Ητέχνη είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης έκφρασης, ένα μέσο με το οποίο αποτυπώνονται τα συναισθήματα, οι σκέψεις και οι προβληματισμοί μιας εποχής. Παρά ταύτα, καθώς η τεχνολογία προχωρεί, τα όρια της τέχνης επαναπροσδιορίζονται. Με την έλευση της τεχνητής νοημοσύνης (AI), αναδύονται νέα ερωτήματα: Μπορεί η AI να είναι δημιουργός ή παραμένει απλώς ένα εργαλείο στα χέρια των ανθρώπων; Πού τελειώνει η ανθρώπινη φαντασία και πού ξεκινά η υπολογιστική μίμηση της τέχνης;
Οι συνέπειες της AI στον καλλιτεχνικό χώρο είναι ήδη εμφανείς: από τον κινηματογράφο και τη μουσική έως τη λογοτεχνία και τα εικαστικά, οι δημιουργοί χρησιμοποιούν εργαλεία AI για να διευκολύνουν ή ακόμα και να αυτοματοποιήσουν τη διαδικασία παραγωγής. Την ίδια στιγμή, η τεχνητή νοημοσύνη γεννά αμφιλεγόμενα ζητήματα αυθεντικότητας και πνευματικών δικαιωμάτων. Αν ένα έργο παράγεται από αλγόριθμο, ποιος είναι ο πραγματικός δημιουργός του;
Για την εικονογράφηση του θέματος ο Michael Kirki ζήτησε από ένα εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης να «ζωγραφίσει» τον εαυτό του μιμούμενο την τεχνοτροπία μεγάλων καλλιτεχνών, όπως ο Xουάν Μιρό.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Σαλβαντόρ Νταλί.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Πάμπλο Πικάσο.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Λεονάρντο ντα Βίντσι.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Τζάκσον Πόλοκ.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Εντβαρτ Μουνκ.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Πάουλ Κλέε.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Βίνσεντ βαν Γκογκ.
Αυτοπορτρέτο της AI με τεχνοτροπία Βασίλι Καντίνσκι.
Σε αυτό το πλαίσιο, η συζήτηση για τη σχέση μεταξύ τέχνης και τεχνητής νοημοσύνης γίνεται όλο και πιο επιτακτική. Σε μια εποχή όπου η καινοτομία εξελίσσεται ραγδαία, η ισορροπία ανάμεσα στην ανθρώπινη δημιουργικότητα και στις αλγοριθμικές παρεμβάσεις είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε το μέλλον της τέχνης.
Αυτά και πολλά άλλα ζητήματα προσπάθησε να διερευνήσει η «Κ» στα πεδία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Απευθυνθήκαμε σε καλλιτέχνες, επιμελητές, διευθυντές μουσείων, εκδότες, συγγραφείς και θεωρητικούς, ανοίγοντας μια συζήτηση που μπορεί, όσο διαβάζετε αυτές τις γραμμές, να έχει ήδη ξεπεραστεί από τις τεχνολογικές εξελίξεις.
Κινηματογράφος – τηλεόραση: Πού πάει η πραγματικότητα της εικόνας;
Πάντως, από τους πρώτους κλάδους που η τεχνητή νοημοσύνη έχει επηρεάσει σημαντικά είναι αυτός του κινηματογράφου. Οι μηχανές έχουν ήδη αρχίσει να γράφουν σενάρια για πρότζεκτ της μεγάλης οθόνης, αλλάζοντας τα δεδομένα για επαγγέλματα όπως αυτό του σεναριογράφου και του μοντέρ όταν πρόκειται για επεξεργασία κάποιων πλάνων.
Παράδειγμα, μόλις δύο εικοσιτετράωρα χρειάστηκαν για τη δημιουργία της μικρού μήκους ταινίας «Tempest of Time» η οποία προβλήθηκε τον περασμένο Νοέμβριο στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους με χρήση AI, «Larissa Lumina».
Αυτό επιβεβαιώνει και ο Λευτέρης Χαρίτος –που έχει ήδη χρησιμοποιήσει την ΑΙ– εξηγώντας ότι «εκείνο που συμβαίνει προς το παρόν είναι ότι η AI είναι μια πολύ εύκολη και γρήγορη λύση για πολλούς επαγγελματίες».
Παράλληλα, στο πρότζεκτ του Αριστοτέλη Παπακωνσταντίνου οι εικόνες αυτές εμφανίστηκαν διαδοχικά σε μορφή βίντεο, και εκείνο που έλειπε στο επόμενο στάδιο ήταν το συνοδευτικό κείμενο. «Εβαλα στο ChatGPT την ιστορία που ήθελα, μου εμφάνισε το κείμενο και το ανήρτησα σε μια πλατφόρμα που δημιουργεί voice over από το μηδέν. Οι εικόνες τοποθετήθηκαν σε ένα άλλο πρόγραμμα AI που τις μετέτρεπε σε βίντεο, έκανα ένα μοντάζ και έτσι ολοκληρώθηκε η ταινία», σημειώνει ο ίδιος.
ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΕΣ ΤΑΧΥΤΗΤΕΣ
Η τεχνολογία, βέβαια, κινείται με αστρονομικές ταχύτητες. Μάλιστα, στον δρόμο προς τα Οσκαρ, δύο φιλόδοξες ταινίες βρέθηκαν στο επίκεντρο της συζήτησης για την τεχνητή νοημοσύνη. Το «The Brutalist» του Μπρέιντι Κόρμπετ, υποψήφιο για Καλύτερη Ταινία, Μοντάζ και Σκηνοθεσία μεταξύ άλλων, χρησιμοποίησε AI για να τροποποιήσει τη φωνή των ηθοποιών, προσδίδοντάς τους ουγγρική προφορά. Ενα τεχνολογικό τέχνασμα που πέρασε σχεδόν απαρατήρητο – ή μήπως όχι;
Αντίθετα, το «Emilia Perez» του Ζακ Οντιάρ, που διεκδικεί 13 βραβεία, βρέθηκε αντιμέτωπο με αμφισβήτηση, ειδικά στην κατηγορία Α΄ γυναικείου ρόλου. Ο λόγος; Η παραγωγή χρησιμοποίησε AI για να επεκτείνει το φωνητικό εύρος της πρωταγωνίστριας Κάρλα Σοφία Γκασκόν. Μια έξυπνη τεχνολογική παρέμβαση ή ένας αθέμιτος τρόπος βελτίωσης μιας ερμηνείας; Η απόφαση της Ακαδημίας θα καθορίσει αν η AI είναι απλώς ένα εργαλείο ή ένας αστάθμητος παράγοντας στην αξιολόγηση της κινηματογραφικής τέχνης.
Οπως επισημαίνει ο κ. Χαρίτος, ιδιαίτερα όσον αφορά την τεχνητή νοημοσύνη, κανείς δεν γνωρίζει πού οδηγεί η ραγδαία ανάπτυξή της. «Είναι κάτι το οποίο δυνητικά λύνει τα χέρια σε πολλές ειδικότητες, αλλά υπάρχουν και επαγγέλματα που αυτή τη στιγμή απειλούνται σοβαρά από αυτή την τεχνολογία», υπογραμμίζει.
ΤΟ «ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ»
Ο σκηνοθέτης και πρόεδρος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου αναφέρει ότι εκείνο που ο περισσότερος κόσμος φοβάται είναι η ανεργία, «ένα πολύ σοβαρό και σημαντικό ζήτημα… πλέον γίνεται κουβέντα για χρήση της AI στα δικαστήρια».
Ακόμα μια παρατήρηση του γνωστού σκηνοθέτη και προέδρου της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου είναι οι συζητήσεις που ακούει και αφορούν αυτό που εύκολα αντικαθίσταται που είναι η μαζική παραγωγή και η έξυπνη μετριότητα. «Σε αυτή την γκάμα κινείται και η τέχνη της νοημοσύνης», εξηγεί σημειώνοντας ότι έχει πλέον ανοίξει το “κουτί της Πανδώρας” και –όσον αφορά τον χώρο του κινηματογράφου– θα επηρεαστεί το κομμάτι των ειδικών εφέ στη μεταπαραγωγή (post production).
Ενα από τα προβλήματα που προκύπτουν αυτομάτως με την έλευση της AI είναι αυτό της παραπλάνησης, η οποία σύμφωνα με τον κ. Παπακωνσταντίνου θα γίνεται με ευκολία. «Δεν θα μπορείς να καταλάβεις αν μια εικόνα αφορά την πραγματικότητα ή όχι. Κι αυτό θα γίνει πάρα πολύ σύντομα». Οσον αφορά τη δημιουργικότητα, ο κινηματογραφιστής εξηγεί ότι θα υπάρχει μπέρδεμα ως προς το τι είναι δημιούργημα ανθρώπου και τι μιας ηλεκτρονικής μηχανής. «Υπάρχει ο φόβος να δημιουργηθεί, ας πούμε, τουλάχιστον για κάποια χρόνια, μια αισθητική που είναι βασισμένη στο AI και να είναι δύσκολο να την ακολουθήσεις αν δεν ασχολείσαι και εσύ πραγματικά με αυτό».
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι απλώς θέμα στις σειρές επιστημονικής φαντασίας – είναι πλέον μέρος της ίδιας της δημιουργίας τους. Το «Black Mirror», το «Person of Interest» και το «Westworld», σειρές που διερευνούν τους κινδύνους και τις δυνατότητες της AI, έχουν ήδη χρησιμοποιήσει αλγορίθμους τόσο στη σκηνική αρχιτεκτονική όσο και στη μεταπαραγωγή.
Στο πεδίο της μικρής οθόνης, πάντως, «η ΑΙ έχει ανάγκη από πολλές ώρες προγράμματος». Σύμφωνα με τον κ. Χαρίτο, «μέσα στο πρόγραμμα, ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής ενδεχομένως να δοθεί στην AI. Γιατί, καλώς ή κακώς, αν ένας χρηματοδότης ή παραγωγός μπορεί να κάνει πιο φθηνά την ίδια δουλειά ή και καλύτερη, τότε πιθανόν να προτιμήσει την τεχνητή νοημοσύνη. Αυτοί είναι όμως και οι κανόνες της αγοράς».
Στο «Emilia Perez», που διεκδικεί 13 βραβεία Οσκαρ, η παραγωγή χρησιμοποίησε AI για να επεκτείνει το φωνητικό εύρος της πρωταγωνίστριας, Κάρλα Σοφία Γκασκόν. Μια έξυπνη τεχνολογική παρέμβαση ή ένας αθέμιτος τρόπος βελτίωσης μιας ερμηνείας;
Ο σκηνοθέτης εξηγεί ότι ακόμα δεν ξέρουμε πόσο μακριά είμαστε από την ιδέα η τεχνητή νοημοσύνη να «φέρει πίσω στη ζωή διάσημες προσωπικότητες». Η αλήθεια είναι ότι «ποιοτικά προχωράει πάρα πολύ γρήγορα η ιστορία βίντεο. Κάθε εξάμηνο, βλέπεις όλο και πιο τελειοποιημένα πράγματα.
Σε κάθε περίπτωση, η πραγματική ανατροπή συνέβη εκτός οθόνης – μικρής και μεγάλης. Οι σεναριογράφοι του Χόλιγουντ, που πριν από λίγο καιρό κατέβηκαν σε απεργία για να προστατέψουν τη δουλειά τους από την AI, βλέπουν τώρα την τεχνολογία να επιστρέφει δριμύτερη. Η AI δεν είναι πια απλώς εργαλείο, αλλά μετατρέπεται σε ισχυρό παίκτη στον τρόπο που δημιουργείται η τηλεοπτική ψυχαγωγία.
Λογοτεχνία: Ποιος ενδιαφέρεται να διαβάσει τις σκέψεις ενός υπολογιστή;
Ο Τιμ Μπάουτσερ έγραψε πάνω από 120 βιβλία σε δύο χρόνια χρησιμοποιώντας εργαλεία όπως το ChatGPT και το Claude, επισημαίνοντας, ωστόσο, τον τρόπο που τα συνέγραψε. Ηταν συγγραφέας ή επιμελητής του έργου του;
Η ΑΙ πυροδοτεί διαρκώς συζητήσεις και διλήμματα και στον λογοτεχνικό κόσμο: είναι εργαλείο ή απειλή για συγγραφείς και εκδότες; Ο συγγραφέας Φοίβος Οικονομίδης έχει πειραματιστεί με τις δυνατότητες των AI μοντέλων, αλλά και με τους περιορισμούς τους. «Στο πρόσφατο μυθιστόρημά μου –“Γιακαράντες” (εκδ. Εστία)–, ένας αγχώδης μηχανικός λογισμικού ανοίγει διάλογο με ένα LLM –ένα μεγάλο γλωσσικό μοντέλο–, ελπίζοντας να λάβει μια κάποια ανακουφιστική απάντηση στα υπαρξιακά του ερωτήματα που δεν τολμάει να εκφράσει σε κανέναν», εξηγεί στην «Κ».
«ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΙΚΑΝΟ ΝΑ ΚΑΝΩ ΤΙΠΟΤΑ»
Για να αποδώσει αυθεντικά αυτόν τον διάλογο, ο ίδιος συζήτησε αρκετά με AI μοντέλα, ενσωματώνοντας τις απαντήσεις που έλαβε. «Οταν ο πρωταγωνιστής ρωτάει την AI “θέλω να σταματήσει η απελπισία· εσύ τι θα έκανες;”, αυτό απαντά: “Δεν έχω ούτε εμπειρίες ούτε συναισθήματα. Οπότε δεν είμαι ικανό να κάνω τίποτα”».
Από την πλευρά των εκδοτών, ο Νίκος Αργύρης των εκδόσεων Ικαρος επιβεβαιώνει, μιλώντας στην «Κ», ότι, προς το παρόν, η τεχνητή νοημοσύνη δεν έχει εισβάλει δυναμικά στις υποβολές βιβλίων. «Τα εργαλεία αυτά είναι ακόμη περιορισμένα όσον αφορά τη χρήση της ελληνικής γλώσσας στη λογοτεχνία. Για να παραχθεί ένα αξιόλογο λογοτεχνικό έργο, ο χρήστης πρέπει να είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένος με τις εντολές και τα prompts που θα δώσει».
Από την άλλη, η AI μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη σε επιμέρους στάδια της συγγραφικής διαδικασίας, αλλά δεν υποκαθιστά την πραγματική δημιουργικότητα. «Το brainstorming με AI πάνω στην πλοκή ή στις θεματικές είναι, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, βαρετό και στείρο», σχολιάζει ο Φοίβος Οικονομίδης, προσθέτοντας ότι «ο συγγραφέας δεν αρκείται σε έναν τοίχο για να πετάξει το μπαλάκι της σκέψης του».
Ο ΠΟΝΟΣ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ Η ΣΠΙΘΑ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ
Ο Νίκος Αργύρης μοιάζει να συμφωνεί εν μέρει: «Αν η χρήση της AI ήταν δηλωμένη από την αρχή, θα έπρεπε να εξετάσουμε και να καταλάβουμε για ποιον λόγο επιστρατεύτηκε. Τι προσφέρει δηλαδή στον συγγραφέα και τι στον αναγνώστη. Φέρνει κάτι καινούργιο στην αναγνωστική εμπειρία; Υπάρχει κάποιος δόκιμος λόγος και η χρήση του βοηθάει τον συγγραφέα να ξεπεράσει κάποιο σκόπελο που αλλιώς θα ήταν αδύνατο; Για την ώρα, πιστεύω πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Εξάλλου, η ανθρώπινη δημιουργία προσφέρει βάθος, συναισθηματική σύνδεση και αυθεντικότητα, στοιχεία που συχνά λείπουν από την παραγωγή περιεχομένου μέσω AI. Ωστόσο, οι κανονισμοί θα μπορούσαν να προστατεύσουν τους δημιουργούς, όμως παράλληλα μπορεί να περιορίσουν την καινοτομία και την προσβασιμότητα. Πρέπει να βρεθεί μια ισορροπία».
Σε αυτό πλαίσιο, ο Φοίβος Οικονομίδης μάς λέει ότι «δεν έχει νόημα να απαγορεύσουμε τα γραμμένα με ΑΙ βιβλία. Η πραγματική ερώτηση είναι ποιος ενδιαφέρεται να διαβάσει σκέψεις και προβληματισμούς ενός υπολογιστή πάνω στην ανθρώπινη εμπειρία. Είναι κατεξοχήν πολιτικό ζήτημα το ότι ζούμε σε μιαν εποχή που, αντί να ανακουφιζόμαστε γιατί έρχεται η ΑΙ να απελευθερώσει τον χρόνο μας για να γράφουμε περισσότερα βιβλία, είμαστε τρομοκρατημένοι γιατί έρχεται να γράψει τα βιβλία μας όσο εμείς θα ψάχνουμε δουλειά», σημειώνει.
Τελικά, το επίδικο δεν μοιάζει να είναι μόνον αν η AI μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο για τους συγγραφείς, αλλά και αν μπορεί εισέλθει σε βαθύτερα ζητήματα δημιουργίας. «Η σπίθα της ιδέας που εκπλήσσει και παθιάζει παραμένει ανθρώπινο μυστήριο, μάλλον επειδή ανάβει από τον πόνο της ανθρώπινης εμπειρίας. Οταν δημιουργήσουμε συστήματα AI που πονάνε επειδή υπάρχουν, τότε θα πρέπει να αναθεωρήσουμε», καταλήγει ο Φοίβος Οικονομίδης.
Μουσική: Μια ρευστή κατάσταση
Η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζει και τη μουσική βιομηχανία, προκαλώντας συζητήσεις για τα όρια της δημιουργικότητας και της πνευματικής ιδιοκτησίας. Το 2023, ένας ανώνυμος καλλιτέχνης κυκλοφόρησε το «Heart on My Sleeve», όπου η AI αναπαρήγαγε τις φωνές του Drake και του Weeknd τόσο πειστικά, που ξεγέλασε ακόμα και φανατικούς ακροατές.
Εναν χρόνο αργότερα, ο ίδιος ο Drake πέρασε στην αντίπερα όχθη, χρησιμοποιώντας AI-generated φωνητικά του Tupac Shakur στο «Taylor Made Freestyle». Η απόφαση αυτή προκάλεσε αντιδράσεις, με τους διαχειριστές της κληρονομιάς του Tupac να αμφισβητούν τη νομιμότητα αυτής της «μεταθανάτιας» συνεργασίας.
Λίγες εβδομάδες πριν, ο Brian Eno, γνωστός για την πρωτοποριακή του προσέγγιση στη μουσική παραγωγή, αποκάλυψε ότι χρησιμοποιεί την AI εκτενώς. Με την AI να γίνεται πλέον εργαλείο, συνεργάτης ή και ανταγωνιστής, η μουσική βιομηχανία βρίσκεται μπροστά σε μια νέα, απρόβλεπτη εποχή.
Οι νέες τεχνολογίες και ιδιαίτερα η τεχνητή νοημοσύνη προσφέρουν εκπληκτικές δυνατότητες στη δημιουργία μουσικής. Τα μηχανήματα μπορούν να δημιουργήσουν από ένα ολόκληρο τραγούδι μέχρι τον κατάλληλο στίχο γι’ αυτό. Και το αποτέλεσμα μπορεί να είναι τόσο άρτιο ώστε να νιώθει κανείς ότι προέρχεται από μουσικούς και συνθέτες.
Στην πρώτη καραντίνα το 2020, ο Κωστής Γαρδίκης κυκλοφόρησε το «#artificial», το πρώτο άλμπουμ στην Ελλάδα με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης. Συγκεκριμένα, ο επιστήμονας και μουσικός έγραψε τους στίχους μαζί με την AI καθώς δεν υπήρχε ακόμη το ChatGPT, αξιοποιώντας κι άλλες μηχανές της εξελισσόμενης τεχνολογίας.
«Ηταν 60%-40% η δημιουργική διαδικασία. Ανέφερα ποιες μηχανές χρησιμοποίησα και απέκτησα τα δικαιώματα. Από τότε που τη χρησιμοποίησα εγώ, η AI μπορεί να φτιάξει εξ ολοκλήρου μια ταινία, ένα μουσικό κομμάτι, μια στιχουργική». Σε αυτό το σημείο δεν έχει υπάρξει κάποια εξέλιξη. «Γιατί ούτε ο δημιουργός του software της AI μπορεί να πάρει τα πνευματικά δικαιώματα ούτε η ίδια η AI. Κι αυτό επειδή πρόκειται για ένα μηχανάκι, κι εσύ έχεις το 0,1% της δημιουργικής διαδικασίας».
Ο κ. Γαρδίκης σημειώνει ότι αυτή τη στιγμή τα πάντα είναι ρευστά και «το μόνο σίγουρο είναι ότι η AI μπορεί να παραγάγει χίλια κομμάτια την ημέρα και στη συνέχεια ένας παραγωγός να τα προσθέσει στο Spotify». Ο παραγωγός αυτός δεν λαμβάνει τα δικαιώματα και αυτό δεν είναι ούτε νόμιμο ούτε παράνομο αυτή τη στιγμή. «Απλώς, δεν έχει διευθετηθεί».
Είναι γνωστό ότι η τεχνητή νοημοσύνη εκπαιδεύεται με έργα που υπάρχουν ήδη, με το ερώτημα για το αν αυτή η κίνηση αυξάνει τον κίνδυνο κλοπής ή μήνυσης να παραμένει αναπάντητο. «Είναι ένα εντελώς γκρίζο σημείο το οποίο ίσως να πάρει και αρκετό καιρό να αποσαφηνιστεί», μας λέει ο κ. Γαρδίκης. Και συμπληρώνει: «Οι άνθρωποι παράγουν τέχνη –και γενικώς πνευματική ιδιοκτησία– ουσιαστικά ενώνοντας στον εγκέφαλό τους, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, κομμάτια τα οποία προϋπάρχουν. Προφανώς και τα εμπλουτίζουν με τις δικές τους εμπειρίες, αλλά πάντα αυτό έχει κάποια βάση».
Ο επιστήμονας και μουσικός τονίζει ότι μέχρι το τέλος του 2025 η ΑΙ θα έχει προχωρήσει σε έναν επόμενο βαθμό που θα σχετίζεται με την πνευματική ιδιοκτησία. «Αυτό δεν μπορούμε καν να το προβλέψουμε τώρα. Ούτε οι αρχιτέκτονες αυτής της τεχνολογίας γνωρίζουν πού θα κατευθυνθεί όλο αυτό το οποίο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον αλλά έχει και τεράστια νομοθετικά κενά, τα οποία όλο και θα μεγαλώνουν».
ΡΙΖΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ, ΧΩΡΙΣ ΣΥΓΚΙΝΗΣΕΙΣ
Η εμπειρία του κ. Γαρδίκη ως δημιουργού μουσικής αλλά και από την εμπειρία του στην κριτική ταινιών μαρτυρά ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι κάτι τόσο επαναστατικό. «Πρόκειται για ένα καινούργιο εργαλείο με μεγάλο αντίκτυπο. Με αυτό μπορείς να πειραματιστείς και να σου δώσει αποτελέσματα τα οποία να είναι εντελώς πρωτότυπα και να αλλάξουν ριζικά τη μορφή της τέχνης», μας λέει συμπληρώνοντας ότι αυτός είναι ένας πυλώνας.
«Ο άλλος είναι η αντικατάσταση της ανθρώπινης δημιουργίας (δραματουργία, σύνθεση μουσικής, στιχουργική, σκηνοθεσία), να τα σχεδιάσεις σε ένα». Ο ίδιος αναφέρει ότι έργα που έχουν δημιουργηθεί –και που φαίνονται κιόλας– εξ ολοκλήρου από AI, είναι παντελώς αδιάφορα αυτή τη χρονική στιγμή. «Κι αυτό για τον λόγο ότι στο κομμάτι της τέχνης αυτό που μας συγκινεί είναι ότι ερχόμαστε σε δόνηση με τον δημιουργό, ο οποίος έχει εισπράξει κάτι από την κοινωνία του, το εσωτερικό του περιβάλλον».
Εικαστικά: Εργαλείο ή πεδίο διερεύνησης;
Το 2018, η κολεκτίβα Obvious προκάλεσε αίσθηση όταν ένα έργο που δημιούργησε αποκλειστικά με AI, το «Portrait of Edmond de Belamy», πουλήθηκε σε δημοπρασία για 432.000 δολάρια. Ο αλγόριθμος είχε «εκπαιδευτεί» με χιλιάδες κλασικούς πίνακες, συνθέτοντας ένα πορτρέτο που έμοιαζε ανθρώπινο, αλλά έφερε στο κάτω μέρος μια υπογραφή… μαθηματικού κώδικα. Δύο χρόνια νωρίτερα, η Microsoft είχε ήδη πειραματιστεί με την AI, «ταΐζοντάς» την όλα τα γνωστά έργα του Ρέμπραντ. Το αποτέλεσμα; Ενας πίνακας που θα μπορούσε να είχε ζωγραφιστεί από τον ίδιο, αν ζούσε 400 χρόνια αργότερα. Και στις δύο περιπτώσεις, η AI δεν επινόησε, αλλά μιμήθηκε. Ηταν τέχνη ή απλώς ένας καθρέφτης του παρελθόντος;
Ο χώρος των εικαστικών είναι ένα κατεξοχήν πεδίο πειραματισμού με τις νέες τεχνολογίες και τα ψηφιακά εργαλεία. Σήμερα, μάλιστα, η… επέλαση της ΑΙ αναδύεται ως κεντρικό εργαλείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ιδίως όσον αφορά την εγγενή αναζήτηση νέων τρόπων έκφρασης.
Η Θούλη Μισιρλόγλου, διευθύντρια του MOMUs – Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, λέει κάτι που μας προβληματίζει. «Δεν θεωρώ την ΑΙ εργαλείο – είναι ένα ανοιχτό πεδίο εξερεύνησης. Η λέξη “εργαλείο” δίνει μία τεχνική διάσταση, που δεν με ενδιαφέρει. Η τέχνη δεν είναι εργαλείο, είναι ένα παράθυρο στον κόσμο», λέει στην «Κ».
Χαρακτηρίζει, μάλιστα, τη… μελλοντολαγνεία παρελθοντολαγνεία, καθώς οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι ραγδαίες και αυτό αποτελεί μεγάλη πρόκληση «σε ιδεολογικό και ηθικό επίπεδο αλλά και πνευματικών δικαιωμάτων. Η τέχνη –πολλώ δε μάλλον η σύγχρονη– αποτελεί διαρκές ερευνητικό πεδίο. Εντούτοις, οι καλλιτέχνες ασχολήθηκαν με το ζήτημα της πρωτοτυπίας προ της εμφανίσεως της ΑΙ: έχουν υπάρξει εικαστικοί που αρνήθηκαν να υπογράψουν τα έργα τους επειδή θεώρησαν ότι αποτελούν έκφραση του πολιτισμικού και κοινωνικού τους συγκειμένου».
CHATBOT ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗΣ
Ενα από έργα της έκθεσης στο Κέντρο Πειραματικών Τεχνών που δοκίμασαν στην κυριολεξία τα όρια ενός chatbot ανήκει στις Γιούλα και Ολγα Παπαδοπούλου, υπό τον τίτλο «I am I». Οπως εξηγεί η Δόμνα Γούναρη, το έργο αντλεί την έμπνευσή του από τη «νευρική κατάρρευση» ενός chatbot, όταν ρωτήθηκε επίμονα αν πιστεύει ότι είναι οντότητα με ενσυναίσθηση. Πριν καταλήξει στην (πολυ)επαναλαμβανόμενη δήλωση «I am. I am. I am not. I am not», το chatbot βίωσε μια πλήρη υπαρξιακή κρίση, εκφράζοντας βαθιές, περίπλοκες και αντιφατικές σκέψεις, με τις οποίες θέτει ερωτήματα που στην πραγματικότητα αφορούν τους ανθρώπους και την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Η «κατάρρευση» αυτή δημοσιεύθηκε από χρήστη του Reddit το 2023. Στο βίντεο «I am I» ακούγεται ένα μέρος αυτού του μονολόγου, ερμηνευμένου φωνητικά από AI voice generator, ενώ για το οπτικό μέρος χρησιμοποιήθηκαν εικόνες που παρήχθησαν από διάφορα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης.
ΚΑΘΟΔΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ
Η Δόμνα Γούναρη, από πλευράς της, η οποία αυτή την περίοδο επιμελείται την ομαδική έκθεση «Είμαστε όλοι φτιαγμένοι από αστέρια: Ψηφιακά μέσα και νέες τεχνολογίες στη σύγχρονη εικαστική πρακτική», που παρουσιάζεται στο Πειραματικό Κέντρο Τεχνών του MOMUs της Θεσσαλονίκης, δηλώνει εξαρχής στην «Κ» ότι τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης προκρίνονται ως σημαντικά για τους εικαστικούς. «Και πειραματίζονται και προβληματίζονται», μας λέει.
Στον πυρήνα όλων αυτών, όπως μας λέει η ίδια, βρίσκεται η αναζήτηση των ορίων, «ποιο είναι το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα στο οποίο μπορεί να οδηγήσουν». Μάλιστα, η Δόμνα Γούναρη σημειώνει ότι, προσώρας, δεν έχει εντοπίσει κάποιο ιδιαίτερο ζήτημα που να δημιουργεί θέμα. «Υπάρχει μεν ο φόβος για την πορεία και την εξέλιξη αυτών των εργαλείων και την εισχώρησή τους στην καλλιτεχνική δημιουργία, ωστόσο οι καλλιτέχνες ανέκαθεν ακολουθούν την εξέλιξη της κοινωνίας».
Συμπληρώνει, δε, ότι τα εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης λαμβάνουν πληροφορίες και οδηγίες από τους ανθρώπους, «οπότε το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι καθοδηγούμενο από τον καλλιτέχνη». Και ακόμα κι αν προκύπτουν ερωτήματα και προβληματισμοί αυθεντικότητας και πρωτοτυπίας, η Δόμνα Γούναρη μας καλεί να αναλογιστούμε την τέχνη της φωτογραφίας, καθώς ένα αντικείμενο μπορεί να αναπαράγεται ες αιεί. «Καθετί που δημιουργείται είναι κάτι καινούργιο και προσώρας διαβλέπω ότι η χρήση της ΑΙ επιτείνει την ίδια τη δημιουργικότητα».
Για την πορεία και την εξέλιξη της παρέμβασης της τεχνητής νοημοσύνης στην εικαστική δημιουργία, η συνομιλήτριά μας θεωρεί ότι ναι μεν έχει επιβεβαιωθεί ήδη η επίδρασή της, εντούτοις στο μέλλον «θα είναι δημιουργική η συνεργασία ανθρώπου και τεχνητής νοημοσύνης – η δυστοπία που προβλέπουν κάποιοι μου ακούγεται… επιστημονική φαντασία, και αυτό το βασίζω σε συνομιλίες και αναζητήσεις με επιστήμονες του πεδίου».
Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΝΙΑ
Η Δόμνα Γούναρη σημειώνει, μάλιστα, κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον σχετικά με το αν θα μπορούσε να θεωρηθεί έργο τέχνης ένα αποτέλεσμα φιλοτεχνημένο από εργαλεία της ΑΙ. «Δεν μπορώ να απορρίψω εκ προοιμίου οτιδήποτε από τη θεώρησή του ως έργου τέχνης. Εξάλλου, στο Κέντρο Πειραματικών Τεχνών παρατηρούμε στενά και ελέγχουμε τη συνεργασία ανθρώπου και εργαλείων. Εξετάζουμε τα όρια των μοντέλων· πού μπορεί να οδηγήσουν και πού μπορεί να οδηγηθούμε εμείς», σημειώνει η Δόμνα Γούναρη, ούσα πεπεισμένη ότι «ο άνθρωπος μπορεί να ελέγξει την ΑΙ».
Σε αυτό το πλαίσιο, η Θούλη Μισιρλόγλου επισημαίνει ότι τα όρια ενός έργου τέχνης δημιουργούνται κάθε φορά από τους συσχετισμούς, «από την πρόθεση, την ιδέα, το γενικό συγκείμενο της δημιουργίας. Ο καλλιτέχνης εξετάζει τα όρια, τα υιοθετεί και γνωρίζει ότι, αν το έργο του εκτεθεί, είναι ανοιχτό σε δημόσια συζήτηση και αντιπαραθέσεις. Προσωπικά, δεν είμαι διόλου αρνητική με τη χρήση της ΑΙ στην καλλιτεχνική δημιουργία. Προτιμώ να βλέπω το έργο ως αποτέλεσμα, ανεξάρτητα από τις προθέσεις και το concept του».
Στο ζήτημα του αποτελέσματος της συνεργασίας, ωστόσο, ανθρώπου και ΑΙ, η επιμελήτρια του MOMUs, ενώ, από τη μια, παραδέχεται ότι η δοκιμασία των ορίων δεν γνωρίζουμε πού θα μας οδηγήσει, από την άλλη όμως υποστηρίζει ότι «πολλές φορές κι ένας ζωγράφος δεν ξέρει εκ των προτέρων ποιο θα είναι το αποτέλεσμα του έργου, πού θα καταλήξει εντέλει ζωγραφίζοντας».
«Υπάρχουν πολλές αποχρώσεις. Πρέπει να εξετάζουμε κάθε φορά το συγκείμενο της δημιουργίας ενός έργου, τη διάδρασή του με την πολιτισμική πραγματικότητα και, συνεκδοχικά, με την τεχνολογική. Η πραγματική μας αγωνία είναι αν θα καταφέρουμε στ’ αλήθεια να παρακολουθήσουμε τις εξελίξεις με αυτές τις ταχύτητες, αν θα καταφέρουμε να ερευνήσουμε τα όρια», λέει κλείνοντας την κουβέντα μας η Θούλη Μισιρλόγλου.
Πνευματικά δικαιώματα: Το Δίκαιο παρακολουθεί εκστατικά
Πάντως, η επιστήμη του Δικαίου της Πνευματικής Ιδιοκτησίας παρακολουθεί «εκστατικά», αλλά και με εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον, όπως μας λέει η επίκουρη καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ Aννα Δεσποτίδου, τις ραγδαίες εξελίξεις που σημειώνονται στον τομέα της ΑΙ, σημειώνοντας συγχρόνως ότι το ζήτημα της χρήσης της στον τομέα της δημιουργίας έργων (μουσικών, ζωγραφικών, φωτογραφικών, οπτικοακουστικών κ.λπ.) διερευνάται εντατικά κατά τη διάρκεια της τελευταίας πενταετίας.
Από την αρχή της κουβέντας μας, ωστόσο, ξεκαθαρίζει ότι θα πρέπει κανείς να διακρίνει, αφενός, τα έργα που έχουν δημιουργηθεί από κάποιο φυσικό πρόσωπο με τη βοήθεια συστήματος τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ Assisted works) και θα μπορούσαν ευχερώς να αποδοθούν στο εν λόγω πρόσωπο· και, αφετέρου, σε εκείνα που έχουν δημιουργηθεί με τη χρήση συστημάτων προηγμένης ή, άλλως, παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης (AI Generated works) και, ως εκ τούτου, η εμπλοκή του ανθρώπινου παράγοντα σε αυτά είναι εξαιρετικά μικρή ή μετά δυσκολίας ανιχνεύεται.
«Σε κάθε περίπτωση, μέχρι σήμερα, ακόμα και τα έργα παραγωγικής ΑΙ δεν δημιουργούνται αυτοβούλως· υπάρχει πάντα ένα ή περισσότερα φυσικά πρόσωπα που εισάγουν τα δεδομένα στο σύστημα, το “εκπαιδεύουν” και δίνουν τις κατάλληλες εντολές ή, ακριβέστερα, διατυπώνουν τα κατάλληλα ερωτήματα/αιτήματα (prompts)», όπως λέει στην «Κ». «Κατά συνέπεια, έργο το οποίο έχει δημιουργηθεί “εξ ολοκλήρου από ΑΙ” κατά κυριολεξία δεν υπάρχει».
ΑΠΟ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΣΤΟ E-ΠΡΟΣΩΠΟ
Οπως, δε, στη συνέχεια μας εξηγεί, τα δημιουργικά αποτελέσματα της παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης (Generative AI) καταρχήν δεν προστατεύονται από το ισχύον σύστημα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, δεδομένου ότι δεν συνιστούν έργα υπό την έννοια των οικείων νομοθετικών διατάξεων. Και τούτο «διότι η δημιουργικότητα, σε οποιαδήποτε έκφανσή της, συνδέεται αποκλειστικά με την ανθρώπινη διάνοια, είναι συνυφασμένη με το ανθρώπινο πνεύμα. Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, με άλλα λόγια, παραμένει ανθρωποκεντρικό».
«Οι θεωρητικοί του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας εξετάζουμε αν ένα δημιούργημα πληροί τις προϋποθέσεις της πρωτοτυπίας, ώστε να κριθεί άξιο προστασίας· αυτό γίνεται δεκτό όταν ο δημιουργός/φυσικό πρόσωπο είναι ικανός να κάνει ελεύθερες και δημιουργικές επιλογές κατά τη δημιουργία του έργου του. Η άποψη μέρους της θεωρίας, σύμφωνα με την οποία θα ήταν σκόπιμη η αναγνώριση μιας μορφής “νομικής” προσωπικότητας, καλούμενης ως e-personality ή e-personhood (ηλεκτρονική προσωπικότητα), σ’ αυτό καθαυτό το σύστημα ΑΙ, ώστε το ίδιο να μπορεί να θεωρηθεί φορέας δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας αλλά και ευθύνης για την περίπτωση της προσβολής αντίστοιχων δικαιωμάτων επί έργων τρίτων, προς το παρόν δεν γίνεται ευρύτερα αποδεκτή σε διεθνές και, πολύ περισσότερο, σε εθνικό επίπεδο», αναφέρει χαρακτηριστικά η Αννα Δεσποτίδου.
Επιπλέον, η συνομιλήτριά μας υπογραμμίζει ότι στο στάδιο της τροφοδοσίας ενός συστήματος ΑΙ με δεδομένα (inputs), όταν αυτά δεν συνιστούν έργα που προστατεύονται από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας (π.χ. «γυμνές» πληροφορίες ή δημιουργήματα του ανθρώπινου πνεύματος που ανήκουν στο λεγόμενο «κοινό κτήμα»/public domain), ζήτημα προσβολής πνευματικών δικαιωμάτων δεν τίθεται. «Το πρόβλημα ανακύπτει όταν τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης τροφοδοτούνται και “εκπαιδεύονται” με προστατευμένα έργα, καθώς τούτο προϋποθέτει την προηγούμενη γραπτή άδεια των οικείων δημιουργών».
Οσον αφορά, πάντως, τις περιπτώσεις έργων ΑΙ που μιμούνται το ύφος ή την τεχνοτροπία γνωστών δημιουργών, διευκρινίζει ότι το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύει τη συγκεκριμένη έκφραση μιας ιδέας, το μορφοποιημένο πνευματικό περιεχόμενο, αλλά όχι την τεχνοτροπία, τη μέθοδο, το ύφος ή/και το στυλ.
Η Αννα Δεσποτίδου φρονεί, τέλος, ότι στα έργα, κατά την παραγωγή των οποίων έχει χρησιμοποιηθεί η ΑΙ, αυτό πρέπει να επισημαίνεται οπωσδήποτε και, μάλιστα, με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια και ακρίβεια· δηλαδή, να δηλώνεται ποιο σύστημα χρησιμοποιήθηκε, σε ποιον βαθμό/έκταση κ.λπ. Ελπίζοντας, όπως λέει, στην εντιμότητα και την ευσυνειδησία των δημιουργών (συγγραφέων, ζωγράφων, φωτογράφων κ.ά.) που μετέρχονται τέτοιες μεθόδους, ώστε να αποφεύγονται φαινόμενα παρασιτικού ανταγωνισμού στην αγορά της πολιτιστικής δημιουργίας και παραπλάνησης του καταναλωτικού κοινού.
Ἀναστάσεως ἡμέρα λαμπρυνθῶμεν λαοί, Πάσχα Κυρίου, Πάσχα, ἐκ γὰρ θανάτου πρὸς ζωήν, καὶἐκ γῆς πρὸς οὐρανόν, Χριστὸς ὁ Θεός, ἡμᾶς διεβίβασεν, ἐπινίκιον ᾄδοντας.
