«ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ: Γεννήθηκε στη Ρώμη, το 121 μ.Χ, από οικογένεια που σχετιζόταν με τον αυτοκράτορα Αδριανό. Από πολύ μικρός θεωρήθηκε πιθανός μελλοντικός αυτοκράτορας και ανατράφηκε με αυτόν το σκοπό. Υπήρξε αυτοκράτορας από το 161 μέχρι το θάνατό του, το 180 μ.Χ. Συνέταξε στην ελληνική γλώσσα ένα ημερολόγιο, που σώθηκε, με τον τίτλο Τα εις εαυτόν, όπου εκθέτει με μη συστηματικό τρόπο, τις σκέψεις του, οι οποίες ήσαν στωικής έμπνευσης. Ο Μάρκος Αυρήλιος συνδεόταν με στενή φιλία με τον σπουδαίο γιατρό Γαληνό.» M. Vegetti (σελ. 357)
Για τη φιλοσοφία του.
«Ο Μάρκος Αυρήλιος παρουσιάζει τον εαυτό του, με βάση την παράδοση, ως κρατικό λειτουργό, ως έναν υπηρέτη της ανθρωπότητας, ο οποίος εκπληρώνει τα καθήκοντά του στη δημόσια σφαίρα και προβάλλει ξανά, κηρύσσοντας την ισότητα όλων των ανθρώπων, δηλαδή όλων των υπηρετών της συμπαντικής τάξης και τη συμφιλίωση που διδάσκει ο ανθρωπισμός. Η άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι είναι υπηρέτες συνδέεται -σύμφωνα με τη στωική διδασκαλία- με την ειμαρμένη που διέπει τον κόσμο, από την οποία προκαθορίζεται τόσο ο αυτοκράτορας όσο και ο τελευταίος υπήκοος του. Ο ρωμαϊκός στωικισμός, από τον Σενέκα μέχρι τον Μάρκο Αυρήλιο, διέπεται από μιαν αίσθηση απόγνωσης και κόπωσης, που είναι ξένη προς την αυστηρή καλλιέργεια της ασυμβίβαστης ηθικής αρετής, η οποία χαρακτήριζε τους πρώτους Έλληνες Στωικούς.» M. Vegetti (σελ. 357)
Για το έργο Τα Εις εαυτόν
«Τα Εις εαυτόν είναι έργο κατά πάσα πιθανότητα της ωριμότητας του Μάρκου Αυρηλίου. Η χρονολογία συγγραφής δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια, αλλά μπορεί, σύμφωνα με μία υπόθεση, να τοποθετηθεί στην τελευταία δεκαετία της ζωής του (άρχισαν να γράφονται μάλλον μετά το 172 μ.Χ). Είναι γραμμένο στα ελληνικά, τη γλώσσα των μορφωμένων της εποχής σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Παραδίδεται διαιρεμένο (άγνωστο από ποιον και πάντως όχι με εσωτερικά τεκμήρια) σε δώδεκα βιβλία (Α΄- ΙΒ΄), γραμμένα, εκτός από το πρώτο -το οποίο και γράφτηκε τελευταίο στη σειρά- με μορφή αφοριστική, ακόμα και επιγραμματική (πολλοί αναγνωρίζουν και σ’ αυτό ηρακλείτειες απηχήσεις). Άγνωστο επίσης είναι και το αν ο ίδιος ο Μάρκος Αυρήλιος το εξέδωσε. Γραμμένο υπό μορφή προσωπικών σημειώσεων, από τη μια μέρα στην άλλη, σε ύφος που συνδυάζει απλότητα και πυκνότητα, δεν διατηρεί πάντοτε αδιατάρακτη την ενότητά του, αντανακλά όμως τη φυσική ευγένεια, την ειλικρίνεια και την ανθρωπιά του συγγραφέα. Αν την ιθαγένεια των συγγραμμάτων προσδιορίζουν η πνευματική φυσιογνωμία του συγγραφέα, οι καταβολές των ιδεών και, πάνω απ’ όλα, η γλώσσα, τότε τα Εις εαυτόν, έργο ενός Ρωμαίου, ανήκουν δικαιωματικά στην ελληνική γραμματεία, στα πλαίσια της οποίας αποτελούν, από πλευράς τόσο μορφής όσο και περιεχομένου, μοναδική περίπτωση.»(Αρχαία Ελληνική γραμματεία «Οι Έλληνες» ΚΑΚΤΟΣ σελ. 25)
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
Α. Τι λένε τα κείμενα;
- Και στα δύο κείμενα προτάσσεται η εσωτερική ψυχική δράση έναντι της εξωτερικής. Ποια στοιχεία του κειμένου υποστηρίζουν την παραπάνω άποψη;
Οι στωικοί πίστευαν ότι “μέσα μας μπορούμε να χτίσουμε ως απόρθητο φρούριο τη θέληση να κάνουμε το καλό. Μέσα μας θα βρούμε την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την ατρωσία και την κατ’ εξοχήν στωική αξία: τη συνοχή – συνέπεια με τον εαυτό. Ακριβώς η επιλογή της στωικής ζωής συνίσταται στην συνέπεια με τον εαυτό […]. Αυτή η συνέπεια είναι ίδιον της λογικής.» (P. Hadot Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία ΙΝΔΙΚΤΟΣ σελ. 178)
“Η λογική εμφανίζεται ως κυριαρχία επί του εσωτερικού λόγου, η κακή χρήση του οποίου (δηλαδή σφάλματα κρίσεως και συλλογισμού) οδηγούν στα ανθρώπινα πάθη. […]”Οι πνευματικές ασκήσεις των στωικών στόχο λοιπόν έχουν το εγώ να μη ταυτιστεί με τις επιθυμίες του και να συνειδητοποιήσει ότι μπορεί να αποδεσμευτεί από τα αντικείμενα των επιθυμιών του”. (P. Hadot σελ.188, 261)
«Στα πλαίσια αυτής της άσκησης ο Μάρκος Αυρήλιος σε άλλο σημείο του έργου του (ΧΙΙ, 3, 1) παροτρύνει τον εαυτό του να ξεχωρίσει από τον εαυτό του δηλαδή από την σκέψη του αυτό που κάνουν οι άλλοι ή λένε ή αυτό που ο ίδιος έκανε ή είπε στο παρελθόν. Να ξεχωρίσει επίσης το εγώ του από όλα τα μελλοντικά πράγματα που μπορούν να τον διαταράξουν … ακόμα κι από τα γεγονότα που οφείλονται στο πεπρωμένο (γεγονότα οικουμενικών αιτιών) κι έτσι θα καταφέρει να φτάσει σε μια κατάσταση ησυχίας και γαλήνης.» (P. Hadot σελ. 262)
Στο ίδιο ευρύτερο φιλοσοφικό χώρο εντάσσονται και οι συμβουλές που δίδονται στο κείμενο αναφοράς. Ο άνθρωπος πρέπει να εισχωρήσει στο εγώ του στον εσωτερικό του κόσμο και εντός του να δράσει. Βλέπε τις παρακάτω φράσεις:
εἰς ἑαυτὸν ἀναχωρεῖν. μάλισθ’ ὅστις ἔχει ἔνδον τοιαῦτα,εἰς ἃ ἐγκύψας ἐν πάσῃ εὐμαρείᾳ εὐθὺς γίνεται·
Να στραφείς δηλαδή στον εσωτερικό σου κόσμο, και όσο πιο καλλιεργημένος και πλούσιος είναι αυτός, τόση περισσότερη θα σου προσφέρει ηρεμία αλλά και πληρότητα.
Συνεχῶς οὖν δίδου σεαυτῷ ταύτην τὴν ἀναχώρησιν καὶ ἀνανέου σεαυτόν·
Η στροφή στην εσωτερικό κόσμο πρέπει να είναι σταθερή και μόνιμη και αυτό δηλώνεται και με το επίρρημα συνεχώς αλλά και με τον ενεστώτα χρόνο.Η Προστακτική έγκλιση τονίζει την αναγκαιότητα αυτής της στροφής η οποία θα πρέπει να επαναλαμβάνεται και να ανανεώνεται διαρκώς.
«Για τον σοφό λοιπόν όλα τα πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς είναι αδιάφορα. Μόνο ένα πράγμα εξαρτάται από εμάς και δεν είναι αδιάφορο και αυτό είναι το ηθικά καλό. Γι’ αυτό λοιπόν ο σοφός παραμένει ο εαυτός του, δηλαδή δεν αποξενώνεται από αυτόν.» (P. Hadot σελ.303)
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα των κειμένων
- Με βάση και τα δύο κείμενα, να αναπλάσετε μια ιστορία με έναν άνθρωπο που ακολουθεί τα κελεύσματα του Μάρκου Αυρηλίου και είναι καλεσμένος σε ένα συμπόσιο και έχει να αντιμετωπίσει αυτά που περιγράφει ο Επίκτητος ή και άλλα περιστατικά. Να σκεφτείτε πώς θα πρέπει να τα αντιμετωπίσει και για ποιον λόγο.
Για τον Μάρκο Αυρήλιο όλα τα εξωτερικά πράγματα και περιστάσεις κρίνονται διαφορετικά από τα κριτήρια του εσωτερικού του κόσμου.
«Σύμφωνα με τους στωικούς ο σκοπός της ζωής του ανθρώπου καθορίζεται από την κατάκτηση εσωτερικής συνοχής και ομαλής συγκρότησης των λειτουργιών του οργανισμού υπό την καθοδήγηση του Λόγου και την απόκτηση της αρμόζουσας ψυχικής ηρεμίας, με την οποία διασφαλίζεται ή σταθερότητα των δραστηριοτήτων.»
«Όταν όμως απουσιάζει ο Λόγος οι άνθρωποι γίνονται άφρονες και φαύλοι με συνέπεια στη ζωή τους να μην επικρατούν τα έλλογα κριτήρια, το νόημα και ο σκοπός. Ένας τέτοιος άνθρωπος προσανατολίζεται στα αντικείμενα της εξωτερικής πραγματικότητας, υποτάσσεται σε αυτά, κυριαρχείται και οδηγείται σε ένα είδος μανίας. Έτσι είναι ανίκανος στην επιτέλεση του καλού και γι’ αυτό δεν αισθάνεται πραγματική χαρά ούτε απολαμβάνει ψυχική ηρεμία.»
«Αντίθετα ο σοφός περιορίζει τις ορμές του σε σωστά πλαίσια και δεν κατακλύζεται από πάθη, είναι απαθής και κατά συνέπεια διαθέτει την πλέον αρμόζουσα στάση απέναντι στην εξωτερική πραγματικότητα. Είναι πεπεισμένος ότι τα εξωτερικά γεγονότα ούτε ωφελούν, ούτε βλάπτουν και έτσι θωρακίζεται από κάθε εξωτερική προσβολή ή αδικία: ο σοφός είναι άτρωτος και επειδή είναι προετοιμασμένος και θεωρεί κάθε τι που θα μπορούσε να συναντήσει φυσικό ή αναγκαίο να συμβεί, τίποτα καμία συμφορά του πεπρωμένου δεν θα μπορούσε να του στερήσει την ψυχική του γαλήνη. (Οὐδαμοῦ γὰρ οὔτε ἡσυχιώτερον οὔτε ἀπραγμονέστερον). Έτσι ο σοφός αποδεσμεύεται από πρόσωπα ή αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου, ώστε να μπορεί να υπακούει μόνο στην εσωτερική του ηθική συνείδηση, πράγμα που προϋποθέτει την απάθεια. Τελικά γνωρίζοντας το αληθινά καλό εκτιμά την αξία των πραγμάτων και την ορθή τους χρήση με αποτέλεσμα να γίνεται πλούσιος ακόμα κι αν με τα κοινωνικά ή υλικά μέτρα είναι πάμφτωχος» (αποσπάσματα από το: Π. Καρακατσάνης «Η περί παιδείας φιλοσοφία των στωικών» σελ. 90,145,147 ΑΤΡΑΠΟΣ)
(η χρήση της λέξεως ευμάρεια στο κείμενο μπορεί να συσχετισθεί με την παραπάνω αντίληψη).
«Ο στωικός σοφός είναι απαλλαγμένος από κάθε πάθος. Ο θυμός, η αγωνία, η απληστία, ο τρόμος, η αγαλλίαση και άλλες ακραίες παρόμοιες συγκινήσεις απουσιάζουν όλες από τη διάθεση του. Δεν θεωρεί την ηδονή κάτι καλό ούτε τον πόνο κάτι κακό. […] ο στωικός σοφός δεν είναι αναίσθητος σε οδυνηρά και ευχάριστα αισθήματα , αλλά αυτά τα αισθήματα δεν «κινούν την ψυχή του υπερβολικά» είναι απαθής ως προς αυτά.» (A.A Long, «Η Ελληνιστική φιλοσοφία», σελ. 324 Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας)
«Η αρετή είναι η μοναδική αξία και η κατοχή της είναι αρκετή για να φέρει την ευτυχία. Η αρετή είναι μία και αδιαίρετη: δεν υπάρχουν πράξεις που είναι περισσότερο ή λιγότερο ενάρετες· ή είναι ή δεν είναι. Όπως και το αντίθετο: οι πράξεις που είναι αντίθετες στην αρετή είναι όμοιες: όλες απέχουν εξίσου από την αρετή, είτε είναι μια κλοπή σοκολάτας είτε ένας φόνος!
Εφόσον δεν υπάρχουν διαβαθμίσεις, η αρετή δεν κατακτιέται σταδιακά ούτε το ήθος μπορεί να βελτιώνεται σταδιακά. Ο άνθρωπος περνά διαμιάς από τη μια κατάσταση στην άλλη· από την αχρειότητα στην τελειότητα.
Οι διάφορες αρετές που βρίσκουμε στους καταλόγους που άρεσαν στους Στωικούς (από αγάπη στη συστηματοποίηση και για διδακτικούς λόγους) ουσιαστικά αποτελούν όψεις ενός αδιάσπαστου όλου.
Επειδή όμως η αρετή είναι μία, αυτό σημαίνει ότι οι αρετές δεν διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική τάξη ή άλλες συνθήκες. Όλοι οι άνθρωποι είναι προορισμένοι για το ένα και μοναδικό είδος αρετής.»
https://www.greek-language.gr/
Β Κάλφας καί Γ. Ζωγραφίδης «Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι σελ. 205-206 ΤΟ ΒΗΜΑ
- Ποια είναι η ευνοϊκή προϋπόθεση, σύμφωνα με τον Μάρκο Αυρήλιο, για να ασχοληθεί κάποιος με τον εαυτό του; Υπάρχουν άλλες προϋποθέσεις κατά τη γνώμη σας; Να αναφερθείτε σε αυτές.
Ο φιλόσοφος δομεί το προτρεπτικό σχόλιο πάνω στην αντίθεση.
Αρχικά αναφέρει τι κάνει ο κόσμος ο αφιλοσόφητος, αυτός δηλαδή που παρασύρεται από τις επιθυμίες του και επιπλέον αφήνει τις εξωτερικές περιστάσεις να εισχωρήσουν και να εκπορθήσουν το εσωτερικό φρούριο της ψυχής προκαλώντας ταραχή και πόνο. Αυτοί λοιπόν δέσμιοι του εξωτερικού κόσμου αναζητούν εξωτερικούς και επιφανειακούς τρόπους ψυχικής ξεκούρασης, δηλαδή καταφύγιο σε φυσικά τοπία στο οποία θα ξεφύγει ο νους τους και η ψυχή τους από τις πιεστικές καταστάσεις της ζωής και θα ανακτήσουν την ψυχική τους ηρεμία.
Ο σοφός όμως καθώς η εσωτερική του λογική υποτάσσεται και συμβαδίζει με την κατά φύση σοφία, τη Λογική δηλαδή που ρυθμίζει τα του κόσμου δεν έχει ανάγκη να μετακινηθεί για να πετύχει την εσωτερική γαλήνη. Αυτό μπορεί να το επιτελέσει όπου κι αν βρίσκεται, αφού δεν εξαρτάται από εσωτερικές συνθήκες αλλά από την εσωτερική του ευρυθμία και τάξη.
Τα παραπάνω απελευθερώνουν τον άνθρωπο από τα διάφορα υλικά και κοινωνικά δεσμά. Έτσι οποιοσδήποτε άνθρωπος, όπου κι αν βρίσκεται, σε όποια κατάσταση οικονομική, σε όποια ηλικία, είτε υγιής είναι είτε όχι μπορεί στα στραφεί στον εαυτό του και να απολαύσει τα αγαθά της γαλήνης και της αυτοσυγκράτησης.
«Η στωική ηθική μπορεί επομένως να συνοψιστεί σε ένα μοναδικό κανόνα: να διατηρείς λογική την αρχή που έχει καθοριστεί να διευθύνει τη ζωή. Προκύπτει συνεπώς ότι καλό είναι αυτή η διατήρηση και κακό ό,τι της εναντιώνεται, ενώ ό,τι δεν έχει υπό το πρίσμα αυτό σημασία είναι ἀδιάφορον. Η σοφία, η ευδαιμονία και η ελευθερία συμπίπτουν με αυτή τη λογικότητα. Στη περίπτωση που κάποιος δεν αναγνωρίζει τη λογική φύση των γεγονότων (πράγμα πολύ συχνό), η ζωή του κυριαρχείται από τα πάθη και κυλάει μέσα στη δυστυχία. Τα πάθη δεν είναι ανεξάρτητες κινήσεις του ανθρώπινου ψυχικού βίου, αλλά συνέπειες των εσφαλμένων κρίσεων του ηγεμονικού μας, ενός ελλείμματος λογικότητας. Αν δεν κατανοούμε την αναγκαιότητα ενός γεγονότος που μας επηρεάζει, αναπόφευκτα υπεισέρχεται μια δυσαρμονία ανάμεσα σε αυτό που είμαστε και σε αυτό που θέλουμε και αυτό είναι πάθος. Αν την κατανοήσουμε, τότε δεν τιθασεύουμε το πάθος μας, αλλά το εξαλείφουμε. Όπως στην περίπτωση της μηχανικής αιτιότητας στη φυσική και της ψυχικής αιτιότητας των ηδονών, έτσι και εδώ οι Στωικοί εξαλείφουν κάθε εξωτερικό αιτιακό παράγοντα, υποβιβάζοντάς τον και καθιστώντας τον εξάρτημα της (καλής ή κακής) λειτουργίας αυτού που μας ρυθμίζει από μέσα μας.» (M. Vegetti σελ. 301)
Ως σημαντικές προϋποθέσεις ακόμη μπορεί να θεωρηθούν: η ορθή ιεράρχηση των αξιών, η ταπεινότητα, η υπομονή, η εκούσια απομόνωση, η εσωτερική αυτοεξέταση, η αυτογνωσία.
ΠΗΓΕΣ
- A.A Long, «Η Ελληνιστική φιλοσοφία», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας
- W. Kullmann «Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη ΜΙΕΤ»
- M. Vegetti «Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας» Εκδ. Τραυλός.
- Π. Καρακατσάνης «Κείμενα Παιδείας: Η περί παιδείας φιλοσοφία των στωικών» ΑΤΡΑΠΟΣ)
- P. Hadot Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία ΙΝΔΙΚΤΟΣ
- Μάρκος Αυρήλιος, Αρχαία Ελληνική γραμματεία «Οι Έλληνες» ΚΑΚΤΟΣ
- Β Κάλφας καί Γ. Ζωγραφίδης «Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι ΤΟ ΒΗΜΑ
