Κάθε φορά που ανοίγω τον υπολογιστή, εδώ στο νησί, για ανάγνωση εφημερίδων, πέφτω σε κάποιο άρθρο για την επιδημία της μοναξιάς. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να κάνεις λόγο για την απομόνωση συντάσσοντας ένα κείμενο για άλλο θέμα, χωρίς καν να χρειαστεί να αναφέρεις ότι η κοινωνική απομόνωση αυξάνει κατά 25% το ρίσκο κάποιος να πεθάνει από αυτήν την επόμενη δεκαετία. Διαβάζω για τον εθισμό στα κινητά και στις εφαρμογές που λειτουργούν σαν καταπακτή για τις κοινωνικές συναναστροφές, για το περιοριστικά υψηλό κόστος διαβίωσης, για τα υψηλά ποσοστά διαζυγίων, για τα εξίσου υψηλά ποσοστά όσων, νέων, επιλέγουν τη μη τεκνοποίηση αλλά και το υψηλό πλέον προσδόκιμο ζωής, ένας θρίαμβος ιατρικός που δεν έχει συνυπολογίσει πως μοιάζει μια μακριά διαδρομή χωρίς συντροφιά.

Κι αν όλα αυτά τα αντιστρέφαμε, θα μπορούσαμε κάλλιστα να διαβάζουμε για την άλλη όψη του νομίσματος, τις επαφές και τη φιλία, που αφενός είναι πιο ευχάριστα, αφετέρου ίσως θα έπρεπε να είναι στο επίκεντρο γιατί στο εξής θα βασιζόμαστε για υποστήριξη, όλο και παραπάνω, στη μικρή κοινότητα των φίλων μας. Αυτά σκεφτόμουν παρατηρώντας τα δύο άκρα, την ηλικιακή ομάδα που βρίσκεται ο έφηβος γιος μου και την όγδοη δεκαετία που διανύουν οι γονείς μου. Οι τελευταίοι έχουν διαπιστώσει την ευαλωτότητα του ανθρώπινου σώματος, έχουν αποχαιρετίσει φίλους και η σιωπή, ό,τι μένει, είναι σπαρακτική. Αποκαρδιωτική είναι επίσης η αντικατάσταση των φίλων από την τεχνητή νοημοσύνη, η τελευταία τάση, όπως ενημερώνομαι από τους δεκαπεντάχρονους. Η μοναξιά και των δύο ηλικιακών ομάδων είναι μοιραία, αν και όχι το ίδιο ραγδαία. Οι «φίλοι» της ΑΙ αυξάνουν τη μοναξιά, καθώς ούτε τα chatbots, ούτε, ακόμη, τα παιδιά έχουν προλάβει να αναπτύξουν μυς, τους συναισθηματικούς μυς, που απαιτούν η επαφή και η συνομιλία με πραγματικούς ανθρώπους.

Και η γνώση της συνομιλίας είναι τόσο βασική, θα μου πείτε, αλλά καθόλου δεδομένη. Σύμφωνα με την έρευνα του περιοδικού «Τhe week», το ένα τέταρτο των οικογενειών δεν μιλούν μεταξύ τους στα γεύματα. Και ένα απίθανο 77% τοποθετεί το κινητό τηλέφωνο πάνω στο τραπέζι την ώρα του γεύματος. Και αυτά, φανταστείτε, είναι τα πορίσματα από τις οικογένειες με τα κοινά γεύματα. Η συνομιλία εξασκείται ακόμη και με τους αγνώστους που διασταυρωνόμαστε στη καθημερινότητά μας. Ενώ συνήθως εστιάζουμε στις «στενές σχέσεις», οι ψυχολόγοι επιμένουν να μην υποτιμάμε ακόμη και την «ελάχιστη κοινωνική διάδραση», που είναι ικανή να προσφέρει μεγάλη ικανοποίηση. Το βάθος των συζητήσεων και το βάθος των σχέσεων, το έχω διασταυρώσει, δεν πάνε πάντα χέρι χέρι, υπάρχουν σύντομες κουβέντες με περίσσεια αυθεντικότητα και έμπλεες νοήματος.

Ο αυθορμητισμός για μια σύντομη τυχαία συνομιλία είναι μια καλή επικοινωνιακή άσκηση, κάποιες φορές χρειάζεται να «ακούμε» όχι για να απαντήσουμε, απλώς για να «καταλάβουμε». Είναι μια ταπεινή υπόμνηση ότι υπάρχει, εκεί έξω, εκτενής εσωτερικός κόσμος και διαφορετικές οπτικές γωνίες. Είναι και μια καλή υπενθύμιση για το πώς μοιάζουμε εκτός πλαισίου και αφιλτράριστα. Χρειαζόμαστε όμως το βαθύτερο δέσιμο, τις φιλίες και τους οικογενειακούς δεσμούς. Την οικογένεια τη βρίσκεις και προϋποθέτει αρκετή καλή τύχη και κάμποση υπομονή, κατά την άποψή μου. Τους φίλους δεν τους βρίσκεις, τους κάνεις. Δεν είμαι σίγουρη ότι μπορώ να δώσω έναν ορισμό της φιλίας. Είναι περισσότερο ένστικτο, αίσθηση, τόνος, ρυθμός.

Μεταξύ των παραπάνω ηλικιακών ομάδων που ανέφερα, η ζωή συμβαίνει. Αλλάζουμε χώρες, αλλάζουμε συντρόφους, αλλάζουμε αντικείμενο εργασίας. Ερχονται αναποδιές, απώλειες, ξαφνικοί θάνατοι. Τα κοινωνικά μοτίβα, στη Δύση, μεταβάλλονται. Οι ζωές μας έχουν πάψει να οργανώνονται αποκλειστικά γύρω από την ιδέα της πυρηνικής ομάδας, οι οικογένειες όλο και συρρικνώνονται ή ζουν μακριά, τα διαζύγια αυξάνονται και οι φίλοι παίρνουν τον ρόλο των βιολογικών μελών μιας οικογένειας. Και έτσι, αυτό που μας απομένει είναι οι πιο φιλελεύθερες των δεσμών, οι φιλίες.

Η πραγματική συμφωνία που κάνουμε με τους φίλους μας είναι μια δέσμευση προθυμίας, ακόμη κι αν έχουμε απογοητεύσει, ακόμη κι αν έχουμε απογοητευθεί, να συνεχίζουμε με μικρές πράξεις να προσπαθούμε.

Διάβασα κάτι που μου άρεσε και σας το μεταφέρω. «Οι φιλίες μας έχουν έναν ξεχωριστό ρόλο ανάμεσα στις υπόλοιπες στενές μας σχέσεις. Ο γάμος και η οικογένεια είναι θεσμικές σχέσεις θωρακισμένες από όρκους, υποχρεώσεις, οικονομικές και νομικές συνδιαλλαγές. Αλλες σχέσεις, μεταξύ φοιτητών και καθηγητών ή μεταξύ αφεντικών και υπαλλήλων είναι οριοθετημένες από κάποιους κανόνες. Οι φιλίες δεν είναι έτσι. Οι υποχρεώσεις δεν είναι ξεκάθαρες, οι ευθύνες ασαφείς».

Δεν υπάρχει προσχέδιο φιλίας, δεν είναι μια παγιωμένη κατάσταση, δεν υπάρχει πλάνο. Δεν γνωρίζουμε ούτε πότε ξεκινούν, ούτε πότε θα βαθύνουν, ούτε πότε τροποποιούνται, ούτε πότε φθίνουν χάνοντας τη ζωντάνια τους. Η κάθε φιλία είναι τόσο ιδιαίτερη, που πρέπει να εφεύρουμε τον τρόπο από την αρχή, απαιτεί επένδυση, προσοχή, χρόνο αλλά και τόση –άπειρη– εμπιστοσύνη. Είναι ένα βήμα στο άγνωστο με ό,τι αυτό φέρνει, υποσχέσεις και ελπίδα, καθήκοντα και ενοχές.

Η πραγματική συμφωνία που κάνουμε με τους φίλους μας είναι μια δέσμευση προθυμίας, ακόμη κι αν έχουμε απογοητεύσει, ακόμη κι αν έχουμε απογοητευθεί, να συνεχίζουμε με μικρές πράξεις να προσπαθούμε. Οχι να είμαστε τέλειοι φίλοι, αλλά επαρκώς παρόντες φίλοι. Είναι μια άσκηση επικοινωνίας προφανώς, αλλά και μια διαδικασία διαπραγμάτευσης με τον εαυτό μας, που μετατοπίζεται, μαθαίνει και μεταμορφώνεται.

Η Σιμόν Βέιλ είχε γράψει ότι η φιλία δεν είναι για να την αναζητούμε, να την ονειρευόμαστε, να την επιθυμούμε, είναι για να την εξασκούμε.

*Η κ. Ελεάννα Βλαστού είναι συγγραφέας και ζει στο Λονδίνο.

Στις 31 Οκτωβρίου 1984, μια είδηση συγκλόνισε την Πολωνία, που από τρία χρόνια βρισκόταν υπό καθεστώς στρατιωτικού νόμου: ο ιερέας Γέρζι Ποπιελούσκο βρέθηκε νεκρός, δολοφονημένος από τις δυνάμεις ασφαλείας του καθεστώτος. Ποιος ήταν ο ιερέας εκείνος και πώς και γιατί «έπρεπε» να πεθάνει;

Ο Ποπιελούσκο γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο 1947 και αφού τελείωσε το σχολείο, φοίτησε στο ιερατικό σεμινάριο της Βαρσοβίας. Μεταξύ 1966 και 1968 υπηρέτησε τη στρατιωτική θητεία του σε μια ειδική μονάδα, σκοπός της οποίας ήταν να αποτρέψει τους νέους άνδρες από το να γίνουν ιερείς. Κάθε ιερέας, από τη στιγμή που θα έμπαινε στο ιεροδιδασκαλείο μέχρι τον θάνατό του, αντιμετωπιζόταν ως εχθρός του κομμουνιστικού συστήματος και πράκτορας ενός ξένου κράτους, του Βατικανού. Μέσα στο υπουργείο Εσωτερικών υπήρχε ειδική διεύθυνση, το λεγόμενο Τμήμα 4, που ήταν αφιερωμένη στην παρακολούθηση της Καθολικής Εκκλησίας. Η σκληρή και ταπεινωτική μεταχείριση την οποία υπέστη δεν είχε καμία επίδραση στις πεποιθήσεις του Ποπιελούσκο, αφού, μετά την ολοκλήρωση της στρατιωτικής θητείας του, συνέχισε τις σπουδές του. Ωστόσο, οι επανειλημμένες τιμωρίες που υπέστη για την επιμονή του να μη γίνει λαϊκός επηρέασαν την υγεία του για το υπόλοιπο της ζωής του.

Εμπρακτη υποστήριξη της Αλληλεγγύης

Ο Ποπιελούσκο χειροτονήθηκε ιερέας από τον καρδινάλιο Στέφαν Βισίνσκι τον Μάιο του 1972. Ως νεαρός κληρικός υπηρέτησε αρχικά κοντά στη Βαρσοβία από το 1972 έως το 1975 και στη συνέχεια σε διάφορες ενορίες της πόλης, οι οποίες περιελάμβαναν αρκετούς εργάτες, καθώς και φοιτητές. Η καθοριστική στιγμή για την πολιτικοποίησή του ήρθε το 1980, όταν άρχισε να τελεί τις λεγόμενες «Λειτουργίες για την πατρίδα» στην ενορία του Αγίου Στανισλάου Κόστκα, σε ένα προάστιο της Βαρσοβίας. Οι λειτουργίες αυτές έγιναν σύμβολο πνευματικής αντίστασης κατά του κομμουνιστικού καθεστώτος, προσελκύοντας χιλιάδες ανθρώπους που αναζητούσαν ελπίδα και ηθική υποστήριξη από τις διώξεις που υφίσταντο, καθιστώντας έτσι τον Ποπιελούσκο γνωστό σε έναν πολύ ευρύτερο κύκλο πέραν της «στενής» ενορίας του.

Τον επόμενο χρόνο, ο Ποπιελούσκο προσκολλήθηκε στο εργατικό κίνημα, προσφέροντας ηθική συμπαράσταση στους απεργούς της Χαλυβουργίας της Βαρσοβίας. Στη συνέχεια συνδέθηκε με εργάτες και συνδικαλιστές του κινήματος της Αλληλεγγύης που αντιτάχθηκαν στο κομμουνιστικό καθεστώς, και έγινε ο εφημέριος της οργάνωσης. Ο Ποπιελούσκο άρχισε να οργανώνει και υλική φιλανθρωπική βοήθεια για οικογένειες των οποίων μέλη είχαν φυλακιστεί. Ως σθεναρός αντίπαλος του καθεστώτος, τα κηρύγματά του συνδύαζαν τις θρησκευτικές κατηχήσεις με πολιτικά μηνύματα, επικρίνοντας την κομμουνιστική κυβέρνηση, εκφράζοντας την αλληλεγγύη του προς τους πολιτικούς κρατούμενους και παρακινώντας τον κόσμο να διαμαρτυρηθεί. Αυτές οι λειτουργίες χαρακτηρίστηκαν τότε ως «δύο ώρες ελευθερίας». Το βασικό μήνυμα που εξέπεμπε ήταν ότι «το θεμελιώδες ζήτημα για την απελευθέρωση του ανθρώπου και του έθνους είναι η υπέρβαση του φόβου».

Αυτό το κήρυγμα ευθυγραμμιζόταν με τη διακήρυξη του Πάπα Ιωάννη Παύλου κατά την πρώτη επίσκεψή του ως Ποντίφικα στην Πολωνία το 1978, κατά την οποία είχε συμβουλεύσει δημοσίως το καθολικό εκκλησίασμα «μη φοβάστε» (υπονοώντας το κομμουνιστικό καθεστώς). Την περίοδο του στρατιωτικού νόμου (μετά τον Δεκέμβριο του 1981), η Καθολική Εκκλησία ήταν η μόνη δύναμη που μπορούσε να εκφράσει σχετικώς ανοιχτά τη διαμαρτυρία της, καθώς η τακτική τέλεση της Θείας Λειτουργίας παρείχε ευκαιρίες για δημόσιες συγκεντρώσεις στις εκκλησίες.

Στις «Λειτουργίες για την πατρίδα», το βασικό μήνυμα που εξέπεμπε ο Ποπιελούσκο ήταν ότι «το θεμελιώδες ζήτημα για την απελευθέρωση του ανθρώπου και του έθνους είναι η υπέρβαση του φόβου».

Τα κηρύγματα του Ποπιελούσκο μεταδίδονταν τακτικά από το Radio Free Europe (Ράδιο Ελεύθερη Ευρώπη) και έτσι έγιναν γνωστά σε όλη την Πολωνία για την ασυμβίβαστη στάση τους κατά του καθεστώτος. Μεταξύ 1982 και 1984, ο Ποπιελούσκο έκανε 26 «Λειτουργίες για την πατρίδα» στην ενορία του στη Βαρσοβία. Η δραστηριότητά του είχε μεγάλο αντίκτυπο και στις αρχές ασφαλείας του καθεστώτος, που τον στιγμάτισαν ως έναν από τους πλέον «επικίνδυνους» αντιπάλους. Χαρακτηριστικά, οι «Λειτουργίες για την πατρίδα» αναφέρονταν τότε ως «συνεδρίες μίσους» από τον κυβερνητικό εκπρόσωπο. Η δημοτικότητα των λειτουργιών αυξανόταν από μήνα σε μήνα, όπως και η δυσαρέσκεια του Κομμουνιστικού Κόμματος για τον νεαρό ιερέα. Στην Αρχιεπισκοπή της Βαρσοβίας και προσωπικά στον αρχιεπίσκοπο Γιόζεφ Γκλεμπ ασκήθηκε πίεση για να τον φιμώσουν. Ακολούθησε και κρατική καταστολή, καθώς πράκτορες παρακολουθούσαν συχνά τις λειτουργίες για να κρατούν σημειώσεις για το περιεχόμενο των κηρυγμάτων του και να παρατηρούν ποιοι παρευρίσκονταν σε αυτές.

Προηγήθηκαν τρεις προσπάθειες εξόντωσής του

Εδώ και αρκετές δεκαετίες επανέρχεται στην εκπαιδευτική πολιτική διαρκώς η συζήτηση σχετικά με το πόσο επίκαιρη είναι η μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στη σημερινή εποχή και ειδικότερα κατά πόσον τα πανεπιστήμια, που λειτουργούν με οικονομοτεχνικά κριτήρια, μπορούν να επωμιστούν την οικονομική επιβάρυνση να εκπαιδεύουν σε ακριβά εκπαιδευτικά ιδρύματα φοιτητές και φοιτήτριες που θα δυσκολευτούν να βρουν δουλειά στον τομέα των σπουδών τους ή να συμβάλουν τουλάχιστον με ουσιαστικό τρόπο στην κοινωνία και στο κρατικό οικοδόμημα. Σε τι ωφελεί η εκμάθηση μιας «νεκρής γλώσσας» κατά τον 21ο αιώνα;

Οι υπέρμαχοί της υποστηρίζουν ότι πρέπει κανείς να σπουδάσει Αρχαία Ελληνικά, ώστε να είναι σε θέση να διαβάσει τα κείμενα του Ομήρου και του Πλάτωνα από το πρωτότυπο ή διότι οι γνώσεις της αρχαίας ελληνικής γραμματικής βοηθούν στην εκμάθηση άλλων γλωσσών. Αλλά ποιος από εμάς διαβάζει όντως τον Ομηρο, τον Θουκυδίδη και τον Αριστοτέλη από το πρωτότυπο;

Ακόμη, είναι πραγματικά πειστικό το επιχείρημα περί λειτουργικότητας της εκμάθησης στην εποχή των αυτόματων μεταφραστικών εφαρμογών, μιας γενικευμένης κακής χρήσης της γλώσσας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μιας τάσης προς την επικράτηση μιας αγγλόφωνης μονοκρατορίας;

Τα Αρχαία Ελληνικά είναι μια δύσκολη γλώσσα με ιδιαίτερα πλούσιο λεξιλόγιο και τεράστια ποικιλομορφία. Οποιος θέλει να κατανοήσει αρχαία ελληνικά κείμενα πρέπει να καταβάλει μεγάλη προσπάθεια και να αφιερώσει πολύ χρόνο στην ετυμολογία, στο μέτρο, στη γραμματική, στο γλωσσικό ύφος και σε πολλά ακόμη. Ωστόσο, δεν πρέπει να ασχοληθεί μόνο με τη γλώσσα, αλλά και να εντρυφήσει στην καθημερινότητα της Αρχαίας Ελλάδας, να γνωρίσει και να κατανοήσει το ευρύτερο πλαίσιο της Ιστορίας και του πολιτισμού.

Μέσα από αυτή την επίπονη γνωστική διαδικασία, που συνεπάγεται μια βαθιά ενασχόληση με τη γλώσσα και τον πολιτισμό, οι σπουδαστές εντυπώνονται τους συσχετισμούς και τις λεπτομέρειες της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού και ως εκ τούτου αποκτούν μια καλή γνώση των θεμελίων της ευρωπαϊκής Ιστορίας και του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτή η γνώση έχει για μένα προσωπικά πολύ πρακτικά πλεονεκτήματα εδώ στην Ελλάδα: Για παράδειγμα, με βοηθάει το γεγονός ότι έχω εμπεδώσει το ιστορικό υπόβαθρο του ελληνικού τοπίου. Επίσης, δεν κάνω λάθη στην ορθογραφία της νεοελληνικής γλώσσας.

Είναι κυρίως ό,τι απορρέει από τη γνώση αυτή: η επιθυμία για πραγματικό διάλογο και η ακλόνητη πίστη στη νίκη του καλύτερου επιχειρήματος, η αυτοπεποίθηση για τον προσδιορισμό της ευρωπαϊκής μας ταυτότητας.

Αλλά και πέρα από την Ελλάδα, η γνώση της αρχαιότητας με βοηθάει να κατανοήσω καλύτερα το κοινωνικό πλαίσιο και τις λειτουργίες, για παράδειγμα, του θεάτρου, του πανεπιστημίου και των δημοκρατικών θεσμών και να αντιληφθώ καλύτερα τις διαχρονικές κοινές γραμμές που υπάρχουν στην Ευρώπη μας. Ακόμη και για ζητήματα καινοτομίας και συνεργασίας με τους γείτονές μας μαθαίνω από την Αρχαία Ελλάδα: όπως ο Θεόδωρος ο Σάμιος και ο Ροίκος κατασκεύασαν το Ηραίο της Σάμου αντλώντας τεχνικές γνώσεις από την Αίγυπτο, έτσι και οι Αραβες μετέφρασαν από τον 9ο αιώνα στη Βαγδάτη το σύνολο της ελληνικής επιστημονικής βιβλιογραφίας στα αραβικά.

Αυτό που προσωπικά θεωρώ το μεγαλύτερο επίτευγμα των μακροχρόνιων σπουδών μου στην ελληνική γλώσσα, δεν είναι η τεράστια γνώση που απέκτησα από την ανάγνωση ποιητών και στοχαστών, των οποίων οι ιδέες καθόρισαν τον κόσμο μας έως τη σημερινή εποχή και θα συνεχίζουν να τον καθορίζουν και στο μέλλον. Είναι κυρίως ό,τι απορρέει από τη γνώση αυτή: η αποστροφή για την ιδέα πως πρέπει να αντιδρούμε άμεσα σε κάθε νέα είδηση, η πεποίθηση ότι η γαλήνη, η καλά μελετημένη ενέργεια και η στρατηγική υπομονή οδηγούν πιο εύκολα στον στόχο, η επιθυμία για πραγματικό διάλογο και η ακλόνητη πίστη στη νίκη του καλύτερου επιχειρήματος, η αυτοπεποίθηση για τον προσδιορισμό της ευρωπαϊκής μας ταυτότητας και τέλος το αίσθημα εσωτερικής υπερηφάνειας και ικανοποίησης για τα μεγάλα πολιτιστικά επιτεύγματα της Ελλάδας για την Ευρώπη.

Μάθετε Αρχαία Ελληνικά!

*Ο κ. Αντρέας Κιντλ είναι πρέσβης της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην Ελλάδα.