ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 13 Η ηθική αρετή και η ηθική πράξη: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 1.5-8, 1103b2-25 Απαντήσεις στις Ενδεικτικές Δραστηριότητες

Ενδεικτικές Δραστηριότητες

Α. Τι λέει το κείμενο;

1. Ποια είναι η επιδίωξη των νομοθετών; Με ποιο κριτήριο αξιολογούνται τα πολιτεύματα;

Αφού γίνεται ηθικός, όποιος πράττει ηθικές πράξεις, γι’ αυτό και οι νομοθέτες θεσπίζουν νόμους και συγκροτούν πολιτειακούς θεσμούς με αποκλειστικό στόχο την ηθικοποίηση των πολιτών. Τα πολιτεύματα  λοιπόν διαφέρουν μεταξύ τους στον βαθμό κατά τον οποίο επιτυγχάνουν τον παραπάνω στόχο, δηλαδή με το ένα πολίτευμα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο στην αρετή και με το άλλο λιγότερο.  Είναι φανερό ότι στο χωρίο το οποίο μας απασχολεί, ο Αριστοτέλης δεν μιλά για καλά ή κακά πολιτεύματα˙ όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες, όλα τα πολιτεύματα  είναι καλά, αφού  όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους πολίτες τους ενάρετους˙ αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς τον βαθμό τελειότητας: και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην περιοχή του κακού˙ το ένα πολίτευμα βοηθά περισσότερο τους πολίτες να ασκηθούν με τον σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής, ώστε να γίνουν κάτοχοι της, το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο με λιγότερη επιτυχία. Η διάκριση δηλαδή των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και κατώτερα (φαῦλα)γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσουν την αρετή.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι μια τέτοια διαπαιδαγώγηση είναι έργο της πόλης το οποίο συντελείται με το νομοθετικό έργο και τον σωφρονισμό. Είναι λοιπόν έργο του πολιτικού και του νομοθέτη να διασφαλίσει την αρετή των συμπολιτών του και κατ’ επέκταση την ευτυχία του, από τη μια, οργανώνοντας μια πόλη όπου οι πολίτες θα μπορούν πράγματι να εκπαιδεύονται έτσι ώστε να γίνονται ενάρετοι, και από την άλλη, διασφαλίζοντας μέσα στην πόλη τη δυνατότητα του ελεύθερου χρόνου που θα επιτρέπει στους φιλοσόφους να ζήσουν τη θεωρητική ζωή. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης δεν ονειρεύεται να θεμελιώσει μια προσωπική, ατομική ηθική δίχως σχέση με την πόλη, αλλά ακριβώς στους πολιτικούς και τους νομοθέτες απευθύνεται – στα Ηθικά Νικομάχεια-, τη δική τους κρίση να διαμορφώσει περιγράφοντας τους τις διαφορετικές όψεις της αρετής και της ευτυχίας του ανθρώπου, για να μπορέσουν να νομοθετήσουν με τρόπο τέτοιο που να δίδει τη δυνατότητα στους πολίτες να ασκούν την ενάρετη ζωή και, σε ορισμένους προνομιούχους, να ασκούν τη φιλοσοφική ζωή.  (Pierre Hadot «Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία σελ. 128-129 εκδ. ΙΝΔΙΚΤΟΣ).

2. Πώς αποδεικνύεται από τον φιλόσοφο ότι αυτό που συμβαίνει με την εκμάθηση των τεχνών συμβαίνει κατ’ αναλογία και με την κατάκτηση των αρετών;

Η δεύτερη παράγραφος εισάγεται με τις λέξεις ούτω δη και για να δηλώσει την ομοιότητα και την αναλογία που υπάρχει ανάμεσα στην εκμάθηση των τεχνών και στην κατάκτηση των αρετών.

Η ομοιότητα βρίσκεται στο ότι, όπως στις τέχνες απαιτείται η άσκηση στην κιθαριστική (κιθαρίζειν) και στην οικοδομική (οικοδομείν) με βάση όμως τους κανόνες και τον τρόπο που ορίζει ο διδάσκων,  ώστε να προκύψει ικανός οικοδόμος (εὖ οἰκοδομεῖν ⇒ ἀγαθοί οἰκοδόμοι), έτσι και στις αρετές πρέπει να προηγηθούν οι πράξεις (δίκαια πράττοντες ⇒ δίκαιοι γινόμεθα) οι οποίες θα πρέπει να είναι επιλεγμένες ελεύθερα, να είναι σταθερές και να έχουν συγκεκριμένο στόχο. (Μπορούμε εδώ να σημειώσουμε ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το ρήμα γίγνομαι  και όχι το ρήμα εἰμί, για να τονίσει ότι οι αρετές αποκτώνται δια του εθισμού και ότι δεν είναι έμφυτες).

Η σημασία της πράξης φαίνεται από την επανάληψη του ρήματος πράττω (πράττοντες) σε ενεστώτα τονίζοντας την διάρκεια και την επιμονή και σταθερότητα των ορθών πράξεων και ορθού ήθους.

Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Πώς το παράδειγμα των νομοθετών και των τεχνιτών βοηθά τον Αριστοτέλη να ενισχύσει τη θέση του ότι η αρετή αποκτάται μέσω εθισμού;

Ο Αριστοτέλης στην α’ παράγραφο συνεχίζει την προσπάθεια του να αποδείξει ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη. Στο συγκεκριμένο σημείο αντλεί ένα επιχείρημα από την οργάνωση της πόλης και τους νομοθέτες οι οποίοι συντάσσουν τη νομοθεσία με τη λογική ότι οι νόμοι έχουν παιδαγωγική αξία και με τον εθισμό στοχεύουν να ηθικοποιήσουν τους πολίτες. Αν η αρετή ήταν έμφυτη τότε η προσπάθεια αυτή θα ήταν ανόητη και μάταιη.

Στην ίδια λογική υπακούει και η αναφορά στην κιθαριστική και οικοδομική τέχνη για την εξάσκηση των οποίων χρειάζεται ο διδάσκαλος, αυτός που θα δείξει στους εκπαιδευόμενους το εὖ κιθαρίζειν και το  εὖ οικοδομεῖν. Αν η τέχνική ικανότητα ήταν κάτι έμφυτο, δεν θα χρειαζόταν ο δάσκαλος. Το ίδιο ισχύει και για την αρετή, όπως καθαρά δηλώνει ο Αριστοτέλης.

ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται: ο εθισμός οδηγεί στην απόκτηση (γίνεται) της αρετής ή στον εκφυλισμό της (φθείρεται). Η ποιότητα του εθισμού είναι ο βασικός παράγοντας που καθορίζει την κατάκτηση ή όχι της αρετής: ο ποιοτικός εθισμός οδηγεί στην αρετή,  ο ακαθοδήγητος και χωρίς τον σωστό προσανατολισμό  στην φθορά της.

«Στην πραγματικότητα ο Αριστοτέλης θέλει εδώ να τονίσει: α) Αν οι πολίτες γίνονται αγαθοί ασκούμενοι με συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς με την βοήθεια των νόμων του νομοθέτη τους, θα πει ότι την αρετή τους οι πολίτες δεν την έχουν φύσει αλλά ότι αυτή είναι αποτέλεσμα εθισμού =άσκησης. β) Πάλι με τον εθισμό = την άσκηση στο ακριβώς αντίθετο αποκτά κανείς την ακριβώς αντίθετη του αγαθού ιδιότητα = «γίνεται» κακός (κακός κιθαριστής, κακός οικοδόμος-κακός πολίτης)˙ κακός «γίνεται» κανείς πάλι με την επανάληψη συγκεκριμένων τρόπων συμπεριφοράς.» (Δ. Λυπουρλής «Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια» ΤΟ ΒΗΜΑ τ. 1 σελ. 307)

2. Σε ποιες περιοχές της ανθρώπινης πράξης και συναισθηματικής εκδήλωσης αναπτύσσονται μέσω του εθισμού πάγιες συμπεριφορές που επιδέχονται ηθική αξιολόγηση και χαρακτηρίζουν αντίστοιχα τον φορέα τους;

3. Γιατί ο φιλόσοφος αποδίδει καθοριστική σημασία στη νεανική ηλικία, όσον αφορά τη διαμόρφωση του χαρακτήρα;

«Τη μεγάλη σημασία που έχει η αγωγή και η παιδεία ο Αριστοτέλης είχε πολλές φορές την ευκαιρία να την τονίσει. Στα Ηθικά Νικομάχεια βλ. π.χ. τα ακόλουθα χωρία:

ΙΟ95 a 2 Ἕκαστος δὲ κρίνει καλῶς ἃ γινώσκει, καὶ τούτων ἐστὶν ἀγαθὸς κριτής. καθ᾿ ἕκαστον μὲν ἄρα ὁ πεπαιδευμένος, ἁπλῶς δ᾿ ὁ περὶ πᾶν πεπαιδευμένος. (= «ο καθένας κρίνει σωστά τα πράγματα που ξέρει, και είναι αυτών των πραγμάτων καλός κριτής. Ο άνθρωπος λοιπόν που έχει εκπαιδευθεί σε ένα συγκεκριμένο θέμα είναι καλός κριτής αυτού του θέματος, και αυτός που έχει δεχθεί μια γενική παιδεία είναι γενικά ένας καλός κριτής»),

ΙΙ72 a 20-23 διὸ παιδεύουσι τοὺς νέους οἰακίζοντες ἡδονῇ καὶ λύπῃ· δοκεῖ δὲ καὶ πρὸς τὴν τοῦ ἤθους ἀρετὴν μέγιστον εἶναι τὸ χαίρειν οἷς δεῖ καὶ μισεῖν ἃ δεῖ. (=«γι’ αυτό και η αγωγή των νέων κυβερνιέται με το πηδάλιο της ηδονής και της λύπης˙ κατά την κοινή, άλλωστε, αντίληψη το να μάθουμε να χαιρόμαστε με τα πράγματα με τα οποία πρέπει να χαιρόμαστε και να μισούμε τα πράγματα που πρέπει να μισούμε έχει πολύ μεγάλη σημασία για τη διαμόρφωση της ηθικής αρετής»).

Στο θέμα, βέβαια, αυτό ο Αριστοτέλης ακολουθούσε από κοντά τις διδασκαλίες του Πλάτωνα, οι αντιλήψεις όμως αυτές ήταν, θα έλεγε κανείς, πολύ πλατιά απλωμένες στον αρχαίο κόσμο.» (Δ. Λυπουρλής «Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια» ΤΟ ΒΗΜΑ τ. 1 σελ. 308-9)

Η παιδευτική επίδραση ασκείται στους νέους, γιατί σε αυτή την ηλικία μπορεί ευκολότερα να σχηματισθούν και να παγιωθούν οι ορθές ἕξεις.

Η εκπαίδευση παρέχεται στις μικρές και νεαρές ηλικίες, γιατί η αδιαμόρφωτη και εύπλαστη ψυχή των νέων μπορεί να οδηγηθεί στην απὀκτηση καλών έξεων με βάση ηθικές και πολιτικές αξίες που θα οδηγήσουν στην ευδαιμονία.

Οι έξεις είναι πιο δύσκολο να διαμορφωθούν σε μεγάλη ηλικία, γιατί τότε θα πρέπει να ξεριζωθούν οι τυχόν κακές έξεις που έχει ως τότε υιοθετήσει ο άνθρωπος και ύστερα να ενσωματωθούν στην ψυχή του οι αγαθές έξεις. Αυτή η διαδικασία είναι πιο δύσκολη και γι’ αυτό ατελέσφορη πολλές φορές.