Στις 2 Νοεμβρίου 2005 η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ αποφάσισε να ανακηρύξει την 27η Ιανουαρίου Διεθνή Ημέρα μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος από το ναζιστικό καθεστώς κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ομιλία για τη Διεθνή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος.pdf (Αριθμός/ημερομηνία πράξης Συλλόγου Διδασκόντων: 49η/24.01.2025).
9 και 10 Νοεμβρίου 1938 «Νύχτα των Κρυστάλλων» πανεθνικό πογκρόμ: η 1η οργανωμένη επίθεση κατά των Εβραίων στη Γερμανία.
Πηγή: US Holocaust Memorial Museum.
Πογκρόμ: από τη ρωσική λέξη погром (πογκρόμ), από το ρήμα “громить” (γκρομίτ) που σημαίνει «προκαλώ όλεθρο, συντρίβω». Ιστορικά, ο όρος δηλώνει τις μαζικές και βίαιες οργανωμένες επιθέσεις των ντόπιων μη-εβραϊκών πληθυσμών κατά των Εβραίων στη Ρωσική Αυτοκρατορία και σε άλλες χώρες. Το πρώτο επεισόδιο που χαρακτηρίστηκε με την ονομασία «πογκρόμ» φέρεται να είναι οι αντισημιτικές εξεγέρσεις στην Οδησσό το 1821.
Leonard Cohen, “Dance me to the end of love”, H ιστορία του τραγουδιού
“Το συγκεκριμένο τραγούδι προήλθε από πράγματα που άκουσα ή διάβασα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Β’ παγκοσμίου πολέμου. Σε κάποια από αυτά, ακριβώς δίπλα στα κρεματόρια, υπήρχε ένα κουαρτέτο μουσικών το οποίο εξαναγκαζόταν να παίζει κλασσική μουσική ενώ οι άνθρωποι δίπλα τους καιγόταν ζωντανοί. Οπότε ο στίχος «dance me to your beauty with a burning violin» εννοεί την ομορφιά του να είσαι παρόν στην ολοκλήρωση μιας ζωής, στο τέλος της ύπαρξης της”. Leonard Cohen
Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν Στίχοι: Ιάκωβος Καμπανέλης Mουσική: Μίκης Θεοδωράκης. Τραγουδά η Μαρία Φαραντούρη.
Κατά την διάρκεια του Β. Παγκοσμίου Πολέμου ο ποιητής Ιάκωβος Καμπανέλλης φυλακίστηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν. Το 1965 έγραψε το έργο “Μαουτχάουζεν” στο οποίο περιγράφεται ο έρωτας δύο κρατουμένων στο ομώνυμο στρατόπεδο. Το έργο έντυσε με την υπέροχη μουσική του ο Μίκης Θεοδωράκης και έμεινε χαραγμένο στην μνήμη μας από την μοναδική ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη.
Ακολουθούν φωτογραφίες από εκπαιδευτικές επισκέψεις στην Ελλάδα και διακρατικές κινητικότητες, που συμμετείχα ως υπεύθυνη στα πλαίσια Ευρωπαϊκών προγραμμάτων, με μαθητές/-τριες του Γυμνασίου Αλιβερίου στην Πολωνία και του 2ου ΓΕΛ Αλιβερίου στην Ολλανδία, τη Γερμανία και την Ουγγαρία.
- Πολωνία
09 Οκτωβρίου 2011 Μνημείο Ηρώων του Γκέτο στη Βαρσοβία
Με την ευκαιρία της τρίτης ανταλλαγής μαθητών από τις 04 έως 10 Οκτωβρίου 2011 στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος Comenius “Teen TV”, που συντόνιζε η κα. Μακρίδου Χριστίνα, επισκεφτήκαμε την Εβραϊκή συνοικία της Βαρσοβίας.
Το Μνημείο των Ηρώων του Γκέτο στη Βαρσοβία τιμά την εξέγερση των Εβραίων το 1943, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Βαρσοβία στις 29 Σεπτεμβρίου 1939 και τον Οκτώβριο του 1940 προχώρησαν στην ίδρυση του γκέτο. Το Γκέτο της Βαρσοβίας ήταν το μεγαλύτερο από όλα τα ναζιστικά γκέτο κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ιδρύθηκε από τις γερμανικές Αρχές το Νοέμβριο του 1940 στο νέο έδαφος της Γενικής Κυβέρνησης της κατεχόμενης Πολωνίας. Το γκέτο περικλείστηκε από έναν τοίχο με ύψος μεγαλύτερο από 10 πόδια, με συρματόπλεγμα στην κορυφή και ήταν στενά φρουρούμενο ώστε να εμποδιστεί η ελεύθερη μετακίνηση ανάμεσα στο γκέτο και την υπόλοιπη Βαρσοβία. Στο αποκορύφωμά του, φυλακίστηκαν 460.000 Εβραίοι σε μια περιοχή 34 τετραγωνικών χιλιομέτρων με μέσο όρο 9,2 άτομα ανά δωμάτιο και με λιγοστά τρόφιμα. Από το Γκέτο της Βαρσοβίας, οι Εβραίοι απελάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί και στα κέντρα μαζικής θανάτωσης. Το καλοκαίρι του 1942, τουλάχιστον 254.000 κάτοικοι του Γκέτο απεστάλησαν στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα υπό το προσωπείο της “μετεγκατάστασης στην Ανατολή” κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Το γκέτο κατεδαφίστηκε από τους Γερμανούς τον Μάιο του 1943 μετά από τις εξεγέρσεις του Γκέτο της Βαρσοβίας, οι οποίες είχαν προσωρινά σταματήσει τις απελάσεις. Ο συνολικός αριθμός θανάτων μεταξύ των κρατουμένων του Γκέτο εκτιμάται σε τουλάχιστον 300.000 νεκρούς από σφαίρες ή αέρια, σε συνδυασμό με 92.000 θύματα λιμοκτονίας και σχετικές ασθένειες, την εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας και τα θύματα της τελικής καταστροφής του Γκέτο.
- Ολλανδία
Στα πλαίσια της δεύτερης διακρατικής συνάντησης εκπαιδευτικών του Ευρωπαϊκού προγράμματος Erasmus “GEW” από τις 24 έως 26 Ιανουαρίου 2018 στην Ολλανδία, επισκεφτήκαμε το Άμστερναμ. Στα πεζοδρόμια, μπροστά από σπίτια όπου κατοικούσαν Εβραϊκές οικογένειες, θύματα του Ολοκαυτώματος, υπάρχουν Λίθοι Μνήμης, χάλκινες πλακέτες, με χαραγμένα τα ονόματα των μελών και το στρατόπεδο που έχασαν τη ζωή τους.
07 Νοεμβρίου 2018 Στρατόπεδο μεταγωγής, Westerbork, Drenthe, Ολλανδία
Κατά τη διάρκεια της δεύτερης ανταλλαγής μαθητών στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος Erasmus “GEW”, από τις 05 έως τις 11 Νοεμβρίου 2018, επισκεφτήκαμε το στρατόπεδο Westerbork και το Εβραϊκό Μουσείο στο βορειοανατολικό τμήμα της Ολλανδίας, που χρησίμευσε ως καταυλισμός προσφύγων για τους Εβραίους που καταδιώκονταν από τους ναζί έως το 1942 και στη συνέχεια μετατράπηκε σε στρατόπεδο διέλευσης, μέσω του οποίου μεταφέρονταν Εβραίοι και Ρομά σε ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης και συγκέντρωσης στη Γερμανία και σε κατεχόμενα εδάφη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.
Οι τσακισμένες ράγες του τρένου νοηματοδοτούν το τέλος τέτοιων θηριωδιών.
Στο χώρο βρίσκεται το υπαίθριο μνημείο των 102.000 λίθων, όπου κάθε λίθος αντιστοιχεί σε έναν άνθρωπο που έχασε τη ζωή του στο στρατόπεδο του Westerbork. Κάθε ένα αστέρι που είναι κολλημένο επάνω στο λίθο αντιστοιχεί σε Εβραίο και κάθε μία φλόγα σε Ρομά.
Φωτογραφίες και προσωπικά αντικείμενα των θυμάτων.
- Γερμανία
α. 18 Μαίου 2019 Στρατόπεδο συγκέντρωσης Buchenwald, Weimar, Γερμανία
Με αφορμή τo Europeans For Peace Σεμινάριο διαβούλευσης στη Βαϊμάρη της Γερμανίας, από τις 17 έως 20 Μαίου 2019, επισκεφτήκαμε το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ.
Το Μπούχενβαλντ (Buchenwald=Δάσος με τις οξιές) ήταν ένα ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στο Έττερμπουργκ (Etterburg, κάστρο του Έττερ) που βρίσκεται κοντά στη Βαϊμάρη της Θουριγγίας, στη Γερμανία. Το στρατόπεδο αυτό ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 1937 και οι κρατούμενοί του χρησιμοποιούνταν ως εργατικό δυναμικό με καταναγκαστική εργασία σε τοπικά εργοστάσια παραγωγής στρατιωτικού εξοπλισμού.
Στην κεντρική πύλη του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ ήταν γραμμένες οι λέξεις: «Jedem das Seine» «Στον καθένα το δικό του» ή σε ελεύθερη μετάφραση: «O καθένας παίρνει ό,τι του αξίζει». Το ρολόι στην κεντρική πύλη έχει σταματήσει στις 15:15, την ώρα που οι δυνάμεις των ΗΠΑ εισέβαλλαν στο στρατόπεδο και απελευθέρωσαν τους κρατούμενους, στις 11 Απριλίου 1945, μόλις λίγες ημέρες μετά την έναρξη των διαδικασιών της εκκένωσής του απὀ τους Ναζί. Την ημέρα της απελευθέρωσης, μία αντιστασιακή οργάνωση κρατουμένων πήρε τον έλεγχο του Μπούχενβαλντ για να αποτρέψει θηριωδίες από τους φρουρούς του στρατοπέδου που υποχωρούσαν. Αμερικανικές δυνάμεις απελευθέρωσαν περισσότερους από 20.000 κρατουμένους στο Μπούχενβαλτ. Απελευθέρωσαν επίσης τα στρατόπεδα Ντόρα-Μίτελμπαου, Φλόσενμπεργκ, Νταχάου και Μάτχαουζεν.
Το κρεματόριο και οι σχάρες, απ’ όπου έριχναν το δηλητηριώδες αέριο Zyklon B. 
Άδεια δοχεία του θανατηφόρου αερίου Zyklon B.
Καρτέλα με στοιχεία κρατούμενου και προσωπικά αντικείμενα των θυμάτων. 
.
The memorial at Buchenwald, October 2013.
β. 05 Νοεμβρίου 2019 Μνημείο του άξονα Augusta, Γερμανία
Στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος ανταλλαγής μαθητών μεταξύ Ελλάδας (2ο ΓΕΛ Αλιβερίου) και Γερμανίας Berufskolleg Tecklenburger Land des Kreises Steinfurt, Ibbenbüren, από τις 03 έως 09 Νοεμβρίου 2019 επισκεφτήκαμε το μνημείο Augustaschacht, όπου οι μαθητές/μαθήτριες υλοποίησαν εκπαιδευτικές δραστηριότητες.
Το μνημείο Augustaschacht βρίσκεται στον χώρο του πρώην στρατοπέδου εργασιακής εκπαίδευσης (AEL) στο Ohrbeck που είχε δημιουργήσει η Μυστική Κρατική Αστυνομία (Gestapo) στις αρχές του 1944, το οποίο χρησίμευε κυρίως ως «τιμωρία για ανηλίκους» εργάτες που είχαν γίνει «ορατοί» (για τον εγκλεισμό τους εκεί, ως αποτέλεσμα της απαγωγής τους από τα γερμανικά κατοχικά στρατεύματα, που καλύπτονταν με άκρα μυστικότητα). Συνολικά περισσότεροι από 2.000 άνδρες και νέοι φυλακίστηκαν στην ΑΕΛ Όρμπεκ κάτω από απάνθρωπες συνθήκες. Λόγω των συνθηκών διαβίωσής τους, τέτοια στρατόπεδα αναφέρονται και ως «στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γκεστάπο». Οι περισσότεροι καταναγκαστικοί εργάτες ήταν ξένοι και προέρχονταν από 17 χώρες, ιδίως από την Ολλανδία, την πρώην Σοβιετική Ένωση, την Ιταλία και την Πολωνία. Τουλάχιστον 100 από αυτούς, κυρίως Ολλανδοί, πέθαναν στην ΑΕΛ Όρμπεκ. Ήταν ένα από τα 100 στρατόπεδα της AEL ή AZL που λειτούργησε η Γκεστάπο μεταξύ 1940 και 1945. Ο ανακαινισμένος χώρος, που άνοιξε στις 27 Ιανουαρίου 1998, φιλοξενεί μια μόνιμη έκθεση για την καταναγκαστική εργασία στην περιοχή Osnabrück για τους αιχμαλώτους πολέμου στο Piesberg ως το τέλος του πολέμου το 1945 στην περιοχή.
.
Αριστερά: Αιχμάλωτοι της ΑΕL Ohrbeck καθαρίζουν ερείπια στο Osnabrück – Δεξιά: Υπάλληλος της Γκεστάπο (Secret State Police) και αργότερα αρχηγός της ΑΕL Ohrbeck (Ohrbeck Labor Education Camp Augustaschacht).
- Ουγγαρία
22-24 Σεπτεμβρίου 2022 Μουσείο Ολοκαυτώματος, Βουδαπέστη – The Holocaust Memorial Cente, Budapest
Στις 22-24 Σεπτεμβρίου 2022 συμμετείχα στο 6ο επιμορφωτικό σεμινάριο,«Holocaust by Bullets» Level I. International Teacher Training Seminar, που συνδιοργάνωσαν το Holocaust Memorial Centre – Holocahust Museum in Budapest και το ίδρυμα Yahad in Unum research Ιnstitute (France), στη Βουδαπέστη για Ευρωπαίους εκπαιδευτικούς με θέμα τους Εβραίους και τους Ρομά, που σκοτώθηκαν από σφαίρες κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
YAHAD – IN UNUM Map of evidence
Η Μεγάλη Συναγωγή της Βουδαπέστης στην Ουγγαρία είναι η πιο όμορφη στον κόσμο και η μεγαλύτερη στην Ευρώπη.
Από την έναρξη λειτουργίας του Κέντρου Μνήμης του Ολοκαυτώματος, στη Βουδαπέστη η Συναγωγή που βρίσκεται στο χώρο του μουσείου είναι ένας χώρος για πολιτιστικές εκδηλώσεις, συνέδρια και περιοδικές εκθέσεις.
- Εύβοια
Η εβραϊκή κοινότητα της Χαλκίδας
23 Οκτωβρίου 2022 Ξενάγηση στη Συναγωγή της Χαλκίδας και στο Εβραϊκό νεκροταφείο, στα πλαίσια του επιμορφωτικού σεμιναρίου για εκπαιδευτικούς με θέμα “Holocaust by Bullets“, που διοργάνωσε το Διορθόδοξο Κέντρο της Εκκλησίας της Ελλάδος σε συνεργασία με τον οργανισμό YAHAD-IN UNUM, με την κα. Λουίζα Παπαντού, στην οικογένεια της οποίας έχει απονεμηθεί από το Γιαντ Βασσέμ, το Ίδρυμα για τη Μνήμη των Μαρτύρων και των Ηρώων του Ολοκαυτώματος, εκ μέρους του Κράτους του Ισραήλ, ο τιμητικός τίτλος “Δίκαιοι των Εθνών”.
Κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής και του Ολοκαυτώματος η Εβραϊκή Κοινότητα της Χαλκίδας έχασε μόνο 22 από τα 327 μέλη της.
Το Yad Vashem (Γιαντ Βασσέμ ή Γιαντ Βασχέμ) είναι μουσείο και αναμνηστικός χώρος αφιερωμένος στο Ολοκαύτωμα. Επίσης ασχολείται επιστημονικά με την ιστορία του Ολοκαυτώματος. Ιδρύθηκε το 1953 στα Ιεροσόλυμα μετά από απόφαση του Κοινοβουλίου του Ισραήλ.
- Δράμα
Στα πλαίσια της τετραήμερης εκπαιδευτικής εκδρομής της Ομάδας Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Β’ Τάξης στο Κ.Π.Ε. Φιλίππων 14.03.2015 έως 17.03.2015 επισκεφτήκαμε τη το μνημείο Ολοκαυτώματος στη Δράμα.
Οι Εβραίοι της Δράμας μεταφέρθηκαν με τρένο στις 20 και 21 Μαρτίου 1943 κάτω από άθλιες συνθήκες, στη Βιέννη με τελικό προορισμό το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τρεμπλίνκα στην Πολωνία, όπου έφτασαν αρχές Απριλίου και βρήκαν, πιθανόν αμέσως, τραγικό θάνατο.
- Θεσσαλονίκη
Λίθοι Μνήμης στο πεζοδρόμιο μπροστά από το 1ο Γυμνάσιο Αρρένων, επί της Λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας, στην Θεσσαλονίκη. Είναι τοποθετημένοι εδώ και κάποια χρόνια, ως μια διαρκής ενθύμηση των Εβραίων μαθητών που στοιβάχτηκαν σε βαγόνια τρένου με προορισμό κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης και τον αφανισμό τους.
Τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος κατέστρεψαν τις περισσότερες ευρωπαϊκές εβραϊκές κοινότητες και αφάνισαν ολοκληρωτικά εκατοντάδες εβραϊκές κοινότητες στην κατεχόμενη ανατολική Ευρώπη.
- Το Ολοκαύτωμα στην Τέχνη
Το Ολοκαύτωμα αποτέλεσε επίσης το θέμα της σειράς Holocaust (TV-serie 1978), με εμφάνιση της Meryl Streep, και πολλών κινηματογραφικών ταινιών, αρκετών βραβευμένων με Όσκαρ, όπως “Ο πιανίστας“, “Η Λίστα του Σίντλερ” και “Η Ζωή Είναι Ωραία“, “Tα παιδιά του Swing“, “Το αγόρι με τις ριγέ πιτζάμες“, “Ο γιός του Σαούλ“.
Το ημερολόγιο της Άννας Φράνκ: Το Βιβλίο βασίζεται στο ημερολόγιο που κρατούσε η 13χρονη Γερμανοεβραία Άννα Φρανκ (1929-1945) για όσο καιρό κρυβόταν στο γερμανοκρατούμενο Άμστερνταμ με την οικογένειά της από τους Γερμανούς ναζί, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Virtual ξενάγηση στο σπίτι της Άννας Φρανκ και η ιστορία της
Μουσείο Άννας Φρανκ Φωτογραφίες από Το Σπίτι της Άννα Φρανκ
Εικονική περιήγηση στο Βιογραφικό Μουσείο της Άννας Φρανκ by Maria Michali
- Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης της Ναζιστικής Γερμανίας
Στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου Dachau Concentration Camp Η κύρια είσοδος με τη διάσημη επιγραφή Arbeit macht frei (Η εργασία απελευθερώνει)
Φωτο Νταχάου: Ίντερνετ & Β. Τζανουδάκη (2024)
Το στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς (γερμανικά: Konzentrationslager Auschwitz). Τα ερείπια του στρατοπέδου βρίσκονται περίπου 60 χλμ. δυτικά της Κρακοβίας, κοντά στην κωμόπολη Όσβιετσιμ (γερμ. Auschwitz). Από το 1979 ανήκει στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Στην κεντρική πύλη του στρατοπέδου διακρίνεται η επιγραφή “Arbeit mach frei” =“Η εργασία απελευθερώνει”.
Άουσβιτς Α΄: Αίθουσα φούρνων στο κτήριο θαλάμου αερίων και το κρεματόριο – Άδεια δοχεία του θανατηφόρου αερίου Zyklon B.
Οι Σοβιετικοί απελευθέρωσαν το Άουσβιτς, το μεγαλύτερο κέντρο εξόντωσης και στρατόπεδο συγκέντρωσης, τον Ιανουάριο του 1945. Οι Ναζί ανάγκασαν την πλειοψηφία των κρατουμένων του Άουσβιτς να περπατήσουν δυτικά (κάτι που έγινε γνωστό ως «πορείες θανάτου»), έτσι ώστε όταν οι Σοβιετικοί στρατιώτες εισήλθαν στο στρατόπεδο, βρήκαν μόνο μερικές χιλιάδες αποστεωμένους ζωντανούς κρατούμενους. Τα αποδεικτικά στοιχεία των μαζικών δολοφονιών στο Άουσβιτς ήταν άφθονα. Καθώς υποχωρούσαν, οι Γερμανοί είχαν καταστρέψει τις περισσότερες αποθήκες του στρατοπέδου, στις υπόλοιπες όμως οι Σοβιετικοί βρήκαν προσωπικά αντικείμενα των θυμάτων. Για παράδειγμα, ανακάλυψαν εκατοντάδες χιλιάδες αντρικά κοστούμια, περισσότερα από 800.000 φορέματα και πάνω από 6,5 τόνους ανθρώπινων μαλλιών. Πηγή
Στρατόπεδο εξόντωσης Μπέλζεκ
Στρατόπεδο εξόντωσης Χέλμνο
Στρατόπεδο Majdanek-krematorium
Στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα
Στρατόπεδο εξόντωσης Σομπίμπουρ
Βρετανικές δυνάμεις απελευθέρωσαν στρατόπεδα συγκέντρωσης στη βόρεια Γερμανία, συμπεριλαμβανομένων των Νόιενγκαμε και Μπέργκεν-Μπέλσεν. Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν, που βρισκόταν κοντά στην πόλη Celle, μπήκαν στα μέσα Απριλίου 1945. Εκεί βρήκαν ζωντανούς, αλλά σε κρίσιμη κατάσταση λόγω επιδημίας τύφου, περίπου 60.000 κρατουμένους. Περισσότεροι από 10.000 άτομα πέθαναν λόγω του υποσιτισμού ή των ασθενειών, μέσα σε λίγες εβδομάδες από την απελευθέρωση. Πηγή
Οι απελευθερωτές ήρθαν αντιμέτωποι με τις ανείπωτες συνθήκες που επικρατούσαν στα ναζιστικά στρατόπεδα, όπου τριγύρω κείτονταν σωροί πτωμάτων που δεν είχαν αποτεφρωθεί. Ο κόσμος πληροφορήθηκε όλες τις φρικαλεότητες που είχαν συμβεί στα ναζιστικά στρατόπεδα μόνο μετά την απελευθέρωσή τους. Μετά από χρόνια κακομεταχείρισης και εξαιτίας της καταναγκαστικής εργασίας και της έλλειψης τροφής οι λιγοστοί κρατούμενοι που είχαν επιβιώσει, ήταν αποσκελετωμένοι. Πολλοί ήταν τόσο αδύναμοι που δεν μπορούσαν να κουνηθούν. Οι ασθένειες αποτελούσαν έναν πανταχού παρόντα κίνδυνο, πολλά στρατόπεδα μάλιστα έπρεπε να πυρποληθούν προκειμένου να αποφευχθεί η εξάπλωση επιδημιών. Οι επιζήσαντες των στρατοπέδων είχαν μπροστά τους ένα μακρύ και δύσκολο δρόμο προς την ανάρρωση. Πηγή
ΕΡΤ – ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ – ΔΙΩΓΜΟΣ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ από το αρχείο ΡΙΚ – ΕΡΤ. Μεταξύ άλλων μαρτυριών διασωθέντων του ολοκαυτώματος στο ντοκυμανταίρ ο Σωτήρης Παπαστρατής, πρώην Βουλευτής Εύβοιας, αναφέρεται στην προσπάθεια των Ελλήνων να προστατέψουν, να κρύψουν και να προωθήσουν Εβραίους μέσω της Ν. Εύβοιας προς τη Μέση Ανατολή (από 13:08).
