυσμού και, βέβαια, ευρείας πληροφόρησης, με τρόπους που να βρίσκουν τους αποδέκτες τους) είναι μια, κάποια, λύση. Δεν υπόσχεται θαύματα. Υπόσχεται όμως την, αναγκαία, «ορατότητα» που δεν έχει σχέση με τα δελτία ειδήσεων.
Εφηβεία και βία: Βίοι παράλληλοι
Ορισμένα γεγονότα βίαιης εφηβικής παραβατικότητας, όπως ο ξυλοδαρμός –χωρίς σοβαρό λόγο- ενός σταθμάρχη στον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο από δύο νεαρά αδέλφια 15 και 17 ετών τον Ιανουάριο 2021 στην Ομόνοια, δημιουργούν την εντύπωση ότι η βία έχει αρχίσει να γίνεται πλέον ενδημική στη ζωή των εφήβων μας. Πόσο ευσταθεί, όμως, αυτή η εντύπωση;
Είναι βέβαια γεγονός ότι οι εκδηλώσεις βίας είναι μέρος της ζωής των εφήβων: Η σκέψη τους χαρακτηρίζεται από στοιχεία ιδεαλισμού, αλλά και ριζοσπαστισμού, από μια γενικότερη δηλ. τάση «να αλλάξουμε τον κόσμο και να τον αλλάξουμε τώρα». Υπάρχει έτσι στον έφηβο η διάθεση ν’ αμφισβητεί την εξουσία και να αντιδρά, έστω και με τη βία, τόσο απέναντι στους φορείς της όποιας εξουσίας (γονείς, δασκάλους, αστυνομικούς, κρατικά όργανα εν γένει), όσο και απέναντι στην κυρίαρχη ιδεολογία της κοινωνίας. Συχνή είναι και η στράτευση του εφήβου σε ακραίες οργανώσεις, κινήματα και ομάδες (π.χ. χούλιγκανς). Ωστόσο αυτή είναι απλώς μια παροδική κατάσταση, η οποία με την ενηλικίωση του εφήβου εξομαλύνεται πλήρως, εφόσον βέβαια δεν υπάρξουν λανθασμένες αντιδράσεις στη διαχείρισή της. Επομένως, ο αρνητισμός του εφήβου, που συνδέεται άλλωστε με τη διαδικασία για την ωρίμασή του και την απόκτηση μιας «ταυτότητας» (Erikson), δεν είναι κατά κανόνα κάτι το ανησυχητικό.
Υπάρχουν όμως σημαντικές διαβαθμίσεις στη βίαιη επιθετικότητα των εφήβων, ανάλογα με τη γενικότερη περιρρέουσα κοινωνική ατμόσφαιρα, αλλά και ανάλογα με το ειδικότερο οικογενειακό ή άλλο περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο έφηβος. Συγκεκριμένα:
Το κοινά αποδεκτό σύστημα αξιών της κοινωνίας, όπως αυτό διαχέεται στα επιμέρους μέλη της, συγκροτεί εν τέλει τους κανόνες εκείνους που διασφαλίζουν την προαγωγή της κοινωνικής συμβίωσης και της ευνομίας. Η αμφισβήτηση των κανόνων αυτών, έστω και αν είναι απαραίτητη για την προσαρμογή της κοινωνίας στις νέες εκάστοτε περιστάσεις, προκαλεί όμως, σε ένα πρώτο στάδιο, καταστάσεις ανομίας και κοινωνικής αποσταθεροποίησης που εκτρέφουν την εγκληματικότητα (Durkheim, Merton). Μάλιστα η βία, όταν γίνεται στοιχείο της καθημερινότητας και υπερπροβάλλεται από τα μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης, δημιουργεί στο ευρύτερο κοινό, αλλά ιδίως στους νέους, έναν εθισμό που συντηρεί και αυξάνει τη βίαιη εγκληματικότητα.
Όμως, ανάλογα συμβαίνουν όταν η βία διεισδύει στο ειδικότερο περιβάλλον των εφήβων και βρίσκει εκεί πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης. Πότε όμως συμβαίνει αυτό; Οπως είχα την ευκαιρία να αναπτύξω σε μελέτη μου στον Τιμητικό Τόμο Γεωργίου Μιχαηλίδου-Νουάρου, όταν οι γονείς είναι υπερπροστατευτικοί, αδιάφοροι ή επιθετικοί με το παιδί τους ή και μεταξύ τους (ενδοοικογενειακή βία), όταν οι δάσκαλοι περιορίζονται σε μια ξερή αναπαραγωγή γνώσεων, χωρίς να διαμορφώνουν προσωπικότητες και να εμφυσούν ιδανικά, και όταν ακόμη, σε ένα επόμενο στάδιο, οι νέοι μας –δίχως άρτιο γνωσιακό εξοπλισμό και όραμα- αποδύονται στον αγώνα να βρουν απλώς κάποια –οποιαδήποτε!- εργασία για να επιβιώσουν, τότε η μοιραία εξέλιξη είναι κάποιοι από αυτούς, οι πλέον ευάλωτοι, να καταλήγουν σε ατραπούς παραβατικότητας (θεωρία της θεσμικής δυσλειτουργίας). Στην πορεία τους αυτή είναι άλλωστε βέβαιο ότι θα συναντήσουν και άλλους νέους με αντίστοιχα οικογενειακά, σχολικά ή και εργασιακά προβλήματα. Αποτέλεσμα: Θα συμπήξουν όλοι μαζί παραβατικές ομάδες και θα επιχειρήσουν έτσι να διεκδικήσουν μιαν «αρνητική ταυτότητα» στην παρανομία, αντί για τη θετική ταυτότητα που δεν μπόρεσαν να αποκτήσουν.
Είναι βέβαιο ότι οι πιο πάνω δυσλειτουργίες των κοινωνικοποιητικών θεσμών επιδεινώθηκαν κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας των τελευταίων ετών, έχοντας αντίστοιχες επιπτώσεις και στην παραβατικότητα, τουλάχιστον σε αυτήν που καταγράφεται στις αστυνομικές στατιστικές και που δίνει μια πρώτη εικόνα. Πράγματι, εάν συγκρίνει κανείς τα στοιχεία της Στατιστικής Επετηρίδας Ελληνικής Αστυνομίας του 2000 με τα πλέον πρόσφατα του 2020 (http://www.astynomia.gr/images/stories/2021/files21/05062021statistika.pdf σελ. 55 επ.) ως προς τα καταγγελθέντα ή διαπιστωθέντα αδικήματα εφήβων 13-17 ετών, εντύπωση προκαλούν κατά τα τελευταία αυτά είκοσι χρόνια δύο δεδομένα: Η αυξητική τάση της παραβατικότητας και συνάμα η ποιοτική διαφοροποίηση αυτής της παραβατικότητας προς περισσότερο βίαιες μορφές. Η μεγάλη αύξηση αφορά, προπάντων, στα βίαια εγκλήματα, όπως οι ανθρωποκτονίες από πρόθεση (από 7 το 2000 σε 16 το 2020), οι βιασμοί (από 6 σε 32) και ιδίως οι ληστείες (από 62 σε 476). Επίσης έντονη αύξηση παρατηρείται στις παραβάσεις της νομοθεσίας για προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας – ά. 167 επ. ΠΚ (από 11 σε 227), κατά της δημόσιας τάξης –ά. 183 επ. ΠΚ (από 6 σε 196) και της νομοθεσίας περί όπλων (από 29 σε 330). Ανάλογες αυξητικές τάσεις εμφανίζουν και οι «τυπικές» νεανικές παραβάσεις για κλοπές (από 883 σε 2.403), για σωματικές βλάβες με πρόθεση (από 55 σε 349) και της νομοθεσίας περί ναρκωτικών (από 330 σε 440).
Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης απαιτείται βεβαίως η ενίσχυση και καλύτερη λειτουργία των κοινωνικοποιητικών θεσμών, σύμφωνα με όσα αναπτύχθηκαν ανωτέρω. Κυρίως όμως χρειάζεται η εδραίωση ενός συστήματος κανόνων και αξιών που θα αποτελεί για όλους, και κυρίως για τους νέους μας, τον οδικό χάρτη της κοινωνίας.
* Ο κ. Νέστωρ Ε. Κουράκης είναι καθηγητής Νομικής στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Λευκωσίας και τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών.
Η απάντηση της σχολικής κοινότητας στα φαινόμενα τραμπουκισμού
Μέσα στον μικρόκοσμο του σχολείου είναι φορές που παρουσιάζονται περιστατικά τραμπουκισμού, επιθετικότητας, παρενόχλησης, βίας. Συνολικά δεν θεωρώ ότι είναι πολλά – ωστόσο αρκεί ένα και μόνο για να σε κάνει να ανησυχήσεις και να αναρωτηθείς τι κάνουμε λάθος ως παιδαγωγοί και τι μπορούμε να διορθώσουμε.
Ισως κάποιοι να υποστηρίξουν ότι τα φαινόμενα βίας έχουν αυξηθεί πολύ τον τελευταίο καιρό, άλλοι πάλι να σταθούν σε χρονοβόρες και αδιέξοδες αναλύσεις για το ποιος φταίει. Επειτα από 26 χρόνια υπηρέτησης σε Γυμνάσια και Λύκεια, αλλά και ως διευθύντρια του Γυμνασίου Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Αθήνας, επιδιώκω να προτείνω εφικτές και αποτελεσματικές λύσεις.
Τα άμεσα αντανακλαστικά της σχολικής κοινότητας σε κάθε μορφή βίας, κατά τη γνώμη μου, οφείλουν να είναι η μηδενική ανοχή, καθώς και η ενδυνάμωση όσων απειλούνται – μαθητών ή καθηγητών. Η κάθε σχολική κοινότητα είναι μια κοινωνία που μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά με αγάπη αλλά και με στιβαρότητα φαινόμενα εκφοβισμού. Ενα κλίμα ενσυναίσθησης, συμπερίληψης και αποδοχής που θα καλλιεργηθεί στο σχολείο, καθώς και μια ατμόσφαιρα δικαιοσύνης όπου οι πράξεις όλων –καλές ή κακές– έχουν συνέπειες, θα καθορίσουν το γενικότερο πλαίσιο. Ειδικές δραστηριότητες, από τη μια πλευρά, θα δώσουν στα παιδιά την ευκαιρία να αναπτύξουν έμπρακτα τη φιλία και την αλληλεγγύη, αλλά και η αυστηρή οριοθέτηση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων όλων, από την άλλη, θα δώσει με σαφήνεια το μήνυμα σε κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας για τον ρόλο που οφείλει να διαδραματίσει για το κοινό καλό μέσα στο σχολικό πλαίσιο.
Κάθε µέρα θυμίζουμε εμπράκτως στα παιδιά ότι το σχολείο είναι ίσως περισσότερο από μια οικογένεια, καθώς περνάμε τις περισσότερες ώρες όλοι μαζί. Επενδύουμε στην καλλιέργεια κλίματος εμπιστοσύνης και σεβασμού και χρησιμοποιούμε κυρίως το προσωπικό παράδειγμα. Ενα συνηθισμένο παιχνίδι είναι ο «μυστικός φίλος» που παίζεται μεταξύ των τάξεων, ώστε οι μεγαλύτεροι να έχουν την ευκαιρία να προσέχουν και να φροντίζουν τους μικρότερους. Ο/η σύμβουλος σχολικής ζωής, αλλά και οι υπεύθυνοι καθηγητές των τμημάτων παρακολουθούν συστηματικά το σύνολο των παιδιών και φροντίζουν εξατομικευμένα εκείνα τα παιδιά που χρειάζονται περισσότερο την προσοχή μας. Τα παιδιά, περισσότερο από όλα, χρειάζονται τον χρόνο και τη φροντίδα μας μέσα στο σχολείο.
Ακούμε συναδέλφους να παραπονιούνται ότι τα παιδιά δεν ακούν και είναι αδιάφορα. Απαντά́με ότι το προσωπικό παράδειγμα και το ειλικρινές ενδιαφέρον αποτυπώνονται μέσα στο μυαλό και στην ψυχή τους.
Ακούμε συχνά συναδέλφους να παραπονιούνται ότι τα παιδιά δεν ακούν και είναι αδιάφορα. Εμείς απαντάμε ότι το προσωπικό παράδειγμα και το ειλικρινές ενδιαφέρον αποτυπώνονται μέσα στο μυαλό και την ψυχή τους.
Ωστόσο, πάνω απ’ όλα –κατά τη γνώμη μου– το ισχυρότερο εργαλείο για ένα χαρούμενο και ευτυχισμένο σχολείο είναι η δημιουργία ζωντανής σχολικής ζωής.
Ιδιαίτερα λόγω της τρέχουσας συγκυρίας του εγκλεισμού και των απαγορεύσεων, ένα παιδί έχει πολύ μεγάλη ανάγκη –και το επιδιώκουμε– να βγει έξω από την τάξη, κοντά στη φύση, στο ύπαιθρο, στο πάρκο, να αλληλεπιδράσει με τους φίλους και συμμαθητές, να εξερευνήσει τη γειτονιά, να κάνει μια εθελοντική δράση μέσα στην τοπική κοινωνία. Για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο εξαιρετικό εργαλείο είναι, από τη φετινή χρονιά, τα εργαστήρια δεξιοτήτων που προσφέρουν ευκαιρίες για βιωματική, ανακαλυπτική μάθηση και απόκτηση θετικών εμπειριών. Το αντίστοιχο για τα Λύκεια είναι διάφορες καινοτόμες δράσεις που μπορούν να οργανωθούν καθόλη τη διάρκεια της χρονιάς.
Αξιοποιούμε τα πολύτιμα Κέντρα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και τα προγράμματα σχολικών δραστηριοτήτων και δίνουμε κίνητρα για ανάπτυξη, αυτομόρφωση, υπευθυνότητα, κριτική σκέψη και επικοινωνία. Το σχολείο δεν είναι πια βαρετό και επιβεβλημένο. Είναι επιλογή ζωής! Σχεδιάζουμε μαζί με τα παιδιά τον κόσμο που θέλουμε να ζούμε, χτίζοντας τον σεβασμό στις δημοκρατικές αξίες, την ανεκτικότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον αλληλοσεβασμό στην πράξη. Είναι αυτονόητο ότι επιδιώκουμε να προλαμβάνουμε, ωστόσο δεν φοβόμαστε να επιβάλουμε αυστηρές ποινές. Ως παιδαγωγοί καλούμαστε συχνά να λάβουμε κάποιες δύσκολες αποφάσεις έγκαιρα και αποτελεσματικά. Τα παιδαγωγικά εργαλεία είναι στη διάθεσή μας για να τα χρησιμοποιήσουμε. Ποιος είπε ότι η δουλειά του εκπαιδευτικού είναι «παιχνιδάκι»; Το δυσκολότερο μέρος της δουλειάς μας, ίσως, είναι να κατανοήσει ένας έφηβος ότι κάθε πράξη του έχει συνέπεια –καλή ή κακή– για την οποία οφείλει να αναλάβει την ευθύνη. Ισως τελικά αυτή είναι η αληθινή πρόκληση στο σχολείο σήμερα και στο σημείο αυτό διαφέρει και αξιολογείται το κάθε σχολείο από το άλλο.
* Η κ. Δάφνη Γαβρίλη είναι διευθύντρια του Γυμνασίου Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Αθήνας, πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης 7ης Κοινότητας Δήμου Αθηναίων.
Συμμορίες εκτός ελέγχου στα σχολεία
Προπηλακίζουν, κλέβουν και απειλούν άλλους μαθητές, συχνά με τις «πλάτες» εξωσχολικών – Σηκώνουν τα χέρια οι καθηγητές
Πέμπτη 11 Νοεµβρίου 2021. Σε πρότυπο λύκειο της Αθήνας έχει ακουστεί το κουδούνι του διαλείμματος. Στο προαύλιο όλα μοιάζουν φυσιολογικά. Μόνο κάποιος υποψιασμένος θα παρατηρούσε την απειλητική μετακίνηση τριών μαθητών προς τη μια άκρη της αυλής. Είναι οι νταήδες του σχολείου –μαθητές της Β΄ Λυκείου– και μόλις έχουν εντοπίσει το θήραμά τους, έναν μαθητή της Α΄ Λυκείου. «Δώσε μου τη ζακέτα σου, άντε τελείωνε, γδύσου», του λέει ο ένας βγαίνοντας μπροστά. Το παιδί φορούσε μια αθλητική ζακέτα με το λογότυπο μιας ομάδας του ΝΒΑ. «Αφησέ με ήσυχο». «Εμένα θα με σέβεσαι», αντιτείνει ο άλλος, πλησιάζοντας με νόημα το πρόσωπό του στο δικό του. Ο αδελφός του παιδιού, μαθητής της Γ΄ Λυκείου, αντιλαμβάνεται το περιστατικό και τρέχει να τον υπερασπιστεί. «Αφησέ τον, σταματήστε πια να τον πειράζετε», λέει. Τρώει μια γροθιά στο πρόσωπο. Ηταν το σήμα προς τους άλλους δύο της ομάδας να αναλάβουν δράση. Του επιτέθηκαν από πίσω, πριν τους αντιληφθεί. Αρχισαν να τον χτυπούν και να τον κλωτσάνε. Οι μώλωπες στο πρόσωπο ήταν εμφανείς τις επόμενες ημέρες, το ίδιο και το πρήξιμο στο σαγόνι.
Στο περιστατικό ήταν μπροστά τόσο καθηγητές όσο και γονείς. Εκείνη η Πέμπτη ήταν ημέρα ενημέρωσης γονέων και κηδεμόνων στο σχολείο. Τα δύο αδέλφια, μαζί με έναν τρίτο μαθητή, επίσης χτυπημένο, φυγαδεύτηκαν από τη διευθύντρια σε μια αίθουσα. Στο μεταξύ, κάποιος κάλεσε την Αστυνομία. Τα παιδιά βγήκαν από το σχολείο από την πόρτα που βγαίνουν οι καθηγητές και μετέβησαν στο αστυνομικό τμήμα για να δώσουν κατάθεση.
Διόλου περίεργο, τα δύο αδέλφια φοβούνταν να επιστρέψουν στο σχολείο την επόμενη μέρα. Η συμμορία τους είχε διαμηνύσει: «θα σας σπάσουμε το κεφάλι». «Από τη Στ΄ Δημοτικού πηγαίνουν κι έρχονται μόνα τους στο σχολείο και φτάσαμε τώρα στο λύκειο να πρέπει να τα συνοδεύω εγώ», λέει η μητέρα τους στην «Κ» (τα στοιχεία της είναι στη διάθεση της εφημερίδας). «Από τότε, μόνο μία μέρα δεν κατάφερα να είμαι εκεί (σ.σ. έχει άλλα δύο μικρότερα παιδιά) και πέτυχαν τον μεγάλο στη στάση του λεωφορείου». Υπό την απειλή βίας τον ανάγκασαν να λέει εξευτελιστικά πράγματα ενώ τον βιντεοσκοπούσαν…
«Τρία χρόνια ζούμε αυτή την κατάσταση», είπαν στους αστυνομικούς. «Δεν αντέχουμε άλλο». Αυτή η φράση αντηχεί ακόμα στα αυτιά της μητέρας τους. «Δεν ήξερα τίποτα», λέει η ίδια, ξεσπώντας σε ένα βουβό κλάμα. «Από το γυμνάσιο τραβάνε αυτή την ταλαιπωρία, πάνε στο σχολείο με τον φόβο αυτών των τραμπούκων και δεν ήξερα τίποτα. “Ετσι μας έλεγες, μαμά, να μη δίνουμε σημασία, ότι δεν αξίζει τον κόπο να στενοχωριόμαστε για τέτοια πράγματα”. Ναι, έτσι τους έλεγα, “να μιλάτε, να τα λέτε στους καθηγητές, αλλά να μην ενδίδετε”. Αυτό πίστευα, αυτό προσπαθούσα να τους περάσω. “Τα λέγαμε”, μου είπαν,”αλλά κανείς δεν έκανε τίποτα”».
Πράγματι, ενώ η δράση των τριών ήταν γνωστή τόσο στην Αστυνομία (σύμφωνα με πληροφορίες έχουν φάκελο εδώ και ένα χρόνο από άλλο περιστατικό) όσο και στο σχολείο, είχαν αφεθεί ανενόχλητοι να τρομοκρατούν ολόκληρη τη σχολική κοινότητα. Με τη συνδρομή 20άρηδων εξωσχολικών προπηλακίζουν καθηγητές, κλέβουν κινητά και χρήματα από μαθητές, εξαπολύουν απειλές («ξέρουμε πού μένεις», «να προσέχεις όπου κι αν βρίσκεσαι», «θα σε βρούμε»), χτυπούν όποιον σταθεί στο διάβα τους. «Η κατάσταση φαίνεται ότι άρχισε να εκτραχύνεται πέρυσι, αλλά λόγω της καραντίνας δεν είχε φανεί έντονα», λέει στην «Κ» καθηγητής του σχολείου, με τον όρο της ανωνυμίας. «Φέτος από την αρχή της χρονιάς διαπιστώσαμε ότι 3-4 άτομα άρχισαν να δρουν σαν συμμορία, σαν αυτές που βλέπαμε τα προηγούμενα χρόνια στα προάστια του Παρισιού. Ομως τα χέρια μας (σ.σ. των καθηγητών) είναι δεμένα». Οπως λέει, η κατάργηση των πολυήμερων αποβολών το 2018 έχει ως αποτέλεσμα τέτοια περιστατικά να μένουν στην ουσία ατιμώρητα. «Πόσες φορές να επιβάλουμε μονοήμερη αποβολή;». Σύμφωνα με τον ίδιο, τόσο η κρίση της τελευταίας δεκαετίας όσο και ο κορωνοϊός έφεραν στην επιφάνεια τέτοια φαινόμενα. «Οχι ότι δεν υπήρχαν, αλλά η έντασή τους είναι πρωτόγνωρη. Τα παιδιά είναι πολύ πιο επιθετικά. Κάποτε μπορούσες να μιλήσεις στους μαθητές σου, τώρα έχει χαθεί η επικοινωνία». Λίγοι καθηγητές καταφέρνουν να επιβάλλονται, οι περισσότεροι χάνουν το παιχνίδι. Φοβούνται. Πάνω απ’ όλα φοβούνται τα παιδιά.
«Η κρίση της τελευταίας δεκαετίας, αλλά και ο κορωνοϊός και το lockdown, έχουν δώσει στο φαινόμενο εκρηκτικές διαστάσεις».
Και μαχαιρώματα
Υπενθυμίζεται ότι προ τριών εβδομάδων ένας 16χρονος μαθητής μαχαιρώθηκε εντός του 1ου ΕΠΑΛ Αθηνών. Ανάμεσα στους συλληφθέντες υπήρξαν και μαθητές του σχολείου και εξωσχολικοί, χωρίς να έχει γίνει ακόμα γνωστό ποιοι ευθύνονται για τον τραυματισμό. Οπως λέει ο διευθυντής του σχολείου Γιώργος Μάτσης, το συγκεκριμένο περιστατικό αφορούσε διαφορές εκτός σχολείου, με τον μαθητή να εισέρχεται στον χώρο του σχολείου για να βρει καταφύγιο. «Τα προβλήματα δημιουργούνται από περιορισμένο αριθμό μαθητών, ακόμα και ένας – δύο αρκούν. Αλλά εμείς έχουμε πολύ λίγα εργαλεία στη διάθεσή μας για να τους αντιμετωπίσουμε. Η αποβολή τι νόημα έχει σε κάποιον που έχει ήδη 150 απουσίες; Αυτά τα μέτρα απευθύνονται στους κοινούς μαθητές, οι οποίοι μπορούν να συνετιστούν, να καταλάβουν το λάθος τους». Επιπλέον, όπως λέει, η απόδοση ευθυνών είναι μια χρονοβόρος διαδικασία. «Πιάνουμε, για παράδειγμα, έναν μαθητή που έκανε βανδαλισμούς και χρειάζεται να περάσουν πέντε μέρες μέχρι να συγκληθεί ο σύλλογος, να συνεδριάσει κ.λπ. Στο μεταξύ αυτός συνεχίζει να βανδαλίζει το σχολείο».
Τα ίδια φαινόμενα ταλανίζουν φέτος πολλά σχολεία της Αθήνας. Στο 5ο Γυμνάσιο Γαλατσίου έχουν καταγραφεί και κάποια περιστατικά βίας. «Είναι γεγονός ότι κάποια παιδιά τα έχουν παρατήσει τελείως, δεν ασχολούνται καθόλου με το σχολείο, κάνουν πολλές απουσίες κ.λπ. Δεν λειτουργούν πια ως μαθητές», λέει στην «Κ» ο διευθυντής Γιάννης Κάπουας. «Δεν αποκλείεται κάποιοι να πιστεύουν ότι αφού πέρασα πέρυσι χωρίς να κάνω τίποτα, θα περάσω και φέτος. Το εξάμηνο lockdown αποδείχθηκε καταστροφικό για πολλά παιδιά, που έχασαν τελείως τη σειρά τους. Και οι γονείς τους έχασαν την επαφή μαζί τους». Ο κ. Κάπουας συμφωνεί με τους συναδέλφους του ότι δεν υπάρχουν τρόποι να επιβληθεί το σχολείο σε τέτοιες περιπτώσεις. «Από την παρατήρηση πας στην επίπληξη, μετά στη μονοήμερη και μετά στη διήμερη αποβολή. Το επόμενο βήμα είναι η αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος, αλλά είναι πολύ περίπλοκη διαδικασία». Στο σχολείο δεν έχει σταλεί ακόμα ψυχολόγος. «Αν χρειαστεί καλούμε τους γονείς. Κάποιοι όμως δεν μπορούν να το σταματήσουν. Απλώς δεν μπορούν».
«Θα ήθελα να τους συναντήσω», μονολογεί σχεδόν η μητέρα των δύο αδελφών του πρότυπου σχολείου. Εννοεί τους γονείς των νεαρών που τρομοκρατούν τα παιδιά της. «Τι θα τους λέγατε;», ρωτάμε. «Τι σας έκαναν τα παιδιά μου;», λέει απλά. Και προς το σχολείο: «Πρέπει να φτάσουμε σε μαχαιρώματα, όπως έγινε πρόσφατα στο ΕΠΑΛ, για να κινητοποιηθούμε;».
Σημειώνεται ότι ο μικρότερος από τα δύο αδέλφια δεν πήγε προχθές για μάθημα. Εκτέλεσε την ποινή που του επιβλήθηκε –μονοήμερη αποβολή– επειδή στη διάρκεια της συμπλοκής της Πέμπτης αμύνθηκε απέναντι στους τραμπούκους. «Είναι ο νόμος», είπε η διεύθυνση του σχολείου στη μητέρα του. «Είναι κατά της βίας»…
Στο πρότυπο με κλήρωση
«Ολοι αγωνιζόμαστε για ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά μας», λέει στην «Κ» η μητέρα των δύο αγοριών. Ηταν ακριβώς γι’ αυτό το καλύτερο μέλλον που πριν από χρόνια είχαν δώσει με τον άντρα της αγώνα προκειμένου να γίνουν δεκτά τα παιδιά τους στο πρότυπο γυμνάσιο, απ’ όπου αργότερα πέρασαν στο πρότυπο λύκειο. Τώρα εύχονται να είχαν πάει στο σχολείο της γειτονιάς τους.
Οπως λέει καθηγητής, και οι τρεις νταήδες του σχολείου είχαν μπει με κλήρωση στο γυμνάσιο και κατόπιν εγγράφηκαν στο λύκειο. Το σχολείο ήταν υποχρεωμένο να τους δεχθεί, ανεξαρτήτως των επιδόσεών τους ή της συμπεριφοράς τους στο σχολείο της προηγούμενης βαθμίδας. Το ίδιο αναφέρει ο διευθυντής του 1ου ΕΠΑΛ Αθηνών, Γιώργος Μάτσης. «Δεν γνωρίζουμε οι μαθητές που εγγράφονται στο σχολείο τι υπόβαθρο έχουν, ώστε να μπορούμε να τους χειριστούμε. Για το δικό τους καλό. Μας καταλαμβάνουν εξαπίνης, μπορεί ένας μαθητής να είναι βίαιος ή να έχει καταδίκες για παράδειγμα». Οπως λέει ο ίδιος, ο νόμος προβλέπει μόνο την αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος. «Το να αλλάξει ένα παιδί σχολείο δεν είναι λύση, θα μεταφερθεί απλώς αλλού το πρόβλημα». Σύμφωνα με πληροφορίες, προχθές Παρασκευή θα συνεδρίαζε ο σύλλογος των καθηγητών του πρότυπου λυκείου με την παρουσία γονέων ακριβώς γι’ αυτό το θέμα, το βίαιο περιστατικό της 11/11.
Λόγω πανδημίας ο θεσμός του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων στο συγκεκριμένο σχολείο έχει ατονήσει. Ενδεχομένως πολλές οικογένειες να περνούν τα ίδια, χωρίς να μπορούν να ανταλλάξουν απόψεις και εμπειρίες. Η «Κ» έχει επικοινωνήσει με τη διευθύντρια του σχολείου, η οποία δεν θέλησε να τοποθετηθεί.
Διαγωγή μηδέν
Είναι άλλη μια φορά τραγική η διαπίστωση πως κάπου η Παιδεία κάνει νερά, ίσως, γιατί περιόρισε τους σκοπούς της υπάρξεώς της στη συσσώρευση γνώσεων και άφησε να φροντίζουν άλλοι (ποιοι;) τη διαμόρφωση ήθους
Η εικόνα που μπήκε μέσα στα σπίτια μας από την τηλεόραση – από το κινητό τηλέφωνο ενός αυτόπτη μάρτυρα – είναι από εκείνα τα γεγονότα που, αν δεν ταρακουνήσουν από την κορυφή των εξουσιών ως το τελευταίο σπίτι της χώρας, θα πρέπει να ομολογήσουμε πως ως κοινότητα ανθρωπίνων όντων έχουμε ξοφλήσει. Δύο έφηβοι, όχι ανέστιοι, όχι άστεγοι, όχι πένητες, όχι περιθωριακοί συμπεριφέρονται σε ένα μέσο μαζικής συγκοινωνίας σαν να είναι στο σπίτι τους, και μάλιστα κι εκεί αγνοώντας αυτονόητες, για τη συνύπαρξη με άλλους, ανοικειότητες. Κι όταν ένας υπάλληλος, όχι ένας συνεπιβάτης, που θα μπορούσε κι αυτό να συμβεί, όταν προσβάλλεται η τάξη ενός χώρου κοινόχρηστου, ένας καθ’ ύλην αρμόδιος κάνει το καθήκον του και ζητεί συμμόρφωση προς τα κοινά ήθη, οι δύο έφηβοι, μαθητές από ό,τι διαβάζουμε, συμπεριφέρονται, αντιδρώντας στην εξάλλου και νόμιμη επέμβαση του υπαλλήλου του μέσου, και παρανομούν τόσο βίαια, όπως όλη η Ελλάδα το διαπίστωσε από το ντοκουμέντο ενός πολίτη, που μόνο η τύχη προστάτεψε τον υπεύθυνο και κοινωνικά ευαίσθητο συμπολίτη μας από ανεπανόρθωτη ζημιά. Βλέποντας τις εικόνες του βαρβαρισμού προς έναν ενήλικα εφήβων, με έναν άγρια ποδοπατημένο συνάνθρωπο, για μια στιγμή νομίζεις πως έχει χάσει τη ζωή του, αφού δέχθηκε τα ανελέητα χτυπήματα, τα λεγόμενα τυφλά.
Από τη συμπεριφορά των δύο εφήβων μέσα στον συρμό, που συνταξίδευαν με συμπολίτες μεγαλύτερης ηλικίας που πήγαιναν ή γύριζαν από τη δουλειά τους, σε μια εποχή που η πλειονότητα των εργαζομένων εξαρτάται από τα επιδόματα της πολιτείας και δεν μπορεί να κοιμηθεί για τα χρέη ή και την έλλειψη ακόμα και των αναγκαίων, συνάγεται πως εκείνοι κυκλοφορούν, επειδή έχουν κλείσει τα σχολεία τους, λόγω της πανδημίας, και προκλητικά αγνοούν τα μέτρα προφύλαξης που έχουν επιβάλει οι ειδικοί, αντιδρούν βίαια σε έναν υπάλληλο που έχει καθήκον να επιτηρεί τη χρήση των προφυλακτικών μέτρων και μέσων που προστατεύουν τον συνταξιδιώτη συμπολίτη, πιθανόν τον συνεπιβάτη κρίσιμης ηλικίας.
Η εικόνα που αποτύπωσε ο ερασιτέχνης συμπολίτης είναι από αυτές που επιβεβαιώνουν την εκτίμηση πως μια εικόνα αντικαθιστά χιλιάδες λέξεις. Για άλλη μια φορά εκτιμά κανείς τη μεγαλοφυία του Αισχύλου που στον «Προμηθέα Δεσμώτη», όταν γίνεται η καθήλωση του Τιτάνα στον Καύκασο, εκτός από το Κράτος (την ισχύ της εξουσίας) και τον Ηφαιστο (τον τεχνικό εκτελεστή της εγκληματικής πράξης) παρίσταται ως βωβό πρόσωπο και η Βία. Η Βία δεν έχει λόγο, αναπέμπει στην αγελαία, την κτηνώδη περίοδο, όταν ο άνθρωπος μετά βίας είχε κάνει τα τέσσερα πόδια δύο και ακόμη κινείται με το ένστικτο της επιβουλής και του κανόνα, το μεγάλο ζώο τρώει το μικρό.
Σχολιάζοντας, λοιπόν, κανείς την τραγική βία σε ένα κοινωνικό, κοινόχρηστο, δημοκρατικό μέσο (πραγματικά μέσα επικοινωνίας είναι αταξικά!) δεν είναι δυνατόν να μη διερωτηθεί τι είδους παιδεία έχουμε, ποιες αξίες προβάλλουμε στα νέα παιδιά, ποιες αξίες καλλιεργεί η οικογένεια. Μια μητέρα που καλύπτει την εγκληματική συμπεριφορά των εφήβων γιων της και καταφεύγει για κάλυψη σε όργανο της τάξης, που κι εκείνο ανταποκρίνεται και παρέχει προστασία ή συμβουλές συγκάλυψης στους παραβάτες, είναι μια κοινωνική πραγματικότητα που πρέπει να μας ταράξει συθέμελα. Σε μια κοινωνία, όπου δημόσια συνάνθρωποί μας αγνοούν επιδεικτικά τα μέτρα που συνιστούν οι ειδικοί σε μια τρομερή υγειονομική τραγωδία ή άλλοι που αμφισβητούν ακόμη και την ύπαρξη της πανδημίας, όταν σωρεύονται τα φέρετρα, άκλαφτα και σφραγισμένα. Σε μια οικουμένη που δεν αντιλαμβάνεται μια μερίδα της πως η φύση λειτουργεί ερήμην, συχνά – πυκνά, των πολιτισμικών μας θριάμβων.
Είναι άλλη μια φορά τραγική η διαπίστωση πως κάπου η Παιδεία κάνει νερά, ίσως, γιατί περιόρισε τους σκοπούς της υπάρξεώς της στη συσσώρευση γνώσεων και άφησε να φροντίζουν άλλοι (ποιοι;) τη διαμόρφωση ήθους. Τελειώνω με κάτι άκρως διασκεδαστικά αξιολύπητο. Παλαιότερα, στα ενδεικτικά και στα απολυτήρια, εκτός από την επίδοση του μαθητή στα γνωστικά αντικείμενα, σημειωνόταν και η διαγωγή. Οι χαρακτηρισμοί της κλιμακώνονταν ως εξής: Κοσμιωτάτη, Κοσμία, Καλή, Επίμεμπτος, Κακή. Στα χρόνια που δίδαξα το 99% αποφοιτούσαν με Κοσμιωτάτη και το 1% με Κοσμία. Κι όμως, γονείς γίνονταν έξαλλοι, γιατί το τέκνο τους ως «κόσμιος μαθητής». Σκεφτείτε να χαρακτηριζόταν ως Καλή! Δικαίως έπαψε να χαρακτηρίζεται με αυτόν τον υποκριτικό τρόπο. Ετσι η πορεία ενός μαθητή έκτοτε έμεινε αχαρακτήριστη!
Η βία μεταξύ ανηλίκων
Η επιθετικότητα και βία μεταξύ ανηλίκων δεν αποτελεί νέο φαινόμενο και δεν πρέπει να μας εκπλήσσει η έξαρσή(;) της.
Η επιθετικότητα και βία μεταξύ ανηλίκων δεν αποτελεί νέο φαινόμενο και δεν πρέπει να μας εκπλήσσει η έξαρσή(;) της. Αντίθετα, οι κοινωνικές συνθήκες φαίνεται να ευνοούν την εξάπλωσή της: οικονομική ανέχεια, ανεργία, ανοχή και ατιμωρησία, το αρνητικό μοντέλο γονέων και γενικώς ενηλίκων που χρησιμοποιούν βία, είναι διευκολυντικοί, τουλάχιστον, παράγοντες.
Ωστόσο, για τα προβλήματα διαγωγής ευθύνονται κυρίως οικογενειακοί παράγοντες και στοιχεία της προσωπικότητας του παιδιού ή εφήβου. Ιδιαίτερης σημασίας είναι ο τρόπος λειτουργίας των γονέων και ανατροφής του παιδιού τους, π.χ. σκληρή και τιμωρητική ή ασταθής ή διαπαιδαγώγηση τύπου laissez faire («ας κάνει ό,τι θέλει»). Επιπλέον, ιστορικό κακομεταχείρισης του ανηλίκου, γενετικές επιδράσεις, χαμηλότερο νοητικό δυναμικό και ψυχοπαθολογία (και χρήση αλκοόλ και ουσιών) γονέως.
Μια υποομάδα παιδιών παρουσιάζει ιδιαίτερα ανησυχητική εικόνα και εξέλιξη. Είναι νεαρά άτομα χωρίς μετάνοια και ενοχές για τις αντικοινωνικές πράξεις τους, χωρίς ενσυναίσθηση και ζεστασιά για τους άλλους, με ρηχό συναίσθημα και αδιαφορία για το σχολείο. Οι νέοι αυτοί είναι πιθανό να εξελιχθούν σε αντικοινωνικούς ενηλίκους με ασταθείς διαπροσωπικές σχέσεις και επαγγελματική πορεία, ακαδημαϊκή αποτυχία, χρήση ουσιών, πρωιμότερο θάνατο και – σε ακραίες περιπτώσεις – εγκληματικότητα και /ή αυτοκτονικότητα.
Η συμμετοχή σε συμμορίες παρέχει τη δυνατότητα στα μέλη της, ίδιας συνήθως κουλτούρας, να βρίσκουν την αποδοχή και υποστήριξη που δεν βρίσκουν στην καθημερινή ζωή τους.
Ο Ποινικός Κώδικας προβλέπει αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα ανάλογα με την ηλικία των εφήβων (οι έφηβοι 15-18 ετών φέρουν ποινική ευθύνη για τις πράξεις τους) και όχι με τη σοβαρότητα των αντικοινωνικών πράξεών τους. Υπάρχει ανάγκη αυτοτελών νομοθετημάτων στην ποινική νομοθεσία των ανηλίκων, όπως σε άλλες χώρες. Οι παρεμβάσεις έγκαιρης θεραπείας και, προτιμότερο, πρόληψης στους γονείς για θετική λειτουργία και ανατροφή των τέκνων τους (positive parenting) είναι αποτελεσματικές, ιδιαίτερα αν σε αυτές συμμετέχουν γονείς, παιδιά και εκπαιδευτικοί. Επιπλέον, χρειάζεται θεραπεία και άλλων προβλημάτων ψυχικής υγείας, π.χ. κατάθλιψη (στο 1/3 των περιπτώσεων), ΔΕΠΥ, χρήση ουσιών που συχνά συνυπάρχουν. Η Πολιτεία επιβάλλεται να αντιμετωπίσει με τη δέουσα σοβαρότητα αυτό το μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα.
Ο κ. Γεράσιμος Α. Κολαΐτης είναι καθηγητής Παιδοψυχιατρικής στο ΕΚΠΑ, διευθυντής Παιδοψυχιατρικής Κλινικής στο Γενικό Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία».
