Ενότητα 2η (Αρχαία Ελληνικά Προσανατολισμού): Η πρακτική και πολιτική διάσταση της φιλοσοφίας Αριστοτέλους «Προτρεπτικός προς Θεμίσωνα, 8-9»

Εισαγωγικά

Το έργο Προτρεπτικός ή Προς Θεμίσωνα ανήκει στην πρώιμη φιλοσοφική δραστηριότητα του Αριστοτέλη (προ του 351 π.Χ.  ) και έχει διττό στόχο:

α) να συμβουλέψει τον Θεμίσωνα, έναν άγνωστο Κύπριο βασιλιά, να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία με απώτερο στόχο την ευδαιμονία, θυμίζοντας έτσι το πλατωνικό πρότυπο του φιλόσοφου βασιλιά,

β) να απαντήσει στον «Περί Αντιδόσεως» λόγο του Ισοκράτη, όπου ο ρήτορας ασκεί πολεμική στον Πλάτωνα και την Ακαδημία, υποστηρίζοντας την αξία της ρητορικής, ως παράγοντα παιδείας, καθώς στηρίζεται στην πείρα της πραγματικότητας. Από την άλλη κατηγορεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Ακαδημίας, για τον ανώφελο θεωρητικό της χαρακτήρα.

Ο Αριστοτέλης υπερασπίζεται τη φιλοσοφία και αντικρούει τον πρακτικό χαρακτήρα που της αποδίδει ο Ισοκράτης. Για τον Αριστοτέλη φιλοσοφία σημαίνει να υιοθετούμε φιλοσοφικό τρόπο σκέψης για τα πράγματα. Μας καλεί να ερευνούμε και να εξετάζουμε τη ζωή μας σε μια διαρκή πορεία προς το γνῶθι σαὐτόν. « Η ουσία  της ηθικής φιλοσοφίας που παρουσιάζει ο παρών λόγος είναι η αυτογνωσία και ευδαιμονία στην οποία καταλήγει ο άνθρωπος με τη φιλοσοφική γνώση που είναι και γνώση ηθικών αρχών, η οποἰα τον βοηθά να ρυθμίσει την προσωπική του ζωή» (Τριαντάρη σελ. 406)

Η ΔΟΜΗ

α. Η διάκριση των εσωτερικών και εξωτερικών αγαθών και η σημασία της φιλοσοφίας.

β. Η υπόσταση της φιλοσοφίας: η θεωρητική γνώση και οι αρετές της ψυχής.

γ. Η πρακτική σοφία, η ανωτερότητα και η αυτοαξία της φιλοσοφίας.

δ. Η φρόνηση ως έννοια και τελικός σκοπός στην ανθρωπολογική αντίληψη του Προτρεπτικού.

Η παραπάνω διάταξη αποσκοπεί να αναδείξει όχι μόνο τη θεωρητική δραστηριότητα αλλά και την πρακτική της φιλοσοφίας και επιπλέον την ανάδειξή της στην ηθικοπολιτική διανόηση του Προτρεπτικού. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, εάν αναλογιστούμε, όπως αποδεικνύεται και από την ερμηνευτική σημασία του κειμένου, ότι η φρόνηση είναι ισοδύναμη με τη φιλοσοφία, δηλαδή έχει τη σημασία της θεωρητικής γνώσης της αλήθειας, όσο και τη σημασία της ηθικής γνώσης και πρακτικής σοφίας. (Τριαντάρη σελ. 452)

Ενδεικτικές Δραστηριότητες

Α. Τι λέει το κείμενο;

1. Στην πρώτη παράγραφο αναπτύσσεται ένας συλλογισμός. Να εξηγήσετε πώς συνδέονται μεταξύ τους οι λέξεις του κειμένου:ὑποκείμενα, χρῆσις, ἐπιστήμης, φιλοσοφητέον, ὠφελίμως.

Ο συλλογισμός:

Α’ προκείμενη:  το σώμα και τα σχετιζόμενα με αυτό είναι εργαλεία των οποίων μπορούμε να κάνουμε κακή χρήση.

Β’ προκείμενη: η γνώση της επιστήμης (=φιλοσοφίας) μπορεί να βοηθήσει να τα αξιοποιήσουμε σωστά.

Συμπέρασμα: πρέπει λοιπόν να φιλοσοφούμε, για να ζούμε σωστά και ωφέλιμα.

Οι όροι ὑποκείμενα, χρῆσις, ἐπιστήμης, φιλοσοφητέον, ὠφελίμως συνδέονται ως εξής:

Το σώμα και όσα συνδέονται με αυτό μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέσον και εργαλείο (ὑποκείμενα). Αυτά έχουν κάποια χρήση (χρῆσις) που είναι κατάλληλη για να υπηρετήσει το σκοπό τους. Η επιστήμη (ἐπιστήμης) μας καθιστά γνωστή αυτή τη χρήση. Πρέπει, λοιπόν να κατέχουμε αυτή τη γνώση (φιλοσοφητέον), η οποία συντελεί, ώστε να τα διαθέτουμε ορθά και να ζούμε ωφέλιμα (ὠφελίμως) και ευτυχισμένα.

“Η ψυχή είναι γι’ αυτόν (τον Αριστοτέλη) η εντελέχεια του σώματος, η μορφή που προκύπτει από τις κινήσεις και τις μεταβολές του οργανικού σώματος. Η ψυχή είναι το σκόπιμο αίτιο της σωματικής διαμόρφωσης και κίνησης, και, όντας ασώματη, είναι πραγματική ως δύναμη που κινεί και κατευθύνει το σώμα.”

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ WINDELBAND- HEIMSOETH Μετάφραση:  Σκουτερόπουλος, Ν.  ΜΙΕΤ” σελ. 171 τ. 1

«Στην πρώτη παράγραφο η φιλοσοφία θεωρείται απαραίτητη για τον έλεγχο των μέσων που θα διασφαλίσουν τον απώτερο στόχο του ανθρώπου, το τέλος της ζωής του (τελεολογική διάσταση). Αυτό είναι διττό: στη δημόσια ζωή η ορθότητα του βίου του κάθε ανθρώπου (ὀρθῶς)· στην ιδιωτική του ζωή η ωφέλεια (ὠφελίμως). Σα μέσα-όργανα που πρέπει να ελεγχθούν είναι το σώμα, τα μέλη του και οι δραστηριότητές του. Η χρήση των σωματικών μέσων απαιτεί ολοκληρωμένη, στέρεη γνώση (ἐπιστήμη), ώστε να αποφευχθούν πιθανοί κίνδυνοι. Αυτήν τη γνώση επιζητεί η φιλοσοφία.

• ἐπικίνδυνος ἡ χρῆσις Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά θυμίζει μια ιδέα που συναντάται σε διάφορους αρχαίους συγγραφείς: Ο άνθρωπος είναι ικανός τόσο για το καλό όσο και για το κακό, μάλιστα και τα δύο σε μεγάλη ένταση. Στα Πολιτικὰ η έμφαση πέφτει στις κοινωνικές συνέπειες, θετικές ή αρνητικές, των ανθρώπινων επιλογών, ενώ στον Προτρεπτικὸ ο συγγραφέας φαίνεται να επικεντρώνεται στον ίδιο τον υπεύθυνο μιας στάσης ζωής.
• ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως Κλιμάκωση: αρχικά ο άνθρωπος επιζητά τη γνώση (ὀρέγεσθαι)· μετά προβαίνει στην απόκτησή της (κτᾶσθαι)· τελικό ζητούμενο, όμως, είναι η εφαρμογή της, η χρήση της και μάλιστα η σωστή χρήση της (προσηκόντως χρῆσθαι) . Και αυτό, διότι συμβαίνει πολλές φορές να γνωρίζει ο άνθρωπος το σωστό, αλλά να μη θέλει ή να μην μπορεί να το εφαρμόσει. Αυτή την αδυναμία της γνώσης έναντι του πάθους ο Αριστοτέλης την ονομάζει ἀκρασίαν και τον άνθρωπο που γνωρίζει το σωστό αλλά δεν το εφαρμόζει ἀκρατῆ.» (Βασίλειος Μπετσάκος Επιμορφωτικό Υλικό για τα Αρχαία Ελληνικά Γ’ Λυκείου)

2. Ποιες είναι οι διαφορετικές λειτουργίες που εκπληρώνουν μέσα στην κοινωνία οι διάφορες επιστήμες; Ποιον ξεχωριστό ρόλο ανάμεσα σ’ αυτές επιφυλάσσει ο Αριστοτέλης στη φιλοσοφία;

Οι λειτουργίες των επιστημών

1. Αυτές που παράγουν τα πλεονεκτήματα για τη ζωή, όλα δηλαδή τα απαραίτητα μέσα, ώστε να διευκολύνουμε τη ζωή μας.
2. Οι γνώσεις με τη βοήθεια των οποίων χρησιμοποιούμε τις πρώτες, ώστε να είναι ωφέλιμες.
3. Όσες μας βοηθούν να μάθουμε τον τρόπο να τις υπηρετούμε.
4. Αυτές που μας καθοδηγούν στο αγαθό.

Ο ξεχωριστός ρόλος της φιλοσοφίας

 Κατά τον Αριστοτέλη η πραγματικότητα διαρθρώνεται σε επιμέρους περιοχές, «γένη» οι οποίες αποτελούν το αντικείμενο κάθε επιστήμης. Με αυτό τον τρόπο προβάλλει την άποψη της αυτονομίας των επιστημών.

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο κόσμος είναι κατακερματισμένος σε ξεχωριστά  και απομονωμένα μεταξύ τους πεδία, γιατί τότε θα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει μια συνολική κοσμική τάξη που εγγυάται την σταθερότητα και την ενότητα του κόσμου. «Φύση κοινωνία και θεότητα είναι μέρη ενός μόνο έλλογου σχεδίου, το οποίο η φιλοσοφία με τη βοήθεια των επιστημών είναι ικανή να συλλάβει και να εξηγήσει.»

«Η φιλοσοφία για τον Αριστοτέλη έχει το σημαντικότατο καθήκον   να οργανώνει τις επιστήμες σε ενιαίο σύνολο, προκειμένου οι θεωρίες τους να μας δώσουν μια συνολική εικόνα της πραγματικότητας, και να εγγυηθεί την εγκυρότητα και τη σημασία των επιμέρους επιστημών.»  (Vegetti σελ. 215)

Η φιλοσοφία επιπλέον κατέχει πρωτεύουσα θέση ανάμεσα στις επιστήμες, γιατί συνδυάζει λογική, φρόνηση, θεωρία του αγαθού.

Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί ορθά τη λογική του, για να κρίνει αλάνθαστα. Κατέχει ακόμα, τη φρόνηση, που με την ορθή χρήση της γλώσσας τον οδηγεί στην πλήρη θέαση και προσέγγιση του αγαθού. Έτσι η φιλοσοφία μπορεί να αξιοποιεί όλες τις επιστήμες και να τις προσαρμόζει στη φύση με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να φθάσει στην ευδαιμονία.

« Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η φιλοσοφία ξεχωρίζει και θεωρείται ανώτερη απ’ όλες τις άλλες γνώσεις, διότι μόνο αυτή διαθέτει τρία χαρακτηριστικά:

α. χαρακτηρίζεται από την ορθή κρίση,

β. χρησιμοποιεί το λόγο και

γ. θεωρεί στο σύνολό του το αγαθό.

Το πρώτο από τα χαρακτηριστικά είναι η ευβουλία, δηλαδή η ορθότητα της βουλής. Πρόκειται για την ορθή κρίση που απαιτεί λογισμό. Η ορθή κρίση είναι ιδιότητα του φρόνιμου ανθρώπου, που θεωρεί με το νου του όλους τους σχετικούς παράγοντες, ώστε να καταλήξει σε μια όσο το δυνατό καλύτερη απόφαση για το τι πρέπει να πράξει. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ο λόγος, με τον οποίο δηλώνεται η συνάφεια της γλώσσας με τη λογική σκέψη, που διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα. Ο λόγος είναι η όρεξη για γνώση, που ο Αριστοτέλης εξέφρασε στα Μετά τα Φυσικά ως το θαυμάζειν, την ανθρώπινη περιέργεια, που αποτελεί και την αρχή της φιλοσοφίας. Ο λόγος στον πολιτικό άνδρα και ευρύτερα στο πεδίο της πόλης είναι η δυνατότητα για τη καλή ή την κακή χρήση του, είναι η δυνατότητα για επικοινωνία, που όταν υπερβεί την απλή συμβίωση καθίσταται η οδός προς το τελικό αγαθό, την ευδαιμονία. Ο λόγος είναι το μέσο για την πνευματική αναγωγή προς την αλήθεια και «θεωρεί» το αγαθό τέλος, την ευδαιμονία.» (Τριαντάρη σελ. 458) .

«Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η φιλοσοφία ενέχει τη φρόνηση και την ορθή κρίση και κατά συνέπεια θεωρείται ως η διαρκής αναζήτηση της σοφίας και γι’ αυτό είναι ο φορέας της αλήθειας. Με αυτή την παρατήρηση ο φιλόσοφος τονίζει ότι θα πρέπει να «φιλοσοφούμε» και κυρίως οι βασιλείς. Εξάλλου, ο φιλόσοφος στα Ηθικά Νικομάχεια (1181b,15) ονομάζει την πολιτική φιλοσοφία ως περί τα ανθρώπεια φιλοσοφία, που σημαίνει τη φιλοσοφία που ασχολείται με τις συγκεκριμένες ιδιότητες και προσδιορισμούς του ανθρώπου (Kullmann, W. 1996:15). Εδώ η φιλοσοφία εμφανίζεται ως ένα σύνολο της πνευματικότητας και της ηθικότητας του  ανθρώπου. Παράλληλα ένας φιλόσοφος, κατά τον Πλάτωνα, πρέπει να είναι εγκρατής, φρόνιμος και δίκαιος, αποφεύγοντας τα ψέματα και τις αναλήθειες, που οδηγούν στην πλάνη και αποτελούν αρρώστια της ψυχής (Πλάτωνας, Πολιτεία, 484c-d, 485a-b.)» (Τριαντάρη σελ. 582) .

Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Να σχολιάσετε το διττό αποτέλεσμα που έχει η φιλοσοφία, στο κοινωνικό σύνολο και στο άτομο, σύμφωνα με την παρακάτω φράση: φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν, εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως. Για την απάντησή σας να λάβετε υπόψη ότι το συγκεκριμένο έργο του Αριστοτέλη απευθύνεται σε έναν πολιτικό ηγέτη (τον Θεμίσωνα, βασιλιά της Κύπρου), και προτρέπει, τόσο αυτόν όσο και τους νέους που βρίσκονται στην ηλικία του, να φιλοσοφήσουν.

Η φιλοσοφία σύμφωνα με το κείμενο ωφελεί και το άτομο σε ιδιωτικό και δημόσιο βίο και την κοινωνία. Η αληθινή γνώση του σώματος και του καθημερινού βίου καθώς και του τρόπου σύμφωνα με τον οποίο θα ρυθμίσει όλα τα θέματα (υγείας, οικονομικά, ψυχολογικά, κοινωνικά), θα καθορίσει την ποιότητα της ζωής του, εσωτερικής, υλικής, κοινωνικής. «Κάποιος γίνεται καλός, όταν επιλέγει και πράττει καλά. Αυτό δεν είναι απλώς ένα ζήτημα επιλογής και ανάπτυξης ορθών δράσεων, αλλά επιλογής ή ανάπτυξης με τον σωστό τρόπο. […]Ο στόχος της επιλογής και της πράξης είναι το ανθρώπινο αγαθό, δηλαδή το να ζει κανείς καλά.[…] η πρακτική σοφία (φρόνηση), η οποία είναι απαραίτητη, για να ζει κάποιος καλά, εμπεριέχει την ικανότητα υπολογισμού των καλύτερων μέσων, για επιτύχει κανείς τους σκοπούς του και αυτό είναι μια διανοητική αρετή.» (Το φιλοσοφικό λεξικό του Cambridge σελ. 153) Η φιλοσοφία παρέχει στον άνθρωπο αυτή φρόνηση, δηλαδή  ορθή σκέψη, κατανόηση και ιεράρχηση των πραγματικών  αναγκών, διάκριση του σημαντικού από το ασήμαντο.

Οι απαντήσεις που θα δώσει κάθε άνθρωπος σε όλα τα καίρια ζητήματα της ζωής, οι αποφάσεις που θα πάρει και κυρίως η επιλογή του ορθού, του αληθινού και του ηθικού, δηλαδή συνολικά του αγαθού, θα τον οδηγήσουν σε εσωτερική ειρήνη, πνευματική ολοκλήρωση και ευημερία βίου. Όλα αυτά αντανακλώνται στον δημόσιο – πολιτικό βίο του ανθρώπου, στα πλαίσια του οποίου η επωφελής και θετική δράση του θα του προσπορίσει σεβασμό και αναγνώριση από τους συμπολίτες του. Η κοινωνία ακολούθως αποτελούμενη από τέτοιους πολίτες διαμορφώνει σύστημα δικαίου και αξιακούς κώδικες που διασφαλίζουν τη δικαιοσύνη, την κοινωνική ειρήνη και πρόοδο.

Τα παραπάνω ο Αριστοτέλης τα απευθύνει σε ένα ηγεμόνα, τον Θεμίσωνα, τον οποίο συμβουλεύει να υιοθετήσει τον φιλοσοφικό τρόπο σκέπτεσθαι και δρᾶν και έτσι να ενσαρκώσει το πλατωνικό πρότυπο του φιλοσόφου – βασιλέα. Παράλληλα  στόχος του Αριστοτέλη  είναι και οι νέοι της εποχής του, που χαρακτηρίζεται από πολιτική και οικονομική αστάθεια (ο θεσμός της πόλης –κράτους περνά κρίση) αλλά και πνευματική ρευστότητα, αφού οι αξιες της κλασσικής εποχής αμφισβητούνται και οι νέοι χρειάζονται πνευματικό και ηθικό οδοδείκτη. Αυτόν τους προτείνει ο Αριστοτέλης αναδεικνύοντας την αξία της φιλοσοφικής παιδείας η οποία προσφέρει την φρόνηση και την αληθινή σοφία.

«Την παραπάνω παρότρυνση προς τη φιλοσοφία προσιδιάζει ο Αριστοτέλης στον ανθρώπινο βίο, και συγκεκριμένα στον πολιτικό και στον πρακτικό βίο. Με τη θέση του αυτή φαίνεται να συνδέει την έννοια της πολιτικής με τις αρετές και τη φρόνηση, γεγονός που το επιδιώκει στο μεταγενέστερο έργο του, τα Ηθικά Νικομάχεια. Ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται την αναγωγή της πολιτικής και του πολιτικού βίου σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις της ηθικής φιλοσοφίας, που αφορούν στην αρετή και κυρίως στη φρόνηση. Έτσι, συλλαμβάνει μια οπτική της πολιτικής στον Προτρεπτικό, την οποία μετέπειτα αναλύει στα Ηθικά Νικομάχεια. Η οπτική αυτή επιβάλλεται από τη φύση του σκοπού ή «του τέλους» και του αντικειμένου της πολιτικής. Ο Αριστοτέλης, έχοντας κατά νου στο πρώιμο ακόμη στάδιο της σκέψης του την ισοδυναμία της φρόνησης με τη φιλοσοφική γνώση προσλαμβάνει τον ενάρετο βίο ως αποτέλεσμα της θεωρητικής γνώσης, καθιστώντας συναπτόμενη την αρετή με την πράξη διά της οδού της γνώσης. Η δύναμη της γνώσης διά της νοητικής λειτουργίας είναι αυτή που κατευθύνει το σώμα, με αποτέλεσμα η γνώση να συνδέεται με την ορθή κρίση, το «βουλεύεσθαι», ώστε ο άνθρωπος και κυρίως ο πολιτικός να διακρίνει το αγαθό από το κακό. Με επαγωγικό συλλογισμό ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι «πρέπει να φιλοσοφούμε, εάν πρόκειται να πολιτευόμαστε σωστά και να ζήσουμε τη ζωή μας με ωφέλιμο τρόπο» . Και εδώ φυσικά είναι εμφανής η πλατωνική επίδραση για την αντίληψη του φιλοσόφου βασιλιά.»  (Τριαντάρη σελ. 458)

2. Ο ένας μεταφραστής αποδίδει τη λέξη ἐπιστῆμαι με τον όρο «γνώσεις», ενώ τον όρο «επιστήμη» τον χρησιμοποιεί μόνο για τη φιλοσοφία. Ο άλλος μεταφραστής χρησιμοποιεί στη μετάφρασή του τον ίδιο όρο «επιστήμες» χωρίς να τον αλλάξει. Ποιον από τους δύο όρους θα προτιμούσατε και γιατί;

«Ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη μαθήσεων:

• οι ποιητικές, όπως η οικοδομική, κατασκευάζουν κάτι που είναι εξωτερικό στον ποιούντα,
• οι πρακτικές μαθήσεις, όπως για παράδειγμα, η ηθική, αφορούν σε δραστηριότητες που δεν μπορούν να νοηθούν χωριστά από τον πράττοντα, δηλαδή με την προαίρεση και την πράξη,
• οι θεωρητικές μαθήσεις ασχολούνται με την αλήθεια καθ’ εαυτήν.

Με την ειδική σημασία που δίνει στην έννοια ο Αριστοτέλης στα «Αναλυτικά Ύστερα» μόνο οι τελευταίες δικαιούνται τον τίτλο της επιστήμης.» (Το φιλοσοφικό λεξικό του Cambridge σελ. 148)

Σύμφωνα με τα παραπάνω  πρέπει να προτιμηθεί η πρώτη μετάφραση, δεδομένου ότι η φιλοσοφία ασχολείται με την αλήθεια και την καθαυτό σοφία. Επομένως περιέχει και καθοδηγεί τις υπόλοιπες επιστήμες, αφού τις εφοδιάζει με λογικούς κανόνες και μέθοδο, και αυτές πραγματεύονται ένα ειδικότερο θέμα και τομέα της ανθρώπινης γνώσης.

Στην δεύτερη παράγραφο παρατίθενται διαφορετικά πεδία γνώσεων (ἐπιστῆμαι), με διαφορετική στόχευση το καθένα. Αν, όμως, ο άνθρωπος θέλει να συγκλίνουν όλα αυτά στην επίτευξη ενός κεντρικού στόχου (κυρίως ἀγαθοῦ), οφείλει να υποτάξει όλες τις επιμέρους γνώσεις σε μία κεντρική καθοδήγηση. Αυτήν την ασκεί η φιλοσοφία πάνω στις επιμέρους επιστήμες. Για την επίτευξη του στόχου της διαθέτει αφενός τον ορθό λόγο, την ἐπιστήμη, όπως την είδαμε στο προηγούμενο απόσπασμα, πριν δηλαδή την κατάτμησή της σε επιμέρους επιστητά (=διακριτά πεδία γνώσης), αφετέρου τη διαυγή θέαση του τέλους της.

ἡγεμονικωτέραις, ἐπιτάττειν, ἐπιτακτικὴν φρόνησιν Στο πλαίσιο μιας ολιστικής θεωρίας της ψυχής ο Αριστοτέλης δέχεται μία θεμελιώδη όσο και σχηματική διαίρεσή της σε δύο καταρχήν μέρη: το λόγον ἔχον (ή νοητικὸν ή διανοητικὸν ή λογιστικόν) μέρος και στο ἄλογον μέρος της ψυχής. Σο ἄλογον αποτελείται από το κυρίως ἄλογον μέρος και από το ἐπιθυμητικὸν καὶ ὅλως ὀρεκτικόν. Υπ’ αυτή την έννοια η αρχική διμερής διάκριση της ανθρώπινης ψυχής γίνεται τριμερής (το ἐπιθυμητικόν συνανήκει, σαν τομή τους, στα άλλα δύο). Στο τελευταίο έχει τη δυνατότητα να υπακούει στον λόγον ο οποίος ασκεί ένα ηγεμονικό ρόλο και παράλληλα διαμορφώνει και αποδέχεται έλλογες επιθυμίες. Έτσι, η αρχική διαίρεση μερών της ψυχής αποδεικνύεται τελικά απλή μεθοδολογική συνθήκη, εργαλειακή τομή στο αδιάσπαστο κύκλωμα των ψυχικών λειτουργιών . Σύμφωνα, λοιπόν, με την προηγούμενη διαίρεση της ψυχής, στις λογικές λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής εντάσσονται οι κάθε είδους νοητικές και γνωστικές δραστηριότητες, η λήψη αποφάσεων σε πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητας αλλά και ο καθορισμός ευρύτερων κοσμοθεωρητικών στάσεων· όλα αυτά σε αναφορά προς την πολιτική φύση του ανθρώπου, πυρήνας της οποίας είναι ακριβώς η λογικότητα. Στις λειτουργίες του ἐπιθυμητικοῦ μορίου της ψυχής ανήκουν ποικίλες ορμές και επιθυμίες αλλά και τα πάθη, δηλαδή φυσιολογικά βιώματα όπως η ὀργή, ο φόβος, το θάρσος, ο φθόνος, η χαρά, ο πόθος, το μῖσος και άλλα, με έναλόγο όλα όσα προκαλούν ἡδονὴν ή λύπην· πρόκειται για έμφυτες διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην ψυχή, εκδηλώνονται στις ανθρώπινες σχέσεις, και αποτελούν ένα πανανθρώπινο δεδομένο προ-ηθικής τάξεως. Όλες αυτές οι διεργασίες ελέγχονται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, από την ἐπιτακτικὴ δράση του λογικού μέρους της ψυχής. Στις καθαρώς άλογες ψυχικές λειτουργίες εντάσσεται κάθε ζωτική λειτουργία που ριζώνει στη σωματικότητα, η θρέψη, η αναπαραγωγή, η ανάπτυξη του ζωντανού οργανισμού· αυτές τις λειτουργίες, ως πρωταρχικές, προϋποθέτει κάθε επιθυμητική και λογική δραστηριότητα της ψυχής. (Βασίλειος Μπετσάκος Επιμορφωτικό Υλικό για τα Αρχαία Ελληνικά Γ’ Λυκείου)

3. Ο Αριστοτέλης συνδέει τη φιλοσοφία αφενός με τον λόγο, αφετέρου με την αναζήτηση του ὅλου ἀγαθοῦ. Να μελετήσετε τις σχετικές αναφορές.

Άμεσα διακρίνεται και στις δύο παραγράφους μια βασική πλατωνική αρχή: ο λόγος έχει ένα ηγεμονικό ρόλο στην ψυχή και τη ζωή του ανθρώπου · κατευθύνει τις πράξεις του. Ο Αριστοτέλης ενστερνίζεται αυτή την ιδέα και την υποστηρίζει και σε άλλα κείμενά του . Στο βάθος πρόκειται για την εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη λογική, η οποία χαρακτηρίζει την αρχαιοελληνική σκέψη κατά την κλασική εποχή, ιδίως μετά τον Σωκράτη, και πριν κλονιστεί από τις ριζικές πολιτειακές μεταβολές που επέφεραν οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου. (Βασίλειος Μπετσάκος Επιμορφωτικό Υλικό για τα Αρχαία Ελληνικά Γ’ Λυκείου)

κρίνειν τὴν ὀρθότητα, τω λόγῳ χρωμένη, ὀρθὴν κρίσιν, ἀναμάρτητον Οι εκφράσεις αυτές απηχούν την αμέριστη -κατά την κλασική εποχή εμπιστοσύνη των Ελλήνων στον ικανότητα της ανθρώπινης λογικής, στον ορθό λόγο. Αναντικατάστατος οδηγός του ανθρώπου για να βρίσκει σε κάθε περίπτωση μέσα στην καθημερινότητα την ορθή επιλογή θεωρούν πως είναι ο ορθός λόγος. Η λογική λειτουργεί ως ο ανεκτίμητος σύμβουλος της ελεύθερης προαίρεσης· αυτή θα καθοδηγήσει τον άνθρωπο στο πώς θα βιώσει και θα εκδηλώσει τα πάθη, πώς θα σχετιστεί στην πράξη με τους άλλους ανθρώπους, πώς θα αντιμετωπίσει τις καταστάσεις, τα γεγονότα και τα πράγματα μέσα στην πολιτική κοινωνία. Έτσι, οι διανοητικές αρετές του ανθρώπου συνεργάζονται με τις ηθικές, για να του προσφέρουν από κοινού την ευτυχία. Σο λογικό μέρος της ψυχής και το ἄλογον πλήν μετέχον λόγου, αξεχώριστα μεταξύ τους όπως το κυρτό και το κοίλο σε μια καμπύλη, αλληλεπιδρούν και γεννούν την αρετή και την ανθρώπινη ευδαιμονία. Πρέπει, όμως, να υπογραμμίσουμε ότι στην αρχαιοελληνική γνωσιοθεωρία ο ορθός λόγος δεν έχει να κάνει με συστηματική νοησιαρχική ακρίβεια· ο ορθός λόγος δεν είναι επιστήμη με τη σημερινή έννοια, δεν δεσμεύεται από αξιωματικές αρχές και την εσωτερική συνέπεια του οικοδομήματος μιας επιμέρους επιστήμης. Ο ορθός λόγος είναι όλων των ανθρώπων· κανείς ειδήμων και ειδικός, καμία ιδεολογία, θρησκεία και φιλοσοφία δεν μπορεί να τον μονοπωλήσει. Ο ορθός λόγος, για τον Αριστοτέλη και κάθε Έλληνα, είναι ο κοινός λόγος, είναι προσδιορισμένος κοινωνικά. Η αλήθεια είναι συνάρτηση των κοινωνικών επιτευγμάτων, εκφράζει το κατά πόσον οι άνθρωποι επιτυγχάνουν να ζουν όλοι μαζί κατὰ λόγον. Η τελική ορθότητα του λόγου βεβαιώνεται κατ’ ἀρετὴν και η αρετή κοινωνίας ἔργον ἐστί . (Βασίλειος Μπετσάκος Επιμορφωτικό Υλικό για τα Αρχαία Ελληνικά Γ’ Λυκείου)

“Η έλλογη ουσία του ανθρώπου φτάνει τελικά στο ύψιστο σημείο της ανέλιξής της μέσα στη γνώση. Οι διανοητικές αρετές είναι οι ανώτατες, εκείνες που φέρνουν την ολοκληρωμένη ευδαιμονία. Αλλά η δραστηριότητα του θεωρητικού νού (ἐπιστημονικόν) είναι στραμμένη προς την άμεση σύλληψη των υψίστων αληθειών, εννοιών και προτάσεων⋅ η επαγωγική αναζήτηση της επιστημονικής έρευνας οδηγεί απλώς προς αυτές, χωρίς να μπορεί να τις αποδείξει⋅ από αυτές αναγκαστικά πρέπει να ξεκινά κάθε λογική παραγωγή. Τη γνώση αυτών των ύψιστων αντικειμένων και το ολοκληρωμένο ξεδίπλωμα του “ενεργητικού νου” μέσα στον άνθρωπο ο Αριστοτέλης τα χαρακτηρίζει επανειλημμένα “θέαση” (θεωρία). Με τη θέαση της αλήθειας ο άνθρωπος, ακριβώς γι’ αυτό, συμμετέχει στην καθαρή νόηση, που είναι η ουσία της θεότητας, και συνάμα στην αιώνια ευδαιμονία της θεϊκής αυτοσυνείδησης. Γιατί αυτή η “θέαση”, που δεν εξυπηρετεί σκοπούς της βούλησης και της πράξης αλλά αποτελεί αυτοσκοπό, αυτό το ήρεμο βύθισμα στην αιώνια αλήθεια ,είναι η μεγαλύτερη ευτυχία.”

“ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ WINDELBAND- HEIMSOETH Μετάφραση:  Σκουτερόπουλος, Ν.  ΜΙΕΤ” σελ. 177 τ. 1

Ο ρόλος της γλώσσας

Η γλώσσα αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην πραγματικότητα, σε κάθε μορφής γνώση, στις επιστήμες και τον άνθρωπο. Η δομή της γλώσσας, οι σημασίες, η γραμματική και το συντακτικό αποτελούν αντανάκλαση του τρόπου με τον οποίο κατανοούμε τον κόσμο.Επιπλέον εφόσον η πραγματικότητα καθρεφτίζεται, χωρίς να εξαντλείται, στην ανθρώπινη γνώση, και αυτή εκφράζεται μέσω της γλώσσας, άρα η γλώσσα αποτελεί το όργανο που ενοποιεί την κατανόηση του κόσμου. (Πηγή: Vegetti σελ. 216)

Παράλληλα κείμενα

1. ΠΛΑΤΩΝ Θεαίτητος 173e-174b

Ενδεικτικές Δραστηριότητες

1. Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου ο Θεόδωρος αποδίδει στη φιλοσοφική σκέψη έναν εποπτικό ρόλο συχνά απόμακρο από τα ίδια τα πράγματα και προβληματικό. Συμφωνεί η παραπάνω άποψη με τη θέση του Αριστοτέλη, όπως διατυπώνεται στο Κείμενο Αναφοράς;

Στο τμήμα του διαλόγου (172c – 176c) από όπου προέρχεται το απόσπασμα του σχολικού βιβλίου αντιπαρατίθεται ο φιλόσοφος με τον άνθρωπο της δράσης. Ο πρώτος μπορεί να ακολουθεί παντού τις σκέψεις του όπου αυτές τον οδηγούν, και να περιπλανιέται ελεύθερα οπουδήποτε  μπορεί να βρει την αλήθεια. Όμως ο φιλόσοφος αγνοεί βασικά στοιχεία και χώρους της πολιτικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής, όπου οι άνθρωποι της δράσης μπορούν και κινούνται ελεύθερα, όπως τα δικαστήρια και οι χώροι των δημόσιων συνελεύσεων. Αδιαφορεί για όλες τις πολιτικές και κοινωνικές συζητήσεις και κουτσομπολιά και όχι μόνο δεν αισθάνεται ανεπαρκής γι’ αυτό, αλλά ούτε καν αντιλαμβάνεται αυτή την άγνοια και τη σημασία της. «Ενώ το σώμα του βρίσκεται στην Αθήνα, ο νους του έχει για επικράτεια ολόκληρο το σύμπαν, όπου πλανάται ελεύθερα».

Όταν όμως αναγκαστεί να αντιμετωπίσει απλά καθημερινά ζητήματα ως πολίτης, όπως μια μήνυση στο δικαστήριο, τα χάνει και αποπροσανατολίζεται και μπροστά στον άνθρωπο της δράσης φαντάζει ανίδεος και αφηρημένος. Κρίνει τις καταστάσεις και τους ανθρώπους με διαφορετικά κριτήρια, περιφρονώντας την ένδοξη καταγωγή και την μεγάλη περιουσία,  την οποία τη θεωρεί ασήμαντη μπροστά στις απέραντες εκτάσεις του σύμπαντος.

Από την άλλη για τον φιλόσοφο ο άνθρωπος της δράσης είναι ανεπαρκής και βρίσκεται σε αμηχανία, αν βγει από το πεδίο των καθημερινών ζητημάτων και προσπαθήσει να προβληματιστεί για θεμελιακά ζητήματα της ζωής, όπως για το δίκαιο και το άδικο την ευτυχία και τη δυστυχία, πώς μπορεί να αποφύγει την δεύτερη και να επιτύχει την πρώτη. Ενώ στα προσωρινά και φευγαλέα είναι ικανότατος, στα αιώνια είναι ανεπαρκέστατος.

Ο φιλόσοφος έχει θέσει ως στόχο του την απόδραση από την κατάσταση του θνητού και ο μοναδικός τρόπος για να το επιτύχει είναι η πληρέστερη δυνατή ταύτιση με τον θεό, η ανταλλαγή του εφήμερου με το αιώνιο. (πηγή: A.E. Taylor, Πλάτων σελ. 385-6)

Η παραπάνω εικόνα έρχεται σε αντίθεση με την σημασία που μπορεί να έχει η φιλοσοφία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη για τη σωστή διαχείριση της καθημερινής ζωής και των προβλημάτων που προκύπτουν, και την εξασφάλιση της προσωπικής και κοινωνικής ευτυχίας.

Επιπλέον διαφέρει και από την προσπάθεια του Πλάτωνα να επηρεάσει ηγεμόνες με σκοπό να τους καταστήσει φιλοσόφους –βασιλείς, αποδεικνύοντας την πεποίθησή του ότι τα χαρίσματα του φιλοσόφου πρέπει να υπηρετούν το πρακτικό έργο της διοίκησης και της διαχείρισης. Η προσπάθεια του όμως αυτή τον οδήγησε σε μεγάλες θυσίες, καθώς ήρθε σε καθημερινή τριβή με τη μικρότητα ατόμων και ανάξιων καταστάσεων.

2. Ποια φιλοσοφική στάση εκφράζει το πείραγμα της γυναίκας από τη Θράκη προς τον Θαλή;

Το πείραγμα της γυναίκας εκφράζει την στερεοτυπική αντίληψη που έχει η κοινωνία για τους φιλοσόφους: απόμακροι, άπραγοι, ανίκανοι να αντιμετωπίσουν τα καθημερινά προβλήματα. Έτσι δηλώνεται πως είναι παράδοξο κάποιος να αναζητεί το απώτερο και άπιαστο, ενώ να παραβλέπει το άμεσο και εγγύτερο στην ανθρώπινη αντίληψη και στις βιοτικές ανάγκες. Αντίθετα το λογικό θα ήταν κάποιος να κατανοήσει και να αντιμετωπίσει προοδευτικά τα αντιληπτά με τις αισθήσεις και ύστερα να μεταβεί στα υπεραισθητά.

2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Πολιτικά, A 4.4-6, 1259a6-19

Ενδεικτικές Δραστηριότητες

1. Ποια μπορεί να είναι η πρακτική ωφέλεια από τη φιλοσοφία σύμφωνα με την ιστορία που αφηγείται ο Αριστοτέλης;

Ο φιλόσοφος ως επιστήμων της φύσης μπορεί να αξιοποιήσει τις γνώσεις που αποκομίζει από τις μελέτες του και για πρακτικά ζητήματα. Ο Θαλής στηρίχθηκε στις γνώσεις του από τις παρατηρήσεις του για τις κινήσεις των αστεριών, για να προβλέψει την γεωργική παραγωγή (ελαιοπαραγωγή) της επόμενης χρονιάς, ώστε να κάνει τις απαραίτητες ενέργειες (για να αποκτήσει το μονοπώλιο στην παραγωγή) και έτσι να αποκομίσει υπέρογκα κέρδη. Αυτό όμως δεν το έκανε με σκοπό τον πλουτισμό, αλλά για να υπονομεύσει την προκατάληψη και τα αρνητικά στερεότυπα που συνοδεύουν τους φιλοσόφους. Επιπλέον απέδειξε την περιφρόνηση του για το χρήμα, διότι, ενώ θα μπορούσε με τις γνώσεις του και την ευφυΐα του να πλεονεκτεί σε πλούτο, αυτός αντίθετα προτιμά να ζει φτωχικά από υλικής απόψεως, πλούσια όμως από πνευματικής.

2. Να συγκρίνετε τον τρόπο που παρουσιάζει τον Θαλή ο Αριστοτέλης με τον τρόπο που τον παρουσιάζει ο Πλάτων στον απόσπασμα από τον Θεαίτητο (Παράλληλο κείμενο 1).

Αυτό το περιστατικό παρουσιάζει ένα διαφορετικό τύπο φιλοσόφου σε σχέση με αυτόν του Πλάτωνα (άπραγος, απόμακρος,  αποκομμένος από την πραγματικότητα και τις υλικές ανάγκες). Ο φιλόσοφος εδώ όμως εμφανίζεται σοφός αναζητητής της αλήθειας, όχι όμως απόκοσμος και ανίδεος, αλλά αποστασιοποιημένος από τις υλικές επιδιώξεις και ιδιοτέλεια.

3. Αφού μελετήσετε τα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, να γράψετε μία παράγραφο εκατό (100) περίπου λέξεων για τον σκοπό της φιλοσοφίας.

Σκοπός της φιλοσοφίας είναι να καλύψει κυρίως τις εσωτερικές ανάγκες του ανθρώπου, δηλαδή να καταλάβει τον κόσμο και τον εαυτό του, να βρει το ορθό ηθικό πρότυπο, να κατακτήσει τη σοφία και τη φρόνηση και τελικά την ευδαιμονία. Παρόλα αυτά δεν περιφρονεί την υλική διάσταση του ανθρώπου. Σε αυτή ανταποκρίνεται όχι λόγω της επιδίωξης της υλικής χρησιμότητας, αλλά για να καταστήσει τον άνθρωπο ικανό (διαμορφώνοντας και συγκροτώντας τις πνευματικές του δυνάμεις) να διαχειρίζεται το σώμα του και τις καθημερινές ανάγκες με τρόπο σοφό, ώστε να γίνει ωφέλιμος και για τον εαυτό του και για το κοινωνικό σύνολο.

Επιπλέον η φιλοσοφία είναι καθοδηγητική επιστήμη και μπορεί να αξιοποιεί όλες τις άλλες επιστήμες με τον κατάλληλο τρόπο, ώστε να συντελούν στην ολιστική επίδραση στον άνθρωπο με απώτερο σκοπό την ευδαιμονία.

3. ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

Ίαμβοι και Ανάπαιστοι, 29

Ενδεικτική Δραστηριότητα

Πώς αποτιμάται η φιλοσοφική σκέψη στο ποίημα του Παλαμά; Να συζητήσετε τη συγκεκριμένη αποτίμηση συγκριτικά με την προτροπή του Αριστοτέλη για τη φιλοσοφία (Κείμενο Αναφοράς).

Στο ποίημα του Κ. Παλαμά αρχικά συγκρίνεται η φιλοσοφία με την ποίηση, δηλαδή η λογική με το συναίσθημα και το βίωμα. Αξιοσημείωτο είναι πως στις δύο πρώτες στροφές η φιλοσοφία εξυψώνεται με τα επίθετα αθάνατο (λουλούδι),  τρανού (νου) και γενικότερα χρησιμοποιώντας ο ποιητής επιδεικτικό ύφος.  Τελικά όμως η εξύψωση αυτή δρα υπονομευτικά, αφού στη τελευταία στροφή  όχι μόνο το συναίσθημα (φίλημα, δάκρυ) επικρατεί στη σύγκριση, αλλά η φιλοσοφία και η επιστήμη θεωρούνται υποδεέστερες συντριπτικά (δεν αξίζουν τίποτε). Όλη η προσπάθεια, η αφοσίωση, ο κόπος που καταβάλλει ο φιλόσοφος και ο επιστήμονας δεν έχουν τη αξία που έχει για τον ποιητή μια απλή καθημερινή και καθολική ανθρώπινη έκφραση αγάπης και συγκίνησης.

ΠΗΓΕΣ

1. E. Taylor, Πλάτων
2. Βασίλειος Μπετσάκος Επιμορφωτικό Υλικό για τα Αρχαία Ελληνικά Γ’ Λυκείου
3. Το φιλοσοφικό λεξικό του Cambridge
4. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΘΕΜΙΣΩΝΑ ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΟΣ Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια: ΣΩΤΗΡΙΑ Α. ΤΡΙΑΝΤΑΡΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΗΤΡΟΣ
5. Kullmann, Wolfgang. Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη  μετάφραση Α. Ρεγκάκος. – Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1996.
6. Mario Vegetti “Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας”  Εκδόσεις Τραυλός
7. “ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ WINDELBAND- HEIMSOETH Μετάφραση:  Σκουτερόπουλος, Ν.  ΜΙΕΤ” τ. 1