Είναι ένας ποιητής με πυκνό και ισχυρό δημόσιο λόγο, μέσα από γραπτά κείμενα και προφορικές συνεντεύξεις, για ζητήματα όχι μόνο της τέχνης αλλά και της επικαιρότητας. Μια επιλογή μελετών και δοκιμίων του, δημοσιευμένων στη διάρκεια σχεδόν μιας πεντηκονταετίας, κυκλοφορεί τώρα στον τόμο Διαδρομές και διασταυρώσεις. Μελέτες και δοκίμια, 1977-2023 (εκδ. Κίχλη).

«Εχω πολλά κείμενα δημοσιευμένα και πριν από τη Μεταπολίτευση και μετά, και ξεχώρισα αυτά που αναφέρονται κυρίως σε προβλήματα της λογοτεχνίας, αλλά και της κοινωνίας» μου λέει όταν συναντιόμαστε ο Τίτος Πατρίκιος. Κάθεται στην αγαπημένη του θέση στο σαλόνι του στο Παγκράτι, με θέα τον Λυκαβηττό, και γύρω του απλωμένα βιβλία και σημειώσεις. Δύο άλλα βιβλία βρίσκονται ήδη στα σκαριά.

Τίτος Πατρίκιος. Διαδρομές και διασταυρώσεις. Μελέτες και δοκίμια, 1977-2023. Εκδόσεις Κίχλη, 2025, σελ. 318, τιμή 17 ευρώ

Ποίηση και δοκίμιο

Η επιλογή των δοκιμίων που δημοσιεύονται στον πρόσφατο τόμο αναδεικνύει έναν εξαιρετικά μεθοδικό και συγκροτημένο δοκιμιογράφο, τόσο στη σκέψη όσο και στην άρθρωση του λόγου. Είναι ένας λόγος που βρίσκεται στον αντίποδα του ποιητικού; «Ποίηση και δοκίμιο ίσως φαίνονται διαφορετικές πνευματικές δραστηριότητες, καμιά φορά και αντιφατικές, σε μένα όμως συνυπήρξαν. Από πολύ μικρός άρχισα να γράφω στίχους και από πολύ νέος άρχισα να γράφω κείμενα που αργότερα χαρακτηρίστηκαν δοκίμια. Από την άποψη αυτή, πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωσή μου έπαιξε το περιοδικό για νέους της εποχής, “Η Διάπλασις των Παίδων”.

Οι συνδρομητές του περιοδικού συναντιόντουσαν, έφτιαχναν συλλόγους και προσπαθούσαν μέσα στην Κατοχή να έχουν πνευματικές δραστηριότητες και να κάνουν διαλέξεις. Ετσι κι εγώ, από τη μια μεριά έγραφα στίχους κι από την άλλη μελετούσα λογοτεχνία. Πήγαινα κάθε πρωί στη βιβλιοθήκη του δήμου και μελετούσα τα κείμενα των λογοτεχνών και τα κείμενα των κριτικών, κυρίως του Παλαμά» απαντά, συνεχίζοντας: «Επομένως, οι δυο πνευματικές δραστηριότητες συμπορεύονταν αλλά και υλοποιήθηκαν ταυτόχρονα. Το πρώτο μου ποίημα δημοσιεύτηκε το καλοκαίρι του 1943 αλλά λίγο πριν, την άνοιξη της ίδιας χρονιάς, στο πλαίσιο της “Διαπλάσεως των Παίδων”, μπόρεσα να ολοκληρώσω με τη μορφή διάλεξης ένα κείμενo για τον Καρκαβίτσα που θαύμαζα πολύ. Η συνήθεια της μελέτης συνεχίστηκε στα πρώτα νεανικά χρόνια όταν βγάλαμε με άλλους φίλους την “Επιθεώρηση Tέχνης”».

Η ελευθερία της έκφρασης

Εδώ επιλέγει κείμενα της ώριμης ζωής του που έχουν πίσω τους τα βιώματά του της Κατοχής και της Αντίστασης. «Αν κάτι έχουν οι συγγραφείς να πάρουν και να δώσουν στην κοινωνία των πολιτών, αλλά και στην πολιτική δημοκρατία, είναι το δομικό εκείνο στοιχείο της δημοκρατίας που συνίσταται στην ελευθερία της έκφρασης» υπογραμμίζει στο δοκίμιό του με τίτλο «Ο συγγραφέας απέναντι και μέσα στην εξουσία», γραμμένο το 1984.

Είναι ισχυρή σήμερα η ελευθερία έκφρασης; «Και υπάρχει και διαρκώς πιέζεται, για να μην πω απειλείται», σχολιάζει, «γιατί, ενώ η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης σημαίνει την ταυτόχρονη ύπαρξη αντιθετικών απόψεων, από την άλλη πλευρά υπάρχει από κάθε οργανωμένη ιδεολογία η επιθυμία της επιβολής της δικής της άποψης με αποτελέσματα πάντοτε καταστρεπτικά. Στις πιο χαρακτηριστικές μορφές τους τα είδαμε τον προηγούμενο αιώνα, όταν καθεστώτα επέβαλαν και το περιεχόμενο που θα έχει κάθε μορφής τέχνη. Η χιτλερική Γερμανία καταδίκασε αυτήν που είχαν αποκαλέσει “εκφυλισμένη τέχνη”, όλη τη μοντέρνα τέχνη δηλαδή, και η τότε Σοβιετική Ενωση επέβαλε τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό σε κάθε έκφραση και εκδήλωση τέχνης».

Εξιστορεί ένα επεισόδιο στον Αη Στράτη, όταν ο Λουντέμης ζήτησε να παύσει η μετάδοση από το ραδιόφωνο της «Ιεροτελεστίας της Ανοιξης» του «φορμαλιστή» Στραβίνσκι. «Ηταν ένα περιστατικό που έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωσή μου, γιατί είχα από πρώτο χέρι το βίωμα του πώς μια μορφή τέχνης που ήτανε απαγορευμένη από μια εξουσία – την κομματική εξουσία, στην περίπτωση – δεν επιτρεπόταν να ακουστεί».

Ο συγγραφέας στην ηλεκτρονική εποχή

Σε άλλο του κείμενο σχολιάζει πόσο καταστρεπτική είναι η ακαριαία επικοινωνία τής ηλεκτρονικής εποχής που καταργεί όλα τα διαμεσολαβητικά επίπεδα ανάμεσα στον συγγραφέα, στο έργο και στον αναγνώστη που για να αναπτυχθούν χρειάζονται επαρκή χρόνο. Αυτά τα γραφόμενα του 2004 ισχύουν ακόμη περισσότερο σήμερα.

Αυτή η ακαριαία επικοινωνία «είναι μεγάλη απειλή για τη λογοτεχνία γιατί εμποδίζει την υλική, τη σωματική επικοινωνία. Επιμένω πάντα ότι ο ρόλος της ποίησης είναι να δημιουργεί επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους, όχι μόνο ανάμεσα στον ποιητή και στον αναγνώστη αλλά και ανάμεσα στους αναγνώστες. Από μια εποχή κι ύστερα παρομοιάζω την ποίηση με τις γέφυρες και τον ποιητή με τον γεφυροποιό. Οπως εκείνος, έτσι κι ο ποιητής φέρνει σε επαφή ανθρώπους που πριν διαβάσουν το ποίημα και το αναμεταδώσουν δεν επικοινωνούσαν».

Και η κριτική; Εχει αποδυναμωθεί στην ψηφιακή κοινωνία, όπως υποστηρίζουν κάποιοι; «Δεν νομίζω ότι έχει αποδυναμωθεί· έχει απλωθεί» λέει εκείνος. «Είναι πάντοτε ολοζώντανη και μακάρι να ασκείται όσο γίνεται πιο συστηματικά και να διαδίδεται όσο γίνεται περισσότερο, άσχετα αν είναι θετική ή αρνητική».

Προς επίρρωσιν της άποψης αυτής αφηγείται ένα προσωπικό περιστατικό, εξηγώντας πώς η αυστηρή, απορριπτική κριτική του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου στον σουρεαλισμό, με παραδείγματα, τον έκανε να αγαπήσει τη σουρεαλιστική ποίηση. «Μια αρνητική κριτική λειτούργησε σε μένα θετικά» καταλήγει.

«Με τίμησαν και με ευχαριστεί»

Σηκώνεται για να φέρει να με φιλέψει πουράκια σοκολάτας που προνοητικά τα έχει βάλει στο ψυγείο. Κοιτώ γύρω μου. Σε κάθε επιφάνεια του ευρύχωρου σαλονιού βρίσκονται τιμητικές πλακέτες. Από τη Βέροια και τα Μέγαρα, από τη Σίφνο, από τη Λακωνία, την Παλλήνη και η πιο πρόσφατη από τα Χανιά. Εχει αγαπηθεί και έχει τιμηθεί σε όλη την Ελλάδα.

«Ισως υπάρχει μια υπερβολή, δεν έχω πού να τις βάλω, αλλά δεν μπορώ να πω ότι με στενοχωρεί» λέει γελώντας. Πιο πρόσφατη τιμή η εκλογή του σε επίτιμο μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

«Δεν έχω κανένα παράπονο, με τίμησαν και με ευχαριστεί αυτό, χωρίς καμιά δική μου ανάμειξη και χωρίς να παρακαλέσω κανέναν. Ηταν μια τιμή που ήρθε ξαφνικά και πραγματικά με συγκίνησε» σχολιάζει. Είχε προηγηθεί η υποψηφιότητά του για την Εδρα της Ποίησης στην Ακαδημία το 2022, μια κρίση που κατέληξε άγονη. Δεν θέλει να επεκταθεί σχετικά με αυτό το περιστατικό, για το οποίο έγιναν τότε τόσα σχόλια. «Οταν θέτεις τον εαυτό σου υπό κρίση, παίρνεις και το ρίσκο να απορριφθείς» περιορίζεται να πει.

Ενα πράγμα θέλει πάντως να υπογραμμίσει ως παρατήρηση: «Η Ελλάδα είναι ίσως η μόνη χώρα στην Ευρώπη στην οποία οι ποιητές και οι λογοτέχνες δεν αμείβονται για τη δουλειά που κάνουν», για τη συμμετοχή τους σε εκδόσεις με δημοσιεύματα, σε εκδηλώσεις και φεστιβάλ με αναγνώσεις.

Θυμάται ένα άλλο περιστατικό, την πρώτη φορά που πήρε αμοιβή για συμμετοχή σε ποιητικό φεστιβάλ στην Ιταλία. «Μου έδωσαν μια αμοιβή που μου επέτρεψε να μείνω έπειτα 15 μέρες στην Ιταλία και να γυρίσω ένα σωρό μουσεία» εξηγεί.

Ετοιμάζει τώρα δύο άλλα βιβλία, έναν τόμο με προσωπογραφίες και τον τίτλο Ανθρωποι που γνώρισα και έναν δεύτερο τόμο δοκιμίων που αφορούν τον πολιτισμό και την πολιτική. Χειρόγραφα, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα κείμενα, αποκόμματα Τύπου βρίσκονται οργανωμένα σε μεγάλους φακέλους στο τραπέζι, στους καναπέδες, στις καρέκλες.

Γράφει πάντα με μαρκαδοράκι. Διατρέχω έναν φάκελο με αδημοσίευτα ποιήματα όπου κι ένα ποίημα-ωδή στον μαρκαδόρο. Οι περισσότεροι φάκελοι, σχεδόν όλοι, έχουν κόκκινο χρώμα. Γιατί; ρωτώ. «Γιατί μου αρέσει το κόκκινο» απαντά.