Μεταστροφή
Έτσι την πάθανε κι εκείνοι οι άπιστοι, οι ορμητικοί, οι ωραίοι,
οι αγέρωχοι, οι πολύ εμπιστευμένοι στο μυαλό τους και στα χέρια τους, όπως
ο διοικητής της Κιλικίας, που, αν κι επικούρειος, αποφάσισε μια μέρα
να στείλει κάποιον απελεύθερο (για άγνωστους λόγους) στο μαντείο του Μόψου,
με κάποια ερώτηση γραφτή σε σφραγισμένο φάκελο. Εκείνος
διανυχτέρεψε στο ναό — καθώς ήταν συνήθειο. Στο μισοΰπνι του εμφανίστηκε
άντρας ψηλός, πανέμορφος, κι είπε μια λέξη μόνο: «Μαύρο». Από τότε
άλλαξε ολότελα ο διοικητής. Πρόσφερνε ταχτικά θυσίες·
τιμούσε μεγαλόπρεπα τον Μόψο. Συχνά τον ακούγαμε τ’ ανοιξιάτικα βράδια,
όταν ορμούσαν απ’ τα παραθύρια οι μυρωδιές του ποτισμένου κήπου,
να μουρμουρίζει μοναχός του: «Μαύρο, μαύρο, μαύρο», σα ν’ αντιστεκόταν
σε κάτι μέσα του. Κι ύστερα μονομιάς, χαμογελούσε. Εμείς, τριγύρω του,
νιώσαμε απελευθερωμένοι. Οι επικούρειοι πια είχαν νικηθεί. Τούτο το «μαύρο»,
μας ήτανε και βολικό κι ευχάριστο. Μας γλίτωσε (κάπως αργά, είναι αλήθεια)
από σκοτούρες, μόχτους και διαψεύσεις. Έξω απ’ τα παράθυρα, στον κήπο, ένα φτενό, φεγγάρι
αργό και δροσερό, μας κοίταζε μαρμαίροντας πίσω απ’ τη λεύκα.
                                                                                                                        Λέρος, 20.III.68

Αντιγράφω από την Πυξίδα (υπογραμμίζω τα σχετικά με το ποίημα)

Το ποίημα ανήκει στις Επαναλήψεις. Σειρά δεύτερη (1968), που γράφτηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων στο Παρθένι της Λέρου. Στις Επαναλήψεις το μυθολογικό ή ιστορικό προσωπείο θα λειτουργήσει τριπλά: για την καταγγελία του αντιπάλου, για την έκφραση της κρίσης, για την κριτική στους οικείους. Έτσι, οι Επαναλήψεις, παρ’ όλη την παραβολική τους μορφή —μάλλον ακριβώς χάρη σ’ αυτήν—, αναφέρονται πιο συγκεκριμένα σε «πρόσωπα και γεγονότα». Στις Επαναλήψεις, λοιπόν, έχουμε τη μυθολογική κάλυψη, την παραβολή, αλλά και την παρουσία του ιστορικού τοπίου πιο έντονη από ποτέ (Προκοπάκη, 1981: 60). Το ποίημα βασίζεται στην πραγματεία του Πλούταρχου Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων, 45  (Ηθικά). Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο ηγεμόνας της Κιλικίας ήταν άπιστος, υβριστής και φαύλος και επηρεαζόταν από τους Επικούρειους, που απέρριπταν τη μαντική τέχνη. Κάποια μέρα αποφάσισε να στείλει κάποιον απελεύθερο στο Μαντείο του Μόψου με μια πινακίδα σφραγισμένη όπου πάνω της ήταν γραμμένο ένα ερώτημα που μόνο ο ίδιος ο ηγεμόνας γνώριζε. Αφού ο απεσταλμένος πέρασε όλη τη μέρα στον σηκό, όπως προβλεπόταν, τον πήρε ο ύπνος κι εκεί είδε ένα όνειρο. Του παρουσιάστηκε ένας όμορφος άντρας που το μόνο που του είπε ήταν «μαύρο». Ο ηγεμόνας της Κιλικίας έμεινε εμβρόντητος από τα νέα, καθώς το ερώτημα το γραμμένο στην πινακίδα ήταν: «Να σου προσφέρω θυσία ταύρο λευκό ή μαύρο;». Μετά το επεισόδιο αυτό, οι Επικούρειοι έπεσαν σε σύγχυση και σημειώθηκε μια μεταστροφή αναφορικά με τη στάση του ηγεμόνα της Κιλικίας απέναντι στους θεούς και στους μάντεις, καθώς αυτός δεν σταμάτησε ποτέ να δείχνει σεβασμό προς τον Μόψο.
Στοιχεία Έκδοσης: Ρίτσος, Γιάννης. 1972. Πέτρες. Επαναλήψεις. Κιγκλίδωμα. Αθήνα: Κέδρος. Και στον συγκεντρωτικό τόμο: Γιάννης Ρίτσος. [1989] 1998. Ποιήματα Ι΄ (1963-1972). 2η έκδ. Αθήνα: Κέδρος.

Και αυτό το ποίημα, όπως και το «Οι Απόντες» που γράφτηκε μία μέρα μόλις πριν, έχει συντεθεί κάτω από την ίδια βαριά σκιά, της διάσπασης του ΚΚΕ (5-15 Φεβρουαρίου 1968 στη Βουδαπέστη μέσα από την 12η Πλατιά Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ) και φυσικά αντανακλά και αυτό  – έστω ως ατμόσφαιρα –  το κλίμα διάλυσης και απογοήτευσης που περνά στους εξόριστους. ‘Όπως τα περισσότερα ποιήματα της συλλογής Επαναλήψεις αγγίζει την ποιητική πρόζα (έλλειψη μέτρου, ομοιοκαταληξίας, μακροσκελείς στίχοι με συνεχείς διασκελισμούς, χωρίς διαίρεση σε στροφές). Μια αφήγηση με αυστηρή λιτότητα στο λόγο, κοινόχρηστο λεξιλόγιο,, χωρίς εξόφθαλμες λυρικές εξάρσεις αλλά και χωρίς κάποια εμφανή δραματικότητα (σε δεύτερο επίπεδο προκύπτουν ωστόσο ενδιαφέρουσες συγκρούσεις). Δεκαέξι στίχοι σε μια στροφή που νοηματικά κατανέμονται σε τρεις περιοχές: ο επικούρειος διοικητής και ο χρησμός (στ. 1-7), η μεταστροφή του (στ. 8-12). οι ανακουφισμένοι άλλοι (στ. 13-16). Τον αφηγητή της ιστορίας δεν τον γνωρίζουμε παρά στο τέλος από το α΄ πληθυντικό πρόσωπο (Εμείς, τριγύρω του, // νιώσαμε απελευθερωμένοι). Είναι συνεπώς ένα συλλογικό προσωπείο που αφηγείται την ιστορία από τη δική του οπτική, με τις δικές του σκοπιμότητες και κυρίως μέσα από το δικό του σχολιασμό που ξεκινά ήδη από τον πρώτο στίχο (Έτσι την πάθανε κι εκείνοι οι άπιστοι…)

Και εδώ προκύπτει το πρώτο ζήτημα: ποιοι είναι εκείνοι οι άπιστοι, οι ορμητικοί, οι ωραίοι, // οι αγέρωχοι, οι πολύ εμπιστευμένοι στο μυαλό τους και στα χέρια τους.  Παράδοξο: Άπιστοι μεν που την έπαθαν αλλά με θετικές ιδιότητες: οι ορμητικοί, οι ωραίοι, // οι αγέρωχοι, οι πολύ εμπιστευμένοι στο μυαλό τους και στα χέρια τους, αν και η τελευταία ιδιότητα δεν ορίζεται τόσο ως θετική χωρίς ωστόσο να είναι και μομφή. Ουσιαστικά η τελευταία ιδιότητα αιτιολογεί μάλλον και μετριάζει την πρώτη, το άπιστοι. Πάντως μέσα στο ποίημα δεν ξαναεμφανίζονται εκείνοι. Σύμφωνα με το αρχαίο κείμενο θα μπορούσαν να είναι η επικούρεια παρέα και σύντροφοι του διοικητή της Κιλικίας που περιγελούσαν, ως επικούρειοι, χρησμούς και μαντεία. Και τα χαρακτηριστικά τους άλλωστε ταιριάζουν ως (πολύ) ελεύθερη ανάπτυξη των όρων τὴν καλὴν δὴ καὶ φυσιολόγον ἐνυβρίζοντας, ὡς αὐτοὶ λέγουσι, τοῖς τοιούτοι και του δι´ ἀσθένειαν ἀπιστίας που όμως στο ποίημα αφορά τον ήρωα-διοικητή. Αλλά μέσα το ποίημα τίποτα άλλο δεν ενισχύει την ταύτιση. Από τα τρία πρόσωπα του κειμένου (εξαιρώ τον απελεύθερο που έχει μονοσήμαντο και διαδικαστικό ρόλο στην αφηγημένη ιστορία), τα δύο συλλογικά (εκείνοι και εμείς, τριγύρω του) και το ένα, κεντρικό πρόσωπο της δράσης (ο διοικητής της Κιλικίας), το πιο σκοτεινό και αδιευκρίνιστο είναι εκείνοι. Βέβαια δεν πρέπει να μας ξεφεύγει ότι με αυτούς τους ανώνυμους εκείνους ξεκινά μια αναλογία που ξετυλίγει τον μύθο και όταν τελειώνει ο μύθος εμείς, τριγύρω του, όσοι εξ αρχής πίστευαν σε μαντεία και χρησμούς, οι πιστοί δηλαδή, βρίσκουν μια δικαίωση, έστω και αργά. Ή καλύτερα μια ανακούφιση καθώς ο χρησμός μας γλίτωσε (κάπως αργά, είναι αλήθεια) // από σκοτούρες, μόχτους και διαψεύσεις.

Ο Ρίτσος ακολουθεί την ιστορία (τον μύθο ουσιαστικά) που παραδίδει ο Πλούταρχος χωρίς ριζικές ανατροπές και με αρκετή προσοχή στην πιστή αναπαραγωγή των εικόνων. Βέβαια λείπουν κάποια στοιχεία: η επικούρεια παρέα του διοικητή (φαίνεται έμμεσα και αόριστα), η αναφορά στο ήθος του (τἄλλα γὰρ ἦν ὑβριστὴς καὶ φαῦλος) και ακόμα περισσότερο η εξήγηση του μαύρο: στο αρχαίο κείμενο διευκρινίζεται το ερώτημα προς το μαντείο που ήταν «Να σου προσφέρω θυσία ταύρο λευκό ή μαύρο;». Κάποια άλλα επίσης παραλλάσσονται: στο ποίημα ο διοικητής χαρακτηρίζεται επικούρειος ενώ στο αρχαίο κείμενο ἀμφίδοξος ὢν ἔτι πρὸς τὰ θεῖα δι´ ἀσθένειαν ἀπιστίας και συνεπώς δεν είναι άγνωστοι οι λόγοι που στέλνει τον απελεύθερο στο μαντείο όπως τους παρουσιάζει το ποίημα: να στείλει κάποιον απελεύθερο (για άγνωστους λόγους) στο μαντείο του Μόψου. Έπειτα οι στίχοι 9-12 με τον μονόλογο του διοικητή είναι αποκλειστικά προσθήκη του ποιητή – αλλά εδώ βέβαια στηρίζεται και ένα από τα δύο θεματικά κέντρα του ποιήματος. Η επικούρεια παρέα του διοικητή θα μπορούσε όντως να είναι εκείνοι των πρώτων δύο στίχων: ἔχων δὲ περὶ αὑτὸν Ἐπικουρείους τινὰς τὴν καλὴν δὴ καὶ φυσιολόγον ἐνυβρίζοντας, ὡς αὐτοὶ λέγουσι, τοῖς τοιούτοις που τελικά την έπαθαν: ὥστε καὶ τοὺς Ἐπικουρείους διατραπῆναι. Τέλος, το συλλογικό αυτό προσωπείο φωτίζεται μόνο μέσα από τον κείμενο του Πλούταρχου αλλά πουθενά αλλού στο ποίημα ενώ αντίθετα το εμείς, το συλλογικό προσωπείο που εκφέρει την αφήγηση και παίζει κυρίαρχο ρόλο στο ποίημα καθώς διηγείται όλη την υπόθεση του διοικητή, δεν υπάρχει καθόλου στο κείμενο του Πλουτάρχου.

Οι προσθήκες και οι αλλαγές έχουν φυσικά τη σημασία τους. Οι επικούρειοι φίλοι περιορίζονται σε μια αόριστη αναφορά στην αρχή (που γίνεται κατανοητή μόνο με ανάγνωση του αρχαίου κειμένου), το ήθος του ήρωα παραλείπεται γιατί δε ενδιαφέρει στο ποίημα, ο ήρωας παρουσιάζεται ως επικούρειος ξεκάθαρα και όχι αμφίθυμος σχετικά με τα μαντεία (προφανώς για να μείνουν απέξω οι επικούρειοι φίλοι) το μαύρο παραμένει αδιευκρίνιστο σε ολόκληρο το ποίημα αλλά όχι και στην κείμενο του Πλούταρχου (λογικό: η σημασιοδότησή του είναι τελείως διαφορετική στο ποίημα σε σχέση με το αρχαίο κείμενο) και η αντίδρασή του ήρωα-διοικητή καθώς και οι τριγύρω του, το εμείς που αφηγείται την ιστορία στο ποίημα, είναι κατασκευές του ποιητή, αναγκαίες σαφώς καθώς κρατούν τα δύο θεματικά κέντρα του ποιήματος (με τρίτο κέντρο, πιστεύω, τους δύο πρώτους στίχους και το οποίο πρέπει να σημασιοδοτηθεί αναδρομικά με το τέλος του ποιήματος και την συμπλήρωση του αλληγορικού παζλ)

Επιστρέφουμε στο ποίημα από τη μεταστροφή του ήρωα και μετά και μας ενδιαφέρει το επεισόδιο με τον ήρωα στον κήπο, εφεύρημα του ποιητή: … Συχνά τον ακούγαμε τ’ ανοιξιάτικα βράδια, // όταν ορμούσαν απ’ τα παραθύρια οι μυρωδιές του ποτισμένου κήπου, // να μουρμουρίζει μοναχός του: «Μαύρο, μαύρο, μαύρο», σα ν’ αντιστεκόταν // σε κάτι μέσα του. Κι ύστερα μονομιάς, χαμογελούσε… Προσέχουμε τη σκηνοθεσία: άνοιξη, ανοιχτά παράθυρα, ο ποτισμένος κήπος, οι μυρωδιές. Μέσα στη χαρά της φύσης και την ευδαιμονία ο ήρωας παλεύει ακόμα να συμφιλιωθεί με τον χρησμό: επαναλαμβάνοντας μόνος του «Μαύρο, μαύρο, μαύρο» και μετά μοιάζει να τον αποδέχεται χαμογελαστός. Τι μπορεί να σημαίνει το μαύρο που εδώ ξεκάθαρα δεν είναι το χρώμα του ταύρου που πρέπει να θυσιαστεί; – στο ποίημα, όπως προαναφέρθηκε, δεν διευκρινίζεται ως το τέλος ποιο ήταν το ερώτημα προς το μαντείο, δίνεται μόνο η απάντηση, Αν συνυπολογιστεί η ανοιξιάτικη σκηνοθεσία με την έντονες οσφρητικές εικόνες, ο διάχυτος αισθησιασμός και η επικούρεια φιλοσοφία που ασπαζόταν ο ήρωας καθώς και ο προβληματισμός του, το μαύρο πρέπει να είναι αναφορά στο μαύρο του θανάτου και στην ανυπαρξία μεταθανάτιας ζωής, στοιχείο βασικό της επικούρειας φιλοσοφίας. Δεν είναι εύκολο να το αποδεχτεί κανείς αυτό μια ανοιξιάτικη νύχτα, μέσα στις μυρωδιές του κήπου αλλά βέβαια αυτό δεν είπε και ο χρησμός; Το χαμόγελο του ήρωα έχει μια δόση πικρής ειρωνείας: το μαντείο, όργανο μιας θρησκείας που πιστεύει σε μεταθανάτια ζωή, χρησμοδοτεί την ανυπαρξία της επιβεβαιώνοντας την επικούρεια πίστη που όμως με τη σειρά της δεν αποδέχεται τα μαντεία και τους χρησμούς. Στο αδιέξοδο αυτό ένα μόνο είναι το σίγουρο: το μαύρο και το carpe diem του Οράτιου που υποβάλλει ο ανθισμένος κήπος. Ο ήρωας τιμά τον Μόψο και το μαντείο επειδή ουσιαστικά επιβεβαίωσε την επικούρεια πίστη του και όχι επειδή τη διέψευσε όπως στο αρχαίο κείμενο και όπως πιστεύουν όσοι περιστοιχίζουν τον ήρωα. Και φυσικά η ¨μεταστροφή¨ του ήρωα, ο τίλος του ποιήματος είναι διαποτισμένη από βαθιά και μελαγχολική ειρωνεία.

Δεν ξεχνάμε πάντως ότι όλη την αφήγηση τη μεταφέρουν οι τριγύρω του ήρωα: Εμείς, τριγύρω του, // νιώσαμε απελευθερωμένοι. Οι επικούρειοι πια είχαν νικηθεί. Τούτο το «μαύρο», // μας ήτανε και βολικό κι ευχάριστο. Μας γλίτωσε (κάπως αργά, είναι αλήθεια) // από σκοτούρες, μόχτους και διαψεύσεις. Μαθαίνουμε λοιπόν γι’αυτούς ότι νιώθουν απελευθερωμένοι επειδή νικήθηκαν οι επικούρειοι, οι οποίοι προφανώς επηρέαζαν τον ήρωα  – η ήττα τους σηματοδοτεί, πέρα από τη μεταστροφή του ήρωα προς την κοινά αποδεκτή θρησκεία και την ισχυροποίηση της θέσης τους. Επιπλέον η αποδοχή του χρησμού από τον ήρωα είναι βολική και ευχάριστη καθώς αποφεύγουν σκοτούρες, μόχτους και διαψεύσεις που θα προέκυπταν αν αποτύγχανε το μαντείο στον χρησμό του – θα έπρεπε ενδεχομένως και οι ίδιοι να αναπροσαρμόσουν τα πιστεύω τους και τις αντιλήψεις τους. Είναι ευχαριστημένοι που δε χρειάζεται να αλλάξουν τίποτα. Το κάπως αργά, είναι αλήθεια μέσα σε παρένθεση έχει ωστόσο ενδιαφέρον καθώς ίσως υπονοεί ότι και η δική τους πίστη είχε κλονιστεί από τις επικούρειες διδαχές, τόσο άβολες για απλούς κοινούς ανθρώπους που εύκολα βολεύονται με απλοϊκές αλήθειες και η διάψευση των επικούρειων ήταν τελικά σωτήρια, έστω και καθυστερημένη. Ας προσέξουμε το λυρισμό της εικόνας στο τέλος: η ομορφιά της φύσης, η οποία, αδιάφορη για τις ανθρώπινες μεταφυσικές σκέψεις και ανησυχίες υπογραμμίζει τη ματαιότητά τους Έξω απ’ τα παράθυρα, στον κήπο, ένα φτενό, φεγγάρι // αργό και δροσερό, μας κοίταζε μαρμαίροντας πίσω απ’ τη λεύκα.

Έχοντας λοιπόν ολόκληρο το ποίημα μπορούμε, κάπως τολμηρά και βασισμένοι στο κείμενο του Πλούταρχου, να συνδέσουμε το οι επικούρειοι πια είχαν νικηθεί. με τις αρχικές περιγραφές τους, οι άπιστοι, οι ορμητικοί, οι ωραίοι, // οι αγέρωχοι, οι πολύ εμπιστευμένοι στο μυαλό τους και στα χέρια τους… Δε μπορεί παρά να επισημάνουμε τον λανθάνοντα θαυμασμό των απλών ανθρώπων γύρω από τον ήρωα προς τους άπιστους μεν επικούρειους, τόσο θαυμαστούς ωστόσο: ορμητικοί, ωραίοι, αγέρωχοι, με εμπιστοσύνη στον εαυτό τους μόνο. Κι ας την έπαθαν, και ας είναι βολική η ήττα τους σε όσους δεν δε θέλουν ή δε μπορούν να ξεβολευτούν από τη πίστη τους και να κοιτάξουν κατάματα το μαύρο. Που δεν είναι το χρώμα του ταύρου που πρέπει να θυσιαστεί αλλά πολύ περισσότερο, το μαύρο του θανάτου που με αταραξία ατενίζουν οι επικούρειοι.

Δεν έχω καταλήξει οριστικά κατά πόσο το ποίημα συνδέεται άμεσα με τα γεγονότα της διάσπασης. Σίγουρα πάντως και εδώ έχουμε ποίημα με μαντείο όπως και στο «Οι Απόντες». Για την ακρίβεια υπάρχουν έξι ποιήματα (με έκδοση αναφοράς τον συγκεντρωτικό τόμο: Γιάννης Ρίτσος. [1989] 1998. Ποιήματα Ι΄ (1963-1972). 2η έκδ. που αξιοποιούν μύθο σχετικό με τα αρχαία μαντεία, τα 1^ο, 2^ο, 3^ο, 4^ο, 5^ο, 7^ο της συλλογής Επαναλήψεις. Σειρά δεύτερη (1968) : Κάθοδος στο μαντείο τού Τροφώνιου, Το νέο μαντείο, Τα παρόντα, Από μαντείο σε μαντείο. Οι απόντες, Μεταστροφή και όλα τον Μάρτιο του 68. [Υπάρχουν και άλλα δύο, 41^ο και 42^ο της ίδιας συλλογής αλλά αργότερα, τον Οκτώβρη του 68 (Το τέλος της Δωδώνης Ι και ΙΙ). Εδώ (συγκριτικά με το «Οι Απόντες») το μαντείο είναι υπαρκτό και υπάρχει και χρησμός που γίνεται αποδεκτός και μάλιστα βολεύει όσους περιστοιχίζουν τον ήρωα. Αλλά πέρα από το βόλεμα των μάλλον αφελών και υπολογιστών ακόλουθων του ήρωα υπάρχουνε δύο πράγματα διόλου βολικά: το μαύρο του χρησμού που, καθώς δεν διευκρινίζεται (όπως στο αρχαίο κείμενο) τι αφορά, παραμένει ένα δυσοίωνο και αμφίσημο σύμβολο. Και οι ωραίοι, ορμητικοί, αγέρωχοι, με αυτοπεποίθηση επικούρειοι που τελικά νικιούνται και υποκύπτουν σε έναν χρησμό που όμως – τι ειρωνεία – επιβεβαιώνει την πίστη τους. Ναι, ως ατμόσφαιρα το ποίημα σίγουρα αντανακλά μια ήττα και μια διάψευση για τους καλύτερους και μια νίκη για τους βολεμένους που και αυτοί ωστόσο δεν είναι πια απολύτως σίγουροι για την πίστη τους (επαναπαύονται σε αυτήν) ούτε μπορούν να μη θαυμάζουν τους ωραίους ηττημένους. Ηττήθηκαν ωστόσο τελικά οι επικούρειοι; Ή μήπως έτσι θέλουν να πιστεύουν οι άλλοι και μόνο ο ίδιος ο ήρωας γνωρίζει την πικρή και αντιφατική αλήθεια; Ως εδώ προς το παρόν· ελπίζω στο μέλλον να προχωρήσω περισσότερο στους αόριστους και σκοτεινούς συμβολισμούς – ή αναλογίες – του ποιήματος ή καλύτερα της ομάδας ποιημάτων που σχετίζονται με μαντεία και χρησμούς.

Γιάννης Ρίτσος
Το κλειστό τσίρκο (Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα)

Τον πρώτο μήνα απαγορέψαν τη συγκοινωνία και τα θεάματα.
         Δε φάνη­κε βαπόρι.
Το κλειστό τσίρκο, βέβαια, δεινοπάθησε πιότερο απ’ όλους μας.
         Μια μέρα
βγήκαν οι δυο μικροί παλιάτσοι, με τα ρούχα τους ακόμη πιο φαρδιά, όλο ρόμβους,
πολύχρωμους ρόμβους, με πουντραρισμένες μύτες και ζωγραφισμένα δάκρυα·
δίναν καταμεσής του δρόμου παραστάσεις, μάζευαν στο ντέφι πενταροδε­κάρες·
όμως κανένας δε γελούσε. Τότε εκείνοι κλαίγανε στ’ αλήθεια,
ξεβάφαν τα ζωγραφιστά τους δάκρυα, μουντζουρώνονταν το πρόσωπό τους.
                            Ένα δείλι,
τούς πιάσανε, τους δέσανε τα χέρια, τους τραβήξαν στο μεγάλο κτίριο.
                    Την άλλη μέρα,
όταν ξυπνήσαμε, είχε σύννεφα· λείπαν απ’ την πλατεία οι τέντες, τα κλουβιά, τα κάρα.
Μονάχα ένα παιδί βρήκε κάτω απ’ τα δέντρα μια βρεγμένη ψεύτικη γε­νειάδα.
Τη φόρεσε δισταχτικά. «Θα την κρατήσω για τον Άι-Βασίλη», είπε.
                                                                                                                                  6. II. 69

Ένα ακόμα ποίημα από την τριπλή συλλογή Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα με ημερομηνία σύνθεσης 6-2-1969. Ανήκει στο Κιγκλίδωμα όπου κυριαρχούν ποιήματα ανάμεσα στο 1968-9 που, όπως και στις Πέτρες καταγράφουν υπαινικτικά τη ζοφερή ατμόσφαιρα της δικτατορίας και της εξορίας. Ολιγόστιχα τα περισσότερα, λιτά, λόγος συχνά κοφτός, αυστηρός, μετρημένα επίθετα (εδώ μόλις πέντε και τρεις επιθετικές μετοχές, όλα απολύτως λειτουργικά και απαραίτητα). Πολλά από αυτά είναι αφηγηματικά με μύθο υποτυπώδη ή (σπανιότερα, όπως εδώ) πιο ολοκληρωμένο, με ανώνυμα πάντα πρόσωπα και ένα διαρκές αίσθημα ασφυξίας που θα το έλεγε κανείς ώρες ώρες καφκικό. Σε πολλά ποιήματα η εικονοποιία δείχνει τις οφειλές της στον υπερρεαλισμό, συνολικά όμως πάντα υπάρχει ένας γενικότερες συμβολισμός, είτε άμεσα ορατός είτε όχι.

Τίτλος σύντομος και αφαιρετικός, όπως σε όλη τη συλλογή. Δεκαπέντε στίχοι (ακολουθώ την οργάνωση των στίχων όπως υπάρχει στην αυτοτελή έκδοση της συλλογής, στο συλλογικό τόμο οι στίχοι είναι 13 καθώς οι στίχοι 2 και 4 περνούν στον προηγούμενο στίχο). Ενδιαφέρουσα είναι εμφάνιση του πρώτου πληθυντικού ήδη από τον τρίτο στίχο: πιότερο απ’ όλους μας – ο αφηγητής/σχολιαστής αποκαλύπτεται εδώ ως συλλογικό ομοδιηγητικό προσωπείο και όχι ένας ουδέτερος τριτοπρόσωπος παντογνώστης αφηγητής

Ο μύθος σύντομος αλλά ολοκληρωμένος: το κλείσιμο του τσίρκου από τις αρχές, οι μικροί παλιάτσοι και οι παραστάσεις τους, η σύλληψή τους, η εξαφάνιση του τσίρκου, το παιδί με την ψεύτικη γενειάδα. Τα πρόσωπα: σε τρίτο πρόσωπο οι άλλοι, εκείνοι, σε πρώτο εμείς, οι μικροί παλιάτσοι, το παιδί. Όπως πολλά ποιήματα της συλλογής και εδώ ο Ρίτσος προσεγγίζει αρκετά την ποιητική πρόζα. Μια στροφή ολόκληρο το ποίημα που μπορεί να διαιρεθεί, ακολουθώντας την εξέλιξη του μύθου σε τέσσερις ενότητες ανάλογα με τις διακριτές χρονικές βαθμίδες: Τον πρώτο μήνα, μια μέρα, ένα δείλι, την άλλη μέρα.

Στην εισαγωγική ενότητα (στίχοι 1-3) κυριαρχεί το θέμα της απαγόρευσης και των συνεπειών της. Φυσικά ποιοι, γιατί, πότε ακριβώς δεν καταγράφονται ούτε και χρειάζεται. Παντού και πάντα άλλωστε με τον ίδιο τρόπο επιβάλλεται μια αυταρχική, τυραννική εξουσία. Ο πρώτος χρονικός δείκτης τον πρώτο μήνα αναφέρεται προφανώς στον πρώτο μήνα επιβολής του καθεστώτος και τις απαγορεύσεις του: απαγορέψαν τη συγκοινωνία και τα θεάματα. Οι συνέπειες φαίνονται αμέσως. Δε φάνη­κε βαπόρι και ακόμα περισσότερο Το κλειστό τσίρκο, βέβαια, δεινοπάθησε πιότερο απ’ όλους μας. Οι συγκοινωνίες και τα θεάματα είναι από τα πρώτα που ελέγχει μια δικτατορία. Τις πρώτες για να μπορεί να συλλάβει άμεσα και εύκολα τους αντιφρονούντες και τα δεύτερα γιατί μπορεί να υπονομεύσουν μέσω της σάτιράς τους το καθεστώς που επιβάλλεται βίαια. Το τσίρκο εδώ μας θυμίζει ίσως το Μεγάλο μας Τσίρκο, παράσταση που όμως ως ιδέα ξεκινά το 1972 – το σημειώνουμε εδώ για να φανεί πόσο φοβάται κάθε καθεστώς όποια μορφή τέχνης δεν ελέγχει άμεσα και μάλιστα όσες σχετίζονται με το γέλιο (και την πιθανή γελοιοποίηση του καθεστώτος). Οπότε λογικά το τσίρκο υποφέρει περισσότερο από όλους καθώς οι καλλιτέχνες και οι υπόλοιποι εργαζόμενοί του μένουν άνεργοι και δεν μπορούν να φύγουν καθώς δεν υπάρχει καράβι (προφανώς βρίσκεται σε νησί).

Στο κυρίως επεισόδιο του ποιήματος οι δυο μικροί παλιάτσοι βγαίνουν να δώσουν παραστάσεις στο δρόμο .Ενδιαφέρον εδώ ότι αφιερώνονται δύο στίχοι για την περιγραφή τους: … με τα ρούχα τους ακόμη πιο φαρδιά, όλο ρόμβους, // πολύχρωμους ρόμβους, με πουντραρισμένες μύτες και ζωγραφισμένα δάκρυα· Προσέχουμε την προσπάθειά που καταβάλλουν οι μικροί παλιάτσοι (οι νεότεροι, ίσως γιατί λόγω της μικρής του ηλικίας υπήρχε η ελπίδα ότι δεν θα συλληφθούν) να φανούν αστείοι: ακόμα πιο φαρδιά ρούχα, πολύχρωμα και κωμικά (γεμάτα ρόμβους) και με πουντραρισμένες μύτες και ζωγραφισμένα δάκρυα· Μπορούμε να δούμε εδώ ότι το δάκρυ των κλόουν, μέρος μιας κωμικής παράστασης, προκαλεί συνήθως γέλιο στους θεατές της παράστασης καθώς το όλο ντύσιμο (ρούχα, μύτες) και η παντομίμα τους έρχεται σε αντίθεση με οτιδήποτε δραματικό ή λυπηρό. Εδώ τα πράγματα όμως δεν εξελίσσονται όπως συνήθως. Οι παλιάτσοι δίναν καταμεσής του δρόμου παραστάσεις, μάζευαν στο ντέφι πενταροδε­κάρες· σημειώνουμε τόσο εδώ όσο και στον προηγούμενο στίχο την άνω τελεία που κάνει τον λόγο κοφτό και σχεδόν υποβλητικό μέσα στη λιτότητά του και που στον στίχο αυτό έχει μια επιπλέον λειτουργία καθώς εισάγει την δραματική αντίθεση: όμως κανένας δε γελούσε. Οι άνθρωποι δίναν ένα μικρό φιλοδώρημα στους παλιάτσους αλλά δε γελούσαν. Το γέλιο είναι από τα πρώτα που χάνουν οι άνθρωποι μαζί με την ελευθερία τους και η κατάσταση ήταν τέτοια που οι άνθρωποι ούτε μπορούν (φοβούνται) αλλά ούτε και έχουν διάθεση να γελάσουν μόνο αφήνουν πενταροδεκάρες, περίπου ως ελεημοσύνη στους παλιάτσους. Αυτό το αντιλαμβάνονται οι παλιάτσοι και … Τότε εκείνοι κλαίγανε στ’ αλήθεια, // ξεβάφαν τα ζωγραφιστά τους δάκρυα, μουντζουρώνονταν το πρόσωπό τους. Τα ζωγραφιστά, ψεύτικα δάκρυα, σχεδιασμένα να φέρνουν γέλιο καλύπτονται και διαλύονται από τα αληθινά δάκρυα των παλιάτσων. Μαζί διαλύεται όλη η κωμική προσποίηση του δραματικού που επιβάλλει μια παράσταση μπροστά στην αληθινά δραματικά κατάσταση που ζουν όλοι· το κωμικά δραματικό, έχοντας χάσει τον τελικό του στόχο, το γέλιο, απομένει μόνο δραματικό. Διπλά, πιστεύω, δραματικό αν προστεθεί και η αίσθηση καλλιτεχνικής απαξίωσης που εισπράττουν οι κλόουν μαζί με την ελεημοσύνη των θεατών.
Πάντως το θέμα του τραγικού κλόουν είναι γνωστό ήδη από τη γενιά του 20 και τον Καρυωτάκη:
Ελεγεία και Σάτιρες
[Άλογα μαύρα, θίασος ιπποδρομίου…]

Άλογα μαύρα, θίασος ιπποδρομίου, πετούνε
οι σκέψεις τώρα, φεύγοντας τη μάστιγα του λόγου.
Κι είμαι ένας κλόουν τραγικός, που οι άνθρωποι θα δούνε
να παίζει, να συντρίβεται με την οπλή του αλόγου.

Ως φυσική συνέχεια ακολουθεί η σύλληψη: Ένα δείλι, // τούς πιάσανε, τους δέσανε τα χέρια, τους τραβήξαν στο μεγάλο κτίριο. Προσέχουμε τον χρονικό δείκτη που φανερώνει σύλληψή προς βραδινές ώρες και τη συντομία, λιτότητα και το ασύνδετο σχήμα στη σύνδεση των τριών ρημάτων πιάσανε, δέσανε, τράβηξαν. Τόσο το θέμα της αιφνίδιας βραδινής σύλληψης όσο και κείνο του κτήριού – δεσμωτηρίου εμφανίζεται επαναληπτικά στη συλλογή και αντανακλά προφανώς το κύμα συλλήψεων όσων κρίνονταν επικίνδυνοι για το καθεστώς της Απριλιανής χούντας του 67.

Στην τελευταία ενότητα ξεκινά όπως και στις προηγούμενες με χρονικό δείκτη Την άλλη μέρα και την παρατήρηση είχε σύννεφα που προφανώς αποδίδει την ψυχική διάθεση των ανθρώπων μετά την σύλληψη της προηγούμενης ημέρας και συνοδεύεται από την εξαφάνιση του τσίρκου – και πάλι μετά από άνω τελεία και με το συνηθισμένο στο ποίημα ασύνδετο σχήμα: λείπαν απ’ την πλατεία οι τέντες, τα κλουβιά, τα κάρα. Δε μαθαίνουμε τίποτα άλλο για την τύχη του τσίρκου: πόσους συνέλαβαν, πού τους πήγαν, πού πήγαν τα αντικείμενα. Πέρα από τη λιτότητα που χαρακτηρίζει όλο το ποίημα, έτσι γίνεται πάντα στις δικτατορίες. Μέσα στη νύχτα εξαφανίζονται άνθρωποι και πράγματα και κανείς δε μαθαίνει τι απέγιναν. Το τσίρκο λοιπόν ολόκληρο κρίθηκε επικίνδυνο για το καθεστώς και εξαφανίστηκε. Έμεινε μόνο κάτω απ’ τα δέντρα μια βρεγμένη ψεύτικη γε­νειάδα. Ένα ταπεινό υλικό μεταμφίεσης φθαρμένο ήδη από την βραδινή βροχή ή την πρωινή υγρασία. Ό,τι έχει απομείνει από το τσίρκο, από τη διασκέδαση, την παράσταση, το αστείο, είναι αυτή η γενειάδα Έχει σημασία ότι την βρίσκει παιδί που δεν μπορεί να αντιληφθεί πλήρως, όπως ένας μεγάλος θα έκανε, ότι είναι ενδεχομένως κάτι που μπορεί να ενοχλήσει το καθεστώς και να του φέρει προβλήματα. Έστω και διστακτικά το παιδί τη φορά, σχολιάζοντας «Θα την κρατήσω για τον Άι-Βασίλη», δηλαδή να παραστήσει τον Αι Βασίλη την Πρωτοχρονιά με σκοπό βέβαια να χαρίσει το γέλιο σε άλλα παιδιά και να συνεχίσει έτσι με κάποιον τρόπο την παράσταση που ακυρώθηκε με τις απαγορεύσεις και τις συλλήψεις. Είναι ξεκάθαρος εδώ ο συμβολισμός της ελπίδας (παιδί) και της αντίστασης (παράσταση) στους παραλογισμούς του καθεστώτος από τους νέους ανθρώπους που ακριβώς εξαιτίας της νεότητάς τους (οι παλιάτσοι, το παιδί) έχουν το θάρρος να αψηφήσουν τις απαγορεύσεις. Και το κλειστό τσίρκο παίρνει έτσι με τη γενειάδα την συμβολική εκδίκησή του για την απαγόρευση.

Οι απόντες
Άλλοι αποφάσιζαν, άλλοι μιλούσαν για λογαριασμό τους. Εκείνοι,
θαρρείς απόντες, θαρρείς εκτός νόμου (κι αλήθεια, εκτός νόμου),
άκουγαν απ’ τούς τηλεβόες τα ονόματά τους, τίς κατηγορίες, την κατα­δίκη τους,
έβλεπαν σωριασμένες πλάκες, — πόσες φλύαρες απειλές, πόσες απαγο­ρεύσεις —
μετάλλινες πλάκες, αδιάβαστες. Μακριά, μακριά, ξενιτεμένοι,
ξένοι στη χώρα τους, ξένοι στον εαυτό τους, αδιάφοροι, — αυτοί
πού κάποτε πιστέψαν στην ευθύνη τους, και γενικά, στην ευθύνη τού πολίτη
αυτοί με τίς μεγάλες γνώσεις (αποστηθισμένες κάποτε) οι ωραίοι, οι εύ­πιστοι. Και τώρα,
κανείς ναός τού Αμφιαράου· και στον μικρό πέτρινο λόφο, γεμάτον σπερ­δούκλια,
κανένα μαύρο κριάρι για μια κάποια θυσία, και μετά να ξαπλώσουν
στο ζεστό δέρμα τού σφαγμένου ζώου, να διανυχτερέψουν περιμένοντας,
έστω και μέσα σέ οπτασίες ν’ αναλάμψει μια διέξοδος, να βρεθεί βοτάνι
για θεραπεία τής χώρας τους, κι όλου τού κόσμου (όπως έλεγαν τότε),
κι ύστερα πιά να ρίξουν στην πηγή μεγάλα ολόχρυσα νομίσματα
σ’ ένδειξη ευγνωμοσύνης. Μ’ όλο που, από πάντα, όσο θυμόμαστε,
μονάχα χάλκινες δεκάρες βρίσκαν οι νεοκόροι στην πηγή τού Αμφιάραου.
Αυτό ’ταν φυσικό· — ξεχνούσαν οι άνθρωποι, και το χρυσάφι πάντοτε χρειαζόταν.
Λέρος, 19.III.68

Ποίημα από τις Επαναλήψεις του Ρίτσου με μυθικό περιεχόμενο. Βέβαια ο μύθος, όπως συχνά γίνεται στα ποιήματα της συλλογής, είναι περισσότερο πρόσχημα για να μιλήσει ο ποιητής για σύγχρονες καταστάσεις παρά κάποια περίπλοκη μυθική μέθοδος όπως αυτή σε Σεφέρη ή Έλιοτ. Ο μύθος χρησιμοποιείται ευθύγραμμα και λιγότερο υπαινικτικά στοχεύοντας στο να αναγνωρίσει άμεσα ο αναγνώστης την αναλογία μύθου – πραγματικότητας. Απομένει στην ικανότητα του ποιητή να δημιουργήσει την ποιητική ατμόσφαιρα που θα κάνει τον μύθο ενεργό δραματικό στοιχείο του ποιήματος και όχι απλό ή βαρετό περίβλημα. Και γενικά σε αυτό ο Ρίτσος τα πήγε – εκτιμώ – πολύ καλά.
Πληροφορίες για το μαντείο του Αμφιάραου στην Αττική εδώ.

Το ποίημα από τη δεύτερη σειρά των Επαναλήψεων (1968) που περιλαμβάνει έξι ποιήματα που χρησιμοποιούν μύθο σχετικό με τα αρχαία μαντεία τα 1^ο, 2^ο, 3^ο 4^ο 5^ο και 7^ο της συλλογής: Κάθοδος στο μαντείο τού Τροφώνιου, Το νέο μαντείο, Τα παρόντα, Από μαντείο σε μαντείο. Οι απόντες, Μεταστροφή. Και τα έξι ποιήματα είναι γραμμένα έναν μήνα μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ (5-15 Φεβρουαρίου 1968 στη Βουδαπέστη μέσα από την 12η Πλατιά Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ) και σαφώς αντανακλούν αυτό το κλίμα διάλυσης και διάσπασης. Διόλου τυχαία ακολούθησαν τα γεγονότα στην Τσεχοσλοβακία με την Άνοιξη της Πράγας και την σοβιετική εισβολή τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς και ο Μάης του 1968 στη Γαλλία. 

Δεκαεφτά (17) στίχοι. Συχνοί διασκελισμοί, ανυπαρξία μέτρου και ομοιοκαταληξίας, σχεδόν ποιητική πρόζα. Τριτοπρόσωπος αφηγητής/σχολιαστής που σχολιάζει τις σκέψεις και τον προβληματισμό μιας ανώνυμης ομάδας ανθρώπων (Εκείνοι), τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά των οποίων σταδιακά αποκαλύπτει ο αφηγητής μέσα από την ποιητική αφήγηση. Δυο ενότητες, η πρώτη που σχολιάζει την ταυτότητα και την ψυχική κατάσταση «Εκείνων» (στίχοι 1-8)  και η δεύτερη για το μαντείο που δεν υπάρχει και τον χρησμό που δεν δόθηκε (9-17).

Παραμένει εξ αρχής μυστήριο ποιοι είναι «Εκείνοι». Ήδη από τον πρώτο στίχο μαθαίνουμε ότι Άλλοι αποφάσιζαν, άλλοι μιλούσαν για λογαριασμό τους. Ποιοι άλλοι; Η Χούντα; Ταιριάζει μια χαρά στο όλο κλίμα απαγόρευση λόγου και καταδικών (στίχ.3) αλλά κάπου το, θαρρείς εκτός νόμου (κι αλήθεια, εκτός νόμου), το πόσες φλύαρες απειλές, πόσες απαγο­ρεύσεις και το μετάλλινες πλάκες, αδιάβαστες μοιάζει περισσότερο να πηγαίνει αλλού, σε κομματική διαμάχη και πρακτικά συνεδρίου που κανείς δε θα διαβάσει πλην κάποιων ιστορικών στο μέλλον.
Ας αφήσουμε τις ερμηνείες για παρακάτω – αν υπάρξει κάτι τελικό. Από τη μια οι Άλλοι που μιλούν και αποφασίζουν για λογαριασμό Εκείνων και από την άλλη Εκείνοι – προσέχουμε τον διασκελισμό στον πρώτο στίχο που αντιπαραθέτει και οπτικά, αρχή και τέλος του στίχου, τους μεν και δε. Εκείνοι λοιπόν θαρρείς απόντες, θαρρείς εκτός νόμου (κι αλήθεια, εκτός νόμου) αποδέχονται μια κατάσταση σαν ξένοι, απόντες, παράνομοι – και φυσικά έτσι κι αλλιώς παράνομοι μέσα στη Χούντα – άκουγαν απ’ τούς τηλεβόες τα ονόματά τους, τις κατηγορίες, την κατα­δίκη τους, // έβλεπαν σωριασμένες πλάκες, — πόσες φλύαρες απειλές, πόσες απαγο­ρεύσεις — // μετάλλινες πλάκες, αδιάβαστες. Το διπλά επαναλαμβανόμενο θαρρείς υπονομεύει τη σταθερότητα του απόντες και εκτός νόμου, δεν την ανατρέπει ωστόσο: παραμένουν απόντες, παραμένουν παράνομοι. Διπλά παράνομοι: μέσα στο κόμμα τους και μέσα στην πατρίδα τους από τη Χούντα. Και ταυτόχρονα ακούν τα ονόματά τους και τις κατηγορίες: ενώ ο τηλεβόας παραπέμπει σε στρατόπεδο εξόριστων, ίσως και οι φλύαρες απειλές και απαγορεύσεις (ταιριαστά και τα δύο στο καθεστώς της Χούντας – προσέχουμε το φλύαρες) οι σωριασμένες πλάκες, μεταλλικές πλάκες αδιάβαστες που περιέχουν τις απειλές μας κάνουν να υποψιαστούμε ότι εδώ υπάρχει μια διπλή σημασιοδότηση. Όχι μόνο οι διαρκείς και συχνά ανούσιες και ανόητες απαγορεύσεις της Χούντας αλλά ίσως και οι σφοδρές ενδοκομματικές αντιπαραθέσεις της 12^ης Ολομέλειας με εκατέρωθεν κατηγορίες και καταγγελίες που οδήγησαν στη διάσπαση του ΚΚΕ. Αδιάβαστες μεταλλικές πλάκες καθώς κανείς δε θα ασχοληθεί μαζί τους. Οι Άλλοι συνεπώς δεν είναι μόνο οι χουντικοί που ορίζουν την τύχη των εξόριστων αλλά ταυτόχρονα και οι κομματικοί εκπρόσωποι που μιλούσαν και αποφάσιζαν για λογαριασμό όλων των μελών του κόμματος – που δέχονται παθητικά και μοιρολατρικά τις αποφάσεις. Προσέχουμε (υπογραμμίζω) τις επαναλήψεις που ακολουθούν καταγράφοντας σε ασύνδετο σχήμα την κατάσταση Εκείνων. Μακριά, μακριά, ξενιτεμένοι, // ξένοι στη χώρα τους, ξένοι στον εαυτό τους, αδιάφοροι, — αυτοί // που κάποτε πιστέψαν στην ευθύνη τους, και γενικά, στην ευθύνη τού πολίτη // αυτοί με τίς μεγάλες γνώσεις (αποστηθισμένες κάποτε) οι ωραίοι, οι εύ­πιστοι. Πρώτα η κατάσταση: μακρυά ξενιτεμένοι και έπειτα ξένοι στη χώρα (εξόριστοι) αλλά και ξένοι στον εαυτό τους. Βλέπουμε πόσο επιτείνουν το αίσθημα της απόστασης τόσο η επανάληψη του μακριά όσο και το ξενιτεμένοι-ξένοι-ξένοι. Δεν είναι μόνο η εξορία, είναι και η ψυχική φθορά, η αποξένωση από τον ίδιο τους τον εαυτό λόγω της κατάστασης που ζουν καθώς έχουν γίνει πλέον αδιάφοροι άνθρωποι πού κάποτε πίστεψαν στην ευθύνη τους, και γενικά, στην ευθύνη τού πολίτη, δηλαδή υπεύθυνοι και ενεργοί πολίτες και φυσικά δε φταίει μόνο η εξορία για την απογοήτευσή τους. Προσέχουμε εδώ πώς ο αφηγητή αντιπαραθέτει έντονα το παρελθόν στο αδιάφοροι αλλά και τις ιδιότητες που είχαν Εκείνοι πριν το τώρα: αυτοί με τίς μεγάλες γνώσεις (αποστηθισμένες κάποτε) οι ωραίοι, οι εύ­πιστοι. Ενδιαφέροντα πολύ σημεία το μεγάλες γνώσεις που περιορίζεται αμέσως ειρωνικά με την παρένθεση (αποστηθισμένες κάποτε) καθώς εδώ υπάρχει το θέμα της ανεπαρκούς γνώσης της μαρξιστικής θεωρίας, μόνιμη κατηγορία σε περιπτώσεις διαφωνίας από την κομματική γραμμή. Μπορεί βέβαια η ειρωνεία να στρέφεται τύποις σε Εκείνους αλλά πίσω από τις λέξεις πιθανότατα στοχεύει και στους Άλλους (ή και μόνο στους Άλλους) που συνήθως εκφέρουν την κατηγορία. Και το Ωραίοι και εύπιστοι · ωραίοι για τον αλτρουισμό και την αγωνιστικότητα που είχαν δείξει και εύπιστοι που δέχτηκαν άκριτα και τυφλά τις κομματικές εντολές.

Η δεύτερη ενότητα αρχίζει με τη φράση Και τώρα, στο τέλος του όγδοου στίχου με άλλον έναν διασκελισμό που χρησιμοποιείται για να δείξει τη συνέχεια και ταυτόχρονα τη διαφορά ανάμεσα στο τότε και τώρα:
…Και τώρα,
κανείς ναός τού Αμφιαράου· και στον μικρό πέτρινο λόφο, γεμάτον σπερ­δούκλια,
κανένα μαύρο κριάρι για μια κάποια θυσία, και μετά να ξαπλώσουν
στο ζεστό δέρμα τού σφαγμένου ζώου, να διανυχτερέψουν περιμένοντας,
έστω και μέσα σέ οπτασίες ν’ αναλάμψει μια διέξοδος, να βρεθεί βοτάνι
για θεραπεία τής χώρας τους, κι όλου τού κόσμου (όπως έλεγαν τότε),
κι ύστερα πιά να ρίξουν στην πηγή μεγάλα ολόχρυσα νομίσματα
σ’ ένδειξη ευγνωμοσύνης
Προσέχουμε: Την ανυπαρξία κάποιου μαντείου, κάποιου κέντρου εξουσίας που θα καθοδηγήσει τους απογοητευμένους και αποξενωμένους Εκείνους. Την προσεχτική καταγραφή της τελετουργικής θυσίας και όλων των ενεργειών που απαιτούνται για να υλοποιηθεί η θεοφάνεια (εδώ πιθανόν να υπάρχει ένας συμβολισμός που μου διαφεύγει – ποιος και τι να θυσιαστεί για τον χρησμό;) η εναγώνια αναζήτηση έστω και μέσα σε οπτασίες (έστω και χωρίς καμιά σιγουριά, χωρίς καμιά βεβαιότητα) ν’ αναλάμψει μια διέξοδος, να βρεθεί βοτάνι (προσέχουμε πρώτα το ρήμα αναλάμψει διέξοδος στα αδιέξοδα της χώρας και τα κομματικά, βοτάνι ακόμα, κάτι μαγικό έστω) για θεραπεία τής χώρας τους, κι όλου τού κόσμου (όπως έλεγαν τότε) (όχι μόνο για τη χώρα αλλά και για τον κόσμο όλο, όπως έλεγαν τότε, δηλαδή πριν χάσουν την πίστη τους σε όλα ακόμα και στον ίδιο τους τον εαυτό) κι ύστερα πιά να ρίξουν στην πηγή μεγάλα ολόχρυσα νομίσματα // σ’ ένδειξη ευγνωμοσύνης (δηλαδή να ανταποδώσουν στο θεό τη χάρη για τη θεραπεία τους, να ευχαριστήσουν με κάθε τρόπο όποιον και ότι έβρισκε λύση στα αδιέξοδα)
Αν και ακόμα και όταν υπήρχε το Μαντείο, ακόμα και όταν υπήρχαν οι χρησμοί, οι προτάσεις, οι λύσεις, οι άνθρωποι έδειχναν μάλλον αχάριστοι: Μ’ όλο που, από πάντα, όσο θυμόμαστε, // μονάχα χάλκινες δεκάρες βρίσκαν οι νεοκόροι στην πηγή τού Αμφιάραου. // Αυτό ’ταν φυσικό· — ξεχνούσαν οι άνθρωποι, και το χρυσάφι πάντοτε χρειαζόταν
Για πρώτη και τελευταία φορά στο κείμενο ένα πρώτο πληθυντικό που περισσότερο έχει γενικότερη χρήση (όλοι μας, όλοι οι άνθρωποι) παρά δηλώνει κάποια συμμετοχή του αφηγητή στην κοινότητα Εκείνων. Και φυσικά δε μας διαφεύγει η απαισιόδοξη κατάληξη του ποιήματος με την πικρή ειρωνεία: τόσο η αχαριστία των ανθρώπων που αντί για τα οφειλόμενα χρυσά νομίσματα ρίχνουν χάλκινες δεκάρες στην πηγή όσο και η φαταλιστική, ταιριαστή με το κλίμα διάλυσης που διαπερνά το ποίημα, εξήγηση του αφηγητή: οι άνθρωποι ξεχνούν την ευεργεσία και το χρυσάφι είναι πολύτιμο για να το σκορπά κανείς σε τάματα. Και λύση να βρισκόταν, η ανθρώπινη φύση δε θα άλλαζε, η αγνωμοσύνη και η υλιστική συμπεριφορά θα παρέμεναν ίδιες. Πιστεύω ότι το ποίημα καταγράφει, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη φορά μαζί με το «Η χαμένη Υπερβόρειος» δεκάξι μήνες μετά (και η χρονική αυτή διαφορά έπαιξε το ρόλο της να μετριάσει ο ποιητής έστω και ελάχιστα την απογοήτευσή του) το κλίμα διάλυσης και απογοήτευσης που περνά έντονα στους κομμουνιστές εξόριστους της Χούντας από τη διάσπαση του ΚΚΕ που τους αφήνει πλέον χωρίς το Μαντείο, χωρίς το κόμμα και την γραμμή του που καθόριζε και την κοσμοθεωρία τους ολόκληρη.

Ελλάδα

Σπασμένες κληματόβεργες, πέτρες, ἀγκάθια, μιά στάμνα.
Τό χωραφάκι ρήμαξε. Σφαλιγμένο ἀπό χρόνια τό σπίτι.
Δε ματαγύρισε ἀπό τότες ὁ Βαγγέλης. Πίσω ἀπ’ τό στάβλο
φαίνεται ἕνα κομμάτι θάλασσα, σκοῦρο γαλάζιο. Τ’ ἄλογό του
το ’χε πουλήσει σέ δύσκολες μέρες – ἕνα ἄλογο κόκκινο
μέ μιά ἄσπρη βούλα στό ζερβί του μάτι. Ἕνα πούπουλο γλάρου
ἔπεσε στά ξερόκλαδα. Στήν πόρτα, ἀντικριστά, ἡ γερόντισσα:
«Μέ κάτι τέτοια, γιέ μου, ψευτοπράματα –εἶπε–
βολεύουμε τή ζήση μας». Ὁ ἄλλος δέ μίλησε. Κοιτοῦσε πέρα∙
ἔκανε τό σταυρό του καί προχώρησε σά νά ᾿ταν ν’ ἀσπαστεῖ
τό χέρι τῆς γερόντισσας ἤ τό πούπουλο ἐκεῖνο.
(Γ.Ρίτσος. Πέτρες Επαναλήψεις Κιγκλίδωμα)

Το ποίημα (ημερομηνία πρώτης γραφής 15.V. 69) ανήκει στον τόμο με τις τρεις συλλογές Πέτρες Επαναλήψεις Κιγκλίδωμα (1971 στη Γαλλία, 1972 στην Ελλάδα με προσθήκες ποιημάτων) και συγκεκριμένα στο Κιγκλίδωμα. Τα ποιήματα αυτής της συλλογής είναι όλα γραμμένα στο Καρλόβασι της Σάμου, όπου βρίσκεται υπό περιορισμό. Ένα ποίημα μόνο γραμμένο στις 7/9/68 και όλα τα υπόλοιπα γράφονται το 1969 με καταληκτική ημερομηνία τις 3/6/69. Συχνά ολιγόστιχα, σχεδόν πάντα υπαινικτικά για την αθλιότητα της δικτατορίας, το αίσθημα ασφυξίας και πίεσης, τη διάλυση που διαπερνά τα πάντα, τα ποιήματα της συλλογής απομακρύνονται από εκείνα των Επαναλήψεων με τη μυθική τους μέθοδο και επιστρέφουν στη φιλοσοφία των ποιημάτων στις Πέτρες. Κυριαρχία των εικόνων – συχνά ρεαλιστικές, κάποτε υπερρεαλιστικές – συμβολικός χαρακτήρας, λιτότητα και αφαίρεση στον συχνότατα μικροπερίοδο  λόγο, πύκνωση και δραματικότητα τα χαρακτηριστικά της συλλογής.

Έντεκα μόλις στίχοι με έντονη πεζολογία – διασκελισμοί συνεχείς που εξαναγκάζουν τον αναγνώστη να το διαβάσει σχεδόν σαν πεζό ποίημα, παντελής έλλειψη μέτρου και ομοιοκαταληξίας, μετρημένα επίθετα (έξι, τα τέσσερα χρώματα) και μετοχές. τα απολύτως απαραίτητα. Ο τίτλος «Ελλάδα», γενικός και αόριστος, ορίζει το πεδίο ανάγνωσης και ταυτόχρονα αναμένει την επιβεβαίωσή του στο τέλος της. Μια ενότητα με δυο δυσδιάκριτες υποενότητες: ως τον λόγο της γερόντισσας (μέσα του στίχου 7) η πρώτη, ως το τέλος η δεύτερη. Αν και θα μπορούσε κανείς να αγνοήσει τελείως αυτόν τον μάλλον τυπικό διαχωρισμό.
Τα πρόσωπα: ο απών Βαγγέλης, ο ανώνυμος «άλλος» που παρατηρεί, η γερόντισσα. Και ο αφηγητής που καταγράφει μέσα από τα μάτια του ανώνυμου «άλλου». Ο χώρος άγνωστος. Ωστόσο βάσιμα μπορούμε να κρατάμε κατά νου τον τίτλο: Ελλάδα. Κάπου στην Ελλάδα ή ίσως η ίδια η Ελλάδα. Ή και τα δύο.

Ο αφηγητής στην πρώτη υποενότητα κοιτάζει και καταγράφει για λογαριασμό του «άλλου» διαδοχικές εικόνες που εκφέρονται είτε με ασύνδετο σχήμα (πρώτος στίχος) είτε με σύντομες περιόδους ή ημιπεριόδους (στίχος 9). Ολόκληρη η πρώτη υποενότητα καταγράφει εικόνες εγκατάλειψης: πρώτα του μικρού χωραφιού μπροστά στο σπίτι: Σπασμένες κληματόβεργες, πέτρες, αγκάθια, μια στάμνα. // Τό χωραφάκι ρήμαξε. Τέσσερις εικόνες σε έναν στίχο που δίνονται σχεδόν μόνο από το ουσιαστικό που τις εκπροσωπεί – η πρώτη περιλαμβάνει και τη μετοχή σπασμένες. Στον επόμενο στίχο η διαπίστωση, σαν αιτιολόγηση των εικόνων πριν Τό χωραφάκι ρήμαξε. Το πλάνο ανοίγει για να πιάσει πλέον και το σπίτι: Σφαλιγμένο ἀπό χρόνια τό σπίτι – η εγκατάλειψη κρατάει χρόνια και αφορά ολοένα και περισσότερα πράγματα πλέον. Και εδώ υπάρχει η αιτιολόγηση για το κλειστό σπίτι: Δε ματαγύρισε ἀπό τότες ὁ Βαγγέλης. Ποιος είναι ο Βαγγέλης; πότε ήταν το «τότε»; Πού πήγε; Γιατί δεν ξαναγύρισε; Ευεργετική για τη λιτότητα και συνοχή του ποιήματος η αοριστία αυτή αφήνει ένα μεγάλο περιθώριο ερμηνειών. Θα μπορούσε να έχει μεταναστεύσει – ουδέποτε έλειψε η μετανάστευση από την ιστορία του τόπου – χωρίς επιστροφή. Θα μπορούσε να έχει φύγει πολιτικός εξόριστος από τον εμφύλιο. Εκτιμώ ωστόσο με βάση το χρόνο γραφής του ποιήματος και την όλη ατμόσφαιρα της συλλογής ότι ο Βαγγέλης (διόλου τυχαίο το όνομα: Ευάγγελος, Ευαγγελισμός που παραπέμπει και στους αγώνες του τόπου, ελπίδα) είναι για χρόνια κρατούμενος ή εξόριστος όπως ο ποιητής. Ίσως, σε μια τολμηρή κάπως ερμηνεία, να εντάσσεται στο θέμα της πιθανής σύλληψής και εξορίας σε ξερονήσι η εικόνα της θάλασσας – μπορεί ωστόσο να συνδεθεί και με το θέμα της μετανάστευσης που σχεδόν πάντα γινόταν με πλοίο. Πίσω ἀπ’ τό στάβλο// φαίνεται ἕνα κομμάτι θάλασσα, σκοῦρο γαλάζιο. Φυσικά δε μπορεί να λείπει η θάλασσα από καμία περιγραφή του τόπου, ακόμα και ελλειπτική, Σε κάθε περίπτωση ο αφηγητής συνεχίζει να κοιτά μέσα από τα μάτια του ήρωα του «άλλου» που έχει πλησιάσει πολύ κοντά στο σπίτι, στο στάβλο. Για τρίτη φορά αιτιολογείται η ερήμωση και μαθαίνουμε την τύχη του αλόγου […] τ’ ἄλογό του // το ’χε πουλήσει σέ δύσκολες μέρες – ἕνα ἄλογο κόκκινο // μέ μιά ἄσπρη βούλα στό ζερβί του μάτι. Ποιες και πότε ήταν οι δύσκολες ημέρες; Και πάλι αοριστία – αν και εδώ δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Σε τι αποσκοπεί όμως η ένθετη (σε παύλες μέσα) περιγραφή του αλόγου σε ένα ποίημα με εξαιρετική εγκράτεια σε λέξεις και εικόνες; Ίσως για να δείξει την ομορφιά του ζώου που εξαναγκάζεται να πουλήσει λόγω ανέχειας ο Βαγγέλης και να καταδείξει ταυτόχρονα με τον τρόπο αυτό την φτώχεια που ταλαιπωρεί τον τόπο. Τέτοια που οδηγεί τους ανθρώπους να πουλήσουν και ζώα με τα οποία συνδέονται στον καθημερινό αγώνα για το μεροκάματο. Και εδώ μπορεί πάλι να δούμε ότι ταιριάζει το θέμα της μετανάστευση (λόγω της φτώχειας).

Από αριστερά: Μάνος Κατράκης, Γιάννης Ρίτσος, Δημήτρης Φωτιάδης, Μενέλαος Λουντέμης, στην εξορία

Πάντως το θέμα της ομορφιάς – αλλά και ελευθερίας – επανέρχεται υπαινικτικά: Ἕνα πούπουλο γλάρου // ἔπεσε στά ξερόκλαδα. Ένα σημάδι από τον ουρανό, ένα σημάδι ίσως αόριστης ελπίδας πάνω στα ξερόκλαδα.

Και στη συνέχεια η γερόντισσα  – πάντα υπάρχει μια γερόντισσα να περιμένει στο κατώφλι, πάντα οι άνδρες λείπουν μετανάστες η σε πόλεμο ή εξόριστοι, η εικόνα αυτή έχει δεθεί με τον τόπο – με τον επίσης αόριστο και συμβολικό της λόγο: Στήν πόρτα, ἀντικριστά, ἡ γερόντισσα: // «Μέ κάτι τέτοια, γιέ μου, ψευτοπράματα –εἶπε– // βολεύουμε τή ζήση μας» Δεν ξεκαθαρίζεται απόλυτα ποια είναι τα ψευτοπράματα – πιθανότατα το μικρό χωράφι με το σπίτι και τον στάβλο, προφανώς όλα φτωχικά και εγκαταλειμμένα. Ωστόσο δε μπορεί να αγνοήσει κανείς την υποβλητικότητα της εικόνας και των λόγων που στοχεύουν και πάλι στο ίδια θέμα: φτώχεια, λιτότητα αλλά και η αξιοπρέπεια πλέον που προβάλλεται εδώ. Η γερόντισσα είναι η φωνή του τόπου, ιέρεια και κορυφαία ενός χορού που αποτελείται από έμψυχα και άψυχα: το ερημωμένο χωράφι, το κλειστό σπίτι, το στάβλο και το άλογο που πουλήθηκε, τον Βαγγέλη που λείπει, τη θάλασσα, το πούπουλο του γλάρου. Και μπροστά στη φωνή αυτή ο «άλλος», ο κεντρικός ήρωας μένει άφωνος όπως και εξ αρχής ανώνυμος. Ὁ ἄλλος δέ μίλησε. Κοιτοῦσε πέρα∙//ἔκανε τό σταυρό του και προχώρησε σά νά ᾿ταν ν’ ἀσπαστεῖ // τό χέρι τῆς γερόντισσας ἤ τό πούπουλο ἐκεῖνο.
Κοιτάζει πέρα, μακριά και κάνει μόνο τον σταυρό του όπως όταν βρίσκεται σε χώρο ιερό. Και πράγματι τα πράγματα γύρω, καθαγιασμένα από τον αγώνα της βιοπάλης και τις αγωνίες των ανθρώπων, γυμνά από κάθε εντυπωσιακό χαρακτηριστικό, λιτά και απέριττα, υποβλητικά παρουσιασμένα από τον αφηγητή που ακολουθεί τη ματιά του ήρωα, μοιάζουν να έχουν αποκτήσει κάποιον σχεδόν θρησκευτικό χαρακτήρα. Και έτσι ο ήρωας προχωρά … σά νά ᾿ταν ν’ ἀσπαστεῖ // τό χέρι τῆς γερόντισσας ἤ τό πούπουλο ἐκεῖνο. Είτε για να φιλήσει το χέρι της γερόντισσας (ένδειξη σεβασμού προς τη φωνή του τόπου, την ιέρεια των ασήμαντων πραγμάτων που συνθέτουν κάτι τόσο σημαντικό όπως η Ελλάδα) είτε για να φιλήσει το πούπουλο του γλάρου, το σύμβολο της ομορφιάς και της ελευθερίας, των ιδανικών του τόπου.
Βλέποντας ξανά τον τίτλο Ελλάδα μπορούμε τελικά να αποκρυπτογραφήσουμε τη διπλή του σημασία: εικόνα της Ελλάδας το ποίημα αλλά και η Ελλάδα η ίδια. Φτώχεια και απλότητα, μετανάστευση, αγώνας για επιβίωση, αγώνας για ελευθερία, αγώνας να κρατηθεί ζωντανή η ομορφιά. Και η γερόντισσα με το δωρικό της λόγο δίνει τη φωνή στα έμψυχα και άψυχα, σα να είναι η ίδια η γερόντισσα ολόκληρη η Ελλάδα και ο «άλλος», ο ήρωας, ο οποιοσδήποτε από εμάς (γι’αυτό και ανώνυμος} που το βλέπει και το νιώθει, σκύβει να την προσκυνήσει.