Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Με ποιο τρόπο ο Αριστοτέλης διαφυλάσσει τον προσωπικό (υποκειμενικό) χαρακτήρα των ηθικών επιλογών του ανθρώπου και αποκηρύσσει κάθε μορφής αντικειμενοποιημένη (και υποχρεωτική για όλους) ηθική;
Στο κείμενο γίνεται διαίρεση της αντικειμενικής και υποκειμενικής μεσότητας. Εφόσον η ηθική δεν σχετίζεται με την αντικειμενική αλλά με την υποκειμενική μεσότητα δίνεται έμφαση στην ιδιαίτερη προσωπικότητα, φύση, χαρακτήρα και ανάγκες του καθενός.
Ιδιαίτερα το παράδειγμα του Μίλωνα και της τροφής μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για πολλές καταστάσεις της ανθρώπινης ζωής, στην οποία κυριαρχεί η πολυπλοκότητα και η ποικιλία απροσδιόριστων και απρόσμενων καταστάσεων. Γι’ αυτό κατά την εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει οι διδάσκαλοι (πᾶς ἐπιστήμων) να διακρίνουν την ατομική μεσότητα που αναφέρεται στον κάθε εκπαιδευόμενο ώστε η παιδευτική επίδραση να είναι όσο το δυνατόν λυσιτελής. Τα παραπάνω δεν ακυρώνουν την ανάγκη ύπαρξης κανόνων, νόμων και γενικών πλαισίων που οδηγούν στην αρμονική συμβίωση και συνεργασία των ανθρώπων. Άλλωστε η ανθρώπινη πείρα είναι πολύ πλούσια και τροφοδοτείται από την ιστορική διαδρομή του ανθρώπου, ώστε να μπορεί να θεσπίσει γενικούς κανόνες που όμως δεν θα έχουν ανελαστική, καταπιεστική και ολοκληρωτικού τύπου εφαρμογή.
2. Ο άνθρωπος είναι για τον Αριστοτέλη το ζωντανό ον που έχει λογική. Πώς υπεισέρχεται η λογική (και οι διανοητικές αρετές) στο πεδίο της ηθικής;
Στην περίοδο: «οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ’ αἱρεῖτaι, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς.» τονίζεται η σημασία της λογικής για τον υπολογισμό και εντοπισμό της υποκειμενικής μεσότητας και συνακόλουθα για την κατάκτηση της αρετής. Στην λέξη ἐπιστήμων υπάρχει η έννοια της λογικής και των διανοητικών αρετών, αφού για να μπορεί ο επιστήμων να ξεχωρίσει και να απορρίψει τα δύο άκρα της υπερβολής και της έλλειψης, ενώ αντίθετα να επιλέξει την μεσότητα, χρειάζεται τη συνδρομή και των τριών διανοητικών αρετών:
α) της σοφίας, δηλαδή της γνώσης που χρειάζεται,
β) της σύνεσης, αφού πρέπει να αξιολογήσει τις διάφορες καταστάσεις και
γ) της φρόνησης, αφού πρέπει να επιλέξει την ορθή πράξη που βρίσκεται στη μεσότητα.
Άλλωστε με τη φρόνηση το λογικό μέρος της ψυχής καθοδηγεί το μετέχον του αλόγου και του λόγου μέρος της (τό ἐπιθυμητικόν), δηλαδή, τις επιθυμίες τις ορμές και τον τρόπο εκδήλωσης των συναισθημάτων.
“Η ευτυχία του ανθρώπου (εὐδαιμονία), που αναγνωρίζεται και εδώ ως ο ύψιστος σκοπός (τέλος) κάθε προσπάθειας, εξαρτάται βέβαια ως ένα βαθμό και από την τύχη⋅ είναι ολοκληρωμένη μόνο όταν προσθέσει την εύνοιά της και η τύχη. Αλλά η ηθική ασχολείται μόνο με ό,τι βρίσκεται στη δική μας δικαιοδοσία (τα ἐφ’ ἡμῖν), μόνο με εκείνη την ευτυχία που κατακτά ο άνθρωπος με τη δική του δραστηριότητα (πρακτόν αγαθόν). Εκείνο όμως που κάνει ευτυχισμένο το κάθε ον είναι το ξεδίπλωμα της δικής του φύσης και η ανάπτυξη της δραστηριότητας που του προσιδιάζει⋅ επομένως ο άνθρωπος γίνεται ευτυχισμένος από το Λόγο. Σύμφωνα με αυτά, αρετή του ανθρώπου είναι η διαγωγή (ἕξις) που τον κάνει ικανό να ασκήσει την έλλογη δραστηριότητά του. {…}
Οι ηθικές αρετές γεννιούνται από την αγωγή της βούλησης, με την οποία ο άνθρωπος εθίζεται να πράττει σύμφωνα με τη σωστή γνώση (φρόνησις – ορθός λόγος). Κάνουν τον άνθρωπο ικανό, όταν αποφασίζει για κάτι, να ακολουθεί τον πρακτικό λόγο, δηλαδή τη γνώση του ορθού. {…}
Επειδή η ηθική αρετή γενικά συνδέεται με τις έμφυτες τάσεις, τη γνώση και τον εθισμό, οι επιμέρους αρετές διακρίνονται ανάλογα με τις διαφορετικές συνθήκες ζωής στις οποίες αναφέρονται. Ο Αριστοτέλης όμως δεν έδωσε ένα σύστημα αρετών, αλλά πραγματεύτηκε τις επιμέρους αρετές με περιεκτικό και γεμάτο ευαισθησία τρόπο. Η γενική αρχή του είναι ότι η έλλογη γνώση βρίσκει παντού στις παράλογες ακρότητες προς τις οποίες τείνουν οι φυσικές ορμές, τη σωστή μεσότητα. Έτσι, ανδρεία λ.χ. είναι η σωστή μέση κατάσταση ανάμεσα τη δειλία και στο παράτολμο θάρρος. Ιδιαίτερα διεξοδικά ασχολήθηκε με τη φιλία, που είναι η κοινή τάση προς κάθε καλό και ωραίο, και με τη δικαιοσύνη, που είναι το θεμέλιο της πολιτικής συμβίωσης.” “ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ WINDELBAND- HEIMSOETH Μετάφραση: Σκουτερόπουλος, Ν. ΜΙΕΤ” σελ. 173-175 τ. 1
3. Μία από τις κυρίαρχες αξίες της αρχαιοελληνικής κοινωνίας ήταν η έννοια του μέτρου, της αποφυγής των ακροτήτων. Χαρακτηριστικά είναι τα ρητά μέτρον ἄριστον και μηδὲν ἄγαν. Εκτιμάτε ότι ο Αριστοτέλης στην ηθική του διδασκαλία πρωτοτυπεί συγκριτικά με αυτήν την αξία;
Οι Έλληνες έτρεφαν μεγάλη εκτίμηση για τη σοφία. Στον Όμηρο και τους μεταγενέστερους ποιητές σοφός ήταν ο άνθρωπος που γνώριζε καλά μια τέχνη, έναν συγκεκριμένο χώρο δημιουργίας ή δράσης, όπως τη χρήση του πηδαλίου, την κατασκευή αγγείων, τη θεραπεία ασθενειών ή τη σύνθεση ποιημάτων. Σοφία ήταν η εξειδικευμένη και πρακτική γνώση. Όταν επρόκειτο για αποφάσεις, ο σοφός διέκρινε το νόημα των περιστάσεων καλύτερα από τους άλλους και πρότεινε λύσεις ευφυείς και αποτελεσματικές: έβρισκε, όπως έλεγαν, περάσματα μέσα στο σφιχτό δίχτυ της αναγκαιότητας.
Αυτή η έννοια της πρακτικής σοφίας αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά την ύστερη αρχαϊκή εποχή και πήρε σημασία πολιτική. Ένας κατάλογος Επτά Σοφών καταρτίστηκε αργότερα και περιλάμβανε άνδρες με ιδιαίτερη πολιτική οξυδέρκεια. Τέτοιοι ήταν ο Αθηναίος Σόλων, ο Περίανδρος της Κορίνθου, ο Μυτιληναίος Πιττακός, ο Λίνδιος Κλεόβουλος (από τη Ρόδο), ο Βίας από την Πριήνη και ο Λακεδαιμόνιος Χίλων. Όλοι τους είχαν συμβάλει στην αντιμετώπιση των πολιτικών και κοινωνικών αδιεξόδων της εποχής και της πόλης τους.
Στην κατάρτιση του καταλόγου των Επτά Σοφών δόθηκε μέριμνα να αντιπροσωπεύεται ολόκληρη η επικράτεια του ελληνισμού. Ο αριθμός επτά ήταν συμβολικός. Το κοινό χαρακτηριστικό της σκέψης και της δράσης τους ήταν η μετριοπάθεια. Οι άνδρες αυτοί συνειδητοποίησαν ότι κάθε δράση προκαλεί αντίδραση, κάθε ενέργεια προς τη μια κατεύθυνση γεννά αντίρροπη δύναμη με αντίθετη φορά, κάθε κέρδος έχει το ισόποσο τίμημά του. Αυτός ήταν ο νόμος της Ανάγκης. Στις πολιτικές αποφάσεις που πήραν και στους νόμους που συνέταξαν οι σοφοί της αρχαϊκής εποχής προσπάθησαν να βρουν και να εφαρμόσουν δυναμικές ισορροπίες: καταστάσεις στις οποίες ο νόμος της Ανάγκης δεν θα είχε καταστροφικές συνέπειες για το κοινωνικό σώμα. Το εκκρεμές δεν μπορούσε να σταματήσει. Μπορούσε όμως το πεδίο του να περιοριστεί. Έτσι αναγνώρισαν τη σημασία του μέτρου. Τα διδάγματά τους αναγράφηκαν στο μαντείο των Δελφών και αποτέλεσαν το μέγιστο μάθημα του Απόλλωνος για τους θνητούς: «Τίποτε μην κάνεις υπερβολικό», «Το μέτρο είναι ο καλύτερος οδηγός», «Είσαι τόσο σίγουρος ώστε να δίνεις εγγυήσεις; Στη γωνιά παραμονεύει η πτώση σου.»
Η υπερβολική αυτή έμφαση στο μέτρο και τη μετριοπάθεια δεν αποσκοπούσε στην ανάσχεση του πρακτικού δυναμισμού. Πάντοτε οι επιχειρήσεις περικλείουν κινδύνους και πάντοτε το μέλλον είναι πιο αβέβαιο όταν πατάς σε ξένη γη. Οι Έλληνες το γνώριζαν πολύ καλά αυτό από τη μυθική εκστρατεία στην Τροία και την εποχή του πρώτου αποικισμού. Ο τονισμός της αξίας του μέτρου προειδοποιούσε για τον κίνδυνο που κρύβεται μέσα στην επιτυχία. Ήταν η φρόνιμη αντίδραση των σοφών στην παθιασμένη έφεση για υπεροχή, που χαρακτήριζε ολόκληρη την αρχαϊκή εποχή. Το πιο γνωστό ρητό του δελφικού Απόλλωνα, Γνῶθι σαυτόν, σήμαινε αρχικά «γνώριζε ότι είσαι θνητός». Οι Επτά Σοφοί θέλησαν να περιορίσουν την ὕβριν, την αλαζονική συμπεριφορά που συνεπάγεται η επιτυχία και να προειδοποιήσουν για τις καταστροφικές συνέπειες που φέρνει η λήθη της ανθρώπινης κατάστασης, η ἄτη. Οι ίδιοι οι θεοί φθονούν -πίστευαν- όσους πλησιάζουν υπερβολικά τη δική τους ατελεύτητη και άμοχθη ευδαιμονία και τους εκδικούνται στέλνοντας τη νέμεσιν. Οι θνητοί έπρεπε δυστυχώς, τις περισσότερες φορές, να πάθουν για να μάθουν ότι δεν είναι παντοδύναμοι.
Δ. Ι. Κυρτάτα και Σπ. Ι. Ράγκου : «Η Ελληνική Αρχαιότητα: Πόλεμος – Πολιτική – Πολιτισμός σελ. 112-113) ΤΟ ΒΗΜΑ / www.greek-language.gr/
Για τον Αριστοτέλη η ύψιστη αρετή του πολίτη είναι η «φρόνηση». Η φρόνηση είναι διανοητική αρετή, συνίσταται στην ικανότητα του ατόμου να διαχωρίζι με ορθή κρίση τη σωστή από τη λανθασμένη πράξη, το καλό από το κακό. Δεν ταυτίζεται με την έγκυρη γνώση(την επιστήμη), γιατί έχει άμεση σχέση με την ανθρώπινη πρακτική, και επομένως εμπεριέχει κάτι το μερικό και περιπτωσιακό. Είναι η εύστοχη εκτίμηση των περιστάσεων. Η αριστοτελική φρόνηση θυμίζει το δελφικό «μηδέν ἄγαν» ή την σωκρατική τέχνη του βίου: κατευθύνει την ανθρώπινη συμπεριφορά συλλαμβάνοντας σε κάθε περίσταση το σωστό μέτρο, προσφέρει ένα κριτήριο σωστού προσανατολισμού στη ζωή. Β. Κάλφας και Γ. Ζωγραφίδης «Αρχαἰοι Ἐλληνες φιλόσοφοι σελ. 155-156» ΤΟ ΒΗΜΑ
Σύμφωνα με τα παραπάνω η έννοια του μέτρου αποτελούσε κύριο στοιχείο του άγραφου ηθικού κώδικα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Αυτή την κυρίαρχη έννοια που προστάτευε τον άνθρωπο από την ύβρι και την υπέρβαση των ανθρώπινων μέτρων, ο Αριστοτέλης την συστηματοποίησε και την ενέταξε στην συλλογιστική του προσπάθεια που στόχο είχε να ορίσει την έννοια της αρετής.
