ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 10 Η αλληγορία του σπηλαίου: οι φιλόσοφοι – Απαντήσεις στις Ενδεικτικές δραστηριότητες (επιλογή)

Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Για ποιον λόγο η προσέγγιση του Αγαθού παρομοιάζεται με θέαση και ανάβαση (ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν); Μπορείτε να συνδυάσετε την απάντησή σας και με την πλατωνική θεωρία των Ιδεών;

α) θέαση : ἰδεῖν

Σύμφωνα με την έννοια της περιαγωγής η παιδεία θα βοηθήσει την ψυχή να στραφεί ολόκληρη προς το Αγαθό ώστε να το θεάται. Με αυτόν τον τρόπο γνωρίζει την αλήθεια και έτσι συνδέεται και αποκτά εμπειρία με το αληθινό Όν.

β) ανάβαση: ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν

Η επίτευξη της θέασης του Αγαθού μέσω της παιδείας απαιτεί πολύχρονη επίπονη και κοπιώδη προσπάθεια που πολλές φορές συνοδεύεται από θυσίες, όπως τη στέρηση υλικών αγαθών και κοινωνικά αποδεκτής ήρεμης ζωής.

Η ανηφορική αυτή πορεία αισθητοποιείται και μέσα στο μύθο, αφού ο πρώην δεσμώτης θα ακολουθήσει ανηφορική πορεία από το βάθος της σπηλιάς στην έξοδο προς το φως.

Σύμφωνα με την θεωρία των ιδεών έχουμε συνηθίσει, να θεωρούμε τα απτά αντικείμενα που μας περιβάλλουν ως πραγματικά ενώ δεν είναι. Ή μάλλον ενώ αυτά είναι απλώς «έκτυπα» και «είδωλα» – δηλαδή κακέκτυπα και λιγότερο πραγματικά ομοιώματα των αμετάβλητων και αιώνιων «ιδεών». Αυτές οι ιδέες, όπως τις ορίζει ο Πλάτων, είναι οι μόνιμες για μας πραγματικές, από τις οποίες κατασκευάζονται (με κάποιον τρόπο) ατελή και φθαρτά απτά αντίγραφα. Για παράδειγμα, κάθε καρέκλα, στον οικείο για μας κόσμο των αντικειμένων, είναι απλώς απομίμηση ή «σκιά» της ιδεατής καρέκλας.

Αυτές οι ιδεατές καρέκλες δεν αποτελούν για τον Πλάτωνα σχήμα λόγου, αλλά αντικείμενα περισσότερο «πραγματικά» από τις εγκόσμιες απομιμήσεις του, αφού είναι και τελειότερα και καθολικά. Επειδή όμως οι ατελείς αισθήσεις μας είναι «εκ παίδων» παγιδευμένες στον κόσμο των ειδώλων, είμαστε τυφλοί ως προς τον κόσμο των ιδεών. Το πνεύμα μας είναι δέσμιο των απομιμήσεων, τις οποίες έτσι εκλαμβάνουμε ως πραγματικότητα. Είμαστε φυλακισμένοι σε ένα σπήλαιο ειδώλων.

Εν τούτοις, δεν έχουν χαθεί τα πάντα, γιατί, μολονότι ο άνθρωπος είναι αλυσοδεμένος, η φιλοσοφία μπορεί να τον ελευθερώσει. Αρκεί μόνο να της το επιτρέψουμε και αυτή θα αναλάβει να μας τραβήξει έξω από την σπηλιά του ζόφου και της άγνοιας, προς το φως της αληθινής ύπαρξης. Αυτή είναι η ανάβαση από τον αισθητό κόσμο προς τον νοητό. Προς στιγμήν μπορεί να αποδοκιμάσουμε εκείνο που τότε θα δούμε, όντας προσκολλημένοι στην «πραγματικότητα» των αισθητών πραγμάτων και αρνούμενοι την αλήθεια των φιλοσοφικών ιδεατών. Αλλά, αργά ή γρήγορα, θα αρχίσουμε να βλέπουμε καθαρά και μάλιστα να προσεγγίζουμε την υπέρτατη ιδέα των ιδεών, η οποία είναι η ιδέα του αγαθού (αρετής). Φυσικά, ο Πλάτων, ως φιλόσοφος, ορίζει το αγαθό ως γνώση.

Με αυτό τον τρόπο συνδέεται η θέαση και η ανάβαση με την θεωρία των ιδεών.

2. Σε δύο σημεία του κειμένου γίνεται αναφορά στον εξαναγκασμό αφενός των φιλοσόφων, αφετέρου των πολιτών. Αφού τα εντοπίσετε, να σχολιάσετε τη θέση του Πλάτωνα και να προβληματιστείτε ως προς το σκεπτικό με το οποίο νομιμοποιεί τον εξαναγκασμό αυτό.

«Ἡμέτερον δὴ ἔργον, ἦν δ’ ἐγώ, τῶν οἰκιστῶν τάς τε βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι …. μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.»

Η παιδεία είναι η καθοδήγηση του θείου στοιχείου που ενυπάρχει στον άνθρωπο προς την αληθινή περιοχή του όντος και προϋποθέτει την αποκάθαρση της ψυχής από τις γήινες της επιθυμίες. Το έργο αυτό της αποκάθαρσης και της καθοδήγησης μόνο οι φιλόσοφοι που έχουν υψωθεί στην ενόραση του αγαθού μπορούν να το αναλάβουν. Γι’ αυτό δεν θα τους επιτραπεί να μείνουν στην μακαριότητα των θείων ενοράσεων τους, αλλά θα αναγκαστούν να κατέβουν στο σπήλαιο, δηλαδή στην ατελή πολιτεία των απαίδευτων,  να πάρουν στα χέρια τους την εξουσία και να γίνουν άρχοντες της.

Η άριστη πολιτεία έχει το δικαίωμα να ζητήσει αυτήν την υπηρεσία από τους φιλοσόφους, γιατί κι’ αυτή επιβλέπει και προστατεύει την ανάπτυξη της φιλοσοφικής τους ιδιοφυίας. Έπειτα από όλα αυτά η πόλη θα ευτυχίσει να έχει άρχοντες που δεν θα θεωρούν την άσκηση της αρχής ως μέσο για πλουτισμό και για εξυπηρέτηση των προσωπικών τους συμφερόντων, πράγμα που γίνεται στις υπάρχουσες πολιτείες αλλά ως θυσία και απαραίτητη υπηρεσία για την εξασφάλιση της κοινής για όλη την πόλη ευδαιμονίας. (Γεωργούλης Πολιτεία, σελ. LIII)

Στο συγκεκριμένο χωρίο υπολανθάνει  ο παρακάτω συλλογισμός:

Α’ Ό,τι συντελεί στην κοινή ευδαιμονία είναι δίκαιο

Β’ Ο εξαναγκασμός των φιλοσόφων συντελεί στην κοινή ευδαιμονία

ΑΡΑ Ο εξαναγκασμός των φιλοσόφων είναι δίκαιος.

Με αυτόν τον συλλογισμό απαντά ο Σωκράτης στην ένσταση του Γλάυκωνα ότι είναι άδικο για τους φιλοσόφους να τους εξαναγκάσουμε να ζουν χειρότερα, ενώ μπορούν να ζουν καλύτερα, δηλαδή να αναλάβουν διοικητικές μέριμνες ενώ μπορούν να απολαύσουν τη θέα του Αγαθού και του Είναι.

συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ

Σε αυτό σημείο του κειμένου ο Πλάτωνας αναφέρεται στην κοινωνική λειτουργία του νόμου, ο οποίος επιδιώκει στην συναρμογή των πολιτών είτε με την πειθώ, την διαλογική δηλαδή καθοδήγηση κάθε μέλους της πολιτείας, ώστε να αποδεχθεί τη θέση του μέσα στην πολιτεία που εξασφαλίζει και την ατομική και τη συλλογική ευδαιμονία μέσω της δικαιοσύνης και της αρμονίας.

Η “ανάγκη”, δηλαδή ο εξαναγκασμός και η βία θα χρησιμοποιηθούν προς εκείνους τους πολίτες που δεν έχουν αυτογνωσία, δεν γνωρίζουν δηλαδή τα όριά τους και αρνούνται να ενταχθούν, να λειτουργήσουν και να συνυπάρξουν αρμονικά με τα άλλα μέλη της κοινωνίας.

6. Το χρέος των φιλοσόφων

(ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ & ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ Ο.Π.Α.Σ. σελ. 252 -255)
α. Ποιοι είναι οι «φιλόσοφοι» που ο Πλάτων έχει στο μυαλό του; Σίγουρα δεν αναφέρεται στους γνωστούς στο αθηναϊκό κοινό φιλοσόφους, όπως οι σοφιστές και οι φυσικοί φιλόσοφοι σύμφωνα με το πρότυπο του Εμπεδοκλή και του Αναξαγόρα, αλλά στους φιλοσόφους που έχουν σχηματίσει μία ομάδα γύρω από τον ίδιο στην Ακαδημία. Η ομάδα αυτή προέρχεται από τους «Σωκρατικούς», αλλά διαφέρει λόγω της ιδιόρρυθμης μορφής της φιλοσοφικής της γνώσης, η οποία μάλιστα νομιμοποιείται με την επιδίωξή τους να κυβερνήσουν. Η γνώση αυτή αποτελείται από την επίγνωση ορισμένων αντικειμενικών και απόλυτων αξιών από άποψη ηθικής και πολιτικής (η δικαιοσύνη, το όμορφο, το καλό), δηλαδή από τις ιδέες ή τις μορφές που πρέπει να διαμορφώσουν τον σκοπό και τα θεμέλια της μεμονωμένης ηθικής δράσης και της πολιτικής της διάστασης. Σύμφωνα με τους Πλατωνικούς, οι αξίες αυτές δεν υπόκεινται στην υποκειμενική κρίση ενός ατόμου ή μίας
ομάδας, αλλά υπάρχουν αυτές καθαυτές, ανεξάρτητα από τη βούληση ατόμων ή πλειοψηφιών σε συνελεύσεις.
Vegetti, M. (2018), «Πλάτων», Storia della Filosofia a cura di Umberto Eco e Ricardo Fedriga,
μτφρ. Β. Πατίκα, Η Ιστορία της Φιλοσοφίας επιστημονική επιμέλεια Umberto Eco Ricardo
Fedriga τ.1. Αθήνα (Ελληνικά Γράμματα), σσ.242-244.

β. Επιβλητική εικόνα για τον δρόμο του ανθρώπου ο οποίος προχωρεί για να γνωρίση την αλήθεια της ύπαρξης, η παρομοίωση της σπηλιάς. Διακρίνονται 5 βαθμίδες. Οι τέσσερις πρώτες είναι παράλληλες με τους αναβαθμούς της γνώσης του ΣΤ΄ βιβλίου (εικασία, πίστις, διάνοια, νόησις) – α) μέσα στη σπηλιά βλέπουν μόνο σκιές – δόξα, β) απελευθέρωση από τα δεσμά – βλέπουν τη φωτιά, γ) έξω από τη σπηλιά βλέπουν τα πράγματα στο φως του ήλιου, δ) θέαση του ήλιου, της ιδέας του αγαθού, ε) ξαναγυρνούν φωτισμένοι στη σπηλιά για να απελευθερώσουν τους άλλους. Η επιστροφή αντιστοιχεί στην ηθική αναγκαιότητα, που  αναγκάζει το φιλόσοφο να περάσει από την ευτυχία του θεωρητικού βίου στον ενεργητικό
βίο της πολιτειακής ζωής. Οι δύο έννοιες που είναι αυστηρά χωρισμένες στη διανόηση του 5ου αιώνα, εμφανίζονται στον Πλάτωνα σε μιαν καινούρια ιδιότυπη σύνδεση. 
Lesky, Α. (1990), Geschichte der griechischen Literatur, μτφρ. Αγ. Τσοπανάκης, Ιστορία της
Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη (Κυριακίδη), σ. 733.

γ. Γι’ αυτό, η υποχρέωση του φιλοσόφου να αφιερώσει τα καλύτερα χρόνια της σταδιοδρομίας του στο τραχύ έργο της διακυβέρνησης, με όλες τις μικρές ή μεγάλες λεπτομέρειές του, αποτελεί απλώς την άλλη όψη της πεποίθησης ότι χωρίς «ηρωικό» χαρακτήρα δεν φτάνει κανείς στις ύπατες βαθμίδες της επιστήμης. Ο φιλόσοφος αποτελεί κατ’ ανάγκη ιεραπόστολο, ενεργεί ως ελάσσων Θεία Πρόνοια. Βάσει των Σωκρατικών αρχών, το Καλό έλκει στην υπηρεσία του όποιον το θεάται. Παράγοντας που καθιστά αποτελεσματικότερη
την κοινωνική δραστηριότητα των «φιλοσόφων» είναι ότι αυτή δεν επιδιώκεται ως αυτοσκοπός, όπως συμβαίνει σήμερα στην περίπτωση των καλοπροαίρετων αλλά ανιαρών εκείνων προσώπων που αναλαμβάνουν «κοινωνική δράση» σαν να γίνονται δακτυλογράφοι ή μηχανικοί.
Taylor, A. E. (1990), Plato: the man and his work, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, Πλάτων. Ο άνθρωπος και
το έργο του. Αθήνα (Μ.Ι.Ε.Τ.), σ. 344.

δ. Η εικόνα του σπηλαίου συμπυκνώνει το νόημα του αγώνα του ανθρώπου να λυτρωθεί από τα δεσμά της φαινομενικότητας, που τον κρατούν εγκλωβισμένο στην άγνοια και την πλάνη, και να ορθωθεί στο φως της αλήθειας. Η λύτρωσή του είναι δύσκολη, είναι μια συνεχής ανοδική και επίμοχθη πορεία γεμάτη δυσυπέρβλητα εμπόδια και αναγκασμούς. Σ’ αυτήν ωστόσο, ο φωτισμένος άνθρωπος γίνεται παιδευτής και συμπαραστάτης του άλλου στον αγώνα της απελευθέρωσής του. Ο φωτισμένος, αυτός που κατορθώνει να φτάσει στο φως της αλήθειας, αισθάνεται το χρέος να κατέβει και πάλι στο χώρο του δεσμωτηρίου, για να
γίνει με κίνδυνο της ζωής του ελευθερωτής των άλλων. Η πολιτεία είναι αυτός ο δεσμός, το χρέος της κατάβασης, ώστε οι δεσμώτες συμπολίτες να μπορέσουν να γίνουν κι αυτοί πολίτες της άνω πολιτείας, που τη φωτίζει το φως της αλήθειας. […] Ο φιλόσοφος φτάνοντας στο νοητικό αυτό ύψος, δεν περιορίζεται στη θεωρία της απόλυτης ομορφιάς,  καταυγασμένος από το μακάριο φως των ιδεών. Είναι ο ήρωας, που χωρίς να τρέφει καμιάν ιδιαίτερη αγάπη στην εξουσία, έχει βαθειά αίσθηση της αποστολής του, γι’ αυτό κατεβαίνει
στο σκοτεινό μέρος, για να ανυψώσει τους σκιαμαχούντες μέσα στις έκπτωτες πολιτείες από τον ύπνο τους στην εγρήγορση της αληθινής πολιτείας. Θυσιάζει σε μεγάλο βαθμό τη θεωρητική του ζωή για μία σκληρή ζωή πρακτικής αναμέτρησης με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει κυβερνώντας την πολιτεία.
Μιχαηλίδης, Κ. (1998), Πλάτων. Λόγος και Μύθος. Αθήνα (Παπαδήμας), σσ. 82, 87.

ε. Όσα λέγονται εδώ για την υπεροχή των φιλοσόφων και την καταλληλότητά τους να ασκήσουν κυβερνητικό έργο ανάγονται περισσότερο στην ηθική σφαίρα και στις αξίες που αυτοί έχουν ενστερνιστεί παρά στην καθαρή γνώση. Το κείμενο μας αφήνει την εντύπωση ότι το κέντρο βάρους πέφτει λιγότερο σε αυτή καθαυτή τη γνώση του αγαθού και περισσότερο στα ηθικά επακόλουθά της. Δεν διευκρινίζει πώς ακριβώς αυτή η απόλυτη γνώση σχετίζεται με τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Πιστεύω ότι η συνάφεια της ιδέας του Αγαθού με το «πολιτικό» περιεχόμενο του διαλόγου έρχεται ως φυσικό επακόλουθο του γεγονότος ότι για την ψυχή το άγγιγμα του Αγαθού αποτελεί την κατάληξη μιας μακράς γνωστικής διεργασίας που την κρατάει, την ψυχή, στραμμένη στην τελειότητα και σε διαρκή επιδίωξη να ενεργοποιήσει μέσα της και γύρω της ό,τι ανώτερο υπάρχει. 
Σκουτερόπουλος, Ν. (2002), Πλάτων Πολιτεία. Εισαγωγικό σημείωμα, μετάφραση, ερμηνευτικά σημειώματα. Αθήνα (Πόλις), σσ. 866-867.

στ. Το ίδιο το κράτος είναι ένα εκπαιδευτικό σύστημα και η κυβέρνησή του είναι το αποτέλεσμα της φύσης του. Επειδή είναι εκπαιδευτικό σύστημα, θα πρέπει να καθοδηγείται από τη γνώση· και επειδή η μόνη αληθινή γνώση είναι η φιλοσοφία, θα πρέπει να καθοδηγείται από φιλοσόφους. […] Μόνο με αυτό τον τρόπο μπορεί να τεθεί τέρμα στην ανικανότητα και στον φατριασμό των αδαών και πλεονεκτών πολιτικών. Μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί το κράτος να αποκτήσει το πλέον επιθυμητό πράγμα: κυβερνήτες που θα κυβερνούν με σοφία, επειδή τα μάτια τους θα έχουν δει την αλήθεια, και χωρίς πλεονεξία, επειδή θεωρούν το αξίωμά τους όχι ως προνόμιο αλλά ως καθήκον και βάρος που θα πρέπει να σηκώνουν για τον καλό των συμπολιτών τους.
Barker, E. (2007), Greek Political Theory, μτφρ. Κ. Κολλιόπουλος, Ο πολιτικός στοχασμός στην
αρχαία Ελλάδα. Ο Πλάτων και οι καταβολές του. Αθήνα (Ποιότητα), σσ. 434-435.

3. Θεωρείτε ότι ως προς τις αξίες της δημόσιας ζωής υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στην ιδεατή πλατωνική πολιτεία και στις πρώτες πόλεις στον πρωταγόρειο μύθο;

Ο Πρωταγόρας προβάλλει ως συστατική αξία της κοινωνικής οργάνωσης τη δικαιοσύνη, η οποία περιέχει την αιδώ και την δίκη του μύθου. Έτσι και στην ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα  η δικαιοσύνη προβάλλεται ως ο καθοριστικός παράγοντας που μεταμορφώνει τη φαύλη πολιτεία της σύγχρονής του πραγματικότητας σε ιδανική. Βέβαια, στην περίπτωση αυτή η δικαιοσύνη συμπυκνώνει τις αξίες της σοφίας, της ανδρείας και της σωφροσύνης, την οποία αναφέρει και ο Πρωταγόρας (ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης) ως στοιχείο της πολιτικής αρετής.  Ο νόμος και οι εκτελεστές του, δηλαδή οι φύλακες επίκουροι και οι φιλόσοφοι βασιλείς, εφαρμόζουν τις αξίες αυτές σε κάθε πλευρά της κοινωνικής και πολιτικής ζωής (οργάνωση, διαδικασίες, καταμερισμός εργασίας) με αποτέλεσμα τη συνολική ευδαιμονία της πολιτείας.