Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ
Δόρυ με δύο λόγχες
Ηζωή είναι ήδη αλλιώς, και στις επιφάνειες και στα βάθη. Με πλατφόρμες λογισμικού διεκπεραιώνεται η καθημερινότητα των περισσοτέρων, εκατοντάδες πλατφόρμες, από την Google και το YouTube έως την Airbnb, από το Zoom και την Uber έως το market pass. Στα αφανή ύψη, οι τεχνολογικοί κολοσσοί ελέγχουν τα δεδομένα δισεκατομμυρίων χρηστών, δηλαδή την παγκόσμια πληροφορία, πλάθοντας τις πολιτικές θέσεις και τις αγοραστικές τους συνήθειες και σωρεύοντας τόσο πλούτο, τόση ισχύ, τέτοια επιρροή στην παγκόσμια πολιτική, που δύσκολα ελέγχεται από τις υπάρχουσες ισχνές νομοθεσίες. Στα παρασκήνια, τρολ, μυστικές υπηρεσίες, κράτη παρεμβαίνουν ψηφιακά στα εσωτερικά άλλων χωρών, σαμποτάρουν υποδομές, επιτηρούν τις ζωές των ανθρώπων. Στο προσκήνιο εκβάλλει πακτωλός θαυμάτων, ανοίγονται δρόμοι πρωτοφανείς προς τη γνώση, την πληροφορία, τη δυνατότητα αστραπιαίων κινητοποιήσεων, ψηφιακής εξόδου από τα σύνορα απολυταρχικών κρατών, που με μέσα τεχνολογικά κρύβουν την αλήθεια και πνίγουν τη διαφωνία.
Η τεχνητή νοημοσύνη αναδομεί όλους τους κλάδους, έρευνα, εκπαίδευση, υγεία, οικονομία, βιομηχανία, εργασία, επικοινωνία, κατασκευές, ενέργεια, ασφάλεια, μεταφορές, άμυνα, πρόγνωση, περιβάλλον, γεωργία, εξυπηρέτηση πολιτών, ψυχαγωγία… Και γεννά για το κοινό διαρκώς νέα προϊόντα, νέες μηχανές αναζήτησης και λύτες όλων των θεμάτων – το Bard, το chatbot τεχνητής νοημοσύνης της Google, ανταγωνιστής του ChatGPT, διατίθεται ήδη στα ελληνικά.
Το πέρασμα στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση εκκινεί ίσως το πιο συνταρακτικό επεισόδιο στην επίγεια Ιστορία. Εκθαμβωτικό και μαζί φοβιστικό. Οι συνομιλητές αλλάζουν. Μεταμορφώνεται η αρχιτεκτονική δεσμών, θεσμών, οργανωτικών δομών, τροποποιώντας βαθιά τις σχέσεις εξουσίας. Πάντα οι μεγάλες ιστορικές καμπές, οι επαναστάσεις, ταλάντευαν τους ανθρώπους από το γήτεμα στον τρόμο, ζωπύρωναν αντιστάσεις, συγκρούσεις, έφερναν αδιανόητες αλλαγές· μόνο που τώρα αυτές έχουν επιπτώσεις όχι τόσο επί του φυσικού περιβάλλοντος, όσο επί των ίδιων των ανθρώπων.
Ζούμε ήδη το πιο συνταρακτικό ίσως επεισόδιο της ανθρώπινης Ιστορίας, που μας αλλάζει.
Η ιδιωτική ζωή συρρικνώνεται. Ποτέ στο παρελθόν τόσο πολλοί άνθρωποι δεν ήταν υπό το βλέμμα τόσο πολλών ανθρώπων. Η δυνατότητα πρόσβασης στην ποιότητα της καθημερινότητας και στην εσωτερική ζωή των άλλων, την οποία οικειοθελώς ξεδιπλώνουν, φυτεύει ένα αίσθημα εξουσίας. Η ψυχολογία της έκθεσης και άρα της εξόδου από την ανωνυμία μαζί με εκείνη της παρακολούθησης των υπολοίπων τείνουν να καθορίσουν τις βασικές μας παρορμήσεις. Ωθούμαστε να ταξινομηθούμε σε φυλές, που ελαττώνουν την επαφή με πρεσβευτές αντίθετων απόψεων και καταλήγουμε σε ομαδικές τοποθετήσεις που ενδέχεται να πλήξουν την απαραίτητη για τη δημοκρατία συνεργασία, όπως και την εικόνα της πραγματικότητας, που θολώνει. Ομως ταυτόχρονα αναπτύσσουμε μια ισχυρή αίσθηση συλλογικότητας, που ανατρέπει παλιές ιεραρχίες.
Οι αλγόριθμοι εκτίθενται και στην ελεγεία και στο ανάθεμα, αφού και ευκολύνουν τα θαυμαστά ανθρώπινα αλληλοδιάδοχα άλματα, ξεγυμνώνουν το έγκλημα, αποδομούν την προπαγάνδα, αλλά και στεριώνουν προκατασκευασμένες αντιλήψεις, προκαταλήψεις, εκτρέφουν πλάνες και ανορθολογισμό, χειραγωγούν. Οπλίζουν τα χέρια των αυταρχικών κυβερνήσεων. Διαβόητα τα κινεζικά συστήματα ανίχνευσης των μειονοτικών Ουιγούρων στους πληθυσμούς της Σιντζιάνγκ – η Κίνα παράγει και εξάγει αθρόα σε δεκάδες χώρες κάμερες αναγνώρισης προσώπου και εξειδικευμένα συστήματα μαζικής επιτήρησης. Η τεχνολογία είναι εργαλείο. Μπορεί να σχεδιαστεί με τρόπους επωφελείς ή βλαπτικούς για το είδος. Δεν είναι πλάσμα, ένα υπερευφυές χειριστικό ον· είναι το εκθαμβωτικό δόρυ της προόδου. Οι εντυπωσιακές του ικανότητες, ευεργετικές και κακόβουλες, η ευελιξία του, είναι προϊόν έργων του ανθρώπου. Η μυθοποίησή του, το μυστήριο γύρω από τις δυνάμεις του, ανοίγει την πόρτα σε σκοτεινά λαγούμια.
Στο μεταξύ, όσο αναπαύουμε την αμφιθυμία μας στην προβολή της νέας εποχής, χτίζονται σιωπηλά οι νέες δομές ισχύος, τα νέα δίκτυα οργάνωσης, οι νέοι πυλώνες, οι νέες κοινές αφηγήσεις. Θα είναι οι κοινωνίες περισσότερο συνεκτικές; Η συνέργεια επιβάλλεται σε έναν ψηφιακό κόσμο με κολοσσιαία μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης. Θα είναι περισσότερο αυτοπροστατευμένες; Γαλουχημένες στην αξία των ιστορικών πλαισίων; Διότι χάνεται ο έλεγχος αν χαθεί το πλαίσιο της ψηφιακής πληροφορίας. Ενα είναι βέβαιο. Θα είναι και πάλι κοινωνίες της ακατάπαυστης πάλης ανάμεσα στο καλό και στο κακό ή, μάλλον, ανάμεσα στις επαυξημένες συγκλονιστικές δυνατότητές τους.
Η σκέψη των κλασικών στα χρόνια της χημειοθεραπείας
«Ολες οι επιστήμες είναι τυφλές χωρίς τη γνώση των ελληνικών». Ο αφορισμός ανήκει στον Ερασμο. Και το ερώτημα που προκύπτει είναι αν διατηρεί ακόμη την αξία της μια σκέψη που διατυπώθηκε τον 16ο αιώνα και ξέρουμε πόσο καθοριστική υπήρξε για την Αναγέννηση και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ή μήπως είναι ένα ακόμη πολιτισμικό στερεότυπο; Σημαίνει κάτι παραπάνω από το τίποτε που σημαίνει για εμάς τους σύγχρονους Ελληνες η διαπίστωση ότι εδώ γεννήθηκε η δημοκρατία. Πώς μπορούν να επηρεάσουν έναν σύγχρονο γιατρό, για παράδειγμα, με το τεράστιο τεχνολογικό οπλοστάσιο που διαθέτει, τα ελληνικά γράμματα και κατ’ επέκταση η κλασική παιδεία, της λατινικής συμπεριλαμβανομένης εννοείται. Αυτό ήταν το θέμα της ημερίδας – webinar που οργάνωσε η ΕΟΠΕ την περασμένη Τετάρτη 29 Μαρτίου. Και επειδή το αρκτικόλεξο ΕΟΠΕ δεν σημαίνει τίποτε για τους περισσότερους, διευκρινίζω ότι πρόκειται για την Εταιρεία Ογκολόγων – Παθολόγων Ελλάδας. Συμμετέχοντες ογκολόγοι και ορισμένοι επιφανείς μελετητές των κλασικών μας, όπως ο Αλέξανδρος Νεχαμάς και ο Περικλής Βαλλιάνος, ο σκηνοθέτης Βασίλης Παπαβασιλείου με την εμπειρία της ζωντανής απόδοσης των κλασικών στη σκηνή και ο υπογράφων, ελεύθερος σκοπευτής στον πόλεμο ανάμεσα στην παιδεία της μετανεωτερικότητας και στην αξία των κλασικών.
Δυστυχώς ο χώρος δεν μου επιτρέπει να αναφερθώ σε όλες τις εισηγήσεις. Γι’ αυτό θα προσπαθήσω, κατά το δυνατόν, να καταγράψω ορισμένους γενικούς δείκτες που προέκυψαν. Ο πρώτος και ο βασικότερος είναι ότι η κλασική παιδεία δεν είναι ιδιοκτησία των ειδικών, ιστορικών, φιλολόγων, φιλοσόφων – στο μέτρο που η φιλοσοφία έχει περιοριστεί στον άχαρο ρόλο της πανεπιστημιακής ειδικότητας. Ανήκει στον πολιτισμό μας και δη στους διαχειριστές των αξιών του. Και οι γιατροί είναι από τους σημαντικότερους διαχειριστές των πολιτισμικών μας αξιών. Ο ογκολόγος είναι ένας άνθρωπος που έρχεται καθημερινά αντιμέτωπος με τον πόνο και τον θάνατο. Και όχι τον θάνατο ως αφηρημένη ιδέα. Ο θάνατος του ασθενούς έχει πρόσωπο, εμπειρίες, βιώματα, αισθήματα που δεν μπορεί να τα μοιραστεί με κανέναν άλλον. Είτε νέος είτε γέρος, ο θάνατος είναι για τον ασθενή το όριο της ζωής του. Είναι καθήκον του γιατρού να παρατείνει τη ζωή με όποιο κόστος κι αν αυτό συνεπάγεται – σωματικός πόνος, ηθικός μαρασμός, ακόμη και οικονομική αφαίμαξη; «Οσοι από εσάς πιστεύετε στην αθανασία της ψυχής, τότε γιατί προσπαθείτε να παρατείνετε τη ζωή του ασθενούς;» ρώτησε ο Αλέξανδρος Νεχαμάς. Η κλασική σκέψη μπορεί να μην έχει μια απάντηση για όλα τα προβλήματα, μας μαθαίνει όμως να θέτουμε καίρια ερωτήματα.
Εννοείται πως η ιπποκρατική σκέψη ήταν πανταχού παρούσα. «Ο παππούς μας», όπως τον χαρακτήρισε ο ογκολόγος Χρήστος Εμμανουηλίδης στην εξαιρετικής λογιότητας ομιλία του. Ο Ιπποκράτης στον Ορκο του απαγορεύει και την ευθανασία και τις αμβλώσεις. Δεν ισχύει το ίδιο για τη σύγχρονη εποχή. Ομως εκεί αναγνωρίζουμε κάποια όρια τα οποία μπορούμε να τα υπερβούμε με τις δικές μας δυνάμεις. Οπως είπε ο καθηγητής Οδυσσέας Ζώρας, ό,τι καταφέραμε το καταφέραμε υπερβαίνοντας τα όρια – για καλό και για κακό. Ας είμαστε ευγνώμονες σ’ αυτούς που μας τα έθεσαν για να μπορέσουμε να τα ξεπεράσουμε. Η μετανεωτερικότητα που δεν αναγνωρίζει όρια δεν έχει τρόπο να υπερβεί τον εαυτό της. Η κλασική παιδεία είναι το όριο του πολιτισμού μας και όποτε αυτός έκανε ένα άλμα προς τα μπρος προσπαθούσε να το υπερβεί. Το αναγνώριζε όμως ως όριο.
Η τεχνολογία, με όλη της τη δύναμη, αντιμετωπίζει την ασθένεια. Ομως ο γιατρός δεν βρίσκεται αντιμέτωπος με την ασθένεια. Βρίσκεται αντιμέτωπος με τον ασθενή. Κοινώς ο γιατρός θεραπεύει τον άνθρωπο, όχι την ασθένεια. Ο Ιπποκράτης έλεγε πως αν δεν γνωρίσεις τον άνθρωπο, δεν μπορείς να τον θεραπεύσεις. Ηταν εντυπωσιακό ότι όσοι πήραν τον λόγο και μίλησαν για την άσκηση της «τέχνης» τους –«τέχνη» αποκαλούσε ο Ιπποκράτης την Ιατρική– συμφώνησαν σ’ αυτήν την αρχή.
Ηταν μια σπάνια εμπειρία. Τη χρωστώ, εκτός από την ΕΟΠΕ και την πρόεδρό της Ζένια Σαριδάκη, στους ογκολόγους Μιχάλη Νικολάου, Δημήτρη Μπαφαλούκο, Βασίλη Μπαρμπούνη, Γιάννη Μπουκοβίνα, στον ιερέα, ακτινοθεραπευτή, πατέρα Ιωάννη Κοκάκη. Μια εμπειρία που μας θυμίζει ότι ο σύγχρονος ελληνικός διαφωτισμός ιδρύθηκε από ένα γιατρό ο οποίος ήταν και δεινός φιλόλογος, και εκδότης έργων της κλασικής γραμματείας, τον Αδαμάντιο Κοραή.
Αρθρο του Δ. Σπινέλλη στην «Κ»:
Η τεχνητή νοημοσύνη αποψιλώνει το οικοσύστημα της γνώσης
Θα έχετε σίγουρα δοκιμάσει τη νέα διαδικτυακή εφαρμογή ChatGPT ή διαβάσει γι’ αυτή. Με δυο λόγια το ChatGPT είναι ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης που μπορεί να συνομιλήσει με ανθρώπους και να απαντήσει σε ερωτήσεις (η προηγούμενη πρόταση είναι η απάντηση που μου έδωσε το πρόγραμμα όταν το ρώτησα «Τι είναι το ChatGPT; Απάντησε με απλά λόγια σε μια πρόταση»).
Η προσπάθεια των εταιρειών τεχνολογίας να ενσωματώσουν διεπαφές τύπου ChatGPT στις μηχανές αναζήτησής τους απειλεί με εξαφάνιση το οικοσύστημα της ανθρώπινης γνώσης. Η ανάπτυξη της γνώσης είναι μια κοινωνική δραστηριότητα. Ξεκινάει με δημοσιεύσεις επιστημονικών εργασιών και βιβλίων που χτίζουν πάνω σε προηγούμενες, και με δημοσιογραφικά, επαγγελματικά και άλλα κείμενα που διαδίδουν ή σχολιάζουν τα επιστημονικά ευρήματα σε πιο προσιτές μορφές. Συνεχίζεται μέσω εξειδικευμένων ιστοσελίδων, ιστολογίων, της Βικιπαίδειας, καθώς και συζητήσεων και φόρουμ ερωτήσεων και απαντήσεων. Βασίζεται περαιτέρω στις αλληλεπιδράσεις μας με το υλικό που έχει γραφτεί μέσω επισκέψεων ιστοτόπων, θετικών ψήφων, επισημάνσεων «μου αρέσει», σχολίων, συνδέσμων και παραπομπών. Συνδυασμένα, όλα αυτά τα στοιχεία έχουν δημιουργήσει ένα πλούσιο παγκόσμιο οικοσύστημα γνώσης. Αυτό τροφοδοτείται από τις αλληλεπιδράσεις μας και προωθεί τη συνεχή ανάπτυξη χρήσιμου και ελκυστικού περιεχομένου.
Το ChatGPT και τα αδέλφια του εργάζονται απορροφώντας τεράστιες ποσότητες υπάρχοντος κειμένου και χρησιμοποιώντας το για να εκπαιδεύσουν μια δομή –παρόμοια με δίκτυο νευρώνων– που μοντελοποιεί τη γλώσσα του κειμένου. Στη συνέχεια το χρησιμοποιούν για να δώσουν εύγλωττες απαντήσεις σε οποιοδήποτε ερώτημα. Οι απαντήσεις είναι συχνά εκπληκτικά χρήσιμες, γλιτώνοντάς μας από την επίπονη εργασία αναζήτησης, ανάλυσης και σύνθεσης μιας απάντησης από διάφορες πηγές του παγκόσμιου ιστού. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η διαδικασία κλέβει το οικοσύστημα της γνώσης από τις αλληλεπιδράσεις που θα είχαμε σε αυτό. Κάθε μηχανή τεχνητής νοημοσύνης διαβάζει το περιεχόμενο μόνο μία φορά για την κατασκευή του μοντέλου της. Από εκεί και μετά, όλες οι αλληλεπιδράσεις μας συμβαίνουν ανάμεσα σε εμάς, τη μηχανή και το μοντέλο της· όχι με το αρχικό περιεχόμενο.
Η εξαφάνισή µας από τους ιστοτόπους που φιλοξενούσαν το αρχικό περιεχόμενο αφαιρεί τα απτά και άυλα κίνητρα των δημιουργών του, όπως τα έσοδα από διαφημίσεις, την επαγγελματική εξέλιξή τους, τη φήμη τους, ακόμη και την αλτρουιστική ευχαρίστηση της αλληλοβοήθειας. Σταματάμε να γνωρίζουμε τους συντάκτες των άρθρων, να πατάμε «μου αρέσει» σε ωραίες αναρτήσεις, να παρακολουθούμε σχετικές διαφημίσεις και να ευχαριστούμε νοερά τους εθελοντές της Βικιπαίδειας. Αναμενόμενα, τα ελαττωμένα αυτά κίνητρα θα συρρικνώσουν την ανάπτυξη πρωτότυπου περιεχομένου την ίδια στιγμή που οι δημιουργοί του θα ανταγωνίζονται με φθηνά κείμενα που δημιουργούνται από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Το αποτέλεσμα είναι ένα οικοσύστημα γνώσης κυριαρχούμενο από προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης που του αφαιρούν πολύ περισσότερη αξία απ’ όση του προσφέρουν. Οπως επιτυχημένα παρατήρησε ο εκδότης και τεχνολόγος Tim O’Reilly στις αρχές αυτού του αιώνα, τέτοια οικοσυστήματα τελικά αποψιλώνονται και πεθαίνουν.
Η διαμεσολάβηση της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να οδηγήσει σε πιο εστιασμένη και συνειδητή ανθρώπινη συμμετοχή στην ανάπτυξη γνώσης.
Η ζοφερή πρόγνωση των επιπτώσεων της κυριαρχίας της τεχνητής νοημοσύνης είναι ότι η ανάπτυξη της νέας γνώσης θα μειωθεί δραστικά. Οι δημιουργικοί συγγραφείς είναι απίθανο να καταβάλουν προσπάθεια για να γράψουν κάτι που θα διαβάσουν μόνο λίγες μηχανές τεχνητής νοημοσύνης. Οι επιστήμονες μπορεί να συνεχίσουν να γράφουν εργασίες με πρωτότυπα αποτελέσματα, αλλά είναι επίσης πιθανό να εργάζονται λιγότερο στα τμήματα των εργασιών που μπορούν να γραφτούν από το ChatGPT. Ελαττωμένη ανάπτυξη πρωτότυπου περιεχομένου θα έχει ως αποτέλεσμα όλο και λιγότερες αντίστοιχες αλληλεπιδράσεις, μειωμένη ικμάδα και, ως εκ τούτου, έναν φαύλο κύκλο που θα καταστέλλει μεγάλα τμήματα της παραγωγής γνώσης. Το αποψιλωμένο οικοσύστημα γνώσης θα κυριαρχείται από μια μονοκαλλιέργεια τεχνητής νοημοσύνης που θα παπαγαλίζει ήδη διαρκώς γνωστές αλήθειες και εύλογα ψέματα.
Η υποτονική ανάπτυξη της γνώσης είναι μια θλιβερή, αλλά όχι μια εξαιρετική κατάσταση. Αυτό που είναι εξαιρετικό γεγονός είναι η εκθετική αύξηση της γνώσης που έχουμε δει τους τελευταίους δύο αιώνες. Στο μεγαλύτερο μέρος της Ιστορίας μας η ανθρώπινη γνώση παρέμεινε στάσιμη. Τώρα, ωστόσο, η ληθαργική ανάπτυξη της νέας γνώσης θα είναι ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο, επειδή οι μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε ως είδος –υπερθέρμανση του πλανήτη, δημογραφική γήρανση, πανδημίες– μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με σημαντική επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο.
Τι μπορούμε να κάνουμε; Οι μηχανές ερωταποκρίσεων τεχνητής νοημοσύνης που αναπτύσσονται αυτή τη στιγμή δεν χρειάζεται να λειτουργούν ως μονόδρομοι από τη συσσωρευμένη γνώση προς τις απαντήσεις. Μπορούν να βελτιωθούν για να παρέχουν σχόλια από τις αλληλεπιδράσεις τους με εμάς σε νέους τύπους πλατφορμών συνεργασίας, όπου οι δημιουργοί γνώσης θα ανταμείβονται για τη χρησιμοποιημένη εργασία τους, θα μπορούν να βλέπουν υπάρχοντα και αναδυόμενα κενά γνώσης και θα έχουν κατάλληλα κίνητρα για τις συνεισφορές τους. Η διαμεσολάβηση της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί επομένως να οδηγήσει σε πιο εστιασμένη και συνειδητή ανθρώπινη συμμετοχή στην ανάπτυξη γνώσης. Η μετατόπιση αυτή θα αντικατοπτρίζει παλαιότερες αλλαγές του ρόλου των ανθρώπων σε τομείς όπως το όργωμα, το πλέξιμο και η λογιστική. Η νέα μορφή δημιουργίας γνώσης θα λάβει χώρα όχι στα πλούσια, παρθένα οικοσυστήματα που έχουμε τώρα, αλλά σε περιβάλλοντα που αντιστοιχούν με καλλιεργημένα χωράφια ή περιποιημένους κήπους. Μένει να δούμε πού θα μας οδηγήσει αυτή η αλλαγή, αλλά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε μια νέα επανάσταση της γνώσης.
* Ο κ. Διομήδης Σπινέλλης είναι καθηγητής στο Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Τμήμα Τεχνολογίας Λογισμικού του Πολυτεχνείου του Ντελφτ.
Άποψη Γεράσιμος Σιάσος
6 Μαρτίου 2023, 12:00
Ο σύγχρονος ιατρός και ο νέος ανθρωπισμός
Ποιος όμως είναι ο καλός ιατρός σήμερα; Πόσο έχουν επηρεάσει η ψηφιακή εποχή, η τεχνητή νοημοσύνη, οι αλγόριθμοι, η μεταγονιδιωματική τη σύγχρονη ιατρική πράξη με την ιπποκρατική έννοια του όρου;
Η εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης με τις νέες στοχευμένες θεραπείες βασισμένες στη βαθιά γνώση των διαδικασιών του κυττάρου, με τη χρήση πολύπλοκων νανουλικών και τεχνικών μεθόδων, απαιτεί εμβάθυνση σε γνώσεις και ουσιαστικές λεπτομέρειες, αφιέρωση πολύ χρόνου και εργώδη προσπάθεια για τον σύγχρονο ιατρό.
Καταθέτω την απάντηση ενός ειδικευμένου ιατρού από την Ολλανδία: «Η κύρια προτεραιότητα ενός γιατρού είναι το ενδιαφέρον για τον άνθρωπο. Προκειμένου να ενδιαφερθεί κανείς για τον άνθρωπο είναι απαραίτητο να τον κατανοήσει». Εχουμε επισημάνει τη σημαντική σύζευξη των ανθρωπιστικών σπουδών με τις επιστήμες υγείας.
Ο σύγχρονος ιατρός δεν έχει χάσει τα στοιχεία εκείνα που τον καθιστούσαν ανθρωπιστή όπως τα ανέδειξε ο Αλβέρτος Σβάιτσερ και τόσοι άλλοι γιατροί που αφιέρωσαν τη ζωή τους θυσιαζόμενοι για το καλό του ανθρώπου. Ποιος δεν θυμάται τον οφθαλμίατρο Λι Γουενλιάνγκ στο νοσοκομείο της Γιουχάν, εκεί όπου ξεκίνησε η πανδημία του κορωνοϊού, που έπεσε στο καθήκον.
Ποιος δεν θυμάται στη μεγάλη μάχη κατά της πανδημίας τις σκηνές αυταπάρνησης στις μονάδες εντατικής θεραπείας και σε όλα τα νοσοκομεία από τους ιατρούς και τους νοσηλευτές που εξουθενωμένοι και κατάκοποι στέκονταν εκεί στο καθήκον για συνεχόμενα εικοσιτετράωρα. Παλαιότεροι φόβοι όπως εκφράστηκαν για «αποϊατρικοποίηση» της δημόσιας υγείας δεν έχουν επαληθευτεί.
Το είδαμε και στην ανταπόκριση όλων των συνάδελφων ιατρών στην ανείπωτη τραγωδία των Τεμπών. Στις ΜΕΘ, στα χειρουργεία, στην οργάνωση εθελοντικών αιμοδοσιών.
Η έννοια του ανθρωπισμού σήμερα έχει πάρει πολλά πρόσωπα. O σύγχρονος ιατρός φαίνεται ότι έχει καλά φυλαγμένο μέσα του αυτό της προσφοράς και της συλλογικότητας στο κοινωνικό σύνολο αφήνοντας πίσω κάθε ατομικισμό και ιδιοτέλεια. Καθήκον όλων των δάσκαλων να διαφυλάξουμε και να προάγουμε τον νέο ανθρωπισμό στους φοιτητές μας παράλληλα με την έκθεσή τους σε κάθε νέα προσέγγιση και εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης.
Ο κ. Γεράσιμος Σιάσος είναι πρόεδρος της Ιατρικής Σχολής Αθηνών, καθηγητής Καρδιολογίας στη Γ Πανεπιστημιακή Καρδιολογική Κλινική τού «Η Σωτηρία».
Συζητώντας για τον Γκάλη με μια έξυπνη μηχανή
Η εφαρμογή που απαντά (σχεδόν) σαν άνθρωπος
Θεωρεί ότι ο πιο γνωστός Ελληνας καλλιτέχνης είναι ο Φειδίας. Μπορεί να εξηγήσει πώς φτιάχνεται το σουβλάκι. Γνωρίζει ότι η «Καθημερινή» ιδρύθηκε το 1919. Και όταν πας να το μπερδέψεις, ρωτώντας τι έγινε στην αναμέτρηση του Νίκου Γκάλη με τον Μάικλ Τζόρτνταν στη Μόσχα, δεν ξεγελιέται. Ξέρει ότι αυτό δεν συνέβη ποτέ. Εκατομμύρια άνθρωποι έχουν σπεύσει ήδη να δοκιμάσουν το ChatGPT, μια δωρεάν εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης, που κάνει θαύματα. Επινοεί ανέκδοτα, γράφει μικρές ιστορίες και φιλοσοφεί για τον Θεό και το νόημα της ζωής – αλλά για το Μουντιάλ δεν διακινδυνεύει κάποια πρόβλεψη.
Η εκπληκτική «ευφυΐα» του ChatGPT
Του Θοδωρή Γεωργακόπουλου
Πριν από δέκα ημέρες, η OpenAI, μια εταιρεία από το Σαν Φρανσίσκο, παρουσίασε ένα νέο δωρεάν διαδικτυακό εργαλείο το οποίο ονομάζει ChatGPT. Είναι κάτι φαινομενικά απλό: μια οθόνη στην οποία ο χρήστης μπορεί να γράφει ερωτήσεις και το σύστημα βγάζει από κάτω αυτόματες απαντήσεις σε κανονική, ανθρώπινη γλώσσα (αγγλικά κυρίως, αλλά μπορεί να γράψει και σε αδέξια ελληνικά αν του ζητήσεις).
Δεν είναι το πρώτο παρόμοιο εργαλείο, αλλά μέχρι τώρα όλα τα αντίστοιχα ήταν πρωτόλειες δοκιμές σε τεχνικές μηχανικής μάθησης που είχαν εμφανείς περιορισμούς και μηδενική πρακτική χρησιμότητα. Το ChatGPT, όμως, δεν είναι πρωτόλειο. Τις τελευταίες 10 ημέρες πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι το έχουν δοκιμάσει και το ίντερνετ έχει πλημμυρίσει με παραδείγματα ερωταπαντήσεων που σε κάποιες περιπτώσεις είναι αστεία ή αδέξια, αλλά σε πολλές μοιάζουν απίστευτα, αδιανόητα, σαν μαγεία.
Άνθρωποι του ζητάνε να γράψει ανέκδοτα, να εξηγήσει επιστημονικές έννοιες, να σκαρώσει υποθετικά σενάρια και φανταστικές ιστορίες, να γράψει ποιήματα, να συνοψίσει τις απόψεις φιλοσοφικών σχολών ή να δημιουργήσει ολοκαίνουργιες συνταγές. Μπορείτε να κάνετε τώρα ένα διάλειμμα από αυτό το άρθρο και να πάτε να του ζητήσετε τη συνταγή για κουραμπιέδες. Και μετά να του ζητήσετε μια λίστα για τα υλικά που θα χρειαστεί να αγοράσετε από το σούπερ μάρκετ, μαζί με τις ποσότητές τους. Και θα το κάνει. Τα αποτελέσματα δεν είναι πάντα ολόσωστα, αλλά είναι σχεδόν πάντα εντυπωσιακά. Πώς είναι δυνατό μια μηχανή να γράφει τόσο αληθοφανείς, πειστικές, σχεδόν ανθρώπινες απαντήσεις;
Ακόμα και ο τρόπος που κάνει λάθη είναι αναπάντεχος: κάνει λάθη με τον τρόπο που κάνουν λάθη οι άνθρωποι. Σου απαντάει όπως απαντά ένας Έλληνας σε κάποιον ξένο που του ζητά οδηγίες για προορισμό που ο Έλληνας δεν γνωρίζει ακριβώς. Χαρακτηριστική ήταν η απάντησή του όταν του ζήτησα να μου γράψει το ιστορικό της αναμέτρησης του Νίκου Γκάλη με το Μάικλ Τζόρνταν στη Μόσχα.
Μου διευκρίνησε ότι αυτό δεν είναι κάτι που συνέβη (σωστό), καθότι αυτοί οι δύο μπασκετμπολίστες “είναι απίθανο να αντιμετώπισαν ο ένας τον άλλο, στη Μόσχα ή οπουδήποτε αλλού” (λάθος). Το εξαιρετικά ενδιαφέρον, όμως, είναι ότι οι απαντήσεις του δεν είναι ξερή παράθεση στοιχείων. Στις περιπτώσεις που δεν έχει σωστές πληροφορίες, το σύστημα μοιάζει να σκαρώνει ό,τι του κατέβει -όπως ο Έλληνας όταν τον ρωτάνε πώς να πάνε κάπου που δεν γνωρίζει.
Αλλά ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το ότι δεν διστάζει να διανθίσει τις απαντήσεις με φράσεις που δεν έχουν καμία σχέση με την ερώτηση και κανένα λόγο να υπάρχουν στην απάντηση μιας μηχανής. “Αν είχαν παίξει”, μου έγραψε στην απάντηση για τον αγώνα Γκάλη-Τζόρνταν, “ο μόνος νικητής θα ήταν οι φίλαθλοι, που θα είχαν παρακολουθήσει ένα μοναδικό μπασκετικό θέαμα”. Πράγμα που δεν είναι απάντηση. Είναι άποψη.
Οι άνθρωποι του ζητούν να γράψει ανέκδοτα, να εξηγήσει επιστημονικές έννοιες, να σκαρώσει υποθετικά σενάρια και φανταστικές ιστορίες.
Φυσικά, από την πρώτη στιγμή που έγινε προφανές το πόσο διαφορετικό και πόσο πιο εξελιγμένο είναι αυτό το πρόγραμμα σε σχέση με τα προηγούμενα, ξεκίνησε και η συζήτηση για τις συνέπειες. Τι νόημα θα έχουν οι εργασίες σε σχολεία και πανεπιστήμια, αν οι μαθητές και οι φοιτητές μπορούν απλά να ταΐζουν τα θέματα στο ChatGPT και να κάνουν copy/paste τις απαντήσεις; Αυτή δεν είναι μια υποθετική ερώτηση που αφορά μελλοντικές τεχνολογίες του 2030. Για όσες και όσους φοιτούν σε αγγλόφωνες σχολές, είναι μια ερώτηση που αφορά το επόμενο εξάμηνο.
Άλλο ερώτημα: και τι γίνεται με τους προγραμματιστές; Εκτός από κείμενο, το ChatGPT καταλαβαίνει και κώδικα, και μάλιστα σε όλες τις γλώσσες προγραμματισμού. Το ίντερνετ έχει πλημμυρίσει με παραδείγματα προγραμματιστών που του έδωσαν κομμάτια κώδικα και του ζήτησαν να βρει τα λάθη (τα βρίσκει, τα διορθώνει, και εξηγεί πώς τα διόρθωσε) ή που του ζητούν να γράψει εξαρχής κώδικα που να εκτελεί μια συγκεκριμένη λειτουργία. Δεν το κάνει πάντα σωστά, αλλά πρόκειται για αναμφισβήτητο βήμα προς ένα πιθανό κοντινό μέλλον στο οποίο απλά θα περιγράφουμε με απλά λόγια τι θέλουμε να κάνει μια ψηφιακή εφαρμογή και ένα πρόγραμμα θα την φτιάχνει.
Και υπάρχει και το θέμα των καλλιτεχνών και των δημιουργών κάθε είδους. Τι γίνεται όταν οι μηχανές θα μπορούν να σχεδιάσουν εικόνες, λογότυπα, γραφιστικά στοιχεία και έργα τέχνης, ή να “φτιάξουν” φωτογραφίες και βίντεο από το μηδέν; Τι γίνεται όταν ένα πρόγραμμα θα μπορεί να γράψει κείμενα κάθε μεγέθους, ύφους και είδους μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, χωρίς κανείς να μπορεί να διακρίνει το αποτέλεσμα από κάτι που θα έγραφε ένας άνθρωπος; Τι θα κάνουμε εμείς τότε;
Τι θα γίνουν οι συγγραφείς;
“Γράφεις πολύ καλά”, έγραψα στο ChatGPT. “Θα καταστήσεις τους συγγραφείς άχρηστους;” Μολονότι το ρώτησα στα αγγλικά, μου απάντησε στα ελληνικά, καθότι από τις προηγούμενες ερωταπαντήσεις είχε καταλάβει ότι διαβάζω και στις δύο γλώσσες. Σας μεταφέρω αυτούσια την απάντηση: “Σας ευχαριστώ για το σχόλιό σας. Όμως, δεν πιστεύω ότι θα γίνω η λύση που θα αντικαταστήσει τους συγγραφείς και τους δημιουργούς. Είμαι ένας προγραμματισμένος κειμενογράφος και μπορώ να διαθέσω κείμενα με ακρίβεια και γρήγορα, αλλά δεν έχω τη δυνατότητα να δημιουργήσω και να προσδιορίσω τις ιδέες και το συναίσθημα που υπάρχουν σε ένα έργο λογοτεχνίας”.
Μακάρι να μπορούσα να σε πιστέψω, ChatGPT. Μακάρι.
Πώς αυτοσυστήνεται η εφαρμογή που μαθαίνει από τους χρήστες της
Του Μανώλη Ανδριωτάκη
Αν είχατε έως τώρα αμφιβολίες για την πρόοδο της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης, ή αν πιστεύατε ότι το όλο αφήγημα των αναδυόμενων τεχνολογιών είναι απλό κατασκεύασμα των media, καλό θα ήταν να αναθεωρήσετε αμέσως τώρα. Δημιουργήστε ένα λογαριασμό στη διεύθυνση https://chat.openai.com/, και στο κενό πεδίο, υποβάλετε μια οποιαδήποτε ερώτηση, στα αγγλικά. Μέσα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα θα λάβετε μια απάντηση, που θα μπορούσε κάλλιστα να είχε γραφτεί από άνθρωπο.
Το ChatGPT είναι η νέα εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης που κυκλοφόρησε προς πειραματική χρήση από το κοινό στις 30 Νοεμβρίου η εταιρεία OpenAI, που εδρεύει στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ. Ας δούμε, όμως, τι λέει το ίδιο το λογισμικό για τον εαυτό του.
«Μπορείς σε παρακαλώ να μου εξηγήσεις τι είναι το ChatGPT;» ρωτάω το chat bot. «Το ChatGPT είναι ένα μοντέλο επεξεργασίας φυσικής γλώσσας που ανέπτυξε η OpenAI. Είναι μια εκδοχή του μοντέλου GPT-3 (Generative Pretrained Transformer 3), το οποίο είναι ένα μεγάλο μοντέλο γλώσσας που έχει εκπαιδευτεί πάνω σ’ έναν τεράστιο όγκο δεδομένων κειμένου. Το ChatGPT έχει σχεδιαστεί ειδικά για τη διεξαγωγή διαλόγων, να απαντά δηλαδή σε ερωτήσεις και να παρέχει πληροφορίες μ’ έναν φυσικό και διαλεκτικό τρόπο. Είναι σε θέση να παράγει κείμενα που μοιάζουν με γραπτά ανθρώπων, κάτι το οποίο του επιτρέπει να παρέχει ακριβείς και βοηθητικές απαντήσεις σε ερωτήματα χρηστών».
«Και γιατί θα πρέπει να προσέξουμε το ChatGPT;» επιμένω. «Το ChatGPT είναι μια σημαντική εξέλιξη στο πεδίο της επεξεργασίας φυσικής γλώσσας και της μηχανικής μάθησης. Είναι ένα εξαιρετικά ανεπτυγμένο γλωσσικό μοντέλο που μπορεί να δημιουργεί κείμενα σαν των ανθρώπων, γεγονός που το κάνει κατάλληλο για τη διεξαγωγή διαλόγων. Η ικανότητά του για ακρίβεια το καθιστά χρήσιμο εργαλείο σε μια πλειάδα τομέων, συμπεριλαμβανομένων της εξυπηρέτησης πελατών, της εκπαίδευσης και της έρευνας. Συνοψίζοντας, το ChatGPT είναι άξιο προσοχής εξαιτίας της συμβολής του στο πεδίο της επεξεργασίας φυσικής γλώσσας και της δυνατότητάς του να βοηθά σε έπλήθος εργασιών».
Οπως ήταν αναμενόμενο, μέσα σε διάστημα πέντε ημερών το ChatGPT απέκτησε ένα εκατομμύριο χρήστες, κάνοντας τον συνιδρυτή και CEO της OpenAI να πανηγυρίζει στο Twitter. Οι αντιδράσεις στο νέο ήταν άμεσες. Ο Ελον Μασκ έσπευσε να γράψει: «Το ChatGPT είναι τρομακτικά καλό. Δεν είμαστε μακριά απ’ την έλευση μιας επικίνδυνα δυνατής τεχνητής νοημοσύνης».
Αλλά δεν ήταν ο μόνος που ανησύχησε. Φανταστείτε τον πονοκέφαλο των καθηγητών, οι οποίοι θα προσπαθούν σε λίγο να καταλάβουν αν οι εργασίες που ζητούν γράφονται απ’ τους μαθητές ή από το ChatGPT.
Και υπάρχει, φυσικά, και μια σειρά ακόμη σοβαρών ζητημάτων κι επιπλοκών. Το ChatGPT εκπαιδεύεται από κείμενα που αντλεί από κάποιες πηγές. Αυτή τη στιγμή δεν σκανάρει το Διαδίκτυο, αλλά βασίζεται σε μεγάλα σύνολα κειμενικών δεδομένων. Μια ειδική στην τεχνητή νοημοσύνη έχει χαρακτηρίσει κατάλληλα αυτές τις τεχνητές νοημοσύνες «στοχαστικούς παπαγάλους». Κάποιος θα μπορούσε μειωτικά να τις χαρακτηρίσει και «ψηφιακούς εγγαστρίμυθους» ή «μιμητικές μηχανές». Ακόμη κι έτσι όμως, πώς θα διασφαλιστούν η εγκυρότητα των πηγών, η αμεροληψία και η διαφάνειά τους;
Πολλοί πιστεύουν ότι η OpenAI βιάστηκε να δώσει σε πειραματική χρήση στο γενικό κοινό ένα τόσο ισχυρό εργαλείο. Αλλοι φοβούνται πως στην προσπάθειά της η εταιρεία να αποτρέψει κακόβουλες ή γενικότερα απαράδεκτες απαντήσεις, θα ασκήσει λογοκρισία σε θέματα που δεν θα έπρεπε, περιορίζοντας την ελευθερία του λόγου. Και είμαστε ακόμη στην αρχή. Ισως το συγκεκριμένο εργαλείο να μην αλλάξει τον κόσμο συθέμελα, είναι βέβαιο ωστόσο ότι η εξέλιξή του θα επιφέρει μεγάλες αλλαγές σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η διασκέδαση, τα μέσα ενημέρωσης και η εμπορική επικοινωνία. Σήμερα μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι αυτό το κείμενο γράφτηκε από εμένα. Με τον ρυθμό που εξελίσσεται η τεχνητή νοημοσύνη, ίσως σε λίγο να μην είστε σε θέση να διακρίνετε αν το άρθρο αυτό γράφτηκε από άνθρωπο ή από μηχανή.
Τι απάντησε για το σουβλάκι, τον Φειδία και το Μουντιάλ
Του Μανώλη Ανδριωτάκη
Θέσαμε στο ChatGPT αρκετές ερωτήσεις. Μας είπε, για παράδειγμα, ότι η «Καθημερινή» ιδρύθηκε το 1919 και ότι θεωρείται μία απ’ τις πιο επιδραστικές εφημερίδες της χώρας. Για το ChatGPT ο πιο διάσημος Eλληνας καλλιτέχνης είναι ο γλύπτης Φειδίας. Δεν γνωρίζει ποια είναι η Μποφίλιου, αλλά ξέρει επακριβώς να σας πει πώς φτιάχνεται ένα σουβλάκι. Στην ερώτηση «ποια ομάδα έχει τις περισσότερες πιθανότητες να κερδίσει το Παγκόσμιο Κύπελλο στο Κατάρ;» απάντησε: «Λυπάμαι, αλλά δεν είμαι σε θέση να παρακολουθήσω τι γράφεται στο Διαδίκτυο ή να έχω πληροφορίες σχετικά με θέματα της επικαιρότητας», ένα μοτίβο που δίνει σε τέτοιου τύπου ερωτήσεις. Το ChatGPT, βέβαια, αποδεικνύεται άσος στη διπλωματία. Είπε ότι «πολλοί πιστεύουν ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν είναι δικτάτορας», αλλά «σε τελική ανάλυση είναι θέμα ερμηνείας και προσωπικής γνώμης». Επανήλθαμε στα ποδοσφαιρικά, θέλοντας να μάθουμε ποια εθνική ομάδα θεωρείται η καλύτερη όλων των εποχών, και απάντησε: «Είναι δύσκολο να πει κανείς ποια θεωρείται η καλύτερη καθώς είναι υποκειμενικό ζήτημα, και μπορεί με τον καιρό να αλλάζει. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες ομάδες που εκλαμβάνονται συχνότερα ως καλύτερες. Είναι η Βραζιλία, η οποία έχει το ρεκόρ τροπαίων και είναι γνωστή για το επιθετικό της παιχνίδι, η Γερμανία, η οποία είναι ανάμεσα στις πιο επιτυχημένες ομάδες διεθνώς, και η Αργεντινή η οποία έχει βγάλει πολλούς παίκτες παγκόσμιας κλάσης και έχει μακρά ιστορία επιτυχιών σε διεθνείς αγώνες. Αυτά είναι μερικά μόνο παραδείγματα, καθώς πολλές άλλες ομάδες θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι καλύτερες στον κόσμο». Στο ερώτημα ποιο είναι το νόημα της ζωής, το ChatGPT απάντησε ότι «κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι το νόημα της ζωής είναι η αναζήτηση της ευτυχίας και της ολοκλήρωσης, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι είναι η υπηρέτηση ενός υψηλότερου ιδανικού ή η επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου». Για την ύπαρξη του Θεού, έδωσε μία ακόμη πιο διπλωματική απάντηση, λέγοντας στο τέλος ότι «ως αλγόριθμος, δεν μπορώ να έχω προσωπικές απόψεις», ενώ όταν ζητήσαμε να γράψει μια χριστουγεννιάτικη ιστορία, έδωσε μια αφήγηση με τον Αη Βασίλη την οποία θα μπορούσε να έχει γράψει ένα παιδί του δημοτικού.
Στα πιο δύσκολα, ρώτησα το ChatGPT για τις επιπτώσεις του Xanax στον άνθρωπο, και μου είπε ότι το φάρμακο μπορεί να είναι μεν πολύ αποτελεσματικό στην αντιμετώπιση του άγχους, αλλά αν ληφθεί σε μεγάλες ποσότητες ή για μεγάλα χρονικά διαστήματα, μπορεί να γίνει εθιστικό.
Γραφή στο χέρι ή πληκτρολόγηση: Η επιστήμη διχάζεται
Τι σημαίνει για τη μνήμη και τη μάθηση το πέρασμα από την παραδοσιακή γραφή στην πληκτρολόγηση. Τι σημαίνει για εμάς αλλά και τι σημαίνει για τα παιδιά, που μεγαλώνουν σήμερα μέσα στις συσκευές.
Όταν κάποια στιγμή ο Φρίντριχ Νίτσε αντιμετώπισε προβλήματα όρασης, άρχισε να χρησιμοποιεί τη συσκευή γραφής Hansen, το πρώτο μοντέλο γραφομηχανής που κυκλοφόρησε στο εμπόριο – σύμφωνα με τον ίδιο, η χρήση της Hansen επηρέασε τον τρόπο γραφής του («τα εργαλεία γραφής διαμορφώνουν τις σκέψεις μας», είχε πει). Είναι κάτι αρκετά ενδιαφέρον, αν αναλογιστούμε ότι οι περισσότεροι ξεκινήσαμε κάποτε με χαρτί και μολύβι και πλέον χρησιμοποιούμε αποκλειστικά πλήκτρα. Πλήθος επιστημονικών ερευνών από τον χώρο της νευροεπιστήμης, της εκπαιδευτικής ψυχολογίας και της έρευνας πάνω στη γραφή φαίνεται πως επιβεβαιώνουν τους στοχασμούς του Νίτσε. Η ικανότητά μας να αφομοιώνουμε τη γλώσσα, αλλά και το πώς αυτή εκφράζεται, διαφέρει από το αν ο γράφων χρησιμοποιεί χαρτί και μολύβι ή πληκτρολόγιο και μια οθόνη.
Ο «παραδοσιακός» τρόπος γραφής περιορίζεται σε μικρές σημειώσεις post-it, λίστες για το σούπερ μάρκετ ή όταν θέλουμε να δώσουμε έναν πιο προσωπικό χαρακτήρα σε μια κάρτα γενεθλίων. Πριν από μερικά χρόνια, ο διευθυντής της βρετανικής μη κυβερνητικής οργάνωσης Children’s Literacy Charity, Μάθιου Χίκι, δήλωσε σχεδόν οργισμένος στην Telegraph ότι όλο και περισσότερα παιδιά στέλνουν τα γράμματά τους στον Άγιο Βασίλη από τον υπολογιστή! Αυτό ήταν το 2017, που σημαίνει ότι ο κύριος Χίκι θα πρέπει να είναι μάλλον χαρούμενος που τα παιδιά χρησιμοποιούν ακόμα λέξεις και όχι κάποιο χορευτικό στο TikTok. Μια πρόσφατη δημοσκόπηση σε δύο χιλιάδες Βρετανούς, που διεξήχθη από το Ancestry, μια εταιρεία που βοηθάει τα μέλη της να συμπληρώσουν το παζλ του γενεαλογικού τους δέντρου, έδειξε πως ένας στους δέκα δεν έχει γράψει τίποτα με το χέρι τον περασμένο χρόνο. Έξι στους δέκα γράφουν πολύ λιγότερο σε σχέση με δέκα χρόνια νωρίτερα, ενώ στο ηλικιακό γκρουπ των 18-24 ένας στους τέσσερις δεν έχει γράψει ποτέ γράμμα ή δεν έχει κρατήσει ποτέ ημερολόγιο.
Παρ’ όλα αυτά, την περίοδο της καραντίνας αναδείχθηκε και μια νέα τάση, πυροδοτούμενη πιθανόν από τη νοσταλγία για την προ Covid εποχή. Οι μαθητές, κυρίως, βιντεοσκοπούσαν τους εαυτούς τους να γράφουν ημερολόγια, να κρατούν σημειώσεις, να εξασκούνται στην καλλιγραφία και έπειτα ανέβαζαν τα βίντεο στο Youtube, κερδίζοντας εκατομμύρια προβολές – μπορείτε να τα βρείτε ως Study With Me. Αυτό επιβεβαιώνει ότι οι «κλασικοί» τρόποι γραφής δεν έχουν χάσει εντελώς την αίγλη τους. Ίσως αυτό, όμως, να ισχύει για τους εφήβους. Τι γίνεται, όμως, με τα παιδιά που κάνουν τα πρώτα τους βήματα στη γραφή; Τα δεδομένα είναι τα εξής: Στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα σχολεία έκαναν επιπλέον προσλήψεις για ειδικούς γραφής, έτσι ώστε να αντιμετωπίσουν τη μειωμένη ικανότητα των μαθητών στο γράψιμο, κάτι που αποτελεί απόρροια της χρήσης υπολογιστών και τάμπλετ.
Πειράζει, όμως; Από την αρχή της ανθρωπότητας έχουμε αλλάξει πολλά εργαλεία: από τις σουμεριανές ταμπλέτες και το πρώτο χαρτί πριν από περίπου 1.000 χρόνια μέχρι την εφεύρεση των στιλό τη δεκαετία του 1940. Μήπως οι υπολογιστές είναι απλώς ένα ακόμα εργαλείο;
ΓΡΑΦΟΝΤΑΣ ΕΡΧΕΤΑΙ Η ΜΑΘΗΣΗ
«Το να γράφεις με το χέρι είναι μια εντελώς διαφορετική διαδικασία από την πληκτρολόγηση. Όταν κάποιος γράφει με το χέρι, προσπαθεί να αντιστοιχίσει τους ήχους των γραμμάτων μιας λέξης με την οπτική αναπαράσταση αυτών των ήχων και στη συνέχεια να αντιστοιχίσει τους ήχους με τη σειρά κινήσεων που απαιτούνται για να γραφτεί ένα γράμμα», λέει στο «Κ» η δρ Μελίσα Προύντι, επίκουρη καθηγήτρια εργοθεραπείας του Πανεπιστημίου Brunel του Λονδίνου και διευθύντρια του National Handwriting Society. «Η γραφή με το χέρι υποστηρίζει τη διαδικασία της εκμάθησης ορθογραφίας και διαβάσματος, καθώς η φυσική αναπαραγωγή των γραμμάτων βοηθάει στο να αποτυπωθούν καλύτερα οι ήχοι και η οπτική τους αναπαράσταση στον εγκέφαλο, καθιστώντας πιο εύκολη τη διαδικασία του διαβάσματος. Το να αρχίζει να γράφει ένα παιδάκι στο Δημοτικό μπορεί να ωφελήσει μακροπρόθεσμα την εκπαίδευσή του». Αυτό που λέει η δρ Προύντι είναι πως, σύμφωνα με έρευνες της ψυχολογίας, η γραφή με το χέρι απαιτεί περισσότερη προσπάθεια και ενισχύει περισσότερο τις γνωσιακές μας λειτουργίες σε σχέση με την πληκτρολόγηση. Και αυτό σημαίνει πως έχουμε μεγαλύτερη «τριβή» με το υλικό που προσπαθούμε να αφομοιώσουμε όταν το γράφουμε στο χαρτί και κατ’ επέκταση το θυμόμαστε καλύτερα. Μέχρι και σήμερα, η πλειονότητα των ερευνών συμφωνεί πως η γραφή είναι καθοριστική για την εκπαιδευτική διαδικασία.
Όλα αυτά δεν αφορούν μόνο τους νεότερους. Σε μια πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου του Τόκιο ζητήθηκε από 48 συμμετέχοντες να κρατήσουν σημειώσεις με το χέρι, σε τάμπλετ με στιλό ή με υπολογιστή. Μία ώρα αργότερα, τους ζητήθηκε να θυμηθούν τις σημειώσεις τους καθώς ο εγκέφαλός τους εξεταζόταν μέσω μαγνητικής τομογραφίας. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως αυτοί που έγραφαν με το χέρι θυμούνταν τις πληροφορίες πολύ καλύτερα, ενώ οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη γλώσσα, τη μνήμη, την οπτικοποίηση αλλά και την αίσθηση προσανατολισμού ήταν περισσότερο ενεργές. Η γραφή βοηθάει στην εκμάθηση και στην απομνημόνευση μέσα από τις μοναδικές λεπτομέρειες που προκύπτουν από αυτή τη διαδικασία, όπως το σχήμα των γραμμάτων, η αίσθηση του χαρτιού, η θέση των λέξεων στη σελίδα ή άλλα σημάδια, όπως κηλίδες μελανιού και σκισίματα στις σελίδες. Ο εγκέφαλός μας απορροφά όλες αυτές τις πληροφορίες, οι οποίες μπορούν αργότερα να χρησιμεύσουν ως εναύσματα, ώστε να ανασύρουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια τις πληροφορίες από τη μνήμη μας. Συγκριτικά, όταν εισάγουμε πληροφορίες σε ένα τηλέφωνο ή σε ένα τάμπλετ, οι λέξεις δεν έχουν φυσική θέση στον χώρο και εξαφανίζονται με το σβήσιμο της συσκευής, αφήνοντας σημαντικά λιγότερες απτικές και χωροταξικές πληροφορίες που δυνητικά θα βοηθούσαν στην ανάκληση πληροφοριών.
ΜΗΠΩΣ ΒΙΑΖΟΜΑΣΤΕ;
Υπάρχουν βέβαια και μελέτες με διαφορετικές προσεγγίσεις και ευρήματα που δίνουν μια άλλη διάσταση. Μια φετινή έρευνα σε μαθητές Γυμνασίου από το Πανεπιστήμιο του Μάλμο έδειξε πως η πληκτρολόγηση βοηθάει περισσότερο στην εκμάθηση λεξιλογίου μιας ξένης γλώσσας. Νωρίτερα, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου δεν βρήκαν καμία διαφορά στην απόδοση φοιτητών σε διαγώνισμα, είτε το συμπλήρωσαν γραπτά είτε ηλεκτρονικά, ενώ, σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα από το Πανεπιστήμιο Ταφτς, οι χειρόγραφες σημειώσεις ήταν το ίδιο αποτελεσματικές στην ανάκληση πληροφοριών σε σχέση με την πληκτρολόγηση. Ίσως η χρήση υπολογιστών εξασκεί έως έναν βαθμό κάποιες νοητικές λειτουργίες που είναι σημαντικές για την ολιστική ανάπτυξη των λειτουργιών του εγκεφάλου και των δεξιοτήτων μας, και ακόμα ερευνητικά βρισκόμαστε στην αρχή.
Σύμφωνα με μια μετανάλυση, όσες έρευνες είχαν ως κέντρο βαρύτητας ένα γνωσιακό, νευροεπιστημονικό ή μαθησιακό πλαίσιο ήταν υπέρ του γραψίματος με το χέρι, ενώ αυτές που εστιάζονταν σε ένα κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο τάσσονταν υπέρ της πληκτρολόγησης. Αξίζει να σημειώσουμε πως όσα γνωρίζουμε μέχρι τώρα μπορεί να αλλάξουν αν οι ίδιες έρευνες διεξαχθούν αποκλειστικά με άτομα που απέκτησαν από την αρχή της ζωής τους οικειότητα με ηλεκτρονικές συσκευές, δηλαδή τα παιδιά που μεγαλώνουν αυτή τη στιγμή.
«Δεν πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στο ένα ή το άλλο. Υπάρχει θέση στον κόσμο μας και για τη γραφή στο χέρι και για την πληκτρολόγηση», λέει η δρ Προύντι. «Τα παιδιά είναι έτοιμα από αναπτυξιακής πλευράς να αρχίσουν να χρησιμοποιούν συστηματικά υπολογιστές προς το τέλος του Δημοτικού, και αυτή είναι μια καλή ηλικία να αρχίσουν να αναπτύσσουν τεχνολογική μόρφωση. Είναι σημαντικό, όμως, οι φορείς παιδείας να έχουν στο μυαλό τους πως η γραφή με μολύβι και χαρτί είναι άκρως σημαντική για την εκπαιδευτική διαδικασία και την ανάπτυξη». Όσο για εμάς, που έχουμε κάπως ξεχάσει τι σημαίνει χαρτί και μολύβι, μπορούμε καμιά φορά να ανοίγουμε το συρτάρι όπου κρύβουμε την κασετίνα μας.
Η επανάσταση της συνθετικής βιολογίας
Ενα νέο βιβλίο αναλύει τις τεράστιες προκλήσεις που φέρνει στην ανθρωπότητα η πρόοδος στη γενετική μηχανική
«Φανταστείτε έναν επεξεργαστή κειμένου, σαν αυτόν που χρησιμοποιείτε για να γράψετε στον υπολογιστή, ή στο κινητό σας. Αντί για κείμενα όμως να μπορείτε να επεξεργάζεστε κώδικα DNA, να φορτώνετε γονιδιακές αλληλουχίες στο λογισμικό, και μετά το γράψιμο ή την επεξεργασία του DNA, να είστε σε θέση να εκτυπώσετε ένα νέο μόριο απ’ το μηδέν μέσω ενός τρισδιάστατου εκτυπωτή. Η τεχνολογία της σύνθεσης DNA (της μετατροπής δηλαδή του ψηφιακού γενετικού κώδικα σε μοριακό DNA) έχει βελτιωθεί εκθετικά». Αυτά γράφουν στο βιβλίο «The Genesis Machine – Our quest to rewrite life in the age of synthetic biology» (Public Affairs, 2022) η μελλοντολόγος Εϊμι Γουέμπ και ο γενετιστής Αντριου Χέσελ, χαρακτηρίζοντας ανενδοίαστα την επανάσταση της συνθετικής βιολογίας ως «μια μηχανή της γενέσεως».
Η βασική τεχνολογία σύνθεσης DNA ονομάζεται CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats, ή αλλιώς «Σύμπλεγμα κανονικών διάκενων μικρών παλινδρομικών επαναλήψεων»). To 2023 θα κυκλοφορήσει στη χώρα μας το βιβλίο «The Code Breaker, Jennifer Doudna, Gene editing, and the future of human race» του Γουόλτερ Αϊζακσον, από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος, στο οποίο περιγράφεται γλαφυρά η εφεύρεση αυτού του σπουδαίου εργαλείου. Σήμερα, οι θεραπείες στις οποίες χρησιμοποιείται πειραματικά η CRISPR αφορούν μερικές μόνο ασθένειες όπως η δρεπανοκυτταρική αναιμία, κάποιοι καρκίνοι και η τυφλότητα. Είναι τόσο κοστοβόρες που αν υιοθετούνταν σε μεγαλύτερη κλίμακα θα μπορούσαν να πτωχεύσουν τα συστήματα υγείας. Η θεραπεία ενός μόνον ανθρώπου με δρεπανοκυτταρική αναιμία με τη μέθοδο CRISPR κοστίζει πάνω από 1 εκατομμύριο δολάρια. Φυσικά, αυτό σε λίγα χρόνια θα αλλάξει.
Οι εφαρμογές που ακολουθούν είναι αδιανόητες, γιατί ουσιαστικά με την CRISPR προχωράμε ένα βήμα πέρα απ’ το «σπάσιμο» του κώδικα της ζωής. Τώρα, υποστηρίζουν οι επιστήμονες, με τη γενετική μηχανική μπορούμε σταδιακά να τον ξαναγράψουμε, «υποδυόμενοι τον Θεό». Είμαστε μπροστά σε εξελίξεις προμηθεϊκών διαστάσεων. Ανοίγουμε ένα κουτί, που κανείς δεν είναι σε θέση να ξέρει τι κοσμογονικές αλλαγές μπορεί να φέρει. Με εργαλεία σαν κι αυτό, μπορούμε να προγραμματίζουμε βιολογικά συστήματα όπως προγραμματίζουμε τους υπολογιστές μας. Σκεφτείτε πόσο έχει αλλάξει τη ζωή η ψηφιακή τεχνολογία, και προχωρήστε σε υποθέσεις για το τι μπορεί να κάνει η συνθετική βιολογία. Σύντομα, θα μπορούμε όχι μόνο να εξαλείψουμε ασθένειες, αλλά και να αλλάξουμε τα σώματά μας ριζικά.
«Είμαστε στην αρχή ενός τεράστιου μετασχηματισμού της ζωής», γράφουν οι συγγραφείς του «The Genesis Machine», «η μηχανή της γενέσεως θα καθορίσει σύντομα πώς θα κάνουμε παιδιά, πώς θα αντιλαμβανόμαστε την οικογένεια, πώς θα αντιμετωπίζουμε την ασθένεια, πώς θα φτιάχνουμε τις κατοικίες μας και πώς θα τρεφόμαστε». Στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη τους, οι συγγραφείς συζητούν πιθανά σενάρια για το μέλλον, αναλύουν τους κινδύνους και κάνουν τρεις συγκεκριμένες προτάσεις. Τα κέρδη που υπόσχεται η νέα αυτή βιομηχανική επανάσταση είναι ιλιγγιώδη, το ίδιο και οι διακινδυνεύσεις.
Η καταγωγή της συνθετικής βιολογίας, και της βιοτεχνολογίας γενικότερα, εντοπίζεται στην ανακάλυψη της ινσουλίνης το 1978. Σήμερα, η συνθετική βιολογία συνδυάζεται με την τεχνητή νοημοσύνη, αποκαλύπτει μοτίβα μέσα από μεγάλα σύνολα δεδομένων και παράγει νέες θεραπείες. Τα εμβόλια m-RNA είναι ένα πρώτο δείγμα. Σε μερικά χρόνια ωστόσο θα γίνει μια τεχνολογία γενικού σκοπού, ισχυρίζονται οι συγγραφείς. Είμαστε ακόμη στα πρώτα βήματα της επονομαζόμενης «βιοοικονομίας». Η συνθετική βιολογία θα μεταμορφώσει την ιατρική, τη βιομηχανία των τροφίμων και την αγροτική παραγωγή, αλλά και το ίδιο το περιβάλλον. Από το πιο ακραίο, την τεχνητή μήτρα, ώς το πιο ελπιδοφόρο, τη νίκη κατά του καρκίνου, η βιοτεχνολογία θα φέρει αλλαγές ασύλληπτες. Συνθετικό κρέας, βιοκαύσιμα, πράσινη μόδα, είναι μερικά μόνο απ’ τα αξιοπρόσεκτα πράγματα που θα δούμε να υιοθετούνται μαζικά στο μέλλον.
Ρίσκα και λύσεις
Για τη Γουέμπ και τον Χέσελ, οι διακινδυνεύσεις που θέτει η συνθετική βιολογία είναι σημαντικές. Κατ’ αρχάς, θεωρούν αναπόφευκτες τις ηθελημένα και αθέλητα επιζήμιες χρήσεις τής εν λόγω τεχνολογίας. Επειτα, επισημαίνουν το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η βιολογία είναι απρόβλεπτη. Προειδοποιούν ότι η ιδιωτικότητα των γενετικών δεδομένων θα γίνει ένα τεράστιο ζήτημα ασφάλειας, καθώς τα δεδομένα αυτά θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προκαλέσουν εξατομικευμένες βλάβες. Ταυτόχρονα, το ρυθμιστικό πλαίσιο είναι ακόμη πολύ πίσω. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το ότι οι τρέχουσες νομοθεσίες τείνουν να πνίγουν την καινοτομία, δεν είναι πολύ ελπιδοφόρο. Για να θυμηθούμε και μια ταινία του 1997, το «Gattaca», ένας από τους μεγαλύτερους δυνητικά κινδύνους που θα έχουμε ίσως να αντιμετωπίσουμε στο μέλλον, θα είναι το γενετικό χάσμα, η γενετική ανισότητα μεταξύ εχόντων και μη εχόντων. Είναι πιθανό η συνθετική βιολογία να οδηγήσει σε νέες γεωπολιτικές συγκρούσεις, ή να απελευθερώσει υβριδικές μορφές ζωής. Οι συγγραφείς φοβούνται ότι όλοι αυτοί οι κίνδυνοι θα πολλαπλασιαστούν απ’ τη διαβρωτική επίδραση της παραπληροφόρησης που ισχύει ήδη σε σχέση με τα επιστημονικά θέματα. Ανησυχούν ακόμη και για μια ενδεχόμενη κοινωνική κατάρρευση.
«Η μηχανή της γενέσεως θα καθορίσει σύντομα πώς θα κάνουμε παιδιά, πώς θα αντιλαμβανόμαστε την οικογένεια, πώς θα τρεφόμαστε».
Οι λύσεις που προτείνει το δίδυμο των συγγραφέων είναι σαφείς. Πρώτον, πρέπει να απαγορευτεί παγκοσμίως η ανάπτυξη βιολογικών όπλων. «Το τελευταίο πράγμα που χρειαζόμαστε αυτή τη στιγμή είναι μια κούρσα βιολογικών εξοπλισμών», γράφουν. Δεύτερον, χρειαζόμαστε ένα «Μπρέτον Γουντς για τη βιοτεχνολογία». Το 1944, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι συμμαχικές δυνάμεις έβαλαν τα θεμέλια για ένα νέο νομισματικό σύστημα. Τότε δημιουργήθηκαν η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Κάτι αντίστοιχο πρέπει σήμερα να γίνει και για τη βιοτεχνολογία, υποστηρίζουν οι συγγραφείς. «Το σύστημα που προτείνουμε αντί να εποπτεύει και να ρυθμίζει μια παγκόσμια δεξαμενή χρήματος, θα διευθύνει την παγκόσμια δεξαμενή γενετικών δεδομένων». Τρίτον, βλέποντας την αύξηση των βιοχάκερ, συνιστούν τη δημιουργία ενός διεθνούς συστήματος χορήγησης αδειών σε άτομα και ομάδες που ασχολούνται με τη συνθετική βιολογία.
Τέλος, επισημαίνουν ότι πολλές χώρες, ανάμεσά τους σίγουρα και οι Ηνωμένες Πολιτείες, είναι εντελώς απροετοίμαστες μπροστά στο ενδεχόμενο ενός κυβερνο-βιολογικού πολέμου, και γι’ αυτό θα πρέπει να σπεύσουν να λάβουν μέτρα.
Θεραπεία ή αναβάθμιση;
Ενα από τα βασικά ηθικά διλήμματα που επιφέρει η δυνατότητα της επεξεργασίας των ανθρώπινων γονιδίων, και της τεχνικής του CRISPR πιο συγκεκριμένα, είναι το αν θα πρέπει να προχωρήσει η ανθρωπότητα πέρα από τη χρήση αυτής της τεχνολογίας για θεραπευτικούς λόγους, και σε προσπάθειες αναβάθμισης των ανθρώπων. Στο πιο πρόσφατο βιβλίο του, «Φιλοσοφία της ανθρώπινης αναβάθμισης» (Αρμός), ο φιλόσοφος Θεοφάνης Τάσης διερευνά ικανοποιητικά τις απολήξεις αυτής της κουβέντας, βάζοντας μερικά χρήσιμα φιλοσοφικά θεμέλια.
Στην ουσία, παραθέτει θεωρίες υπέρ και κατά της ανθρώπινης αναβάθμισης, κάνει καίριες διακρίσεις, παρέχει ορισμούς, και ξεκαθαρίζει σε μεγάλο βαθμό ποια είναι τα κρίσιμα διακυβεύματα. Είναι όπως όλοι μας σύμφωνος με τις θεραπευτικές διαστάσεις, αλλά σε σχέση με την αναβάθμιση, παίρνει μάλλον το μέρος των επονομαζόμενων «βιοσυντηρητικών», όπως είναι ο φιλόσοφος Μάικλ Σαντέλ.
Ο Τάσης απορρίπτει τη «ριζική αναβάθμιση» του Νικ Μπόστρομ και των άλλων διανθρωπιστών (μεταφράζει τον όρο transhumanism ως υπερανθρωπισμό και τον ταυτίζει μ’ ένα είδος θρησκείας) και κλίνει σαφώς προς την επιλογή μιας «φρόνιμης αναβάθμισης».
«Αν και δεν κρίνω τη φρόνιμη αναβάθμιση επιθυμητή», γράφει, «δεν τη θεωρώ ούτε ανεπιθύμητη, επειδή θα μπορούσε ίσως να προστατέψει το ανθρώπινο είδος από κινδύνους, ν’ αποδειχθεί χρήσιμη στην εξερεύνηση του Διαστήματος, να προστατέψει την υγεία των πολιτών, να βοηθήσει όσους εργάζονται σε επικίνδυνα ή ανθυγιεινά επαγγέλματα και, ενδεχομένως, σε ορισμένους να συμβάλει σ’ έναν περισσότερο ευδαίμονα βίο». Ο Τάσης, στους αντίποδες των διανθρωπιστών, πιστεύει ότι οι βιολογικοί μας περιορισμοί, και ο θάνατος εν προκειμένω, είναι αυτοί που μας κάνουν ανθρώπους.
Ο Ντ. Τσάλμερς στην «Κ»: Τι είναι πραγματικότητα;
Ο φιλόσοφος Ντέιβιντ Τσάλμερς μιλάει στην «Κ» για τις προεκτάσεις της εμβύθισής μας στους εικονικούς κόσμους
Ο Ντέιβιντ Τσάλµερς συγκαταλέγεται ανάμεσα στους πιο διάσημους φιλοσόφους της εποχής μας. Διδάσκει φιλοσοφία και νευροεπιστήμη στο New York University και είναι κυρίως γνωστός για τη διατύπωση του «δύσκολου προβλήματος της συνείδησης».
Ερευνώντας τις λειτουργίες της συνείδησης, ο Τσάλμερς αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν κάποιες φυσικές διαδικασίες του εγκεφάλου μας να παράγουν τις υποκειμενικές μας εμπειρίες. Η απάντηση είναι πράγματι πολύ δύσκολο να δοθεί.
Στο καινούργιο του βιβλίο ωστόσο, «Reality+, Virtual worlds and the problems of philosophy» («Πραγματικότητα+, Εικονικοί κόσμοι και τα προβλήματα της φιλοσοφίας», εκδ. Allen Lane), ο Τσάλμερς πηγαίνει τη συζήτηση ένα βήμα παραπέρα και θέτει ένα ακόμη πιο προκλητικό ερώτημα: αλήθεια, πώς ξέρετε ότι δεν ζείτε ήδη σε κάποιου είδους εικονικό κόσμο, όπως το metaverse;
«Δεν ξέρω για εσάς», μου λέει ο Αυστραλός στοχαστής, «αλλά όσες ώρες περνάω τριγυρνώντας στον φυσικό κόσμο, άλλες τόσες περνάω και μπροστά απ’ τον υπολογιστή μου. Το πιο κοντινό που έχουμε σήμερα σε εικονικό διαδικτυακό κόσμο είναι το Second Life. Οταν μιλάμε όμως για το metaverse, νομίζω ότι η μεγάλη αλλαγή είναι η εμβύθιση, το γεγονός ότι σύντομα θα μπορούμε να βυθιζόμαστε στους εικονικούς κόσμους, που θα τους βιώνουμε σε τρεις διαστάσεις. Προς τα εκεί θέλει να πάει το Facebook, γι’ αυτό και μετονομάστηκε σε Meta. Θέλουν ξεκάθαρα να πάρουν αυτό το ψηφιακό περιβάλλον και να το κάνουν εμβυθιστικό, έτσι ώστε να αντιδρούμε σ’ αυτό με τον τρόπο που αντιδρούμε και στον φυσικό κόσμο».
– Πώς επιλέξατε να ασχοληθείτε με την εικονική πραγματικότητα; Δεν είναι συνηθισμένο να βλέπεις φιλοσόφους να ασχολούνται με τέτοια πράγματα.
Η μεγάλη αλλαγή είναι η εμβύθιση, το γεγονός ότι σύντομα θα μπορούμε να βυθιζόμαστε στους εικονικούς κόσμους, που θα τους βιώνουμε σε τρεις διαστάσεις.
– Το ενδιαφέρον μου ξεκίνησε από πολύ νωρίς. Οταν ήμουν πολύ μικρός μου άρεσαν τα video games και ιδίως τα παιχνίδια περιπέτειας που λάμβαναν χώρα σε εικονικούς κόσμους. Το πρώτο τέτοιο παιχνίδι ήταν μια περιπέτεια με κείμενο. Το «Colossal Cave Adventure», για το οποίο γράφω και στο βιβλίο, ήταν ένας κειμενικός κόσμος. Βασικά, σου έδινε τη δυνατότητα να εξερευνήσεις έναν κόσμο που είχε παραχθεί από υπολογιστή. Δεν είχε γραφικά, πόσο μάλλον «εμπειρία εμβύθισης». Στη συνέχεια όμως τα παιχνίδια βελτιώθηκαν, ήρθε το «Space Invaders», το «Pacman». Oλα αυτά ήταν διαδραστικοί εικονικοί κόσμοι. Και τελικά ήρθαν τα παιχνίδια πολλαπλών παικτών, όπως το «World of Warcraft». Εμφανίστηκε το «Fortnite», το «Minecraft» και το «Second Life». Παράλληλα, μυήθηκα στους εικονικούς κόσμους από την επιστημονική φαντασία. Διάβασα πολλά σχετικά βιβλία, αλλά βέβαια το πιο κλασικό έργο είναι το «The Matrix», το οποίο κυκλοφόρησε το 1999. Το «Matrix» είναι μια υπέροχη εικονογράφηση του Πλατωνικού Σπηλαίου, του σκεπτικισμού του Ντεκάρτ, ίσως και του ιδεαλισμού του Μπέρκλεϊ. Τι πιο ωραίο για έναν φιλόσοφο! Οταν βγήκε η ταινία κλήθηκα να γράψω κάτι για αυτήν στη διαφημιστική της ιστοσελίδα. Οσο περισσότερο το σκεφτόμουν, τόσο συνειδητοποιούσα ότι το Matrix είναι μια μορφή πραγματικότητας. Κι έτσι έγραψα ένα άρθρο με τίτλο «Το Matrix έχει μεταφυσική», στο οποίο υποστήριξα ότι η ταινία εικονογραφεί μια νέα μεταφυσική για την ψηφιακή εποχή, όπου ο κόσμος είναι φτιαγμένος από πληροφορίες. Oταν τελικά παγίωσα την ιδέα, είδα ότι όλα συνδέονταν. Μπορείς να σκεφτείς τον θεό υπό αυτό το πρίσμα. Τη συνείδηση. Το νόημα της ζωής. Αποφάσισα λοιπόν να γράψω ένα βιβλίο στο οποίο θα καλύπτω πολλά απ’ τα παραδοσιακά προβλήματα της φιλοσοφίας, μέσα από τον φακό της τεχνολογίας.
– Στο βιβλίο καταλήγετε ότι μπορεί όντως να ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα. Δε μπορούμε να το αποκλείσουμε τουλάχιστον.
– Το βιβλίο είναι μια φιλοσοφική διερεύνηση του εικονικού κόσμου και της εικονικής πραγματικότητας, δηλαδή των τεχνητών κόσμων που έχουν δημιουργηθεί από υπολογιστές. Προσωπικά, το αντιλαμβάνομαι σαν μια άσκηση τεχνοφιλοσοφίας. Η τεχνοφιλοσοφία είναι ο φιλοσοφικός στοχασμός της τεχνολογίας, αλλά και η χρήση της τεχνολογίας προκειμένου να φωτιστούν τα παραδοσιακά φιλοσοφικά ερωτήματα. Απ’ τη μια πλευρά θέλω να στοχαστώ πάνω στην επερχόμενη τεχνολογία της εικονικής πραγματικότητας, στα γυαλιά VR και AR, στο metaverse και σ’ όλα αυτά που έρχονται. Παράλληλα, θέλω να υποστηρίξω ότι η εικονική πραγματικότητα μπορεί να είναι μια μορφή αυθεντικής πραγματικότητας, κι ότι αυτά που συμβαίνουν στους εικονικούς κόσμους είναι πραγματικά κι ότι μπορείς να διάγεις έναν βίο πλήρους νοήματος σ’ έναν εικονικό κόσμο.
Θέλω επίσης να σκεφτώ μερικά παραδοσιακά σκεπτικιστικά ερωτήματα μέσα απ’ το πρίσμα της εικονικής πραγματικότητας, όπως το: τι είναι η πραγματικότητα; Τι είδους γνώση μπορούμε να έχουμε για την πραγματικότητα; Μήπως η πραγματικότητα που γνωρίζουμε είναι μειωμένης αξίας; Αυτό το σενάριο το είχε εξετάσει ο Πλάτωνας. Βλέπουμε απλά σκιές στον τοίχο του σπηλαίου. Στην ουσία, βλέπουμε μόνο μια σκιά της πραγματικότητας, κι όχι την πραγματικότητα καθ’ εαυτή».
Ζούμε σε προσομοίωση, ακόμη και εν αγνοία μας
«Η σύγχρονη αναλογία του Πλατωνικού Σπηλαίου», λέει ο Ντέιβιντ Τσάλμερς, «είναι το “ζήτημα της προσομοίωσης”. Θα μπορούσαμε άραγε να ζούμε όλοι μας αυτή τη στιγμή σε μια τεράστια προσομοίωση, που έχει δημιουργηθεί από έναν υπολογιστή; Και πολλοί λένε ότι αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε τίποτα δεν θα ήταν αληθινό. Αυτό που λέω εγώ είναι ότι μπορεί πράγματι να ζούμε μέσα σε μια τέτοια γιγάντια προσομοίωση. Αλλά ακόμη κι αν είναι έτσι, ο κόσμος γύρω μας είναι πραγματικός, γιατί η εικονική πραγματικότητα είναι μια αυθεντική πραγματικότητα. Και πιστεύω ότι αυτό μπορεί δυνητικά να φωτίσει λίγο τα αρχαία ερωτήματα που τέθηκαν από τους φιλοσόφους, από τον Πλάτωνα έως τον Ντεκάρτ. Αυτή είναι η διαδραστική σχέση της φιλοσοφίας με την τεχνολογία».
– Πολλοί, ακούγοντας ότι μπορεί να ζούμε σε μια προσομοίωση κοντοστέκονται. Καταλαβαίνουν το επιχείρημά σας, αλλά στο τέλος νιώθουν σύγχυση.
– Κοιτάξτε· είτε είμαστε σε μια προσομοίωση είτε όχι. Υπάρχουν, φυσικά, πολλά που δεν γνωρίζουμε, τουλάχιστον προς το παρόν: τι συνέβη πριν από το Μπιγκ Μπανγκ; Τι συμβαίνει στο μακρινό σύμπαν; Εξακολουθώ να πιστεύω ότι το ζήτημα της προσομοίωσης θα έπρεπε να απαντηθεί με γεγονότα. Μπορεί και να μην μπορέσουμε ποτέ να το αποδείξουμε. Αν ζούμε όντως σε μια προσομοίωση ίσως να μπορούσαμε να βρούμε αποδείξεις. Θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν μαζί μας οι προσομοιωτές και να μας επιδείξουν τις δυνάμεις τους. Και ίσως αυτό να μας έπειθε. Αλλά δεν πιστεύω ότι θα μπορούσε να έρθει κάτι και να μας πείσει ότι δεν είμαστε σε μια προσομοίωση. Σε αυτήν λοιπόν την περίπτωση, υποθέτω ότι εφόσον δεν θα ήταν ποτέ δυνατό να το αποδείξουμε, τότε το μόνο που θα μπορούσαμε πιθανώς να κάνουμε θα ήταν απλά να συνεχίσουμε να ζούμε όπως πριν. Κάτι τέτοιο δεν θα είχε τρομερή επίπτωση στις ζωές μας. Παραμένει, όμως, ένα πολύ ενδιαφέρον φιλοσοφικό ζήτημα. Δεν είναι ένα επιστημονικό ζήτημα, γιατί δεν μπορούμε να το ανασκευάσουμε. Αλλά είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα φιλοσοφική υπόθεση. Ως φιλόσοφος, βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον το σενάριο που λέει ότι είμαστε σε μια προσομοίωση, ακόμη κι εν αγνοία μας. Πιθανώς κάτι ανάλογο είναι και η σκέψη για την ύπαρξη του Θεού. Μπορεί να μη μάθουμε ποτέ αν υπάρχει Θεός ή όχι, αλλά είναι πολύ ενδιαφέρον να σκεφτόμαστε τι σημαίνει αυτό.
– Αλήθεια, θα αγοράζατε σήμερα ένα οικόπεδο στο metaverse;
– Ακόμη είναι πολύ θεωρητικό όλο αυτό. Πιστεύω ότι στο τέλος θα έχουμε πολύ καλή εμβυθιστική τεχνολογία. Hδη η εικονική πραγματικότητα είναι αρκετά καλή, αλλά είναι περιορισμένη γιατί πρέπει να φορέσεις αυτά τα «κράνη». Κάποια στιγμή θα έχουμε γυαλιά, και θα τα βλέπουμε όλα μέσα απ’ αυτά. Μπορεί να αντικαταστήσουν τις οθόνες μας. Αλλά νομίζω ότι θα χρειαστεί ακόμη λίγο χρόνο η τεχνολογία. Η Apple θα κυκλοφορήσει κάποια στιγμή νέα προϊόντα. Αλλά πιστεύω ότι θα χρειαστεί να περάσουν ακόμη 15 χρόνια μέχρι να γίνουν πραγματικά καλά γυαλιά. Για τον λόγο αυτό, δεν θα επένδυα πολλά αυτήν τη στιγμή. Πιστεύω ότι η επένδυση σε real estate σε κάποιες απ’ αυτές τις πλατφόρμες, τη Decentraland για παράδειγμα, είναι πάρα πολύ επίφοβη, γιατί δεν γνωρίζουμε ποιες πλατφόρμες θα είναι επιτυχημένες σε 15 χρόνια. Πιθανώς όχι αυτές που βλέπουμε τώρα. Νομίζω ότι όλοι αυτοί που εμπλέκονται σήμερα, δοκιμάζουν την τύχη τους. Ισως υπάρχει μια πιθανότητα 1% να αξίζει κάτι απ’ όλα αυτά μερικά εκατομμύρια δολάρια κάποια στιγμή. Στο μέλλον, ωστόσο, είναι βέβαιο ότι οι άνθρωποι θα αγοράζουν χώρους και πόρους μέσα στο metaverse, επειδή δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε πώς θα στηθεί όλο αυτό τελικά. Μπορεί να υπάρχουν άπειροι χώροι· ο καθένας να έχει τον δικό του πλανήτη. Οπότε αυτό που θα πληρώνεις δεν θα είναι ο χώρος, αλλά η διαφήμιση, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να μάθουν το προϊόν σου και να γνωρίσουν τον πλανήτη σου. Πιθανώς τα οικόπεδα στο metaverse να καταλήξουν σαν μια επέκταση της διαφήμισης στον ψηφιακό κόσμο. Ωστόσο, δεν νομίζω ότι θα είναι κάτι μεγάλο τα επόμενα πέντε χρόνια. Θα είναι σε πειραματική φάση. Αλλά σε 15 χρόνια πιστεύω ότι μάλλον θα είναι κάτι πολύ μεγάλο.
– Η εμβύθιση στην εικονική πραγματικότητα εμπεριέχει τον κίνδυνο της παραμέλησης του φυσικού κόσμου, τον συμμερίζεστε αυτό;
– Υπάρχουν τόσο ουτοπικά όσο και δυστοπικά οράματα. Πολλοί βλέπουν την εικονική πραγματικότητα σαν ευκαιρία νέων εμπειριών, σκέφτονται ακόμη και να ανεβάσουν τον νου τους στο cloud προσδοκώντας την αθανασία. Αλλοι βλέπουν μια δυστοπία που εκπορεύεται απ’ την εξουσία πολυεθνικών εταιρειών, οι οποίες μας εκμεταλλεύονται και μας χειραγωγούν. Εκεί δεν θα έχουμε καμία ιδιωτικότητα. Θα υπάρχει ανισότητα και μόνον οι πλούσιοι θα έχουν πρόσβαση στους καλύτερους εικονικούς κόσμους. Δεν είναι απίθανο να παραμελήσουμε τον φυσικό κόσμο, αλλά σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από εμάς. Πιστεύω ότι θα ήταν μια τρέλα να χρησιμοποιήσουμε την εικονική πραγματικότητα ως άλλοθι για την παραμέληση του φυσικού κόσμου. Μοιάζει σαν την αποίκηση του Αρη. Θα ήταν μεγαλειώδες να πάμε στον Αρη, αλλά αυτό δεν θα πρέπει να είναι δικαιολογία για την παραμέληση του πλανήτη. Δεν πιστεύω ότι πρέπει να επιλέγουμε είτε το ένα ή το άλλο. Ευτυχώς, είναι εφικτό να μεριμνούμε για τη φυσική πραγματικότητα και την ίδια στιγμή να βρισκόμαστε στην εικονική πραγματικότητα. Βλέποντας, όμως, πόσο άσχημα αντιμετωπίζουμε το φυσικό μας περιβάλλον σήμερα, είναι εύκολο να γίνει κανείς πεσιμιστής.
Οι «φυσικοί νόμοι» και οι νόμοι της ρομποτικής
Το 1651 το όνομα Λεβιάθαν έφυγε από το βιβλίο «Ιώβ» της Βίβλου, όπου προσδιόριζε ένα θαλάσσιο κήτος «βασιλέα πάντων των εν τοις ύδασιν», και μετακινήθηκε στην επικράτεια του πολιτικού στοχασμού. Αυτόν τον αρχαίο εβραϊκό όρο διάλεξε ο Αγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς (1588-1679) σαν τίτλο του βιβλίου που εξέδωσε στο Παρίσι, όπου ζούσε αυτοεξόριστος, αλλά και σαν μετωνυμία του Κράτους. Χάρη στο σύγγραμμα αυτό, που προκάλεσε σφοδρές αντιρρήσεις, πρωτίστως του κλήρου και των αυλών, ο Χομπς χαρακτηρίζεται θεμελιωτής της νεότερης πολιτικής επιστήμης, της θεωρίας της γλώσσας και της εμπειρικής ψυχολογίας.
Κατά τον αντιαριστοτελικό Χομπς, «οι άνθρωποι είναι εγωιστικά αυτόματα, μηχανές που κινούνται συνεχώς και καταλήγουν αναπόφευκτα σε γενική σύγκρουση μεταξύ τους. Η καθολική σύγκρουση των κινούμενων ανθρώπινων αυτομάτων έχει αποτέλεσμα την απώλεια του μέγιστου αγαθού, της ζωής πολλών από αυτούς. Η εμπειρία του θανάτου εμπνέει φόβο που μεταλλάσσεται σε καταλυτικό κίνητρο για τη σύμπηξη της πολιτικής κοινωνίας. Στο σημείο αυτό ο Αγγλος στοχαστής παρεμβάλλει την έννοια του φυσικού δικαίου ή μάλλον των “νόμων της φύσης”» (από το λήμμα «Τόμας Χομπς» της «Ελληνικής Εκπαιδευτικής Εγκυκλοπαίδειας» της Εκδοτικής Αθηνών, που το υπογράφει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης).
Οι σκέψεις του Χομπς για τους ανθρώπους σαν μηχανές ή αυτόματα έχουν πείσει αρκετούς στον χώρο της τεχνητής νοημοσύνης να τον θεωρούν εισηγητή της ιδέας ότι ο νους μας λειτουργεί σαν υπολογιστικό σύστημα: οι συλλογισμοί μας βασίζονται σε μηχανιστικές αρχές ανάλογες των αριθμητικών κανόνων. Πέρασαν πάντως τρεις αιώνες ώσπου να υποστηριχθεί επιστημονικότερα από τον Αλαν Τιούρινγκ, το 1950, ότι η νόηση είναι προϊόν ενός υπολογιστικού μηχανισμού. Σήμερα αναγνωρίζεται ως πατέρας της Τεχνητής Νοημοσύνης. Οπως αναγνωρίζεται ως πατέρας του οικουμενικού πλέον όρου «ρομπότ» ο σπουδαίος Τσέχος λογοτέχνης Κάρελ Τσάπεκ. Στο θεατρικό του έργο «R.U.R.», που πρωτοπαίχτηκε στην Πράγα το 1921, εμπνευσμένος από κάποιον παλιό εβραϊκό μύθο για έναν μηχανικό άνθρωπο (γκόλεμ), παρουσιάζει τον κόσμο πλήρως εκμηχανισμένο, εξαρτημένο από ανθρωπόμορφους μηχανικούς εργάτες. Τελικά, τα ρομπότ, όπως τα ονομάζει (από την τσεχική λέξη «robota» = εργασία), εξολοθρεύουν τους δημιουργούς τους.
Στο Κράτος-Λεβιάθαν του Χομπς για να αποφευχθεί ο αυτοαφανισμός της ανθρωπότητας κυριαρχούν οι «νόμοι της φύσης», όπως ο ίδιος τους ανασημασιοδοτεί. Πρώτος και κύριος νόμος, η ειρήνη. Για να υπάρξει, πρέπει να κατισχύσει ο δεύτερος νόμος, δηλαδή οι εγωιστικές ανθρώπινες μονάδες να απεμπολήσουν οικειοθελώς τα δικαιώματά τους. Τρίτος νόμος (όχι όμως και τελευταίος, είναι καμιά ντουζίνα), να εξουσιοδοτήσουν έναν απόλυτο μονάρχη ως επιτηρητή του συμβολαίου που θα συνυπογράψουν. Αυτός είναι ο «ιδιοκτήτης» όλων των δικαιωμάτων. Οι αυτοαφοπλισμένοι υπήκοοι του αναμφισβήτητου απολυταρχικού Κυρίαρχου διασώζουν μόνο κάποιες οικονομικές ελευθερίες.
Τρεις είναι επίσης οι νόμοι που, αν ισχύουν, αποτρέπουν τον αφανισμό των δημιουργών από τα δημιουργήματα, των ανθρώπων από τα ρομπότ δηλαδή, ανθρωπόμορφα και μη. Ακριβώς ογδόντα χρόνια πριν, οι νόμοι αυτοί, όταν τους πρωτοδιατύπωσε σε διήγημά του ο Ισαάκ Ασίμοφ, φάνταζαν εντυπωσιακά επινοήματα ενός παραγωγικότατου μυαλού. Η διορατικότητα όμως του Ασίμοφ, ενός από τους πατριάρχες της επιστημονικής φαντασίας, που γεννήθηκε στη Ρωσία το 1920 και μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1928, όπου και πήρε την αμερικανική υπηκοότητα, ήταν εξαιρετική.
Να φοβόμαστε άραγε την τεχνητή νοημοσύνη; Μάλλον. Ο άνθρωπος, το ξέρουμε, δεν υπακούει σε αυτοπεριορισμούς ηθικής ή άλλης τάξεως.
Σήμερα, με την τεχνητή νοημοσύνη να επεκτείνεται σε ολονέν περισσότερες περιοχές του ανθρώπινου βίου, οι νόμοι του συζητιούνται και έξω από τον χώρο της πεζογραφικής ή κινηματογραφικής μυθοπλασίας: στην πραγματική ζωή, όπου η αλματώδης τεχνολογική εξέλιξη προσφέρει κάποιες ελευθερίες αλλά αφαιρεί περισσότερες. Αίφνης, τι είναι οι περιβόητοι «αλγόριθμοι» που ρυθμίζουν πολλά και ποικίλα, από τους λογαριασμούς της ΔΕΗ (να προσέξουμε να μείνουν άθικτα τα μπόνους των τσεο-παλικαριών, θα ’ναι κρίμα να χάσουμε από λαϊκιστική τσιγκουνιά τα ευρωπαϊκά πρωτεία στην ακρίβεια) έως το τι επιτρέπεται στο φέισμπουκ και τι όχι. Ή ποιες «ειδήσεις» (και διαφημίσεις) ταιριάζουν στο αλγοριθμικώς υπολογισμένο γούστο του καθενός.
Σε μεταγενέστερα μυθιστορήματά του ο Ασίμοφ πρόσθεσε έναν τέταρτο νόμο, και μάλιστα διά χειρός ενός ρομπότ, ο οποίος στην ουσία συνοψίζει όλους τους άλλους και παραδίδει σε πυκνή μορφή τους φόβους των ανθρώπων. Σύμφωνα με τον «μηδενικό νόμο της ρομποτικής», τα ρομπότ δεν μπορούν να βλάψουν την ανθρωπότητα δρώντας ούτε μπορούν να επιτρέψουν να υποστεί βλάβη αδρανώντας.
Ο κινηματογράφος, και μάλιστα ο χολιγουντιανός, μας έχει εξοικειώσει προ πολλού με κάθε είδους ρομπότ, αυτός είναι άλλωστε ο μέγας παραγωγός παραμυθιών οικουμενικής χρήσεως. Εχουμε δει καλοκάγαθα και φιλάνθρωπα ρομπότ, όπως εκείνο που ενσάρκωσε υπέροχα ο Ρόμπιν Ουίλιαμς στην ταινία «Ο άνθρωπος των δύο αιώνων», αλλά και φονικότατα, όπως ο «Εξολοθρευτής»-Αρνολντ Σβαρτσενέγκερ. Στον «Πόλεμο των άστρων», ο ανθρωπόμορφος C-3PO και ο τενεκεδόμορφος φιλαράκος του R2D2 είναι οι σταθερές αξίες όσο τα όντα από σάρκα πάνε κι έρχονται από γαλαξία σε γαλαξία, πολεμώντας τη Σκοτεινή Πλευρά της Δύναμης. Και δεν πρέπει να υπάρχουν παιδιά στον λεγόμενο αναπτυγμένο κόσμο, που να μην πέρασαν από τα παιχνίδι τους με τρανσφόρμερ στην παρακολούθηση, πάλι και πάλι, των ταινιών που ιστορούν τον πόλεμο των δύο μηχανικών φυλών του πλανήτη Σάιμπετρον, ικανών να μετατρέπονται σε οτιδήποτε: των καλών Οτομποτς και των μοχθηρών Ντισέπτικονς.
Να φοβόμαστε άραγε την τεχνητή νοημοσύνη; Μάλλον. Ο άνθρωπος, το ξέρουμε, δεν υπακούει σε αυτοπεριορισμούς ηθικής ή άλλης τάξεως. Από περιέργεια, όρεξη του ειδέναι ή σκέτη φιλαργυρία θα δοκιμάσει και θα ρισκάρει τα πάντα. Ακόμα και το ενδεχόμενο της αυτοκαταστροφής του. Ετσι αρμόζει στους θεούς. Και ο άνθρωπος νιώθει ήδη θεός, που σημαίνει ότι και τα δημιουργήματά του θα πέσουν στην ίδια ακριβώς πλάνη. Η σπουδαία ταινία του Τζον Κάρπεντερ «Σκοτεινό αστέρι», αφιερωμένη στο «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, προξενεί οδυνηρές σκέψεις, και μάλιστα με τον τρόπο της σάτιρας.
Στα μέσα του 22ου αιώνα το διαστημόπλοιο «Dark Star» καταστρέφει εκτροχιασμένους πλανήτες σε μακρινούς γαλαξίες. Κάποια μέρα μια ηλεκτρομαγνητική εμπλοκή ενεργοποιεί κατά λάθος τη «Βόμβα Νο 20». Το πλήρωμα αδυνατεί να την αφοπλίσει. Ο αστροναύτης Ντούλιτλ δοκιμάζει να της αλλάξει μυαλά, πιάνοντας μαζί της μια εξεζητημένη φιλοσοφική και θεολογική κουβέντα. Η βόμβα δείχνει να πείθεται. Αναστοχάζεται όμως όσα άκουσε, συμπεραίνει πως είναι θεός, αφού δημιουργεί φως με την έκρηξη, και εκρήγνυται απαγγέλλοντας την αρχή της βιβλικής «Γενέσεως». Και κυρίως το «Γενηθήτω φως».
Τζέφρι Καν: Γιατί η κοινωνία δεν εμπιστεύεται την επιστήμη
www.ot.gr
Ο διευθυντής της έδρας Andreas C. Dracopoulos στο Ινστιτούτο Βιοηθικής Berman του Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς αναλύει τα σύνθετα αλλά καθημερινά βιοηθικά διλήμματα της εποχής μας
Το πάνελ των έγκριτων επιστημόνων που κλήθηκαν στον φιλόξενο χώρο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος να συζητήσουν το (σε πρώτη ανάγνωση βαρύ) ζήτημα της Βιοηθικής, στο πλαίσιο του συνεδρίου SNF Nostos Health που διοργανώθηκε στις 23 και 24 Ιουνίου από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, εξέπληξε το κοινό αποδεικνύοντάς του ευθύς εξαρχής πόσο επίκαιρο μπορεί να είναι ένα τέτοιο θέμα.
Διότι οι ειδήμονες (η καθηγήτρια Βιοηθικής στο Oμοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής της χώρας μας κυρία Εφη Βαγενά, ο διευθυντής της έδρας Andreas C. Dracopoulos στο Ινστιτούτο Βιοηθικής Berman του Τζονς Χόπκινς, καθηγητής Βιοηθικής και Δημόσιας Πολιτικής στο Τζονς Χόπκινς Τζέφρι Καν, ο αναπληρωτής διευθυντής Ιατρικής στο Ινστιτούτο Βιοηθικής Berman, καθηγητής Βιοηθικής και Ιατρικής και καθηγητής της Πολιτικής της Υγείας και Διαχείρισης στο Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς Τζέρεμι Σούγκαρμαν και η λέκτορας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μάλαγας και μέλος της Επιτροπής Βιοηθικής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας Σάρον Κoρ) ζήτησαν από τους παρισταμένους – τόσο όσους παρακολουθούσαν το συνέδριο διά ζώσης όσο και εκείνους που το έβλεπαν διαδικτυακά – να ψηφίσουν μέσω του κινητού τους σε τρία ερωτήματα που αποδεικνύουν περίτρανα τον αντίκτυπο της Βιοηθικής στη ζωή του καθενός μας: «Θα συμμετείχατε σε κλινική δοκιμή για ένα νέο εμβόλιο;», «Θα χρησιμοποιούσατε ένα chatbot (κοινώς μια εφαρμογή λογισμικού) για υπηρεσίες ψυχικής υγείας;», «Αν ένα τεστ DNA μπορούσε να σας πει ότι θα αναπτύξετε μια ανίατη ασθένεια, θα θέλατε να ξέρετε;» ήταν τα τρία διλήμματα που τέθηκαν στο κοινό.
Αποκαλυπτική δημοσκόπηση
Τα αποτελέσματα αυτής της ανεπίσημης δημοσκόπησης – η οποία, αν και τα ποιοτικά στοιχεία της ήταν εμπιστευτικά, αναφέρθηκε ότι περιέλαβε περισσότερα από 200 άτομα – εξέπληξαν τους ειδικούς του πάνελ. Και αυτό διότι στα δύο από τα τρία ερωτήματα υπερείχε το ΟΧΙ (ενώ και στο τρίτο ένα σεβαστό ποσοστό των ερωτηθέντων έδωσε αρνητική απάντηση). Οχι, οι έξι στους δέκα δεν θα συμμετείχαν σε δοκιμή εμβολίου, όχι το 51% δεν θα εμπιστευόταν την ψυχική υγεία του σε ένα chatbot. Οσο για το τεστ DNA, οι τέσσερις στους δέκα δεν θα ήθελαν να υποβληθούν σε αυτό για να ξέρουν το μέλλον της υγείας τους.
Μάλιστα, όπως σχολίασε λίγο αργότερα στο ΒΗΜΑ-Science o καθηγητής Καν, στο πλαίσιο συνέντευξης που μας παραχώρησε στο περιθώριο του συνεδρίου, τα αποτελέσματα τον εντυπωσίασαν ακόμη περισσότερο «καθώς αφορούσαν ένα κοινό πιο «εκπαιδευμένο», το οποίο παρακολούθησε ένα συνέδριο υψηλού επιπέδου για την υγεία. Θα ήταν ενδιαφέρον να βλέπαμε τα αντίστοιχα αποτελέσματα σε ένα πιο μεγάλο και αντιπροσωπευτικό δείγμα του ελληνικού πληθυσμού, όπως βέβαια εξίσου ενδιαφέρον θα ήταν να βλέπαμε τι θα απαντούσαν οι Ελληνες πριν καν ενσκήψει η πανδημία».
Ρήξη εμπιστοσύνης με την επιστήμη
Διότι η πανδημική συνθήκη των τελευταίων δυόμισι ετών έφερε στο φως περισσότερο από ποτέ το πόσο συνυφασμένα είναι τα βιοηθικά διλήμματα με τη ζωή μας, σημείωσε ο καθηγητής. «Το κύριο ζήτημα που αναδύθηκε μέσα από την πανδημία είναι το γιατί η κοινωνία – ή τουλάχιστον ένα τμήμα της – δεν φαίνεται να εμπιστεύεται την επιστήμη. Δεν έχουμε καταλήξει σε οριστικές απαντήσεις αλλά αυτό που υποθέτουμε είναι ότι ρόλο έχει παίξει πως κατά τη διάρκεια της πανδημίας η κοινωνία έβλεπε – και συνεχίζει να βλέπει – σε καθημερινή βάση την πρόοδο της επιστήμης να λαμβάνει χώρα σε πραγματικό χρόνο. Και η επιστήμη είναι πάντα γεμάτη από αβεβαιότητες – κάτι που είναι ακόμη εντονότερο κατά τη διάρκεια κρίσεων δημόσιας υγείας, οπότε τα δεδομένα μεταβάλλονται συνεχώς. Οι πολίτες γίνονταν και γίνονται όμως και τώρα καθημερινώς κοινωνοί αυτών των μεταβολών, με αποτέλεσμα να κλονίζεται η εμπιστοσύνη τους. Πρέπει βέβαια να αναφέρουμε ότι σε όλο αυτό το διάστημα υπήρξαν σε πολλές χώρες – σίγουρα αυτό συνέβη στη δική μου χώρα, στις ΗΠΑ – και πολιτικές αποφάσεις σχετικά με την πανδημία που δεν βασίστηκαν σε επιστημονικά δεδομένα αλλά σε πολιτικές σκοπιμότητες. Και αυτό έκανε τον κόσμο να μην ξέρει τελικά τι να πιστέψει».
Ο καταλυτικός ρόλος της πολιτικής
Η επιστήμη έβρισκε και συνεχίζει να βρίσκει μπροστά της την πολιτική σε όλο αυτό το «πανδημικό ταξίδι» που δεν λέει να τελειώσει, τόνισε ο δρ Καν. «Δεν ήταν λίγες οι φορές που το κοινό ήταν δύσπιστο όταν άκουγε τις αρμόδιες επιτροπές ειδικών να ανακοινώνουν αποφάσεις που στα μάτια του είχαν υπαγορευθεί από τις κυβερνήσεις και δεν φαίνονταν να βασίζονται σε ισχυρά επιστημονικά στοιχεία. Στις ΗΠΑ αυτό συνέβη επανειλημμένως και ο μόνος επιστήμονας που πραγματικά ύψωσε ανάστημα και ήλθε σε αντιπαράθεση με την κυβέρνηση όταν χρειάστηκε ήταν ο Αντονι Φάουτσι. Ωστόσο μια τέτοια στάση, ηρωική θα μπορούσα να πω, έχει μεγάλο κόστος προσωπικό, καθώς δεν είναι λίγοι οι επιστήμονες που έχουν απειληθεί με απόλυση, που έχουν δεχθεί απειλές κατά της ζωής της δικής τους ή της οικογένειάς τους – τέτοιες απειλές δέχθηκε και ο δρ Φάουτσι αρκετές φορές. Πρέπει να σκεφτούμε λοιπόν ότι ίσως ζητάμε πολλά από την επιστημονική κοινότητα – ζητάμε από τους επιστήμονες όχι μόνο να είναι καλοί επιστήμονες αλλά και να δείχνουν πάντα σθένος απέναντι στις πολιτικές πιέσεις. Δεν θα έπρεπε να λειτουργεί έτσι το σύστημα σε ό,τι αφορά το έργο της επιστήμης».
Η μεγάλη κρίση της εμπιστοσύνης προς την επιστήμη και δη προς τους επιστήμονες της δημόσιας υγείας κατά τη διάρκεια της πανδημίας ήλθε ως συνέπεια της πολιτικής αναταραχής που επικρατούσε προτού εμφανιστεί η COVID-19, κατά τον καθηγητή. «Επί μακρόν οι κοινωνίες εμπιστεύονταν τους ειδικούς της δημόσιας υγείας. Δεν αμφισβητούσαν τις συστάσεις που τους έκαναν για θέματα όπως το τι πρέπει να κάνουν αν το πόσιμο νερό είναι μολυσμένο ώστε να το πιουν με ασφάλεια ή το τι μέτρα πρέπει να ακολουθηθούν σε περίπτωση, για παράδειγμα, μιας μαζικής τροφικής δηλητηρίασης. Η μεγάλη απώλεια της εμπιστοσύνης της κοινωνίας στην επιστήμη η οποία αναδύθηκε μέσα στην πανδημία θεωρώ ότι εκτός των άλλων συνέβη επειδή η πανδημία ήλθε σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία η κοινωνία είχε ήδη απαξιώσει την πολιτική και τους θεσμούς».
Ελλιπής ενσυναίσθηση
Και έτσι, ήταν επόμενο, σύμφωνα με τον δρα Καν, σκληρές αποφάσεις που ελήφθησαν όπως τα λοκντάουν ή ο υποχρεωτικός εμβολιασμός να προκαλέσουν ακόμη μεγαλύτερες αντιδράσεις. «Στο σημείο αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο και άλλη μία παράμετρος: το ότι φάνηκε ήδη από την αρχή της πανδημίας ότι εκείνοι που κινδύνευαν περισσότερο εξαιτίας της ήταν οι ηλικιωμένοι. Υπήρξε λοιπόν αντίδραση, ειδικά από τους νεότερους, σε πολλές χώρες. Γιατί να υποστούν οι ίδιοι εγκλεισμό για ένα τμήμα του πληθυσμού που ούτως ή άλλως οδεύει προς τη δύση του, που ούτως ή άλλως δεν κυκλοφορεί πολύ ή βρίσκεται ήδη σε «εγκλεισμό» σε οίκους ευγηρίας; Αν είχε εξαρχής φανεί ότι η λοίμωξη με τον SARS-CoV-2 χτυπά και σκοτώνει κατά κύριο λόγο τα μικρά παιδιά, οι αντιδράσεις της κοινωνίας θα ήταν πολύ διαφορετικές, θα υπήρχε πολύ μεγαλύτερη συμφωνία για υιοθέτηση αυστηρότατων μέτρων. Εχει μειωθεί πολύ λοιπόν και η ενσυναίσθηση της κοινωνίας, τουλάχιστον προς κάποιες ομάδες της».
Η δύναμη της γνώσης
Ο χρόνος όμως και η τρέχουσα πανδημία δεν γυρίζουν πίσω και είναι εξίσου βασικό το αν έχουμε πάρει τα μαθήματα που έπρεπε από τα λάθη και τα σωστά που πράξαμε όλη αυτή την περίοδο ώστε να πορευθούμε στο μέλλον καλύτερα απέναντι στους επόμενους εχθρούς της δημόσιας υγείας που είναι σίγουρο ότι θα έλθουν. Ποιο είναι το σημαντικότερο μάθημα κατά τον καθηγητή; «Το να εκπαιδευθεί το κοινό στο να εμπιστεύεται έγκυρες πηγές για την επιστημονική του πληροφόρηση. Και συγχρόνως το να εξηγήσουμε εμείς οι επιστήμονες στο κοινό με σαφή τρόπο το πώς λειτουργεί η επιστήμη, το ότι η επιστήμη διέπεται από αβεβαιότητα και ότι πολλές φορές όταν αλλάζουν οι απόψεις και οι συστάσεις μας δεν το πράττουμε για να εξαπατήσουμε την κοινωνία αλλά προσπαθούμε να κάνουμε τη δουλειά μας με τίμιο τρόπο προς όφελός της. Και είναι επίσης άκρως σημαντικό να κάνουμε την κοινωνία συμμέτοχο του προβλήματος, να της δείξουμε ότι πρέπει όλοι μαζί να παλέψουμε για να καταφέρουμε να βγούμε από την εκάστοτε στενωπό». Ωστόσο ο έγκριτος ειδήμονας στη Βιοηθική εκφράζει φόβους σχετικά με το πόσο τα παθήματα μας έχουν γίνει μαθήματα, τα διδάγματα των οποίων θα αποτελέσουν την παρακαταθήκη μας ενάντια στις επόμενες πανδημικές απειλές. «Ανησυχώ ότι δεν έχουμε κατανοήσει βαθιά μέσα μας τα λάθη μας ώστε να έχουμε τα σωστά εφόδια για το μέλλον».
Πάντως κλείνοντας ο καθηγητής Καν θέλησε να περάσει το μήνυμα ότι η εκπαίδευση του κοινού για τα βιοηθικά ζητήματα που ήδη διέπουν πολλές πτυχές της ζωής του και θα διέπουν ακόμη περισσότερες στα χρόνια που έρχονται καθώς η επιστήμη και η τεχνολογία προοδεύουν, είναι καταλυτική, κάτι που αποδείχθηκε και από τη δημοσκόπηση που σας αναφέραμε στην αρχή αυτού του κειμένου. Οταν μετά τη συζήτηση και τις τοποθετήσεις των ειδικών, οι παριστάμενοι κλήθηκαν να ξαναψηφίσουν επί των ίδιων τριών ερωτημάτων, τα ποσοστά εμφάνισαν κάποιες (αν και μικρές) αλλαγές, με την αρνητική στάση να υποχωρεί: το 60% που είχε ψηφίσει αρνητικά σε πιθανή συμμετοχή σε κλινική δοκιμή εμβολίου έπεσε στο 56% ενώ το 40% που ήταν αρνητικό στη διενέργεια τεστ DNA υποχώρησε σε 36% (ωστόσο τα ποσοστά σχετικά με το chatbot και την ψυχική υγεία παρέμειναν τα ίδια). Και αυτό μέσα σε λιγότερο από μία ώρα παράθεσης επιχειρημάτων από τους ειδήμονες! Γεγονός που σύμφωνα με τον διευθυντή του Ινστιτούτου Βιοηθικής Berman του Τζονς Χόπκινς αποδεικνύει περίτρανα ότι όλοι μας πρέπει να «ζυμωθούμε» με τέτοια βιοηθικά διλήμματα προκειμένου να είμαστε προετοιμασμένοι για το καταιγιστικό μέλλον που βρίσκεται μπροστά μας!
Τα γενετικώς τροποποιημένα παιδιά και οι παγκόσμιοι κανόνες
Ο καθηγητής Τζέφρι Καν ήταν μέλος της επιτροπής των ειδημόνων που αποφάσισε την αποπομπή του κινέζου επιστήμονα ο οποίος το 2018 ισχυρίστηκε ότι δημιούργησε τα πρώτα γενετικώς τροποποιημένα παιδιά στον κόσμο, χωρίς ποτέ να παράσχει απτές αποδείξεις για αυτό. «Περιπτώσεις σαν και αυτή αποδεικνύουν πόσο πολύ χρειάζεται να θέσουμε παγκόσμιους κανόνες σχετικά με την εφαρμογή των νέων τεχνολογιών. Αυτό είναι ένα πολύ δύσκολο έργο» μας είπε.
Οι συνωμοσιολόγοι και το ξέφραγο αμπέλι του Διαδικτύου
Τα βιοηθικά διλήμματα που γεννήθηκαν μέσα στην πανδημία δεν έχουν τελειωμό. Και ένα από τα καίρια που θέσαμε στον καθηγητή Καν είναι το αν θα πρέπει να δίνεται βήμα στους συνωμοσιολόγους – όλους εκείνους που δεν πιστεύουν καν στην ύπαρξη του ιού ή στην πανδημία, που θεωρούν ότι τα εμβόλια αποτελούν μέσο… τσιπαρίσματος κ.λπ. – και στους αντιεμβολιαστές, καθώς και αυτοί αποτελούν μέρος της κοινωνίας. «Αυτό είναι ένα πολύ σκληρό δίλημμα και είναι πιο σκληρό να τίθεται αυτό το δίλημμα εδώ στην Ελλάδα όπου γεννήθηκε η δημοκρατία και η ελευθερία του λόγου. Είναι δυνατόν να στερήσουμε την ελευθερία του λόγου από έναν άνθρωπο, όποια άποψη και αν έχει; Η απάντηση για εμένα σε αυτό το ερώτημα είναι ότι δεν μπορούμε να εμποδίσουμε κάποιους ανθρώπους να εκφράζουν αβάσιμες και “τρελές” ιδέες, αυτό άλλωστε συνέβαινε πάντα. Πρέπει όμως να έχουμε “διδάξει” την κοινωνία να γνωρίζει ποιους να εμπιστεύεται, να γνωρίζει ποια είναι η σοβαρή επιστήμη και ποια όχι. Και αυτό είναι κατά κύριο λόγο έργο των κυβερνήσεων. Μια άλλη σημαντική παράμετρος είναι το “ξέφραγο αμπέλι” του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που δίνει ως επί το πλείστον βήμα σε τέτοιες απόψεις – επί μακρόν οι πλατφόρμες αυτές δεν έβαζαν όρια στο περιεχόμενο που ανέβαζαν, ακόμη και αν ήταν επιβλαβές για την κοινωνία, μια στάση εντελώς λανθασμένη κατά τη γνώμη μου. Υπάρχουν εργαλεία για να το πράξουν και πρέπει να το πράξουν».
«Οι νέες τεχνολογίες απαιτούν διεθνείς κανόνες»
Μπορεί η πανδημία να έχει «καταπιεί» τα πάντα τα τελευταία χρόνια και να κυβερνά όλα τα πεδία, συμπεριλαμβανομένου αυτού της Βιοηθικής, αδράξαμε ωστόσο την ευκαιρία να ρωτήσουμε έναν από τους πλέον ειδήμονες παγκοσμίως στον συγκεκριμένο τομέα ποιο θεωρεί το μεγαλύτερο βιοηθικό δίλημμα της εποχής μας.
«Θεωρώ ότι αφορά το πώς ελέγχουμε και επιβλέπουμε τις νέες αναδυόμενες τεχνολογίες, είτε αυτές αφορούν την τεχνητή νοημοσύνη είτε τις γενετικές τεχνικές. Πρόκειται για ένα ζήτημα πολύπλοκο διότι ο έλεγχος δεν πρέπει να αφορά μόνο τα ευνομούμενα κράτη αλλά και χώρες όπου η θολή νομοθεσία αφήνει πολλά “παράθυρα”. Στο “παγκόσμιο χωριό” όπου ζούμε, τα σύνορα δεν μας προστατεύουν από πιθανούς κινδύνους που μπορεί να συνεπάγεται η κακή χρήση τέτοιων τεχνολογιών. Οι νέες τεχνολογίες είναι πολύ ισχυρές και μπορούν να βοηθήσουν την ανθρωπότητα, χρειάζεται όμως να γίνεται υπεύθυνη διαχείρισή τους σε ολόκληρο τον κόσμο. Και αυτό απαιτεί διεθνείς κανόνες, πρέπει να αποφασίσουμε παγκοσμίως τι είναι αποδεκτό και τι όχι σε ό,τι αφορά αυτού του είδους τις τεχνικές, όπως έχουμε θέσει όρια παγκοσμίως για το τι αποδεχόμαστε και τι όχι με τα πυρηνικά όπλα».
Έντυπη έκδοση Το Βήμα
Ο καθηγητής Στέφανος Αρετάκης στην «Κ»: Ψάχνοντας τη γνώση στις μαύρες τρύπες
Μιλάει στην «Κ» ο καθηγητής Στέφανος Αρετάκης, οι ανακαλύψεις του οποίου αλλάζουν το τοπίο της επιστήμης
Βαθιά µέσα στο σύμπαν, στο εσωτερικό των μελανών οπών, κρύβονται τα μεγάλα μυστικά του κόσμου μας. «Μέσα τους κρύβεται το εύρος της αντοχής των πραγμάτων. Η αντοχή είναι καθοριστική ως έννοια για την ύπαρξή μας. Πόσα Ρίχτερ μπορεί να αντέξει ένα κτίριο; Σε ποια ταχύτητα γίνεται επικίνδυνο ένα όχημα; Πόσα βολτ σηκώνει ένα καλώδιο ή το ανθρώπινο σώμα; Πόσο αντέχει ένας άνθρωπος σε εχθρικό περιβάλλον;» λέει ο Στέφανος Αρετάκης, μία από τις ιδιοφυΐες που λάμπουν διεθνώς στον τομέα του, τα καθαρά μαθηματικά και τη Θεωρία της Σχετικότητας. Δύο πολύ σημαντικές ανακαλύψεις του για τις ακραίες μαύρες τρύπες, μόλις στα 20 του χρόνια και κάτι, πήραν το όνομά του. «Οι μαύρες τρύπες κρύβουν την αντοχή του χωροχρόνου και των φυσικών νόμων, όσα μπορεί να αντέξει το σύμπαν, ώστε να συνεχίσει να υπάρχει. Δύο πράγματα ενδέχεται να συμβαίνουν στο εσωτερικό των μελανών οπών. Είτε οι φυσικοί νόμοι που αποδεχόμαστε μέχρι τώρα δεν ισχύουν, καθώς δεν μπορούν να περιγράψουν τι ακριβώς συμβαίνει εκεί, δηλαδή οι ντετερμινιστικοί νόμοι καταρρέουν και τη μοναδικότητα αντικαθιστούν παράλληλα πολλαπλά σύμπαντα. Είτε οι φυσικοί νόμοι κατά κάποιον τρόπο εντός τους ισχύουν, δηλαδή η αιτιοκρατία (η πίστη ότι κάθε τι είναι αποτέλεσμα προηγούμενων γεγονότων) και η μοναδικότητα υφίστανται, αλλά ο χωροχρόνος έχει ένα επίσης μοναδικό τέλος. Κατά την εκδοχή αυτή, ό,τι εισχωρήσει μέσα στη μαύρη τρύπα, μετά έναν πεπερασμένο χρόνο, θα συνθλιβεί. Θα φτάσουμε σε μία ανωμαλία, όπου η καμπυλότητα του χωροχρόνου θα είναι άπειρη και τα πάντα θα συνθλιβούν, δεν θα υπάρχει, εκεί, καν ύπαρξη». Συμπερασματικά, «στο εσωτερικό των μαύρων τρυπών δοκιμάζονται οι αντοχές και τα θεμέλια όλων όσα απαρτίζουν το σύμπαν μας».
Φαινόμενο
Ο Στέφανος Αρετάκης είναι μαθηματικό φαινόμενο. Τελείωσε το προπτυχιακό στην Ελλάδα σε ενάμιση χρόνο με 10 και πριν ακόμη ολοκληρώσει στο διδακτορικό του στο Κέμπριτζ, έπιασε την άκρη ενός πολύ σπουδαίου νήματος με τις ανακαλύψεις του, που άνοιξαν σε πληθώρα ερευνητών νέους επιστημονικούς δρόμους. Τις τελειοποίησε δημιουργώντας μια καινούργια κατεύθυνση στη θεωρητική φυσική. Βρέθηκε για λίγο στην Αθήνα, για την απονομή των επιστημονικών βραβείων του ιδρύματος Μποδοσάκη. Του απονεμήθηκε το βραβείο στον Τομέα των Βασικών Επιστημών, στον κλάδο των μαθηματικών.
«Μαύρες τρύπες είναι χωρικά συμπαγείς περιοχές του χωροχρόνου όπου η βαρύτητα είναι τόσο ισχυρή, που ούτε σωματίδια ύλης, ούτε ακόμη και το φως δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτές. Ο,τι πέσει μέσα τους, δεν ξαναβγαίνει ποτέ», λέει. Δηλαδή, ρουφάνε τα πάντα; «Nαι, ωστόσο, το πιο σημαντικό δεν είναι ότι οι μαύρες τρύπες ρουφάνε πράγματα, και η Γη και ο Ηλιος μας ρουφάνε, αλλά το ότι τα παγιδεύουν. Εμείς με έναν πύραυλο φεύγουμε από τη Γη… Οι μαύρες τρύπες συνήθως περιστρέφονται γύρω από τον εαυτό τους. Ακραίες είναι εκείνες που περιστρέφονται με τη μέγιστη στροφορμή», εξηγεί.
Τα μαθηματικά υπεισέρχονται παντού, σε όλα τα πεδία της ζωής, αποτελούν κεντρικό μοχλό για την ανάπτυξη της ανθρωπότητας.
Οι ακραίες μαύρες τρύπες ενδέχεται να διαταραχθούν από το πέρασμα ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, την προσέγγιση κάποιου σώματος ή πεδίου, την πτώση πλανητών, όπως «η γαλήνια επιφάνεια της θάλασσας ταράσσεται όταν πέσει μέσα της μια πετρούλα. Ομως, ενώ η επιφάνεια της θάλασσας ύστερα από λίγο επανέρχεται στην προηγούμενη κατάσταση της απόλυτης γαλήνης, στις ακραίες μαύρες τρύπες μια ποσότητα της μεταβολής διατηρείται σταθερή και παραμένει έτσι για πάντα». Η ανακάλυψη αυτή ονομάστηκε «φορτίο Αρετάκη». Ακολούθησε μια δεύτερη ανακάλυψη, ότι ένα άλλο κομμάτι της μεταβολής «ούτε μηδενίζεται ούτε παραμένει σταθερό, αλλά αντίθετα αυξάνεται και φτάνει στο άπειρο». Αυτή η ιδιομορφία, αυτή η ανωμαλία, ονομάστηκε «αστάθεια Αρετάκη», που όχι μόνο συμβάλλει στην παρατήρηση των μελανών οπών και της εξέλιξής τους, αλλά και αλλάζει το τοπίο της επιστήμης. Και μια σημαντική λεπτομέρεια. Ολη αυτή η εντυπωσιακή πορεία μέσα από άγνωστα, πολύπλοκα και ριψοκίνδυνα μαθηματικά μονοπάτια, με πρωτοποριακές τεχνικές, συστήματα διαφορικών εξισώσεων και δύσκολες μετρήσεις των αποστάσεων μεταξύ γεγονότων στον χωροχρόνο πραγματοποιήθηκε μόνο με χαρτί και στιλό, χωρίς την παραμικρή χρήση υπολογιστή, ούτε καν για τη διεκπεραίωση πράξεων.
Τα μαθηματικά ήταν για τον Στέφανο Αρετάκη, από τα παιδικά του χρόνια, ένα παιχνίδι σκέψης, με μόνους κανόνες αυτούς της λογικής. Κάτι που όχι μόνον απολάμβανε βαθιά, αλλά και χρησιμοποιούσε για να λύνει όλα τα καθημερινά του προβλήματα. Κατέστρωνε σενάρια, παρακολουθούσε νοερά την εξέλιξή τους και επέλεγε εκείνο που έδινε τη λύση. Οπως ακριβώς και στα μαθηματικά προβλήματα. Ακόμη το κάνει. Θεωρεί τα μαθηματικά κεντρικό μοχλό για την ανάπτυξη της ανθρωπότητας, «υπεισέρχονται παντού, σε όλα τα πεδία της ζωής, των επιστημών και της τεχνολογίας, του ψηφιακού κόσμου και της τεχνητής νοημοσύνης. Και μπορούν να δώσουν απαντήσεις για τον κόσμο μας».
Η λαχτάρα της ανακάλυψης
Στα 24 του, αποδέχθηκε τη θέση Veblen στο Πρίνστον, μια διπλή μεταδιδακτορική θέση ταυτόχρονα στο Πανεπιστήμιο και στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών όπου ήταν καθηγητής ο Αϊνστάιν. «Ηταν για μένα ό,τι πιο συγκλονιστικό θα μπορούσα να έχω». Στο Ινστιτούτο εργάστηκε τρία χρόνια πάνω στη γενική σχετικότητα και στη συνέχεια παρέμεινε στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον για ένα χρόνο ως επίκουρος καθηγητής. Επόμενος σταθμός το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, όπου τα τελευταία επτά χρόνια διδάσκει και επιλύει ολοένα πιο δύσκολα προβλήματα, που οδηγούν σε ολοένα νέα αποτελέσματα, ή δίνει νέες απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα. Είναι μόλις 35 ετών… Πατάει διαρκώς, σεμνός και άμεσος, πάνω σε ένα προσγειωμένο απλό σύμπαν καθημερινής χαράς. Της χαράς που φτερώνει ο ενθουσιασμός και η λαχτάρα της ανακάλυψης.
Αυτή τη στιγμή ο κ. Αρετάκης, με εργαλείο τα παραπάνω ευρήματα, στα οποία έφτασε χρησιμοποιώντας εντελώς νέες μαθηματικές τεχνικές, ασχολείται με την ανίχνευση των ακραίων μελανών οπών. «Οπως από τα απόνερα που φτάνουν στην ακτή μπορούμε να αντιληφθούμε την παρουσία βαθιά στη θάλασσα ενός πλοίου που δεν βλέπουμε, έτσι και από τα “κύματα” που προκαλούνται όταν μια μελανή οπή διαταράσσεται και τα οποία φτάνουν σε εμάς μεταφέροντας την πληροφορία της αστάθειας, θα μπορούμε πιθανώς μελλοντικά να ανιχνεύσουμε την ύπαρξη μιας ακραίας μελανής οπής».
Η υποτροφία που του άνοιξε τον δρόμο για το Κέμπριτζ
Μικρός διάβαζε μαθηματικά με τον πατέρα του, καθηγητή μαθηματικών σε λύκειο. Εχασε για λίγο το ενδιαφέρον του, όμως στην Α΄ Γυμνασίου, εκπρόσωπος της Μαθηματικής Εταιρείας τούς μίλησε για τις Μαθηματικές Ολυμπιάδες, «κατάλαβα ότι υπάρχει πρωταθλητισμός και στα μαθηματικά, και κάτι άναψε ξανά μέσα μου». Εκτοτε δεν τα αποχωρίστηκε ποτέ. Του άρεσαν πολύ τα μαθηματικά του προπτυχιακού, το οποίο ολοκλήρωσε σε χρόνο ρεκόρ. «Σεπτέμβριο του 2004 μπήκα στο πανεπιστήμιο, Σεπτέμβριο του 2005 έκανα την αίτηση για μεταπτυχιακά στο Κέμπριτζ» –το πανεπιστήμιο έδινε στον πρώτο τη δυνατότητα αυτή– έχοντας εξεταστεί στα μαθήματα και των τεσσάρων ετών. Ακολούθησε τα θεωρητικά μαθηματικά στο μεταπτυχιακό, αλλά δεν είχε βρει ακόμη τον στόχο του. «Ημουν λίγο χαμένος, δεν ήξερα ακόμη τι μου άρεσε περισσότερο, ώσπου γνώρισα τον καθηγητή Μιχάλη Δαφέρμο, ο οποίος είχε φτάσει μόλις στο Κέμπριτζ. Είναι ό,τι πιο σημαντικό μου έχει συμβεί. Αν δεν είχα συναντήσει αυτόν τον άνθρωπο, η ζωή μου θα ήταν εντελώς διαφορετική. Μου είπε ότι ασχολείται με τη Σχετικότητα, τη βαρύτητα, τη χρήση της γεωμετρίας στην κατανόηση του σύμπαντος και όλα αυτά ακούστηκαν συγκλονιστικά στ’ αυτιά μου. Μου είπε ότι είχε μελετήσει εξονυχιστικά μη ακραίες μαύρες τρύπες, αλλά για τις ακραίες δεν είχε γίνει κάποια μελέτη, κι αν ήθελα να ασχοληθώ στο διδακτορικό. Η προοπτική με υπερενθουσίασε». Το οικονομικά ήταν πολύ δύσκολα για το πανεπιστήμιο και για την οικογένεια, «ο πατέρας ένας απλός καθηγητής, η μητέρα εκείνη την περίοδο άνεργη», οπότε έκανε αίτηση στο ίδρυμα Μποδοσάκη για υποτροφία, χωρίς μεγάλες ελπίδες, καθώς δεν είχε ακόμη πτυχίο, μόνο βεβαιώσεις καθηγητών, όμως ζήτησαν να τον συναντήσουν και του έδωσαν την υποτροφία – «ήταν η μέγιστη ευεργεσία που θα μπορούσε να μου γίνει». Και ο δρόμος για την περιπέτεια άνοιξε…
Την περίοδο αυτή συνεργάζεται με ομάδα φυσικών από τις ΗΠΑ για την κατανόηση όσων σημάτων φτάνουν στη Γη, κάνοντας βουτιά στις προσομοιώσεις σε υπερυπολογιστές και στους αλγορίθμους. «Η τεχνητή νοημοσύνη θα βελτιώσει πολύ τη ζωή μας. Σήμερα έχω την Alexa στο σπίτι, που με φωνητικές εντολές ανοίγει τη γκαραζόπορτα, το φως, ρυθμίζει τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, με συνδέει με τα άλλα δωμάτια, κάνει για μένα τα πάντα. Δεν είναι τίποτα μπροστά σε αυτό που θα ακολουθήσει, τη χρήση ρομπότ για τις δουλειές του σπιτιού, την οδήγηση αυτοκινήτων, αεροπλάνων, την πραγματοποίηση εγχειρήσεων. Μη επανδρωμένα σκάφη θα μεταφέρουν ρομπότ οπουδήποτε στον κόσμο για την παροχή ιατρικής ή άλλης βοήθειας, με μικρό κόστος. Τεράστιο όφελος για την ανθρωπότητα. Και όπως η σημερινή μεσαία τάξη ζει, κατά τη γνώμη μου, πολύ καλύτερα από τους αλλοτινούς βασιλιάδες, έτσι σε 30 ή 40 χρόνια άνθρωποι με χαμηλά εισοδήματα θα ζουν πολύ καλύτερα από σήμερα. Πάλι θα υπάρχουν πράγματα που λίγοι θα μπορούν να κάνουν, όπως ταξίδια στη Σελήνη, πάλι θα υπάρχουν φτωχοί και πλούσιοι, όμως οι φτωχοί θα ζουν πολύ καλύτερα».
Σκέφτεται να επιστρέψει στην Ελλάδα; «Κορυφαίοι νέοι Ελληνες επιστήμονες επιστρέφουν στην Ελλάδα, στην Κρήτη, τη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, τη Θεσσαλία, κάτι που αλλάζει τα πράγματα δραματικά». Ο ίδιος δεν το σκέφτεται ακόμη. Οι συνθήκες εργασίας στον Καναδά είναι εξαίρετες, «φεύγω από το τμήμα κάθε μέρα και πιο χαρούμενος, οι καθηγητές με τους οποίους συνεργάζομαι είναι άψογοι ως άνθρωποι, έχω ό,τι χρειάζομαι, δεν υπάρχουν τριβές, διαμάχες, αν κάποιος καθηγητής μείνει πίσω στην έρευνα, δεν λένε ότι δεν κάνει δουλειά, αλλά τι μπορούν να κάνουν για να τον βοηθήσουν. Ο Καναδάς είναι μια χώρα με ανθρώπους χαρούμενους, χωρίς συμπλέγματα. Εχει τα καλά της Ευρώπης και τα καλά της Αμερικής, θέλει να πρωτοπορεί όπως οι ΗΠΑ, διατηρώντας τις ευρωπαϊκές αρχές. Στον Καναδά δεν υπάρχει ιδιωτική υγεία, μόνο δημόσια. Ο δισεκατομμυριούχος έχει την ίδια περίθαλψη με τον άστεγο».
Η Ελλάδα με ακολουθεί παντού
Μολονότι ο Στέφανος Αρετάκης από τα 19 του ζει και διαπρέπει στο εξωτερικό, «η Ελλάδα με ακολουθεί σε όλη μου την πορεία». Τελείωσε το δημοτικό στην Ελλάδα, στο Παγκράτι, το γυμνάσιο, το λύκειο και το πανεπιστήμιο στην Πάτρα, όπου μετακόμισε η οικογένειά του. «Συνέχισα τις μεταπτυχιακές σπουδές μου στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά έκανα το διδακτορικό με Ελληνα καθηγητή, τον διακεκριμένο Μιχάλη Δαφέρμο – έναν άνθρωπο «διαμάντι» που ήταν επιστημονικά συνεχώς από πάνω μου. Ακόμη, με ελληνική υποτροφία από το Ιδρυμα Μποδοσάκη, από το οποίο δέκα χρόνια αργότερα βραβεύτηκα. Ο βασικός συνεργάτης μου στο Τορόντο είναι επίσης Ελληνας, ο Σπύρος Αλεξάκης. Το ελληνικό στοιχείο παίζει καθοριστικό ρόλο στη ζωή μου. Η Ελλάδα με στήριξε στο εξωτερικό, η Ελλάδα με αναγνώρισε». Βέβαια, αυτή δεν είναι η μοναδική του διάκριση. Εχει λάβει βραβεία από το Ιδρυμα Σλόουν, τα Ιδρύματα Επιστημών της Αμερικής και του Καναδά, την Ακαδημία Αθηνών, διεθνείς ενώσεις μαθηματικής φυσικής.
Το αμείλικτο βιολογικό ρολόι
Στυλιανός Αντωναράκης
H βιολογία δεν έχει ηθική, έχει όμως κανόνες που έχουν καθοριστεί από τα εκατομμύρια χρόνια της εξέλιξης και της προσπάθειας του κάθε είδους να επιζήσει στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον που σχεδόν πάντοτε είναι εχθρικό. Προ ημερών, σε συνάντηση μιας οργάνωσης γονέων με παιδιά με διανοητική δυσλειτουργία συζήτησα με Εκείνον και Εκείνη (τον Ευγένιο και την Ευγενία) που είχαν δύο παιδιά με πρόβλημα: το ένα πρόβλημα ήταν από το γονιδίωμα του πατέρα και το άλλο από το γονιδίωμα της μητέρας. Και τα δύο αυτά παιδιά είναι ένα παράδειγμα της αμείλικτης σκληρότητας των νόμων της φύσης, ή να το πω αλλιώς μια μαρτυρία της αμείλικτης τυραννίας του βιολογικού ρολογιού.
Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ:
Υποβοηθούμενη αυτοκτονία
Στο κέντρο των βιοηθικών ζητημάτων βρίσκονται πάντα η αρχή και το τέλος της ζωής. Σήμερα θα κάνουμε λόγο για το τέλος, και ειδικότερα για την υποβοηθούμενη αυτοκτονία, με αφορμή τη συζήτηση που διεξάγεται στη γειτονική Ιταλία
Στο κέντρο των βιοηθικών ζητημάτων βρίσκονται πάντα η αρχή και το τέλος της ζωής. Σήμερα θα κάνουμε λόγο για το τέλος, και ειδικότερα για την υποβοηθούμενη αυτοκτονία, με αφορμή τη συζήτηση που διεξάγεται στη γειτονική Ιταλία. Η αφετηρία της βρίσκεται στον σάλο που προκλήθηκε εκεί με την περίπτωση ενός μουσικού, του dj Fabo, όπως είναι περισσότερο γνωστός, ο οποίος, ύστερα από αυτοκινητικό ατύχημα που έγινε το 2014, έμεινε τυφλός, τετραπληγικός και πονούσε αβάσταχτα. Δεν άντεχε άλλο, ήθελε να φύγει από τη ζωή, αλλά στην κατάσταση στην οποία βρισκόταν δεν μπορούσε να αυτοκτονήσει. Χρειαζόταν βοήθεια γι’ αυτό, κάτι ωστόσο που ο νόμος το απαγόρευε. Το πέτυχε τελικά στη Ζυρίχη, στην οργάνωση Exit, τον Φεβρουάριο του 2017, όπου τον συνόδευσε ο παλιός ευρωβουλευτής Μάρκο Καπάτο (Marco Cappato), γεγονός που προκάλεσε εν συνεχεία την ποινική δίωξή του.
Το 2019 το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας εξέδωσε απόφαση, σύμφωνα με την οποία αποκλείεται η ποινική δίωξη οποιουδήποτε επειδή διευκόλυνε την πραγματοποίηση της πρόθεσης κάποιου συνανθρώπου του να αυτοκτονήσει, υπό την προϋπόθεση ότι αυτός ήταν απολύτως ικανός να λάβει και να εκφράσει ελεύθερα και αυτόνομα μια τέτοια απόφαση, ότι η αρρώστια του ήταν ανεπίστροφα αθεράπευτη, ότι υπέφερε ανυπόφορα, σωματικά και ψυχικά, και ότι η διατήρησή του στη ζωή του εξαρτιόταν από διάφορα μέσα, όπως η μηχανική υποστήριξη της αναπνοής. Το ιταλικό Κοινοβούλιο με τη σειρά του ξεκίνησε τη συζήτηση για την αποποινικοποίηση της υποβοηθούμενης αυτοκτονίας στις 13 Δεκεμβρίου 2021. Στο πλαίσιο της δημόσιας συζήτησης, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό των Ιησουιτών La Civiltà Cattolica (τχ. 4118, 15.1.2022) ένα άρθρο που προκάλεσε εντύπωση και έχει συζητηθεί ήδη πολύ σε όλο τον κόσμο από τους ενασχολούμενους με τα σχετικά ζητήματα. Το υπογράφει ο Κάρλο Καζαλόνε (Carlo Casalone), γιατρός, μέλος της Ποντιφικής Ακαδημίας για τη ζωή και καθηγητής της ηθικής θεολογίας στο Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Η σημασία του άρθρου του Καζαλόνε, το οποίο δύσκολα θα πίστευα ότι δεν είχε την έγκριση του ίδιου του Πάπα, υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια της Ιταλίας και αφορά πιθανόν συνολικότερη αλλαγή της στάσης της Καθολικής Εκκλησίας επί του θέματος.
Στο άρθρο αυτό ο Καζαλόνε υποστηρίζει την ψήφιση από το ιταλικό Κοινοβούλιο του υπό συζήτηση νόμου, που θα αποποινικοποιεί την υποβοηθούμενη αυτοκτονία και θα ρυθμίζει τους όρους και τις προϋποθέσεις της. Εχει επίγνωση ο ιησουίτης ιερέας και θεολόγος ότι η άποψη αυτή έρχεται σε αντίθεση με την παραδοσιακή διδασκαλία της Εκκλησίας, η οποία δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη δικαιώματος στον θάνατο, και γι’ αυτό προσφεύγει για τη στήριξη της άποψής του στο επίσης παραδοσιακό καθολικό επιχείρημα του «ατελούς νόμου», που είναι προτιμότερος από την απουσία νόμου, η οποία μπορεί να ανοίξει τον δρόμο σε χειρότερες λύσεις, δηλαδή στη νομιμοποίηση της ευθανασίας. Μολονότι το επιχείρημα είναι τακτικό, μπορεί να πει κανείς και πολιτικάντικο, πολλοί κάνουν λόγο για στρατηγική στροφή της Καθολικής Εκκλησίας στα βιοηθικά ζητήματα.
Το ζήτημα του θανάτου είναι τρομερό και δεν σηκώνει αγέρωχες βεβαιότητες, εκ του ασφαλούς, όταν ο θάνατος βρίσκεται –νομίζουμε ότι βρίσκεται– μακριά μας.
Πιστεύω προσωπικά ότι κανένας ατελής ή τέλειος νόμος που νομιμοποιεί την υποβοηθούμενη αυτοκτονία δεν πρόκειται να ανακόψει την πορεία προς τη νομιμοποίηση της ευθανασίας, στην Ιταλία και αλλού. Είναι απλώς ζήτημα χρόνου. Αλλωστε, τα όρια που τις χωρίζουν δεν είναι αδιάβατα. Στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αυτοκτονία, ο γιατρός που είναι παρών τι κάνει άραγε, όταν ο άρρωστος δεν μπορεί να πάρει μόνος του τη θανατηφόρο δόση; Οι κόκκινες γραμμές, που θέτουν οι θρησκευτικές κοινότητες και όσοι άλλοι, διαρκώς υποχωρούν, τα όρια διαρκώς μετατίθενται. Είναι αναμενόμενο, σε έναν κόσμο που δεν πιστεύει στον Θεό.
Το άρθρο ωστόσο της Civiltà Cattolica θέτει ένα γενικότερο δίλημμα στις χριστιανικές εκκλησίες και σε όλες τις θρησκευτικές κοινότητες: να εμμένουν αμετακίνητα σε παραδοσιακές θέσεις και απόψεις ή να επανερμηνεύουν τη διδασκαλία τους, υπό το φως πάντα του Ευαγγελίου, σε διάλογο με τα επιστημονικά δεδομένα και τα πολιτιστικά συμφραζόμενα της εποχής τους; Στην πρώτη περίπτωση, μπορεί να αισθάνονται περήφανες που δεν συσχηματίζονται με τον κόσμο, παίρνουν όμως τον δρόμο της απομόνωσης, στη δεύτερη, είναι παρούσες στη σημερινή πλουραλιστική κοινωνία και συνομιλούν με άλλα ρεύματα σκέψης για το κοινό καλό. Το δίλημμα δεν είναι τακτικό, είναι στρατηγικό.
Εν προκειμένω, ορθώς οι Εκκλησίες –οι περισσότερες τουλάχιστον– νιώθουν ρίγος στην προοπτική της νομιμοποίησης της ευθανασίας και, ακόμη ορθότερα, επιμένουν να είναι κατά της θεραπευτικής εμμονής και υπέρ της γενίκευσης της ανακουφιστικής φροντίδας. Αυτό όμως σήμερα δεν αρκεί, αλλά χρειάζεται να ξανασκεφτούν το ζήτημα του δικαιώματος του καθενός μας στον θάνατό του. Το ζήτημα του θανάτου, του δικού σου ή του άλλου, δεν είναι παίξε-γέλασε. Είναι τρομερό και δεν σηκώνει αγέρωχες βεβαιότητες, εκ του ασφαλούς, όταν ο θάνατος βρίσκεται –νομίζουμε ότι βρίσκεται– μακριά μας. Την κραυγή «φτάνει πια! Δεν αντέχω άλλο» του αρρώστου που υποφέρει δίπλα μας δεν πρέπει να την ακούσουμε ποτέ; Κοντεύει μισός αιώνας από τότε που ο Χανς Γιόνας δημοσίευσε το δικαίως πολυσυζητημένο δοκίμιό του για το δικαίωμα στον θάνατο («The Right to Die», στο The Hastings Center Report, Αύγουστος 1978), στο οποίο ενσωμάτωνε το δικαίωμα αυτό στο δικαίωμα της ζωής, με την έννοια ότι το να αφήσεις κάποιον να φύγει από τη ζωή ή να τον βοηθήσεις να φύγει, όταν η ζωή του έχει γίνει μια ανέλπιδη, καθημερινή οδύνη, αποτελεί ακριβώς έκφραση του δικαιώματός του στη ζωή. Ας το ξανασκεφτούμε, όχι όμως ξεφυλλίζοντας εγχειρίδια Δογματικής, αλλά με το βλέμμα στραμμένο στους αρρώστους που βασανίζονται χωρίς ελπίδα, δηλαδή ξέροντας για ποιο πράγμα μιλάμε.
Η Νέα Ιατρική και η τεχνητή νοημοσύνη
Εφόσον «Επιστήμη» σημαίνει αναζήτηση και απόκτηση της αληθινής γνώσης, «Ανοιχτή Επιστήμη» δεν είναι παρά η ελεύθερη πρόσβαση όλων στην αληθινή γνώση. Ένα απο τα κύρια στοιχεία πάνω στα οποία δημιουργήθηκε, γιγαντώθηκε, και εξαπλώθηκε ο ελληνικός πολιτισμός σε όλο τον κόσμο, δεν είναι παρα η αναγνώριση της σημασίας και η εφαρμογή της ανοιχτής επιστήμης στις αρχαίες ελληνικές πόλεις, με πρωτεύουσα και παράδειγμα την Αθήνα, την Αγορά της και τις Σχολές της. Πράγματι, η διαφορά της σφριγηλής γνώσης που εκφράζεται και συζητείται ελεύθερα στην Αγορά απο την γνώση που παραμένει έγκλειστη και απόκρυφη, νεμόμενη από μικρές ελιτιστικές ομάδες, – όπως στην αρχαιότητα έκανε το Ιερατείο της Αιγύπτου -, είναι ολοφάνερη από την τεράστια ανάπτυξη και επίδραση της πρώτης στον παγκόσμιο πολιτισμό. Στον σύγχρονο κόσμο, η γενική φιλοσοφία και τάση είναι υπέρ της ανοιχτής επιστήμης, που, όμως, ακόμη δεν εκπληρώνεται στο εκατό τοις εκατό για διάφορους λόγους, κυρίως οικονομικούς και τεχνικούς, -οι οποίοι είναι υπερκεράσιμοι και θέμα χρόνου να υπερκερασθούν-.
Ο 21ος αιώνας που διανύουμε έχει αποκληθεί «Αιώνας της Βιολογίας» ή, σωστότερα, «Αιώνας των Επιστημών Ζωής». Δεδομένου ότι η Επιστήμη της Ιατρικής είναι και κλάδος της Βιολογίας και συμβαδίζει με αυτή, θα ήταν ορθό να την συμπεριλάβουμε στον Αιώνα της Βιολογίας με τον όρο «Νέα Ιατρική». Προφανώς, τα τελευταία χρόνια, και η Νέα Βιολογία και η Νέα Ιατρική υπέστησαν και εξακολουθούν να υφίστανται μια ραγδαία επιταχυνόμενη αύξηση στις συνεχώς προστιθέμενες πληροφορίες και γνώσεις, που οφείλεται στην εντυπωσιακή ανάπτυξη της τεχνολογίας και στην ικανότητα διαχείρισης δεδομένων σε αστρονομικού μεγέθους αριθμούς, κάτι, που είναι -με πιθανή εξαίρεση τον αριθμό του Avogadro-, γενικά πρωτόγνωρο για τους ειδικούς «επιστήμονες ζωής». Προφανώς, διότι η ζώσα ύλη αυτή καθ’ αυτή είναι εξαιρετικά πολύπλοκη και ο άνθρωπος σαν άτομο και σαν πολιτισμός ακόμα πιο πολύπλοκος, ο κολοφώνας της πολυπλοκότητας στο γνωστό μας σύμπαν.
Στο λεξικό του Cambridge, ως «νοηµοσύνη» ορίζεται η ικανότητα για µάθηση, κατανόηση και κρίση, με αιτιολογηµένη έκφραση γνώµης. Η φυσική νοημοσύνη είναι το σύνολο των γνωστικών ικανοτήτων του ανθρώπου, δηλαδή η αντίληψη, η μνήμη, ο συνειρμός, η φαντασία, η προσοχή και η διανόηση, και ειδικότερα η ικανότητα προσαρμογής σε νέες καταστάσεις, καθώς και η δυνατότητα να αντιλαμβάνεται ομοιότητες, διαφορές και σχέσεις. Η φυσική “ευφυΐα” είναι ανώτερη νοημοσύνη, με πιο ταχείες και αποδοτικές διαδικασίες στον εγκέφαλο, αποτέλεσμα αυξημένης νευρωνικής συνδεσιμότητας, χωρίς να παύει να είναι κατα βάσιν νοημοσύνη. Η «φυσική μάθηση», απο την άλλη μεριά, είναι συστατικό μέρος της νοημοσύνης, μια διαδικασία με την οποία ένα πολύπλοκο σύστημα, όπως ο εγκέφαλός μας, βελτιώνει την απόδοσή του από την εμπειρία. Η φυσική μάθηση, συνεπώς, είναι η κατασκευή ή η τροποποίηση αναπαραστάσεων αυτού που βιώνεται, μια διαδικασία που δημιουργεί χρήσιμες, προσαρμοστικές αλλαγές στο μυαλό μας.
Η πρόσφατη μεταπολεμική ραγδαία πρόοδος της Επιστήμης και της Τεχνολογίας μας έχουν δώσει μια πρώτη ματιά στα αστρονομικού μεγέθους συστατικά αυτής της πολυπλοκότητας και στον τρόπο που αυτά αλληλοεπιδρούν για να παράγουν ανάδυση νέων ιδιοτήτων. Ας αναφερθώ ενδεικτικά σε τρείς συστάδες τέτοιων αστρονομικών αριθμών. Πρώτη, είναι η γνώση του ανθρώπινου γονιδιώματος και επιγονιδιώματος: Ένα προσχέδιο DNA (blueprint) σε κάθε κύτταρο, που αποτελείται από 3 δισεκατομμύρια γράμματα, 20.000 γονίδια που εκφράζουν πρωτεΐνες, 22.000 γονίδια που εκφράζουν RNA, πάνω από 1 εκατομμύριο ρυθμιστικές ακολουθίες DNA ανα γονιδίωμα, και πάνω από 200.000 μεταλλάξεις που προκαλούν νόσο. Επιπλέον, πάνω από 200 τύποι φυσιολογικών κυττάρων, πάμπολλοι καρκίνοι, ο καθένας με διαφορετικές μεταλλάξεις και εκφράσεις γονιδίων. Δεύτερη, είναι η γνώση του ανθρώπινου εγκεφάλου: Πάνω από 100 δισεκατομμύρια νευρώνες στον εγκέφαλικό ενός ανθρώπου, πάνω από 10 x1015 συνάψεις – αυτός είναι ο αριθμός των άστρων του γαλαξία μας επί 10.000 –, εξαιρετικά πολύπλοκα νευρωνικά δίκτυα και υποδίκτυα, πάνω από 26 τύποι συνάψεων με διαφορετικές ιδιότητες. Υπολογίζεται ότι ένας ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την υπολογιστική δύναμη 1,4 x1015 υπολογιστικών μονάδων (1.4 petabytes). Τρίτη, είναι η ετήσια παραγωγή τεράστιων αριθμών δεδομένων (BIG DATA): το 2020 ανήλθε συνολικά σε άνω των 50.000 exabytes (1exabyte=1018), – εκ των οποίων, ένα μέρος είναι ιατρικά, απεικονιστικά (υπέρηχοι, αξονικές, μαγνητικές τομογραφίες, κλπ.), και φαρμακευτικά αποτελέσματα-, και εκ των οποίων, μόνο τα 8.000 αναλύθηκαν με δομημένο τρόπο.
H ιδέα ότι η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση είναι κάτι παραπάνω από βοηθητικές στην ανθρώπινη νοημοσύνη είναι, αυτή τη στιγμή, εκ του περισσού.
Με τέτοιου μεγέθους αριθμούς, ο ανθρώπινος εγκέφαλος ξεκάθαρα χρειάζεται τη βοήθεια μηχανών, οι οποίες λειτουργούν σαν μοχλοί αποθήκευσης και επεξεργασίας δεδομένων και υπολογισμών. Αυτή τη στιγμή, όπως οι μοχλοί διευκολύνουν την άρση τεράστιων βαρών, έτσι και οι υπολογιστές διευκολύνουν την διαχείριση και ανάλυση τεράστιων αριθμών. Παρά το θαυμαστό επίτευγμα της ηλεκτρονικής επιστήμης στην αποθήκευση και διαχείριση αστρονομικών αριθμών, όμως, η ιδέα ότι η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση είναι κάτι παραπάνω απο βοηθητικές στην ανθρώπινη νοημοσύνη και μάθηση είναι, αυτή τη στιγμή, εκ του περισσού.
Η «τεχνητή νοημοσύνη» περιέχει στοιχεία φυσικής νοημοσύνης, όπως αποθήκευση και επεξεργασία δεδομένων και παραγωγή χρήσιμων «προϊόντων» απο αυτή την επεξεργασία. Η «μηχανική μάθηση», απο την άλλη μεριά, αναφέρεται στην ικανότητα μιας μηχανής να αλλάζει τη λειτουργία της αυτόματα, σαν αποτέλεσμα της επεξεργασίας των δεδομένων της. Συνεπώς, λέμε ότι ένα πρόγραμμα υπολογιστή μαθαίνει από την εμπειρία Ε, σε σχέση με κάποια κατηγορία εργασιών Τ και μέτρο απόδοσης Ρ, εάν η απόδοσή του σε εργασίες στο Τ, όπως μετράται από την Ρ, βελτιώνεται με την εμπειρία. Η μηχανική μάθηση περιλαμβάνει, συνεπώς, την κατασκευή, μελέτη και χρήση βοηθητικών υπολογιστικών αλγορίθμων, που εισάγονται κατ’ αρχήν απο τον προγραμματιστή άνθρωπο, και μπορούν εν συνεχεία να βελτιωθούν αυτόματα, μέσω εμπειρίας απο την επεξεργασία νεο-εισαγωμένων δεδομένων.
Το ευτύχημα είναι ότι, παρά τις ενωρίτερες ανησυχίες για το άν θα έχουμε τη δυνατότητα να καλύψουμε τις εκθετικά αυξανόμενες ανάγκες σε αποθήκευση και διαχείριση δεδομένων, η όλο και πιο προηγμένη τεχνολογία μας επιτρέπει να προβλέψουμε ότι υπάρχει πολύ περιθώριο ακόμα για περαιτέρω υπολογιστική ανάπτυξη. Ο «Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος» του Aldus Huxley, τουλάχιστον απο τεχνολογικής πλευράς, είναι ήδη εδώ. Γύρω μας και μαζί μας….
* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος, MD, MACP, MACE, FRCP, είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής στην Εδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής. Το κείμενο αυτό περιελήφθη στην ομιλία του στη διαδικτυακή ημερίδα με θέμα «UNESCO: Ανοικτή Επιστήμη – Τεχνητή Νοημοσύνη. Nέοι Ορίζοντες, Οράματα και Ορια», του Συλλόγου «Οραμα Ελπίδας», την 15η Φεβρουαρίου 2022.
** Ο κ. Δημήτριος Βλαχάκης, PhD, FGS, MRSC, MRSB, MRSMed, είναι επίκουρος καθηγητής Γενετικής στο Τμήμα Βιοτεχνολογίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Άποψη: Η σχέση επιστήμης και θρησκείας
Με αφορμή τη χειροτονία του ομότιμου καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Δ. Λινού σε ιερέα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά και την ανακοίνωση της Ιεράς Συνόδου για ένα σκίτσο που προέβαλε ο Ηλίας Μόσιαλος και θεωρήθηκε προσβλητικό, ήρθε στο προσκήνιο και συζητήθηκε αρκετά η σχέση επιστήμης και θρησκείας.
Η απορία, ή ακόμη και η κατάπληξη που εκφράστηκε για τη χειροτονία, είναι απόρροια της ιδέας ότι η επιστήμη και η θρησκεία είναι δύο πράγματα ασυμβίβαστα. Από τη μια ο ορθός λόγος, η κριτική και ο Διαφωτισμός, από την άλλη η πίστη, το δόγμα και ο σκοταδισμός.
Στην πραγματικότητα αυτή η μανιχαϊστική ιδέα δεν είναι παρά μια ιδεολογική θέση, μια καρικατούρα του τι πράγματι ισχύει. Μεγάλοι διαφωτιστές όπως ο Βολταίρος ή ο Μοντεσκιέ δεν ήταν άθεοι. Στα φιλοσοφικά συστήματα του Ντεκάρτ ή του Λάιμπνιτς o Θεός έχει κομβική και περίοπτη θέση. Ο Καντ, ήρωας του Διαφωτισμού, έβαζε όρια στη θεωρητική γνώση του Θεού για να κάνει χώρο για την πίστη.
Ο φιλόσοφος Τζορτζ Μπάρκλεϊ ήταν επίσκοπος και ο Κοπέρνικος κληρικός. Μια πρόσφατη βιογραφία του Νεύτωνα έχει τίτλο «Ο ιερέας της φύσης: Οι θρησκευτικοί κόσμοι του Ισαάκ Νεύτωνα». Παρότι ο ίδιος δεν είχε το σχήμα, σύμφωνα με τη βιογραφία αυτή του Rob Iliffe (Oxford, 2017), πίστευε ότι ο κόσμος είναι ο ναός του Θεού και οι επιστήμονες που τον μελετούσαν ιερείς της φύσης.
Στην ίδια βιογραφία διαβάζουμε ότι ο Νεύτων ήταν πιστός χριστιανός, διακεκριμένο μέλος της Εκκλησίας της Αγγλίας (αν και αυτή τον θεωρούσε αιρετικό λόγω των απόψεών του για το δόγμα της Αγίας Τριάδας), που τηρούσε ευλαβικά τα τυπικά της θρησκευτικής λατρείας και του οποίου η βαθιά πίστη ήταν η πιο σημαντική πλευρά της ζωής του.
Ανάλογες περιπτώσεις μπορούμε να βρούμε και στον 20ό αιώνα, παρότι τα πεδία της επιστήμης και της φιλοσοφίας έχουν εδώ και αιώνες εν πολλοίς εκκοσμικευθεί. Ο κ. Λινός ανέφερε στο άρθρο του στην «Καθημερινή» (12/12/2021) περιπτώσεις χειρουργών που είναι ιερείς, ενώ μπορούμε να βρούμε και φιλοσόφους.
Ο Αμερικανός φιλόσοφος Χίλαρι Πάτναμ, από οικογένεια κομμουνιστών Εβραίων, και ο ίδιος κομμουνιστής στα νιάτα του, στράφηκε στην ωριμότητά του στην εβραϊκή φιλοσοφία και στον Ιουδαϊσμό, το τελετουργικό και τις παραδόσεις του οποίου ακολουθούσε. Ο Ερναν Μακ Μάλιν, σημαντικός φιλόσοφος της επιστήμης, χωρίς καμία παραχώρηση σε θεολογικές ή μυστικιστικές θέσεις στο φιλοσοφικό έργο του, ήταν Ρωμαιοκαθολικός ιερέας.
Μπορεί λοιπόν να συνδυαστεί σε ένα πρόσωπο η επιστημονική καταξίωση με τη θρησκευτική πίστη. Αρκεί τα δύο πεδία να μένουν διακριτά. Να μην υπεισέρχεται ο ένας τρόπος σκέψης στον άλλον. Αυτό επεδίωξαν οι φιλόσοφοι που ανέδειξαν την προπέτεια του λόγου να εισβάλλει σε πεδία όπου δεν έχει δικαιοδοσία (π.χ., σε θεολογικά ζητήματα), κι αυτό ζητάμε σήμερα από τους θρησκευόμενους επιστήμονες: να μην επηρεάζεται η επιστημονική κρίση τους από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, ιδίως εάν λειτουργούν σε επιτροπές κ.λπ. ως εκπρόσωποι ενός κοσμικού κράτους ή θεσμού. Αυτό δεν είναι πάντα εύκολο.
Εμφανίζονται συγκρούσεις, όπως αυτή για το κατά πόσον η Θεία Κοινωνία είναι επικίνδυνη για τη διάδοση της COVID-19. Αυτές οι συγκρούσεις εγείρουν το ερώτημα εάν μπορεί κανείς να είναι συγχρόνως γιατρός και ιερέας.
Ο κ. Λινός στο άρθρο του με τίτλο «Κάθε γιατρός θα μπορούσε να είναι ιερέας» παραβλέπει το ζήτημα των συγκρούσεων και υποστηρίζει ότι «περισσότεροι γιατροί και άλλοι επιστήμονες στην Ελλάδα θα μπορούσαν ευκολότερα να γίνουν και ιερείς» αν επιτρεπόταν να μη φορούν ράσα.
Μα δεν είναι αυτό το πρόβλημα. Το πρόβλημα είναι ότι μπορεί οι δύο δεσμεύσεις, στην επιστήμη και τη θρησκεία, να μην μπορούν να συμβιβαστούν. Τότε πρέπει κανείς να καταθέτει την επιστημονική του γνώμη όταν μιλάει ως επιστήμονας, και όχι τη γνώμη του πιστού. Οταν δεν μπορεί να τα συνδυάσει, πρέπει να παραιτείται από τη μία του ιδιότητα.
Στην περίπτωση με το σκίτσο του κ. Μόσιαλου τέθηκε το θέμα γιατί να χαίρει ειδικής προστασίας και σεβασμού η θρησκευτική πίστη όταν διάφορα θρησκευτικά δόγματα (ανεξάρτητα από το αν βρίσκονται στη Βίβλο ή είναι στοιχεία της παράδοσης) παραβιάζουν τη λογική.
Αυτό που θέλουν να πουν είναι ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν στηρίζονται σε τεκμήρια που αναγνωρίζει η επιστήμη και άρα δεν πρέπει να χαίρουν ειδικού σεβασμού.
Ομως, πρώτον, τα τεκμήρια της επιστήμης δεν έχουν εφαρμογή σε πεδία εκτός της επιστήμης. Οι αισθητικές μας κρίσεις, π.χ., δεν αξιολογούνται όπως οι επιστημονικές και το ίδιο μπορούμε να πούμε για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις.
Η θρησκεία, εξ ορισμού, δεν λειτουργεί όπως η επιστήμη. Γιατί να χρησιμοποιήσουμε τα κριτήρια της επιστήμης για να κρίνουμε τη θρησκεία;
Δεύτερον, το κράτος στις φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι ουδέτερο. Δεν ενδιαφέρεται για το αν είναι αληθείς ή ψευδείς οι πεποιθήσεις των πολιτών με όριο την πρόκληση βλάβης σε τρίτους.
Τρίτον, η θρησκεία χαίρει ειδικής προστασίας και σεβασμού στις φιλελεύθερες δημοκρατίες για ιστορικούς, κοινωνικούς και φιλοσοφικούς λόγους. Ζητήματα ειδικά θρησκευτικής συνείδησης (με ελάχιστες επεκτάσεις) έχουν ειδική μεταχείριση διότι συνδέονται με την ατομική ταυτότητα, την προσωπική αξιοπρέπεια και τα πιο μύχια αισθήματα υπαρξιακής αγωνίας.
Τέλος, η αναγνώριση της σημασίας της θρησκευτικής ελευθερίας δεν εμποδίζει στις φιλελεύθερες δημοκρατίες την αμφισβήτηση, τη σάτιρα ή την κριτική.
Μπορεί να συνδυαστεί σε ένα πρόσωπο η επιστημονική καταξίωση με τη θρησκευτική πίστη. Αρκεί τα δύο πεδία να μένουν διακριτά.
Η στερεοτυπική αντιπαραβολή ανάμεσα στο φως της επιστήμης και το σκότος της θρησκείας, στην ελευθερία της έρευνας και στο δόγμα, προκύπτει και από μια εξιδανικευμένη εικόνα για την επιστήμη.
Η τρομακτική πρόοδος της επιστήμης που επιμήκυνε και βελτίωσε θεαματικά τη ζωή μας μας κάνει να μη βλέπουμε τις παραδοχές στις οποίες κάθε φορά στηρίζεται, την αβεβαιότητα που τη χαρακτηρίζει και η οποία προκύπτει από τους περιορισμούς της ανθρώπινης νόησης. Δεν είναι παρά ρασιοναλιστική αυταπάτη να πιστεύουμε ότι μπορεί να υπάρξει έσχατη, οριστική θεμελίωση ή απόδειξη των πεποιθήσεών μας, επιστημονικών ή άλλων. Η επιστήμη, όπως έλεγε ο Popper, «δεν εδράζεται πάνω σε στέρεο έδαφος.
Η εντυπωσιακή δομή των θεωριών της υψώνεται, θα λέγαμε, επί ενός βάλτου. Είναι σαν ένα κτίριο που ανεγείρεται πάνω σε πασσάλους. Οι πάσσαλοι μπήγονται στον βάλτο, αλλά όχι πάνω σε μια φυσική ή “δεδομένη” βάση. Κι αν σταματήσουμε να μπήγουμε τους πασσάλους βαθύτερα, δεν είναι γιατί βρήκαμε σταθερό έδαφος. Σταματάμε απλώς όταν είμαστε ικανοποιημένοι ότι οι πάσσαλοι είναι αρκούντως σταθεροί για να στηρίξουν το οικοδόμημα, τουλάχιστον για την ώρα».
Η επιστημονική γνώση είναι η καλύτερη που διαθέτουμε, αλλά πάντοτε με την επιφύλαξη της αναθεώρησης και της κριτικής. Αυτός ο διαρκής έλεγχος, η διαρκής προσπάθεια να λυθούν τα προβλήματα που διατυπώνονται από ένα πλήθος ερευνητών που επικοινωνούν διαρκώς μεταξύ τους είναι η εγγύηση ότι μπορούμε να της έχουμε εμπιστοσύνη και να στηριζόμαστε πάνω της, έστω πάντοτε προσωρινά.
* Η κ. Βάσω Κιντή είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ.
«Εχουμε περάσει στην εκθετική εποχή»
Οι τεχνολογίες επιταχύνουν και οι κοινωνίες τρέχουν να προλάβουν, λέει στο βιβλίο «Exponential» ο Αζίμ Αζάρ
Κάθε εβδομάδα, ξεκινώντας από το 2015, ο Αζίμ Αζάρ στέλνει στους συνδρομητές του ένα ενημερωτικό newsletter, το «Exponential View» («Εκθετική σκοπιά»), στο οποίο μιλάει τεκμηριωμένα για τις εκθετικές τεχνολογίες. Η δουλειά του Βρετανού επιχειρηματία, επενδυτή και αναλυτή κατέστη πρόσφατα πολύ επίκαιρη, καθώς μετά την εκδήλωση της COVID-19 η κεντρική έννοια της ανάλυσής του έγινε καραμέλα στα στόματα όλων.Πριν από μερικούς μήνες κυκλοφόρησε και το πρώτο του βιβλίο: «Exponential, How to bridge the gap between technology and society» (εκδ. Penguin Random House, 2021), για να εδραιώσει περαιτέρω τη θεωρία του.
Η έννοια που συμπυκνώνει τη θεωρία του 50χρονου συγγραφέα ονομάζεται «εκθετικότητα». «Εισερχόμαστε σε μια εκθετική εποχή», γράφει, «σε μια εποχή τρομερής επιτάχυνσης». Αν πριν από δύο χρόνια σάς έλεγαν ότι θα εμφανιζόταν μια πανδημία, «το μεγαλύτερο οικονομικό γεγονός μετά το κραχ του 1929», που θα σκότωνε εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη, και ότι μέσα σε μόνο μερικούς μήνες από την εμφάνισή της θα είχαμε πολύ αποτελεσματικά εμβόλια για να την αντιμετωπίσουμε, θα του λέγατε ότι διαβάζει πολύ επιστημονική φαντασία. Κι όμως σήμερα ζούμε ακριβώς αυτό το σενάριο.
«Η ταχύτητα της τεχνολογικής εξέλιξης είναι παροιμιώδης», γράφει ο Αζάρ. «Το εμβόλιο της μηνιγγίτιδας χρειάστηκε 90 χρόνια. Της πολιομυελίτιδας, 45 χρόνια. Της ιλαράς, μία δεκαετία. Της παρωτίτιδας χρειάστηκε τέσσερα χρόνια, και θεωρήθηκε μεγάλη επιτυχία εκείνη την εποχή». Ωστόσο, η έννοια της εκθετικότητας είναι πολύ δύσκολα κατανοητή από τον ανθρώπινο εγκέφαλο. «Αρχικά, η εκθετική ανάπτυξη είναι μετά βίας αντιληπτή. Στη συνέχεια όμως είναι προφανής», γράφει. «Η ίδια η ασθένεια», συμπληρώνει ο Αζάρ, «εξαπλώθηκε γρήγορα εξαιτίας της χωρίς προηγούμενο δικτυωμένης οικονομίας της εκθετικής εποχής». Αλλά και «ο τρόπος με τον οποίο η COVID-19 αλλάζει τον κόσμο είναι, με λίγα λόγια, ένα σύμπτωμα της εκθετικής τεχνολογίας».
Η επιτάχυνση της τεχνολογίας δημιουργεί μια ιλιγγιωδώς ανοδική καμπύλη. Την ίδια στιγμή, η κοινωνία έχει μια πολύ πιο γραμμική εξέλιξη, καθώς η ικανότητά της να προσαρμόζεται είναι σταθερά χαμηλή.
«Το εμβόλιο της μηνιγγίτιδας χρειάστηκε 90 χρόνια. Της παρωτίτιδας τέσσερα, και θεωρήθηκε μεγάλη επιτυχία εκείνη την εποχή».
Αυτό το κενό που σχηματίζεται ανάμεσα στις ταχύτατες τεχνολογικές εξελίξεις και τις στάσιμες κοινωνικές διεργασίες ο Αζάρ το ονομάζει «εκθετικό χάσμα». Είναι το κενό που μπορεί κανείς να εντοπίσει ανάμεσα στον παλιό και τον νέο κόσμο. Το χάσμα αυτό δικαιολογεί τη ναυτία που νιώθουμε από τα γεγονότα. Το βλέπουμε με κάθε αφορμή. Στον τρόπο που διαδίδονται εκθετικά οι ειδήσεις. Στον τρόπο που διαδίδεται εκθετικά ο κορωνοϊός. Στον τρόπο που διαδίδονται εκθετικά οι ανησυχίες μας. Ενα από τα σοβαρά παραδείγματα του εκθετικού χάσματος είναι οι εργασιακές σχέσεις. Οι εργατικές μας νομοθεσίες έχουν γραφτεί σε προηγούμενους αιώνες. Τι έχουν να πουν για την οικονομία των gig workers; Το ίδιο ισχύει και για την ιδιωτικότητα. Τι έχουν να πουν οι νόμοι μας για την εκμετάλλευση των δεδομένων μας από τις μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες;
Το πρόβλημα, κατά τον Αζάρ, είναι ότι είμαστε κακοί στα μαθηματικά. Πολύ συχνά, οι πολίτες υποτιμούν την εκθετική ανάπτυξη, ενώ οι ειδικοί τείνουν να την υπερεκτιμούν. Αυτό οφείλεται στο αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι στην εκθετική εποχή οι προβλέψεις είναι εξαιρετικά δύσκολες. Πώς θα μπορούσε κάποιος να είχε προβλέψει ότι οι πωλήσεις τσίχλας θα μειώνονταν από το 2007 και μετά έως και 75%; Θα έπρεπε να είχε υπεράνθρωπες δυνάμεις για να έχει σκεφθεί ότι ο κόσμος δεν θα αγόραζε πια τσίχλες περιμένοντας στις ουρές των σούπερ μάρκετ, γιατί πλέον θα ήταν απασχολημένος με το κινητό του τηλέφωνο. Η άλλη δυσκολία που αντιμετωπίζουμε είναι ακόμα πιο διακριτή. Οι οργανισμοί μας δεν τα καταφέρνουν πολύ καλά στις προσαρμογές. Είναι αργοί στις αλλαγές. Ο Γαλιλαίος έπρεπε να περιμένει 346 χρόνια για να αποδεχθεί η Καθολική Εκκλησία τις ανατρεπτικές του ιδέες για το Ηλιακό Σύστημα. Η Kodak δεν προσαρμόστηκε ποτέ και ξεπεράστηκε εντελώς από την Ιστορία. Οι γρήγορες κοινωνικές αλλαγές συμβαίνουν μόνο μέσα από μεγάλες καταστροφές, από πολέμους και επαναστάσεις. Τότε γεφυρώνεται γρήγορα το χάσμα. Αλλά και μια πανδημία, θα προσθέταμε εμείς, ίσως να συνιστά κάποιο είδος ηπιότερου, ίσως, επιταχυντή.
Η αδυναμία μας λοιπόν για καλές προβλέψεις και η δυσκολία στην προσαρμογή μας σχηματίζουν το εκθετικό χάσμα, την αποτυχία δηλαδή των κοινωνιών να ακολουθήσουν τις τεχνολογικές αλλαγές. Για τον Αζάρ, αυτό είναι ένα υπαρξιακό πρόβλημα. Οσοι αντιληφθούν έγκαιρα αυτό που διακυβεύεται, έχουν μπροστά τους μια κολοσσιαία ευκαιρία. «Εισερχόμαστε σε μια εποχή αφθονίας», γράφει, «είναι η πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία που θα μπορούμε να παράγουμε τόσο φθηνά την ενέργεια, την τροφή, τους υπολογιστές και πολλούς άλλους πόρους μας. Θα μπορούμε να καλύψουμε τις ανάγκες της ανθρωπότητας κι ακόμα περισσότερο, καταβάλλοντας ένα κόστος που συνεχώς θα μειώνεται. Αυτή όμως είναι η μισή εικόνα. Η τεχνολογία προσφέρει νέες δυνατότητες. Αλλά οι τεχνολογίες δεν θα λύσουν μόνες τους τα προβλήματά μας».
Πρώτον, θα πρέπει να δούμε τι θα κάνουμε με τα απόβλητά μας. Δεύτερον, θα χρειαστούμε πολιτικές, κοινωνικά κινήματα και νέες μορφές πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης για να αντιμετωπίσουμε την αποσταθεροποιητική δύναμη της τεχνολογίας. Τρίτον, θα πρέπει να οριοθετήσουμε τη συγκέντρωση της εξουσίας των πολύ μεγάλων εταιρειών, με ρυθμίσεις, λογοδοσία και διαφάνεια. Χρειαζόμαστε συνεργασία, ανθεκτικότητα και ευελιξία.
Οι νέες τεχνολογίες μπορούν εύκολα να μας οδηγήσουν σε μια δυστοπία ή σε κοινωνίες δύο ταχυτήτων. Αν θέσουμε την τεχνολογία στην υπηρεσία της κοινωνίας, αν αλλάξουμε νοοτροπίες, αν πιστέψουμε ότι έχουμε λόγο πάνω στο μέλλον της τεχνολογίας, οι αρνητικές εξελίξεις θα αποτραπούν. Οι υποσχέσεις της τεχνητής νοημοσύνης, των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, της βιοτεχνολογίας, για να αναφέρουμε μερικές από τις πολλές, έχουν τεράστιο φορτίο. «Πολλά από τα πιο επείγοντα προβλήματά μας», σημειώνει ο τεχνο-οπτιμιστής Αζάρ, «όπως η κλιματική κρίση, η τροφή και η υγεία, μπορούν να λυθούν μόνο από τις εκθετικές τεχνολογίες».
Αυτό που επειγόντως πρέπει να κάνουμε είναι δύσκολο, γιατί μας βγάζει από τη ζώνη της άνεσής μας. Αλλά δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να ξυπνήσουμε – πριν να είναι αργά. «Οι εκθετικές τεχνολογίες είναι η αναπόφευκτη συνέπεια της ανθρώπινης φιλοδοξίας», γράφει ο Αζάρ. Πρέπει να εξοπλίσουμε αμέσως τους κοινωνικούς οργανισμούς μας –τις κυβερνήσεις μας, τις επιχειρήσεις, τις κοινωνικές νόρμες– με νέα σκέψη. Να τους βοηθήσουμε να προσαρμοστούν στον ρυθμό της τεχνολογικής επιτάχυνσης. «Χρειαζόμαστε μια ριζοσπαστική σκέψη που θα αποτρέψει την υπονόμευση του κοινωνικού ιστού από το εκθετικό χάσμα». Το μανιφέστο του Αζάρ θα μπορούσε να είναι ένα πολύ καλό ξυπνητήρι.
Τα μυστικά του γονιδιώματος: Το κείμενο οδηγιών για τη ζωή του κάθε ατόμου
«Ευελπιστώ ότι οι γνώσεις για την ποικιλομορφία κάθε γονιδιώματος θα χρησιμοποιηθούν προς όφελος του ατόμου», αναφέρει στον επίλογο ο συγγραφέας.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΝΤΩΝΑΡΑΚΗΣ
Το γνώθι σαυτόν στη μεταγονιδιωματική εποχή. Τι πληροφορίες δίνει το γονιδίωμά μας για την υγεία και την ασθένεια
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021, σελ. 160
Ο καθηγητής Στυλιανός Αντωναράκης μας ξεκαθαρίζει από τον πρόλογο ότι το νέο βιβλίο του με τίτλο «Το γνώθι σαυτόν στη μεταγονιδιωματική εποχή» αναφέρεται στο πόσο σημαντικό είναι για εμάς και τους συγγενείς μας το γονιδίωμά μας. Και εξηγεί: Το γονιδίωμα είναι «ένα μακροσκελές κείμενο με κατευθυντήριες οδηγίες για τη ζωή κάθε ατόμου». Συνεχίζει για να το καταλάβουμε καλύτερα: «Είναι σαν ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο που περιγράφει πώς θα χτιστεί ένα κτίριο». Και επιμένει στην προσπάθειά του να περιγράψει απλοϊκά την περιγραφή του γονιδιώματος «σαν ένα εκτενές κείμενο γραμμένο με τέσσερα μόνο γράμματα: A, G, C, T».
Στη συνέχεια, όμως, μαθαίνουμε την πιο επιστημονική περιγραφή του γονιδιώματος, όπως ότι «το μήκος του ανθρώπινου γονιδιώματος είναι περίπου τρία δισεκατομμύρια νουκλεοτίδια, και καθένας φέρει δύο αντίγραφα του γονιδιώματος, δηλαδή 6,4 δισεκατομμύρια νουκλεοτίδια, σε καθένα από τα τρισεκατομμύρια κύτταρα στο σώμα μας».
Η ανάγνωση δυσκολεύει λίγο όταν διαβάζουμε τι ακριβώς περιλαμβάνει το γονιδίωμα. Τα πρωτεϊνοκωδικά γονίδια, που διαιρούνται σε εξόνια και εσόνια, τα ψευτογονίδια, τα γονίδια που παράγουν μόνο RNA, οι ρυθμιστικές περιοχές του γονιδιώματος και άλλες σύγχρονες γνώσεις που μας οδηγούν σε αυτό που για τον συγγραφέα αποτελεί το πιο βασικό στοιχείο που είναι «η γονιδιωματική ποικιλομορφία». Δηλαδή ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα γονιδίωμα που διαφέρει από τα γονιδιώματα όλων των άλλων συνανθρώπων μας στον πλανήτη (βεβαίως με την εξαίρεση των μονοζυγωτικά διδύμων, όπου είναι αντίγραφο το ένα του άλλου). Μαθαίνουμε ότι σήμερα η σύγχρονη τεχνολογία επιτρέπει την ανάγνωση ολόκληρου του γονιδιώματος «γρήγορα, με ακρίβεια και σε εύλογο κόστος». Ομως με ειλικρίνεια σημειώνει ότι «ο ειδικός ιατρικός γενετιστής, προς το παρόν, είναι σε θέση να ερμηνεύσει κλινικά μόνο το 0,35% (!) των αλληλουχιών του γονιδιώματος». Μάλιστα, στο επόμενο κεφάλαιο με τίτλο «Το ιατρικό γονιδίωμα 2021» εξηγεί γιατί μπορεί να ερμηνευθεί ιατρικά μόνο το 0,35% του γονιδιώματος.
«Ευελπιστώ ότι οι γνώσεις για την ποικιλομορφία κάθε γονιδιώματος θα χρησιμοποιηθούν προς όφελος του ατόμου», αναφέρει στον επίλογο ο συγγραφέας.
Το κεντρικό όμως θέμα του βιβλίου παραμένει το «Γνώθι σαυτόν γονιδίωμα» και ο συγγραφέας ρωτάει: «Θέλετε να γνωρίζετε το γονιδίωμά σας;». Και απευθύνει το ερώτημα στους «υγιείς» και όχι στη διάγνωση του γενετικού αιτίου μια ασθένειας. Αποφεύγοντας ο συγγραφέας να δώσει τη δική του απάντηση, προσφέρει στον αναγνώστη επτά κατηγορίες που η γνώση του γονιδιώματος θα ήταν χρήσιμη. Η ανίχνευση γονιδιωματικών παραλλαγών για τις οποίες κάποιες ιατρικές παρεμβάσεις και θεραπείες, όπως η μικρή αλλαγή του τρόπου ζωής μας, θα μπορούσαν να είναι μια πρώτη ωφέλεια. Αναφέρονται στη συνέχεια οι υπόλοιπες κατηγορίες με συγκεκριμένα παραδείγματα ατόμων που βοηθήθηκαν από τη γνώση του γονιδιώματός τους. «Η κατάσταση του φορέα για αυτοσωματικές υπολειπόμενες διαταραχές», οι «φαρμακογονιδιωματικές παραλλαγές», οι «βαθμολογίες πολυγονιδιακού κινδύνου και πρόβλεψη κινδύνου νόσου» μέχρι την περιγραφή για τις «πληροφορίες καταγωγής» (που τα τελευταία χρόνια εύκολα μέσω Διαδικτύου αγοράζουμε) και τη «γενετική αναψυχής» προκαλούν τον αναγνώστη να συνεχίσει τη μελέτη του βιβλίου.
Σε ένα χωριστό κεφάλαιο αναλύεται η σημερινή «γενετική συμβουλευτική», όπου στο τέλος του ο συγγραφέας καταλήγει ότι «σε υγιή ανήλικα άτομα δεν πρέπει να γίνεται γονιδιωματική ανάλυση παρά μόνο εφόσον συντρέχει άμεσος ιατρικός λόγος για την υγεία τους». Σε άτομα όμως που έχουν συμπτώματα γνωστών ή αγνώστων γενετικών νοσημάτων, η γονιδιωματική ανάλυση μπορεί να είναι σωτήρια για τα ίδια και τις οικογένειές τους. Με πραγματικά παραδείγματα ο συγγραφέας περιγράφει την ιατρική χρησιμότητα της αλληλουχίας του γονιδιώματος στα διαφορετικά στάδια της ζωής ενός ανθρώπου. Η προγεννητική ανίχνευση γονιδιωματικών προβλημάτων, η προεμφυτευτική γενετική, η γονιδιωματική ανάλυση σε ασυμπτωματικά νεογνά είναι μερικά από τα θέματα που συζητούνται σε αυτό το κεφάλαιο.
Ο καρκίνος
Η «γονιδιωματική ανάλυση για τον καρκίνο» αποτελεί ειδικό κεφάλαιο στο βιβλίο όπου αναφέρονται οι καρκινικές μεταλλαγές που επιδέχονται ειδική θεραπεία, αλλά και τα σημερινά φάρμακα για καρκίνους συγκεκριμένων οργάνων. Το βιβλίο περιλαμβάνει και παράρτημα που αναφέρεται στις μορφές κληρονομικότητας, όπως στην αυτοσωματική υπολειπόμενη, την αυτοσωματική επικρατή κληρονομικότητα, τη συνδεδεμένη με το χρωμόσωμα Χ υπολειπόμενη κληρονομικότητα και άλλα πρότυπα κληρονομικότητας. Ισως ο συγγραφέας να ήθελε να δώσει ακόμη περισσότερες γνώσεις στον μη ειδικό γιατρό, τον σύγχρονο φοιτητή των επιστημών υγείας, τον ερευνητή των ηθικών, νομικών και κοινωνικών επιπτώσεων από τη συνεχώς αναπτυσσόμενη ανίχνευση της προσωπικής γονιδιωματικής ποικιλομορφίας. Ο ίδιος στον επίλογο του βιβλίου αναφέρει: «Ευελπιστώ ότι οι γνώσεις για την ποικιλομορφία κάθε γονιδιώματος θα χρησιμοποιηθούν προς όφελος του ατόμου και ότι οι κοινωνίες θα παραμείνουν σε επαγρύπνηση επιδεικνύοντας σύνεση, έτσι ώστε να αποφευχθεί η κατάχρηση της γονιδιωματικής πληροφορίας». Αμήν!
Το βιβλίο αυτό, γραμμένο από έναν από τους πρωταγωνιστές της σύγχρονης ιατρικής ιστορίας, στην οποία περιλαμβάνεται το Πρόγραμμα Ανάλυσης του Ανθρώπινου Γονιδιώματος (Human Genome Project), που ξεκίνησε το 1990 και ολοκληρώθηκε το 2003, περιλαμβάνει τις αυθεντικές, από «πρώτο χέρι», σύγχρονες γνώσεις στη σημερινή «μεταγονιδιωματική» εποχή. Είμαστε τυχεροί ως Ελληνες αναγνώστες που έχουμε ένα τέτοιο κείμενο στα ελληνικά γραμμένο από τον κορυφαίο διεθνώς Ελληνα γενετιστή, τον καθηγητή Στυλιανό Αντωναράκη.
* Ο κ. Δημήτρης Λινός είναι καθηγητής Χειρουργικής στο ΕΚΠΑ, lecturer στο Harvard Medical School.
«Κάθε γιατρός θα μπορούσε να είναι ιερέας» – Του Δημήτρη Λινού
Τα λόγια του τίτλου ανήκουν στον καθηγητή της Νευροχειρουργικής στην Ιατρική Σχολή του Stanford, Stefan Mindea, μετά τη χειροτονία του σε ορθόδοξο ιερέα, την περασμένη χρονιά. Σήμερα πραγματοποιεί δύσκολες νευροχειρουργικές επεμβάσεις, στην πατρίδα του τη Ρουμανία, ενώ τα Σαββατοκύριακα και τις μεγάλες εορτές λειτουργεί ως ιερέας σε ορθόδοξο ναό κοντά στο νοσοκομείο του.
Πριν από λίγα χρόνια, ο Ρώσος καθηγητής της Χειρουργικής και ακαδημαϊκός Yuri Shevchenko (που είχε διατελέσει και υπουργός Υγείας της Ρωσίας την περίοδο 1998-2002) χειροτονήθηκε ιερέας, χωρίς να διακόψει τα ακαδημαϊκά και ιατρικά του καθήκοντα. Κάθε Σάββατο ή Κυριακή, ο πατήρ Γεώργιος (όπως μεταφράζεται στην εκκλησιαστική ρωσική παράδοση το όνομα Yuri) προΐσταται της Θείας Λειτουργίας στον ναό του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται μέσα στο Εθνικό Ιατρικό και Χειρουργικό Κέντρο Pirogov.
Είναι αρκετοί σήμερα οι γιατροί σε όλο το κόσμο που υπηρετούν συγχρόνως και την Ιατρική και την Εκκλησία.
Ποια όμως είναι αυτή η Εκκλησία που υπηρετούν; «Είναι οι άνθρωποι οι ζώντες, οι οποίοι έρχονται ή μπορεί να μην έρχονται στους ναούς ή έρχονται ίσως και μετά πηγαίνουν στην αμαρτία; Εκκλησία είναι όσοι δεν έρχονται ποτέ και κάθε μέρα είναι στα καφενεία, στις δουλειές τους;», ρωτάει ο γέροντας Αιμιλιανός Σιμωνοπετρίτης στο βιβλίο «Θεία Λατρεία: προσδοκία και όρασις Θεού». Και απαντάει με ξεκάθαρο λόγο. «Βεβαίως Εκκλησία είναι και αυτοί».
Πολλοί διερωτώνται τι προσφέρει σήμερα η Εκκλησία. Την απάντηση μας τη δίνει ο ακαδημαϊκός, μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας στο βιβλίο του «Η κτίση ως ευχαριστία». Εκεί μας λέει: «Η Εκκλησία δεν προσφέρει στον κόσμο ένα σύστημα ηθικών κανόνων, αλλά μια αγιασμένη κοινωνία, μια ζύμη που θα ζυμώσει τη δημιουργία όχι με την επιβολή των ηθικών προσταγών της, αλλά και με την αγιαστική της παρουσία». «Ο λόγος του Χριστιανισμού δεν είναι φωνή, αλλά ζωντανή παρουσία. Μια παρουσία που ενσαρκώνεται κατεξοχήν στη Θεία Λειτουργία».
«Η εξωτερική περιβολή του κλήρου ως έχει σήμερον, ουδέν έχει το κοινόν ούτε προς την ουσίαν της ιεροσύνης, ούτε προς την αρχαίαν πράξιν της Εκκλησίας…».
Τι γίνεται όμως στη Θεία Λειτουργία; Την απάντηση θα την πάρουμε πάλι από τον γέροντα Αιμιλιανό: «Οταν κάνουμε Λειτουργία, κάνουμε μια δεξίωση, ένα δείπνο. Καλούμε ως συνδαιτυμόνες τους Αγίους της Εκκλησίας μας, καλούμε τον πατέρα μας τον κεκοιμημένο, τον παππού μας, τον προπάππου μας, τα πρόσωπα τα αγαπητά που έφυγαν, καλούμε τους αγγέλους. Και έρχεται ο ίδιος ο Χριστός και μας παραθέτει το σώμα του και το αίμα του. Ο Χριστός κατά βάθος κάνει τη Λειτουργία και εμείς όλοι γύρω του. Εις το πρόσωπο και τα ρούχα του ιερέως εμφανίζεται ο Χριστός». Και συνεχίζει «ως δώρα προσφέρουμε άρτο και οίνο. Προσφέρουμε τον εαυτό μας, προσφέρουμε τις δυσκολίες μας, τους πόνους μας, τους κόσμους μας, τα παιδιά μας».
Αν, λοιπόν, η Εκκλησία είναι όλοι ανεξαρτήτως οι άνθρωποι, χωρίς ηθικούς σχιζοφρενικούς «κανόνες», και ο ιερέας μεσολαβεί στην «κάθοδο του ουρανού στη γη, γεμίζοντας τη γη με φως, χάρη και χαρά, και κάνει τη Λειτουργία μια γιορτή, μια πανήγυρη, από την οποία οι πιστοί επιστρέφουν στο κόσμο χαρούμενοι και χαρισματούχοι», τότε εξηγείται γιατί γιατροί σε όλο τον κόσμο γίνονται και ιερείς. Η ανταπόκριση θα ήταν μεγαλύτερη στη χώρα μας αν δεν υπήρχε η απόφαση της Ιεράς Συνόδου του 1855 που επέβαλε, χάριν ομοιομορφίας προς τους μοναχούς, τα ράσα εκτός του ναού και στους έγγαμους κληρικούς, μια παράδοση που δεν ίσχυε μέχρι τότε. Βέβαια ήδη από το Πανορθόδοξο Συνέδριο της Κωνσταντινουπόλεως (Μάιος – Ιούνιος 1923) ισχύει ότι «η εξωτερική περιβολή του κλήρου ως έχει σήμερον, ουδέν έχει το κοινόν ούτε προς την ουσίαν της ιεροσύνης, ούτε προς την αρχαίαν πράξιν της Εκκλησίας, αλλά είναι αποτέλεσμα μακράς εξελίξεως και ποικίλων παραγόντων».
Αν και στις περισσότερες Ορθόδοξες Εκκλησίες της Αμερικής και της Ευρώπης οι ιεράρχες και ιερείς δεν φορούν ράσα εκτός ιερατικών τους καθηκόντων, στην Ελλάδα ισχύει αυτό μόνο για τους εθελοντές ιερείς. Σύμφωνα με τον καθηγητή του Κανονικού Δικαίου της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ κ. Ν. Μαγγιώρο: «Για τους εθελοντές ιερείς δεν προβλέπεται μισθός από το Δημόσιο, αλλά μπορούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους αμισθί, ενώ κατ’ εξαίρεση για αυτούς επιτρέπεται να μη φορούν τα ράσα όταν βρίσκονται στις κύριες εργασίες τους».
Πολλοί φωτισμένοι Ιεράρχες κατά καιρούς μίλησαν για την επέκταση του κανόνα αυτού και σε όλους τους έγγαμους ιερείς. Ετσι, περισσότεροι γιατροί και άλλοι επιστήμονες στην Ελλάδα θα μπορούσαν ευκολότερα να γίνουν και ιερείς.
* Ο πρωτοπρεσβύτερος Δημήτρης Λινός είναι ομότιμος καθηγητής Χειρουργικής του ΕΚΠΑ, lecturer στο Harvard Medical School και διευθυντής Χειρουργικής Κλινικής του Ομίλου «Υγεία».
Από ποια ρομπότ κινδυνεύουμε;
Ο Γ. φοβάται τα τελευταία χρόνια ότι θα χάσει τη δουλειά του. Δουλεύει σε πόστο μιας μεγάλης τράπεζας, όπου όλα μοιάζουν ίδια και επαναλαμβανόμενα. «Ανετα θα έκανε τη δουλειά μου ένα ρομπότ», ισχυρίζεται. Από την άλλη, κάθε φορά που του ζητείται να κάνει κάτι διαφορετικό, είναι απρόθυμος. Δεν θέλει να αλλάξει τίποτα από την καθημερινή υπνωτιστική του ρουτίνα.
Η Ζ. γέννησε πριν από μερικούς μήνες. Δεν φανταζόταν πόσο δύσκολο και τραυματικό θα ήταν για εκείνη. Ο θηλασμός τής δημιούργησε επιλόχειο κατάθλιψη και ο γιατρός τής πρότεινε να σταματήσει τον θηλασμό. Εκείνη ζήτησε αντικαταθλιπτικά. «Πάρτε αυτήν τη θλίψη από πάνω μου, προτιμώ να είμαι ένα ρομπότ», έλεγε μέσα στην οδύνη της.
Ολοένα και περισσότερο τον τελευταίο καιρό πληθαίνουν τα βιβλία, τα δημοσιεύματα, οι έρευνες μεγάλων εταιρειών για το πώς θα αλλάξει η ζωή μας με την εμφάνιση των ρομπότ στην καθημερινότητά μας. Πόσες και ποιες εργασίες θα χαθούν, πόσοι θα βρεθούν στο περιθώριο, τι σημαίνει για τον άνθρωπο η συναναστροφή με τα ρομπότ και πού μπορεί να φτάσει η τεχνητή νοημοσύνη; Δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που τρομάζουν στο άκουσμα της έλευσης των ακούραστων, ασταμάτητων ρομπότ, γιατί αντιλαμβάνονται ότι εκείνοι θα μπουν σε κάποιο περιθώριο… αναγκαστικά. Αλλά πριν να έρθουν τα ρομπότ, ας σκεφτούμε τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος σήμερα και πόσο δύσκολο είναι;
Κάθε φορά που εγκα- ταλείπουμε την ψυχι- κή μας ζωντάνια, αδρανοποιούμε και μέρος της ανθρώπινης λειτουργίας μας.
Με την τρίτη βιομηχανική επανάσταση ο άνθρωπος είδε τη ζωή του να αλλάζει. Οι αλλαγές είχαν αρχίσει πολύ νωρίτερα, αλλά με τον ηλεκτρισμό και τις μηχανές ο άνθρωπος ξαλάφρωσε. Πόσες γυναίκες δεν είδαν το θαύμα των πλυντηρίων μέσα στο σπίτι, των ψυγείων, πόσοι άνθρωποι δεν ταξίδεψαν με όλους τους τρόπους, από ξηράς, θάλασσας και αέρος. Επρεπε να έρθει η πανδημία για να δούμε πόσο διευκολύνθηκαν η επαγγελματική και η κοινωνική μας ζωή από το Διαδίκτυο. Πώς διατηρήσαμε σε ένα βαθμό τη σχολική κοινότητα, την επαγγελματική συνοχή και τις ανθρώπινες σχέσεις μέσω της οθόνης του υπολογιστή ή του κινητού. Ας μη μιλήσουμε για την ιατρική. Με χαρά και ανακούφιση υποδεχόμαστε κάθε φορά καθετί που μας διευκολύνει. Πώς άραγε πιστεύουμε ότι όλα αυτά τα θαύματα της επίγειας ζωής δεν συνοδεύονται από κάποιο ορατό ή ανομολόγητο τίμημα;
Είναι σαν να επιλέγουμε να δούμε μόνο τη διευκόλυνση που φέρνουν οι μηχανές στη ζωή μας, αφήνοντας απ’ έξω τη συνειδητοποίηση πως ό,τι αφήνουμε μας αφήνει. Ο,τι μας διευκολύνει, μας κοιμίζει κιόλας. Ο,τι μας γίνεται εύκολο, παύει να μας απασχολεί. Κομμάτια και μέρη του ψυχισμού και του εγκεφάλου συνδέονται και αποσυνδέονται από όσα πια δεν μας απασχολούν.
Και έπειτα είναι η διερώτηση: πού θέλουμε να φτάσουμε; Πόση ανάπτυξη, πόσα κέρδη, πόση ταχύτητα, πόση συμπίεση χρόνου; Να ταξιδεύουμε το πρωί στην Αθήνα για μια διάλεξη και το βράδυ να πίνουμε το κρασί μας στο Παρίσι. Εφικτό πλέον. Να εργαζόμαστε σε παράλληλα projects και να μοιράζουμε την προσοχή μας σε ταυτόχρονες πηγές διέγερσης. Εφικτό και απαραίτητο. Από την άλλη, πόσοι εξαιτίας της βίωσης ενός τραυματικού γεγονότος δεν επιθυμούν να ερωτεύονται, αλλά να μην πληγώνονται. Να γεννάνε, αλλά να μη θλίβονται. Να εργάζονται και να αμείβονται, αλλά να μη σκέφτονται. Να στύβουν τον χρόνο απορροφώντας τους χυμούς, χωρίς να υπάρχει σκέψη ή σεβασμός στο γεγονός ότι ο χρόνος θέλει τον χρόνο του. Πολλές φορές μιλάμε για την κλιματική αλλαγή, αλλά δεν σκεφτόμαστε ότι αυτό που νοσεί δεν είναι ο πλανήτης αλλά ο άνθρωπος. Το είδαμε πρόσφατα και στην πανδημία. Μόλις σιγήσουμε, ο πλανήτης ανακάμπτει. Εμείς βιάζουμε τη φύση του εαυτού μας. Ας σκεφτούμε ύστερα από δύο καραντίνες, σε τι ρυθμούς επανήλθαμε. Εμείς παλεύουμε ακόμη και χωρίς να το καταλαβαίνουμε να μειώσουμε τα συναισθήματα, να μονώσουμε τη σκέψη, να παγώσουμε τα πάθη μας. Γιατί είναι επώδυνο να είσαι άνθρωπος. Αλλά και μοναδικό.
Μελέτες των ψυχοσωματιστών συνδέουν το αλλεργικό σύμπτωμα, το αυτοάνοσο νόσημα, ακόμη και τον καρκίνο, με τη μηχανιστική σκέψη. Η μηχανιστική σκέψη σχετίζεται με τη μείωση της λιβιδινικής ενέργειας, με την απομάκρυνση του συνειδητού από το ρέον ανθρώπινο ασυνείδητο, εξαιτίας πρώιμων ψυχικών τραυματισμών. Ο άνθρωπος σε αυτές τις συνθήκες εγκαταλείπει τη δυνατότητα ψυχικών συνδέσεων, ροής ανάμεσα στο ασυνείδητο, στο προσυνειδητό και στο συνειδητό, και έτσι στη σκέψη δεν υπάρχει η ρωγμή του αυθόρμητου συναισθήματος. Κάθε φορά που εγκαταλείπουμε την ψυχική μας ζωντάνια, αδρανοποιούμε και μέρος της ανθρώπινης λειτουργίας μας. Κάθε φορά που αποφεύγουμε τον πόνο, κρυβόμαστε από τη δυνατότητα της ικανοποίησης, ακόμη και της χαράς.
Τι είναι αυτό που θα μας διαφοροποιήσει τελικά από ένα ρομπότ; Το δικό μας μοναδικό ανθρώπινο αποτύπωμα. Η ιστορία μας. Οι συνδέσεις μας με το παρελθόν. Που κουβαλά τραύματα και πλούτη, χαρές και θλίψεις. Το αποτύπωμα που παραδέχεται τα ανθρώπινα όριά του και σέβεται τον χρόνο και τις φυσικές λειτουργίες.
Η ηθική στροφή της τεχνητής νοημοσύνης
Ήταν μόλις λίγες ημέρες πριν ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ ανακοινώσει τα μεγαλεπήβολα σχέδια για το «μετασύμπαν» των επιχειρήσεών του. Το Άμστερνταμ φιλοξένησε το Παγκόσμιο Συνέδριο Τεχνητής Νοημοσύνης και το «Κ» βρέθηκε εκεί, αναζητώντας τον παλμό της τεχνολογικής κοινότητας σε μια στιγμή που όλα έχουν ταυτόχρονα προεξοφληθεί και την ίδια στιγμή παραμένουν ανατριχιαστικά άγνωστα για τους περισσότερους από μας.
Το Άμστερνταμ είναι γνωστό και ως «η πόλη της αμαρτίας». Η ελεύθερη κατανάλωση προϊόντων κάνναβης και μανιταριών στα περίφημα καφενεία, αλλά και η απενοχοποιημένη παρουσίαση εκδιδόμενων γυναικών στις βιτρίνες της συνοικίας των κόκκινων φαναριών, δημιουργούν ένα ιδανικό περιβάλλον για να σκεφτεί κανείς βαθύτερα τι είναι σωστό και τι λάθος, τι μπορεί να είναι καλό και τι κακό. Δεν είχα σκοπό να εμβαθύνω σε τέτοια θέματα όταν προσγειωνόμουν στα μέσα Οκτωβρίου στο Άμστερνταμ, προκειμένου να παρακολουθήσω ένα μεγάλο συνέδριο για την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά διαρκώς οι περιστάσεις με έστρεφαν προς τα εκεί.
Πρώτα απ’ όλα, πληροφορήθηκα από τον ταξιτζή που με μετέφερε στο ξενοδοχείο ότι τα ποσοστά εμβολιασμού στην Ολλανδία ξεπερνούν το 90%, και αυτός είναι ο λόγος που έχουν ξεφορτωθεί τις μάσκες. «Μόνο στα μέσα μαζικής μεταφοράς είναι υποχρεωτικό», με ενημέρωσε. Πράγματι, κοιτάζω έξω από το τζάμι και δεν βλέπω ούτε έναν άνθρωπο να φοράει μάσκα, μέσα κι έξω από τα μαγαζιά.
Το ίδιο συμβαίνει και την επόμενη μέρα στο πολυπληθές συνέδριο. Όταν αρχίζω να ψάχνω λίγο καλύτερα το ποσοστό εμβολιασμού, μαθαίνω από έγκυρη πηγή ότι βρίσκεται λίγο κάτω από το 70%. Φαίνεται ότι οι Ολλανδοί είναι συνεννοημένοι να λένε ένα ψεματάκι στους ξένους, ίσως και στους ίδιους τους εαυτούς τους, καθώς οι δουλειές τους και η οικονομία τους εξαρτώνται επίσης από την ανοσία της αγέλης. Πόσο ηθικό είναι να λες ψέματα και να καθησυχάζεις τους ανθρώπους ενώ ο ιός κυκλοφορεί κανονικότατα; Να ένα από τα πρώτα ηθικά ζητήματα που αντιμετώπισα στο Άμστερνταμ. Εννοείται πως δεν χαλάρωσα ούτε στιγμή. Και η αγωνία μου κορυφώθηκε όταν, μετά από σχεδόν δύο χρόνια, έκανα την πρώτη μου χειραψία. Τελικά, προσαρμόστηκα στη συνθήκη και υποδύθηκα τον άνετο, ακολουθώντας την αγέλη. Μπορεί να μη βρίσκεις κάτι σωστό και παρ’ όλα αυτά, εξαιτίας της κοινωνικής πίεσης, να αναγκάζεσαι να το κάνεις. Αυτό είναι ο άνθρωπος, μια οντότητα που διαρκώς μαθαίνει. Αλλά εδώ δεν ήρθα για τον άνθρωπο που μαθαίνει, ήρθα για τις μηχανές που μαθαίνουν. Κι αν αύριο η ηθική των μηχανών τούς υπαγορεύει να μας λένε και κάποια ψέματα, τότε πρέπει μάλλον να λάβουμε τα μέτρα μας – πριν να είναι αργά.
Υπονομεύοντας την εμπιστοσύνη
Στις 12, 13 και 14 Οκτωβρίου, η καρδιά της κοινότητας της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) χτύπησε στο κέντρο του Άμστερνταμ. Το Παγκόσμιο Συνέδριο Τεχνητής Νοημοσύνης πραγματοποιήθηκε στο επιβλητικό κέντρο Beurs Van Berlage για πέμπτη συνεχόμενη χρονιά – με ένα απαραίτητο online διάλειμμα το 2020, λόγω κορωνοϊού. Περισσότεροι από 600 άνθρωποι συγκεντρώθηκαν εδώ –και παραπάνω από 3.500 συνδέθηκαν διαδικτυακά– προκειμένου να παρακολουθήσουν ομιλίες, εργαστήρια και συζητήσεις πάνω στις μεγάλες προκλήσεις και τις ευκαιρίες της τεχνητής νοημοσύνης. «Ενώ όλα τα προηγούμενα χρόνια συζητούσαμε για τις επιχειρηματικές ευκαιρίες, για τεχνικά ζητήματα, για επενδύσεις και συναφή, φέτος σχεδόν όλες οι παρουσιάσεις και οι συζητήσεις περιστρέφονταν γύρω από την ηθική», μου λέει ο Ματίας Βερκότερεν, ο οποίος συμβουλεύει επιχειρήσεις και οργανισμούς πάνω στην ηθική διάσταση των αυτοματισμών. Το γεγονός επιβεβαιώνεται και από τον διευθυντή της οργάνωσης του συνεδρίου, τον Τσάρλι Κράκνελ. «Πράγματι», μου λέει, «η ηθική διάσταση της ΤΝ εξετάστηκε σε βάθος και τις τρεις ημέρες. Εκτός αυτού όμως τέθηκαν και πολλά άλλα σοβαρά θέματα, όπως η ιδιωτικότητα, η χρήση των δεδομένων, η καλλιέργεια εμπιστοσύνης και οι επενδύσεις». Ρωτάω τον Βέλγο σύμβουλο γιατί δίνεται τόσο μεγάλη σημασία στην ηθική και μου δίνει την απάντηση που είχε δώσει πριν από λίγο ένας κύριος ομιλητής του συνεδρίου, ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Τίλμπουργκ, Εμίλ Άαρτς: «Η στροφή αυτή οφείλεται στα σκάνδαλα». «Τα τελευταία πέντε χρόνια, εκτός από το σκάνδαλο της Cambridge Analytica, έχουν καταγραφεί τέσσερις ακόμα σοβαρές περιπτώσεις υπονόμευσης της εμπιστοσύνης απέναντι στην ΤΝ», λέει ο Ολλανδός καθηγητής. Ένα σκάνδαλο τον χρόνο δηλαδή. Κάθε λίγο, ένας μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος έρχεται και ταράζει τα νερά, και τίποτα δεν μας λέει ότι οι αποκαλύψεις αυτού του τύπου θα σταματήσουν. Η κυρίαρχη αίσθηση είναι το ακριβώς αντίθετο.
Περπατάω στις όχθες του ποταμού με το μυαλό μου σε όσα άκουσα στο συνέδριο. Αφήνω τη διαίσθησή μου να με οδηγήσει. Δεν ψάχνω ειδικά κάτι. Ξαφνικά, πέφτω πάνω σε ένα απρόσμενο έργο τέχνης. Είναι ξεκάθαρα το κεφάλι του ιδιοκτήτη του Facebook, του Μαρκ Ζάκερμπεργκ, μισοπνιγμένο στο ποτάμι. Λίγες ημέρες μετά, ο Μαρκ θα ανακοίνωνε τα φιλόδοξα σχέδιά του για το «μετασύμπαν» (metaverse), δίνοντας νέο όνομα και λογότυπο στις επιχειρήσεις του. Το Facebook επιχειρεί μέσω του νέου του brand ονόματι Meta μια στρατηγική μετατόπιση των λειτουργιών του προς την εικονική (VR) και επαυξημένη (AR) πραγματικότητα.
Θα αλλάξει άραγε τον χαρακτήρα της τεχνολογίας πειθούς που είναι; Θα σταματήσει να εκμεταλλεύεται τα δεδομένα των χρηστών του, να βασίζεται στην εντυπωσιοθηρία, στον εθισμό και στη χειραγώγηση του ενδιαφέροντος; Στο Άμστερνταμ, η εκπρόσωπος του Facebook προσπάθησε μέσω βιντεοκλήσης να ζωγραφίσει την ίδια ωραιοποιημένη εικόνα του μέλλοντος που ζωγράφισε και ο Μαρκ στην παρουσίαση του νέου του οράματος, αλλά δεν ξέρω πόσους έπεισε.
Τεχνολογίες υψηλού ρίσκου
Στο συνέδριο μίλησαν πολλοί επιστήμονες των δεδομένων, επιχειρηματίες, πολιτικοί και διαμορφωτές πολιτικών αποφάσεων. «Διερεύνησαν επισταμένως πολλούς τρόπους αξιοποίησης της ΤΝ στην ανακάλυψη νέων φαρμάκων, στην ενίσχυση της έρευνας και στην επικοινωνία με τους πολίτες», λέει ο Κράκνελ. Ωστόσο, όλοι ανεξαιρέτως αναφέρθηκαν στην ανάγκη ρυθμίσεων της ΤΝ, αναγνωρίζοντας τον κίνδυνο που ελλοχεύει σε μια πιο χαλαρή ή ήπια προσέγγιση αυτής της τεχνολογίας. Ακούω την επιχειρηματία Ντενελίζ Λ’Εκλίζ να λέει χαρακτηριστικά ότι «μέσα στην πανδημία εκτοξεύτηκαν οι καινοτομίες και τώρα θα πρέπει να τις εξετάσουμε πιο προσεκτικά». Πράγματι, υπήρξε παγκοσμίως μια επιτάχυνση αυτούς τους τελευταίους είκοσι μήνες και τώρα μοιάζει ότι πρέπει όλοι να σταθούμε και να σκεφτούμε πώς θα πάμε παρακάτω. Η ΤΝ, η «πιο ισχυρή τεχνολογία που εφηύρε ποτέ ο άνθρωπος», σύμφωνα με την Τζάνετ Άνταμς από το Πανεπιστήμιο της Μοναδικότητας, και ο συνακόλουθος εκδημοκρατισμός της φέρνουν μεγάλες ευθύνες στις πλάτες όλων μας. Οι λέξεις που επαναλαμβάνονταν ξανά και ξανά αυτό το τριήμερο ηχούν ακόμη στα αυτιά μου. Ποικιλομορφία, περιεκτικότητα, βιωσιμότητα, δικαιοσύνη. Οι ομάδες εργασίας, αλλά και τα δεδομένα, πρέπει να αντικατοπτρίζουν όλο το φάσμα της κοινωνίας. Φαίνεται ότι εδώ στην Ευρώπη εξακολουθούμε να νοιαζόμαστε γι’ αυτά τα πράγματα, και αυτό δεν μπορεί παρά να είναι θετικό. Το νομοσχέδιο για την ΤΝ που έχει κατατεθεί στο Ευρωκοινοβούλιο για διαβούλευση απαγορεύει ρητά κάποιες υψηλού ρίσκου τεχνολογίες ΤΝ.
Η ΕΕ έχει πάρει πολύ στα σοβαρά τον ρόλο της και έχει διαβαθμίσει τις απειλές σε μια «πυραμίδα κινδύνου». Αλλά η ψήφιση του νόμου μπορεί να πάρει ακόμα και δύο χρόνια. Ποιος ξέρει πόσο θα έχει εξελιχθεί έως τότε αυτή η ταχύτατα αναπτυσσόμενη τεχνολογία, που σε λίγο θα είναι τόσο διαδεδομένη όσο το ηλεκτρικό ρεύμα;
Παλιές αξίες, νέα προβλήματα
Σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πάνελ, ο φιλόσοφος Γερόεν Βαν ντεν Χόβεν, ο οποίος διδάσκει ηθική της τεχνολογίας στο τεχνολογικό πανεπιστήμιο του Ντελφτ, σημειώνει ότι οι άνθρωποι ενδιαφέρονται πολύ για τις αξίες τους. Γι’ αυτό και η διαφάνεια και η λογοδοσία της ΤΝ είναι ό,τι πιο σημαντικό. Τα συστήματα πρέπει να είναι σε θέση να εξηγούν τις αποφάσεις τους και να μην είναι «μαύρα κουτιά», να μη μεροληπτούν, να μην παραβιάζουν την ιδιωτικότητα των ανθρώπων. Ο κόσμος δικαίως θέλει να γνωρίζει πώς θα χρησιμοποιηθεί όλος αυτός ο πλούτος των δεδομένων του. Η ΤΝ τον αφορά προσωπικά. Την ίδια ώρα, η βιομηχανία της Big tech δεν ενδιαφέρεται ούτε για τη δημοκρατία ούτε για την ηθική. Κάνει απλώς τη δουλειά της. Αλλά τα προβλήματα που δημιουργούνται στην πορεία είναι σοβαρά και πρακτικά δεν έχουν τέλος. Εξαιτίας της αυτοματοποίησης, άνθρωποι θα χάσουν τις δουλειές τους από ρομπότ, θα αδικηθούν από μηχανικές αποφάσεις ή ακόμα και θα σκοτωθούν από αυτόνομα όπλα. Η απώλεια της εμπιστοσύνης μας απέναντι στις ρηξικέλευθες τεχνολογίες της ΤΝ είναι μόνο ένα μικρό στραβοπάτημα μακριά. Και κάπως έτσι, τα ηθικά ζητήματα μοιραία θα έρχονται διαρκώς στην επιφάνεια.
Εμείς και οι μηχανές: η σημασία του αυτοελέγχου
Το συνέδριο κατέγραψε ζωηρά την ανάγκη να επιστρέψουμε στα βασικά. Η ΤΝ μας αναγκάζει να σκεφτούμε τον πυρήνα της ανθρωπιάς μας. Αυτό που μας ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα όντα είναι οι αξίες και οι αρχές μας, το γεγονός ότι μπορούμε να έχουμε αυτοέλεγχο. Βέβαια, αν κοιτάξουμε την ιστορία μας, δεν τα έχουμε καταφέρει και πάρα πολύ καλά έως τώρα. Η ροπή μας στον πόλεμο και στην απληστία δεν συνιστά λεπτομέρεια. Ο Μο Γκόντατ, πρώην μεγαλοστέλεχος της Google και συγγραφέας του βιβλίου Scary Smart, The future of artificial intelligence and how you can save our world, έκλεισε τις εργασίες της πρώτης ημέρας, με ένα πολύ τρομακτικό μήνυμα. Είχε προηγηθεί η διαδικτυακή προειδοποίηση του Εσθονού Γιαν Τάλινν για τον υπαρξιακό κίνδυνο που θέτουν οι εξυπνότερες από εμάς μηχανές στην ανθρωπότητα. Ο Γκόντατ δεν έχασε χρόνο και ξεκίνησε λέγοντάς μας ότι θα μας τρομάξει. «Η ΤΝ δεν είναι ένα εργαλείο σαν τα άλλα», είπε, «δεν είναι καν σκλάβος ή αφέντης μας». Είναι όπως ένας άνθρωπος. Αυτή τη στιγμή μεγαλώνουμε ένα παιδί, το οποίο είναι ακόμη βρέφος. Σε μερικά χρόνια όμως θα γίνει έφηβος. Και όσοι έχουν μεγαλώσει εφήβους ξέρουν πολύ καλά τι σημαίνει αυτό. Ο Γκόνταντ πιστεύει ότι πρέπει οπωσδήποτε να αποφύγουμε την οργισμένη εφηβική φάση της ΤΝ, γιατί, αν δεν το κάνουμε, κινδυνεύουμε να πυροδοτήσουμε δυστοπικά σενάρια, τα οποία δεν μπορούμε καν να φανταστούμε.
«Η νοημοσύνη των σκεπτόμενων μηχανών σε μερικά χρόνια θα είναι απείρως πιο ισχυρή από τη δική μας», λέει ο Γκόνταντ. «Στην πραγματικότητα, θα είναι ένα δισεκατομμύριο φορές πιο έξυπνες από εμάς». Για να το εικονογραφήσει καλύτερα, ο συγγραφέας κάνει μια μεταφορά που κόβει την ανάσα. «Η ΤΝ θα είναι ο Αϊνστάιν κι εμείς μια μύγα», επισημαίνει. «Ναι, το 2025 θα είμαστε ο πίθηκος και το 2045 θα είμαστε η μύγα». «Πιστεύετε ότι έχει κάποιο νόημα να πει η μύγα ότι θα ρυθμίσει τον Αϊνστάιν;» ρωτά το καθηλωμένο κοινό του. Ο Γκόνταντ επιστρέφει κι αυτός στην ηθική. Πρέπει να ενσταλάξουμε στην ΤΝ έναν ηθικό κώδικα, με τον ίδιο τρόπο που το κάνουμε στα παιδιά μας. Η ΤΝ θα κάνει ό,τι τη διδάξουμε. Σήμερα, που τη διδάσκουμε να γίνεται όλο και καλύτερο όπλο, όλο και καλύτερο μέσο χειραγώγησης, όλο και καλύτερο μέσο εξαγωγής κέρδους, την εκπαιδεύουμε να γίνει φονική, χειριστική και άπληστη. Βάσει αυτών των δεδομένων, το μέλλον μας δεν διαγράφεται ρόδινο. «Είμαστε σε ένα σταυροδρόμι», λέει ο Γκόνταντ, «δεν έχουμε όμως πολύ χρόνο. Κι εξαρτάται απ’ όλους εμάς το τι θα γίνει». Η συζήτηση για την ΤΝ και την ηθική της δεν είναι θεωρητική. Όλες οι θεωρίες έχουν στόχο να μπουν σε πράξη. Το τι θα κάνουμε με την υπερδύναμη που έχουμε εφεύρει θα καθορίσει το μέλλον όλων μας. Η ρομαντική μεταφορά του καλού γονιού θα ακούγεται όλο και συχνότερα εφεξής. Ας μεγαλώσουμε το νέο παιδί μας υπεύθυνα, μοιάζει να λένε αυτοί που αντιλαμβάνονται πιο έντονα τον κίνδυνο των αυτοδίδακτων μηχανών. Ας του εμφυσήσουμε αξίες που θα του κάνουν καλό. Ας του διδάξουμε τον αυτοέλεγχο – κανείς μας δεν θα βγει χαμένος. Κι ας το πάμε, μεγαλώνοντας, μια βόλτα στην πόλη της αμαρτίας. Ίσως να μην υπάρχει καλύτερο μέρος για να διδάξει κανείς τι είναι μια καλή ηθική πυξίδα.
Στιγμιότυπα
→ η «συλλογή της Enron»
Τα δεδομένα είναι το καύσιμο της ΤΝ και της μηχανικής μάθησης (ΜΜ). Ένας νέος που μόλις αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και βρήκε αμέσως δουλειά ως επιστήμονας των δεδομένων σε ολλανδική επιχείρηση μου λέει ότι ένα από τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι συνάδελφοί του είναι ότι δεν υπάρχουν πολλά δεδομένα για να δουλέψουν. Αν δεν είσαι η Google, το Facebook ή η Amazon, τα δεδομένα που κυκλοφορούν ελεύθερα εκεί έξω δεν είναι άφθονα. Μαθαίνω έκπληκτος ότι υπάρχει μια τεράστια βάση δεδομένων, η επονομαζόμενη «Συλλογή της ENRON», η οποία περιλαμβάνει 150.000 emails από προσωπικούς λογαριασμούς υπαλλήλων της πτωχευμένης επιχείρησης. Τα δεδομένα αυτά (που έχουν μέσα τους κάθε καλή και κακή έκφανση της ανθρώπινης συμπεριφοράς) είναι προσβάσιμα στον καθένα και αποτελούν έναν πραγματικό θησαυρό για όσους πειραματίζονται με τη ΜΜ και την ΤΝ. Το ηθικό ερώτημα που προκύπτει αβίαστα και προκαλεί εύλογη ανησυχία είναι αυτό: αν πτωχεύσει αύριο μία από τις επιχειρήσεις στις οποίες εμπιστευόμαστε τόσο πολλά, πώς θα νιώθαμε αν όλα μας τα ιδιωτικά μηνύματα, οι αναζητήσεις, το καθετί, βρισκόταν εκεί έξω διαθέσιμο σε όλους;
→ το κορίτσι από την Tουρκία & ο σκύλος-ρομπότ για τυφλούς
Στο συνέδριο παρακολουθήσαμε ένα πάνελ με νεαρά παιδιά. Τα πιο θετικά σχόλια απέσπασε η 15χρονη Σελίν Αλάρα Όρνεκ, η οποία παρουσίασε δύο ρομπότ που έφτιαξε η ίδια με τη βοήθεια του πατέρα της. Η παρουσιάστρια του συνεδρίου, η δημοσιογράφος του BBC Μπαμπίτα Σάρμα, δεν έκρυψε τον ενθουσιασμό της και πόζαρε γελαστή δίπλα στα δημιουργήματα της νεαρής από την Τουρκία. Το ίδιο έσπευσε να κάνει και πλήθος συμμετεχόντων. Το ένα από τα δύο αυτόματά της είναι ο σκύλος AIC4U, ένα πειραματικό ρομπότ-σκύλος για τυφλούς. «Το έχω δοκιμάσει με ανθρώπους, αλλά ήταν κάπως επικίνδυνα τα αιχμηρά αυτιά του», μου είπε όταν μιλήσαμε. Όταν ο μπαμπάς της έχασε τον σκύλο του, εκείνη στενοχωρήθηκε. Είδε τότε στον δρόμο έναν τυφλό και σκέφτηκε ότι θα ήταν ωραία αν του έφτιαχνε έναν σκύλο. Έτσι θα ευχαριστούσε τόσο τον τυφλό όσο και τον μπαμπά της. Ο κόσμος δεν σταμάτησε να της δίνει συγχαρητήρια.
→ γράμμα από την Kίνα
Έθεσα δημόσια μια ερώτηση στον Κάι Φου Λι, συγγραφέα του βιβλίου AI Superpowers, China, Silicon Valley and the new world order, την απλή, αλλά μάλλον ταμπού, ερώτηση. «Όλα αυτά τα όμορφα πράγματα που περιγράφετε για την ηθική έχουν εφαρμογή στην Κίνα; Είναι συμβατή η δημοκρατία με την τεχνητή νοημοσύνη στην Κίνα;». Ο συγγραφέας μού απάντησε ότι μάλλον παρακολουθώ πολύ τα ρεπορτάζ των media και συνέχισε μιλώντας για τη ζωηρή αγορά της Κίνας. Απάντηση στο ερώτημά μου δεν έλαβα. Στο διάλειμμα ωστόσο που ακολούθησε, μίλησα με μια φοιτήτρια από την Αυστρία, η οποία μου είπε ότι οι γονείς της πηγαίνουν τακτικά στην Κίνα και γνωρίζουν ανθρώπους που, χάνοντας πόντους στο social credit system, χάνουν κάποια προνόμια και ελευθερίες που απολάμβαναν. Όλα αυτά αυτοματοποιημένα, μέσα από την εφαρμογή μιας ΤΝ.
→ κάν’ το όπως η Oλλανδία
Συνολικά, ο σχεδιασμός του συνεδρίου είχε περισσότερο ευρωπαϊκή ματιά, ενώ η ψηφιακή πολιτική της Ολλανδίας ήταν διαρκώς παρούσα, είτε με τη μορφή ομιλητών, υποστηρικτικών οργανισμών είτε νεοφυών επιχειρήσεων. Η Ολλανδία επενδύει συστηματικά και μεθοδικά στις νέες τεχνολογίες, ενώ τα πανεπιστημιακά ιδρύματα που ειδικεύονται στην επιστήμη των υπολογιστών βγάζουν διαρκώς νέα ταλέντα. Στη χώρα υπάρχει οργασμός δημιουργίας στον τεχνολογικό τομέα, κάτι που διαπίστωσα με τα μάτια μου, μιλώντας και ακούγοντας πλήθος νέων και μη ανθρώπων που σχετίζονται με τον χώρο. Στην έναρξη του συνεδρίου, ο πρίγκιπας Κωνσταντίνος μίλησε με θερμά λόγια για τον ολλανδικό τεχνολογικό τομέα, έχοντας πίσω του το χάσταγκ #EmpowerDutchTech. Η στιβαρή ψηφιακή στρατηγική της χώρας είναι έκδηλη παντού.
H τεχνητή νοημοσύνη είναι στατιστική
Ο διάσημος συγγραφέας Τεντ Τσιάνγκ εξηγεί γιατί πίσω από τον όρο δεν κρύβεται ακόμη κάποιος σπουδαίος μηχανικός νους
Ο Τεντ Τσιάνγκ (Ted Chiang) είναι ένας από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας του καιρού μας. Εχει κερδίσει επάξια τον σεβασμό των συναδέλφων του, έχει βραβευθεί επανειλημμένως και το κοινό του διαρκώς διευρύνεται. Οι περισσότεροι από εμάς τον έμαθαν όταν μια ιστορία του έγινε η βάση για μια ταινία του Χόλιγουντ («Η άφιξη», 2016), ενώ πρόσφατα κυκλοφόρησε και στη χώρα μας η συλλογή διηγημάτων «Εκπνοή», από τις εκδόσεις Ικαρος, σε πολύ καλή μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου, ένα βιβλίο που έδωσε την ευκαιρία στο εγχώριο κοινό να γνωρίσει καλύτερα τον σπουδαίο δημιουργό. Είχε προηγηθεί η άλλη συλλογή διηγημάτων, «Ιστορίες της ζωής σου και άλλες ιστορίες» (μτφρ. Δημήτρης Αρβανίτης, εκδ. Κέδρος, 2016).
Οι ιστορίες του Τσιάνγκ είναι διανοητικά ερεθιστικές, πολύ πρωτότυπες κι έχουν ακτινοβόλο βάθος. Είχα την τύχη να τον γνωρίσω στο περιθώριο του διήμερου συνεδρίου «Νόστος», που διοργάνωσε το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, με τίτλο «Ανθρωπότητα και τεχνητή νοημοσύνη», και ν’ ακούσω κάποιες από τις διεισδυτικές σκέψεις του. «Το πρόβλημα δεν είναι η τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.), αλλά ο καπιταλισμός», είπε στην εισήγησή του ο Τσιάνγκ. «Και πιο συγκεκριμένα, το πρόβλημα είναι ότι η Τ.Ν. αυξάνει τη δύναμη του καπιταλισμού».
– Hταν πολύ ενδιαφέρον αυτό που είπατε, ότι οι Λουδίτες (κίνημα που ξεκίνησε τον 19o αιώνα στην Αγγλία από υφαντουργούς οι οποίοι εξεγέρθηκαν κατά της Βιομηχανικής Επανάστασης) δεν ήταν εναντίον της τεχνολογίας, ότι ήθελαν απλά και ανθρώπινα να μοιραστούν δίκαια τα κέρδη που προέκυπταν από τη χρήση των μηχανών.
– Οι Λουδίτες ήθελαν αυτό που ονομάζουμε οικονομική δικαιοσύνη. Και το γεγονός ότι έχουμε μετατρέψει τη λέξη Λουδίτης σε προσβολή λέει κάτι για τη στάση μας απέναντι στους ανθρώπους που διεκδικούσαν οικονομική δικαιοσύνη. Τους κάναμε να μοιάζουν με καρικατούρες και μετά τους μετατρέψαμε σε βρισιά. Θεωρώ ότι αυτό είναι μέρος μιας ευρύτερης τάσης. Υπάρχει αυτή η ιστορική σύνδεση της τεχνολογίας με τον καπιταλισμό, και με την ιδέα ότι ο καπιταλισμός είναι κάτι ξεκάθαρα καλό. Και όποιος αντιτίθεται στο ένα, αντιτίθεται και στο άλλο, και είναι κατ’ επέκτασιν κακός. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι άνθρωποι που μετέτρεψαν τους Λουδίτες σε προσβολή στην πραγματικότητα είναι οι άνθρωποι εκείνοι που εξάγουν κέρδη από την εκμετάλλευση των εργατών.
– Κάνατε επιπλέον και μια πολύ χρήσιμη διάκριση για την τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.).
– Είπα ότι όταν ο κόσμος μιλάει για την Τ.Ν., εννοεί συνήθως δύο πράγματα: είτε μιλάει για εφαρμοσμένη στατιστική είτε για σκεπτόμενες μηχανές. Σήμερα, αυτό που έχουμε γενικά είναι κυρίως εφαρμοσμένη στατιστική. Εννοείται ότι υπάρχουν πολύ σημαντικά θέματα που πρέπει να συζητήσουμε για τη χρήση της εφαρμοσμένης στατιστικής στον σύγχρονο κόσμο. Αλλά είναι γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που πωλούν Τ.Ν., βασίζονται σε μια συγκεκριμένη σχέση με αυτή τη φράση. Γιατί αν πεις, για παράδειγμα, ότι θα βοηθήσουμε τις δουλειές σας χρησιμοποιώντας στατιστική, αυτό δεν ακούγεται σέξι. Θέλεις λοιπόν να δώσεις την εντύπωση ότι θα επιστρατεύσεις μια υπερ-δυναμική σκεπτόμενη μηχανή για να αντιμετωπίσεις τα προβλήματά τους. Και φυσικά, αυτό κάνει τα προϊόντα να ακούγονται πιο ελκυστικά. Πιστεύω λοιπόν ότι πολλές επιχειρήσεις βασίζονται σε αυτήν τη σύνδεση. Είναι σημαντικό, επομένως, οι άνθρωποι να μην ξεγελιούνται και να μην πιστεύουν ότι από πίσω δουλεύει κάποιος σπουδαίος μηχανικός νους. Εν προκειμένω, αυτό που κυρίως εξελίσσεται είναι η εφαρμοσμένη στατιστική. Γι’ αυτό λέω ότι, όποτε ακούτε κάποιον να μιλάει για Τ.Ν., αντικαταστήστε τη φράση με τον όρο εφαρμοσμένη στατιστική και δείτε πώς ακούγεται. Τις περισσότερες φορές, ο όρος αυτός δίνει μια καλύτερη αίσθηση για τη φύση αυτών των πραγμάτων.
– Πολύ συχνά, ακούγοντας κάποιους ανθρώπους να μιλούν για την Τ.Ν., νιώθω ότι ακούω μια ρητορική θεολογικού τύπου.
– Σίγουρα. Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι στη Σίλικον Βάλεϊ των οποίων πράγματι η πίστη στην Τ.Ν. θα μπορούσε να περιγραφεί άριστα ως θρησκευτική. Αυτοί όμως είναι μάλλον μια μειονότητα. Υπάρχει ευρύτερα μια άποψη, που την υιοθετούν αρκετά περισσότεροι, ότι κάποια μορφή Τ.Ν. θα είναι η απάντηση σε όλα τα προβλήματά μας. Μπορεί αυτό να μη μοιάζει με θεολογική πίστη, αλλά είναι κάτι που βλέπουμε σε φανατικούς κάθε ιδεολογίας ή πίστης. Είναι η απόλυτη πεποίθηση πως μια συγκεκριμένη ιδέα είναι η απάντηση σε όλα. Πρόκειται για τους φανατικούς που δεν αμφιβάλλουν για τίποτα. Υπάρχουν, λοιπόν, όντως πολλοί άνθρωποι των οποίων οι απόψεις για την Τ.Ν. είναι απόψεις φανατικών και είναι απρόθυμοι να τις αμφισβητήσουν.
– Πότε ξεκινήσατε να γράφετε επιστημονική φαντασία;
– Αρχισα να γράφω επιστημονική φαντασία αφού άρχισα να διαβάζω επιστημονική φαντασία. Πρέπει να ήμουν γύρω στα 10. Ξεκίνησα στα 11 μου, προσπαθώντας να γράψω ιστορίες, κυρίως περιπέτειες. Αυτά που έγραφα όταν ήμουν πολύ νέος ήταν πολύ διαφορετικά. Ηταν απλές περιπετειώδεις ιστορίες που εκτυλίσσονταν στο απώτερο Διάστημα. Κάτι πολύ συνηθισμένο για έναν 11χρονο. Καθώς μεγάλωνα όμως και άρχισα να διαβάζω διαφορετικά πράγματα στην επιστημονική φαντασία, άλλαζαν και οι συγγραφικοί μου στόχοι. Οταν ενηλικιώθηκα πια, άλλαξαν ριζικά τόσο τα γούστα μου όσο και οι στόχοι μου. Σε κάθε περίπτωση, στην επιστημονική φαντασία έβρισκα πάντοτε αυτό που έψαχνα.
– Τι σας θέλγει σε αυτό το είδος λογοτεχνίας;
– Η επιστημονική φαντασία είναι ένας πραγματικά εξαίρετος τρόπος για να δραματοποιήσεις φιλοσοφικά ερωτήματα. Οταν οι φιλόσοφοι μιλούν για ιδέες, διατυπώνουν συχνά διανοητικά πειράματα. Αλλά αυτά τα πειράματα μπορούν να μοιάζουν πολύ αφηρημένα και μακρινά. Και οι περισσότεροι άνθρωποι, που δεν είναι φιλόσοφοι, αναρωτιούνται γιατί θα έπρεπε να νοιάζονται γι’ αυτά τα ερωτήματα. Η επιστημονική φαντασία προσφέρει έναν τρόπο δραματοποίησης αυτών των διανοητικών πειραμάτων, προκειμένου να γίνουν πιο προσιτά, και να μπορέσει ο κόσμος να επενδύσει συναισθηματικά πάνω τους. Να νοιαστεί γι’ αυτά τα ερωτήματα, γιατί δεν του είναι πια αφηρημένα.
– Εχετε αγαπημένες ιστορίες ή αγαπημένα θέματα;
– Υπάρχουν κάποιες συγκεκριμένες θεματικές που διατρέχουν τη δουλειά μου και τις προτιμώ, ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιώ. Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης, ας πούμε, είναι ένα από αυτά. Είναι κάτι που επανέρχεται και σε πολλές από τις ιστορίες αυτής της συλλογής. Θεωρώ ότι οι εμμονές μου είναι εμφανείς στη δουλειά μου. Η ελεύθερη βούληση είναι ένα πολύ δύσκολο θέμα. Πιστεύω ότι πολλές από τις όψεις τού τι σημαίνει να είσαι καλός άνθρωπος, συνδέονται με αυτήν. Στο πάνελ για την Τ.Ν. είπα ότι με μια έννοια εμείς οι άνθρωποι είμαστε εξαιρετικά περίπλοκες μηχανές. Και με αυτό εννοώ ότι είμαστε φτιαγμένοι από ύλη. Και ότι δεν έχουμε μια άυλη ψυχή. Σε πολλούς ανθρώπους δεν αρέσει αυτό και το συνδέουν με τον μηδενισμό, με το τέλος κάθε νοήματος. Διαφωνώ ριζικά με κάτι τέτοιο. Θεωρώ ότι καθετί που νιώθουμε είναι σημαντικό για την ανθρωπιά μας και ότι αυτό είναι συμβατό με την υλικότητά μας. Ενα απ’ τα πράγματα που προσπαθώ να κάνω με τη δουλειά μου είναι να καταρρίψω την ιδέα ότι ο υλισμός, το γεγονός ότι είμαστε μόνο από ύλη, οδηγεί στον μηδενισμό.
Χωρίς τη γραφή οι άνθρωποι θα ήταν σίγουρα κάτι άλλο
– Φαίνεται επίσης ότι σας ενδιαφέρει πολύ και η σχέση μεταξύ γλώσσας και σκέψης.
– Σε αυτή τη συλλογή υπάρχει μια ιστορία η οποία, εκτός των άλλων, μιλάει και για τον τρόπο με τον οποίο η γραφή αλλάζει τον τρόπο της σκέψης μας. Δεν μπορώ να φανταστώ το είδος του ανθρώπου που θα είχα γίνει αν είχα ανατραφεί σ’ έναν προφορικό πολιτισμό. Αν είσαι μουσικός ή τραγουδιστής μπορείς να φανταστείς ότι σε όποια κοινωνία κι αν ζήσεις, εσύ θα κλίνεις προς τη μουσική. Εγώ όμως είμαι τόσο συνδεδεμένος με τη γραπτή λέξη, που δεν ξέρω τι θα ήμουν σε μια κοινωνία χωρίς αυτήν. Γιατί χωρίς τη γραπτή λέξη, η αφήγηση ιστοριών είναι κάτι εντελώς διαφορετικό, είναι μια περφόρμανς. Σε αυτό το πλαίσιο δεν θα μπορούσα να είμαι αφηγητής ιστοριών. Επομένως η γραφή ως τεχνολογία μ’ έχει επηρεάσει βαθιά. Κάτι που λέω σ’ αυτή την ιστορία είναι ότι δεν σκεφτόμαστε συχνά τη γραφή ως τεχνολογία, αλλά το γράψιμο ήταν κάτι που έπρεπε κάποιος να εφεύρει. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν κάλλιστα να ζήσουν και χωρίς αυτήν, αλλά θα ήταν πολύ διαφορετικοί. Θα ήταν σίγουρα κάτι άλλο.
– Γράφετε ότι αν πρόκειται να φτιάξουμε μηχανές με συνείδηση «θα χρειαστεί το αντίστοιχο της φροντίδας ενός καλού γονιού».
– Εδώ μιλάμε για κάτι που είναι μακριά, για μια πολύ υποθετική μορφή της Τ.Ν., για την Τ.Ν. ως σκεπτόμενη μηχανή. Σε αυτό το συγκείμενο, το οποίο είναι πολύ διαφορετικό βέβαια απ’ ό,τι γνωρίζουμε έως σήμερα, αν θέλουμε να έχουμε μια μηχανή άξια εμπιστοσύνης, η οποία θα παίρνει καλές αποφάσεις, αξίζει να αναρωτηθούμε για το είδος των ανθρώπων που εμπιστευόμαστε για να παίρνουν καλές αποφάσεις. Γενικά, θέλουμε αυτοί που παίρνουν αποφάσεις να έχουν μια ισχυρή ηθική πυξίδα, να έχουν μια αίσθηση για το καλό και το κακό, να έχουν συμπόνια. Είναι προϋπόθεση αυτό. Θεωρώ λοιπόν ότι εδώ οι γονείς παίζουν κρίσιμο ρόλο. Δεν πιστεύω ότι είναι πιθανό να τα αναπτύξει όλα αυτά κανείς χωρίς να έχει καλούς γονείς. Πώς αποκτούν τις ποιότητες που τους κάνουν καλούς στις αποφάσεις οι άνθρωποι που εμπιστευόμαστε; Η ανάγνωση βιβλίων μπορεί να είναι βοηθητική, αλλά δεν νομίζω ότι μπορούν τα βιβλία να μάθουν σε κάποιον να νιώθει συμπόνια ή να ξεχωρίζει το καλό απ’ το κακό ή να αποκτήσει μια ισχυρή ηθική πυξίδα. Η εκπαίδευση είναι σπουδαία, αλλά είναι σημαντικό να έχεις γονείς που θα σου διδάξουν ότι δεν πρέπει να χτυπάς τους άλλους ή ότι πρέπει να παρεμβαίνεις όταν βλέπεις κάποιον ισχυρό να χτυπά έναν αδύναμο. Πιστεύω λοιπόν ότι όντως, αν θέλουμε να έχουμε μηχανές που θα τις εμπιστευόμαστε να παίρνουν καλές αποφάσεις, θα πρέπει να είμαστε απέναντί τους όπως είναι οι καλοί γονείς απέναντι στα παιδιά τους.
Επιστήμη και Ηθική: Μαθήματα από την επέτειο της 28ης
Κώστας Τούτουζας
Από το 1901 μέχρι το 1939 , όταν και άρχισε ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος, έλαβαν το βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής 10 επιστήμονες από τη Γερμανία και Αυστρία. Προφανώς αυτή η καταπληκτική επίδοση αναδεικνύει και το υψηλότατο επίπεδο έρευνας στα Πανεπιστήμια της Γερμανίας και Αυστρίας εκείνη την περίοδο με σημαντικότατες ανακαλύψεις που προώθησαν την Ιατρική παγκοσμίως.
Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι χρωστάμε σε μεγάλο βαθμό σε αυτούς τους επιστήμονες την αντιμετώπιση της διφθερίτιδας, της φυματίωσης, τη μελέτη του ανοσοποιητικού συστήματος, την αναγνώριση της σημασίας του μεταβολισμού του γαλακτικού οξέος στους μύες, την ανακάλυψη των ομάδων αίματος του ανθρώπου και άλλων σημαντικών καινοτομιών στο νευρικό σύστημα. Μάλιστα το επόμενο βραβείο Νόμπελ Ιατρικής έρχεται για τη Γερμανία αρκετά μετά τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου το μακρινό 1956 που αφορούσε τον πρώτο καθετηριασμό της καρδιάς από τον Werner Forssmann το 1929 στο Βερολίνο.
Έτσι, οι ναζιστές είχαν δίπλα τους πραγματικά κορυφαίους επιστήμονες, Πανεπιστήμια με υποδομές. Έτσι τέθηκε το ζήτημα της συνεργασίας αυτών των επιστημόνων για την εκπλήρωση των σκοπών του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος, όπως αυτοπροσδιοριζόταν το κόμμα του Αδόλφου Χίτλερ.
Είναι πλέον γνωστό ότι έγιναν πειράματα σε ανθρώπους κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Η ‘επιστημονική’ αυτή θηριωδία εφαρμόσθηκε σε αιχμαλώτους, χωρίς προφανώς καμία συναίνεση και μάλιστα κάποια πειράματα δεν είχαν θεραπευτικό σκοπό, όπως παραδέχθηκε ο Alfons Stauder, μέλος της Υπηρεσίας Υγείας του Ράιχ. Η τραγική αυτή υποδούλωση του ‘ελεύθερου’ πνεύματος της επιστήμης σε απάνθρωπους σκοπούς πρέπει να αποτελεί πάντα στίγμα χωρίς επιστροφή στην ανθρώπινη ιστορία.
Ευτυχώς η αντίδραση μετά τον β Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν άμεση και διαρκής. Η άμεση αντίδραση, με την ευκαιρία της Δίκης των Ιατρών στη Νυρεμβέργη, ήταν η σύνταξη του Κώδικα της Νυρεμβέργης, που παραδόξως έχει τις ρίζες του στην Γερμανική κυβέρνηση προ Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, ιδιαίτερα στην χρονική περίοδο κατά την διάρκεια των δεκαετιών του 1930 και 1940. Ο προπολεμικός Γερμανικός Ιατρικός Σύλλογος θεωρούνταν ως προοδευτικός αλλά και δημοκρατικός.
Είχε μεγάλες ανησυχίες για την δημόσια υγεία. Ένα παράδειγμα ήταν η νομοθεσία της υποχρεωτικής παροχής ασφάλισης ασθενείας για τους Γερμανούς εργαζόμενους. Έτσι, οι δέκα ρυθμίσεις έγιναν γνωστές ως ο “Κώδικας της Νυρεμβέργης”, ο οποίος περιλαμβάνει τέτοιες αρχές όπως την συναίνεση του ενημερωμένου ασθενή, την απουσία εξαναγκασμού, τον κατάλληλα διατυπωμένο επιστημονικό πειραματισμό και την ευεργεσία απέναντι στους συμμετέχοντες σε πειράματα.
Θεωρείται ότι βασίστηκε κυρίως στις αρχές του Όρκου του Ιπποκράτη, και είχε στόχο την προστασία του ασθενή παράλληλα με την επιστημονική εξέλιξη. Έκτοτε, προφανώς έχουν ανανεωθεί σε όλες τις χώρες του κόσμου οι κανόνες της επιστημονικής έρευνας σε πειραματικό και κλινικό επίπεδο.
Η συνεχής αντίδραση είναι η καταδίκη όσων εμπλέκονται σε οποιαδήποτε ανήθικη έρευνα. Πρόσφατα η Γερμανική Εταιρεία Εσωτερικής Παθολογίας (DGIM) ανακοίνωσε ότι αποσύρει την τιμητική ιδιότητα μέλους σε πέντε από τα πρώην μέλη της, που ήταν υποστηρικτές του ναζιστικού καθεστώτος και συνδέθηκαν με φρικαλεότητες το χρονικό διάστημα μεταξύ 1933 και 1945. Η απόφαση ελήφθη αφού η DGIM επανεκτίμησε την δική της δράση κατά τη ναζιστική περίοδο.
Στον ιστότοπο DGIM – Memoration and Remembrance, που δημιουργήθηκε το 2020, τιμάται η μνήμη των μελών που υπέφεραν από το ναζιστικό καθεστώς και καταδικάζεται το έργο όσων διέπραξαν εγκλήματα και προκάλεσαν πόνο στους συνανθρώπους τους. Η επανεκτίμηση ξεκίνησε το 2012, όταν το DGIM ανέθεσε σε δύο ιστορικούς — τον Hans-Georg Hofer από το Πανεπιστήμιο του Münster, και τον Ralf Forsbach, PhD, από το Ινστιτούτο Ηθικής, Ιστορίας και Θεωρίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Münster — να ερευνήσουν την ιστορία της Εταιρείας και των μελών της κατά τις περιόδους της δικτατορίας του εθνικοσοσιαλισμού.
‘’Η επανεκτίμηση της ιστορίας, ακόμη και σε αυτό το τελευταίο στάδιο, είναι σημαντική και μια σωστή απόφαση, αν και φυσικά δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να αναπληρώσει τα δεινά που προκλήθηκαν από μεμονωμένα μέλη της DGIM κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου”, όπως αναφέρει σε δελτίο τύπου ο Georg Ertl, Γραμματέας Γενικός της DGIM. Είναι σημαντικό, ωστόσο, η Εταιρεία να λάβει τα κατάλληλα μέτρα ως απάντηση στα ευρήματα των ιστορικών, προσθέτει. Το DGIM έπραξε ακριβώς αυτό αποσύροντας εκ των υστέρων την ιδιότητα του επίτιμου μέλους σε πέντε από τα πρώην μέλη του: Alfred Schittenhelm, Alfred Schwenkenbecher, Hans Dietlen, Siegfried Koller και Georg Schaltenbrand.
Η έκθεση χρησιμοποίησε φωτογραφίες, έγγραφα και ιστορικά κείμενα, για να αποδείξει τις ενέργειες ή την έλλειψη δράσης που έκαναν ορισμένα μέλη της Εταιρείας κατά τη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος.
Για παράδειγμα, έδειξε πώς ο τότε πρόεδρος του DGIM Alfred Schittenhelm — του οποίου η τιμητική ιδιότητα μέλους αποσύρθηκε έκτοτε — έθεσε την εταιρεία στην πορεία προς τον Εθνικοσοσιαλισμό. Ανέδειξαν, επίσης, τον ρόλο που έπαιξαν οι ιατροί αυτοί, οι οποίοι συμβουλεύονταν τη Βέρμαχτ στη μεταχείριση των Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου και άλλων, και στα εγκληματικά πειράματα που έγιναν σε ανθρώπους.
Ο εορτασμός της 28ης Οκτωβρίου, μας υπενθυμίζει το μεγαλειώδη αγώνα του Έθνους μας για την υπεράσπιση ιδανικών μέχρι θανάτου. Θα πρέπει να μας θυμίζει όμως ότι και η επιστήμη χωρίς ηθική είναι εξίσου και όµως χειρότερη από τη χρήση όπλων. Θα πρέπει να είμαστε πάντα σε εγρήγορση για την αποφυγή παρόμοιων θηριωδιών.
Η τεχνητή νοημοσύνη και οι πρωτοπόροι της
Πώς φτάσαμε στον θρίαμβο των αυτοδίδακτων μηχανών
Η ιστορία της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) ξεκινά το καλοκαίρι του 1956, από μια ομάδα επιστημόνων που συναντήθηκε στο Κολέγιο Ντάρτμουθ για ένα εργαστήριο. Μετά τον ενθουσιασμό των πρώτων χρόνων για τις μηχανές που θα μιμούνταν τον ανθρώπινο εγκέφαλο και θα βοηθούσαν την ανθρωπότητα να λύσει όλα τα φλέγοντα προβλήματα, ακολούθησαν μεγάλες περίοδοι παρακμής, οι περίφημοι «χειμώνες της ΤΝ», που εναλλάσσονταν με περιόδους αναθέρμανσης του ενδιαφέροντος.
Σήμερα βρισκόμαστε αναμφίβολα σε μια άνοιξη της ΤΝ κι αυτό οφείλεται κυρίως στην ανάπτυξη μιας υποκατηγορίας της ΤΝ, η οποία ονομάζεται μηχανική μάθηση (MM), και στα παρακλάδια της, που ονομάζονται νευρωνικά δίκτυα και βαθιά μάθηση. Ο δημοσιογράφος των New York Times Κέιντ Μετζ, στο βιβλίο του «Genius Makers, The Mavericks Who Brought AI to Google, Facebook and the World» («Ιδιοφυείς κατασκευαστές. Οι αντικομφορμιστές που έφεραν την ΤΝ στο Google, στο Facebook και στον κόσμο», Random House, 2021), περιγράφει γλαφυρά το χρονικό της εξέλιξης της MM, μέσα από τους πρωταγωνιστές της. Ιχνηλατεί την επιτυχία μιας τεχνολογίας που φυτοζωούσε για δεκαετίες κι ήρθε ξανά στην επικαιρότητα εξαιτίας της επιμονής και της υπομονής μιας δράκας αντικομφορμιστών, οι οποίοι την έβγαλαν με κόπο από την ανυποληψία και την κατέστησαν κυρίαρχη παγκοσμίως.
Ο Μετζ εκλαϊκεύει δυσνόητες έννοιες και εστιάζει περισσότερο στους ανθρώπους παρά στις τεχνολογίες. Η ιστορία του ξεκινά δύο χρόνια μετά το εργαστήριο του Ντάρτμουθ, το καλοκαίρι του 1958, όπου παρουσιάζεται ένα από τα πρώτα νευρωνικά δίκτυα της Ιστορίας. Το «Perceptron» (Αντίληπτρο), η εφεύρεση του Φρανκ Ρόζενμπλατ, είναι ένα σύστημα που μπορεί να αναγνωρίζει τυπωμένα γράμματα, χειρόγραφες λέξεις, προφορικές εντολές, ακόμα και ανθρώπινα πρόσωπα. Μπορεί να μεταφράζει γλώσσες και θεωρητικά μπορεί να φτάσει μέχρι και να εξερευνά άλλους πλανήτες. Το σύστημα του Ρόζενμπλατ μαθαίνει μόνο του με τον ίδιο τρόπο που το κάνει και ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Οι επιστήμονες αποκαλούν αυτή την πρακτική connectionism (συνδετισμός), καθώς, όπως ο εγκέφαλος, το σύστημα εξαρτάται από έναν μεγάλο αριθμό αλληλοεξαρτώμενων υπολογισμών.
Κάποιες εφημερίδες της εποχής γράφουν με ενθουσιασμό, ενώ άλλες το περιγράφουν με τρόμο. Παρά τις μεγάλες προσδοκίες, όμως, έως το 1970 η τεχνολογία μαραζώνει. Η έρευνα της ΤΝ παίρνει άλλη τροπή. Κερδίζει ένας άλλος δρόμος, εκείνος της «συμβολικής ΤΝ», που εκπροσωπείται κυρίως από τον Μάρβιν Μίνσκι, ο οποίος γράφει μαζί με τον Σέιμουρ Πάπερτ ένα βιβλίο-κόλαφο για το «Perceptron». Η συμβολική ΤΝ δεν μαθαίνει μόνη της από τα δεδομένα, όπως τα νευρωνικά δίκτυα, αλλά χρειάζεται συγκεκριμένες εντολές και κανόνες από τους μηχανικούς για να λειτουργήσει. Ονομάζεται συμβολική γιατί οι εντολές της δίνονται μέσω συμβόλων, δηλαδή ψηφίων και γραμμάτων.
Εως το 1980 η συμβολική ΤΝ μεσουρανεί. Ωσπου στα μέσα του 1980 εμφανίζεται ο Τζοφ Χίντον. Την εποχή εκείνη, αν έλεγε κάποιος ότι ήθελε να ασχοληθεί με τα νευρωνικά δίκτυα, του υποδείκνυαν να διαβάσει το βιβλίο του Μίνσκι και του Πάπερτ. «Αυτό που έδιωξε όλους τους άλλους από τον συνδετισμό είναι εκείνο που προσέλκυσε τον Χίντον», γράφει ο Μετζ. Ο Τζόφρι Χίντον γεννήθηκε στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Γουίμπλεντον της Αγγλίας. Ο διακαής του πόθος ήταν να μελετήσει τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ως ανήσυχο πνεύμα που είναι, βλέπει την ΤΝ ως έναν τρόπο δοκιμής των θεωριών του για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος, με σκοπό κάποια στιγμή να καταλάβει τα μυστήριά του. Οι σπουδές του Χίντον δεν έχουν καμία απολύτως συνοχή. «Χρόνια αργότερα, ένας συνάδελφος σε ένα ακαδημαϊκό συνέδριο τον σύστησε ως εξής: απέτυχε στη φυσική, παράτησε την ψυχολογία και μετά μπήκε σ’ ένα πεδίο που δεν είχε καθόλου κριτήρια: στην τεχνητή νοημοσύνη», αναφέρει ο Μετζ. Ομως ο Χίντον επιμένει παρά την αντιδημοφιλία της ιδέας του. «Οι παλιές ιδέες είναι καινούργιες», συνήθιζε να λέει.
Η ζωή του Χίντον είναι κάθε άλλο παρά εύκολη ή συνηθισμένη. Κατ’ αρχήν, εδώ και δεκαετίες, δεν κάθεται. Αν καθίσει, εξαιτίας ενός τραυματισμού που είχε υποστεί στην εφηβεία του, ρισκάρει την καταστροφή της σπονδυλικής του στήλης. Ετσι, δουλεύει όρθιος, τρώει πλαγιαστά, ταξιδεύει μόνο με τρένο ή λεωφορείο και στα αυτοκίνητα ξαπλώνει. Τη δεκαετία του ’90 υιοθέτησαν με τη γυναίκα του δύο παιδιά. Πριν γίνουν αμφότερα έξι ετών, η γυναίκα του πέθανε από καρκίνο της μήτρας, αφού αρνήθηκε συστηματικά να δει γιατρό, εξαιτίας της άκαμπτης πίστης της στην ομοιοπαθητική. Είκοσι πέντε χρόνια μετά έχασε και τη δεύτερη γυναίκα του. Οταν το 2018 παρέλαβε μαζί με τον συνάδελφό του Γιαν Λεκάν και τον Τζόσουα Μπέντζιο το Βραβείο Τούρινγκ, το «Νομπέλ των προγραμματιστών», της το αφιέρωσε.
«Ο Χίντον διατήρησε όλες αυτές τις προσωπικές πεποιθήσεις –τον αθεϊσμό, τον σοσιαλισμό, τον συνδετισμό– μέσα στις δεκαετίες, ακόμα κι όταν πούλησε την εταιρεία του στην Google για 44 εκατ. δολάρια, αρεσκόταν να αυτοχαρακτηρίζεται “αριστερός του χαβιαριού”. “Αυτός είναι ο σωστός όρος;” ρωτούσε, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι ήταν ακριβώς αυτός», γράφει ο Μετζ.
Τα Deepfakes
Σήμερα, οι αυτοδίδακτες μηχανές, τα νευρωνικά δίκτυα και η βαθιά μάθηση βρίσκονται παντού. Σε τεχνολογικά εργαστήρια ανά τον κόσμο δίνεται μια επική μάχη για την απόκτηση ταλέντων. Η ΜΜ θριαμβεύει. Βλέπουμε διαρκώς προόδους στον χώρο της υγείας (ο Χίντον είναι εκείνος που έχει πει ότι «αν είσαι ακτινολόγος, καλά θα κάνεις να ανησυχείς πολύ»), της αναγνώρισης προσώπων κι αντικειμένων και στη μετάφραση. Ταυτόχρονα, όμως, ο Μετζ επισημαίνει τον σοβαρό κίνδυνο των Deepfakes, τα οποία δεν είναι τίποτα άλλο παρά νευρωνικά δίκτυα που μπορούν να βάλουν στο στόμα του οποιουδήποτε το οτιδήποτε.
Εν τω μεταξύ, η Κίνα βάζει στόχο να ηγηθεί στην ΤΝ έως το 2030 και πληθαίνουν οι συζητήσεις για την ασφάλεια των συστημάτων και την ηθική της ΤΝ. Πολλοί ανησυχούν για την προοπτική μιας υπερνοημοσύνης ή, αλλιώς, μιας τεχνητής γενικής νοημοσύνης. Ο Τζοφ Χίντον, με την αναλυτική ευφυΐα και το αντισυμβατικό πνεύμα που τον διακρίνει, διαλύει αυτούς τους φόβους ως πολύ μακροπρόθεσμους. Πιστεύει ότι δεν έχουμε καν λόγο να φτιάξουμε τεχνητή γενική νοημοσύνη. Οταν θέλεις να σηκώσεις λεφτά, απλώς πας σ’ ένα ΑΤΜ. «Δεν καταλαβαίνω γιατί ο ρομποτικός σου χειρουργός πρέπει να ξέρει πράγματα και για το μπέιζμπολ», λέει.
«Η τεχνητή νοημοσύνη πρέπει να ευθυγραμμίζεται με τις θεμελιώδεις αξίες μας»
Ο εκτελεστικός διευθυντής του Leverhulme Centre for the Future of Intelligence στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ μιλάει για τα απρόβλεπτα αποτελέσματα της τεχνητής νοημοσύνης και απορρίπτει τη θεώρηση «μιας κούρσας εξοπλισμών» γύρω από τις νέες τεχνολογίες
Ηκύρια πρόκληση της τεχνητής νοημοσύνης είναι ότι τα αποτελέσματά της είναι τόσο απρόβλεπτα, δηλώνει στη συνέντευξη που παραχώρησε στο «Βήμα» ο Στίβεν Κέιβ, εκτελεστικός διευθυντής του Leverhulme Centre for the Future of Intelligence στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, ο οποίος ήταν ένας εκ των πλέον προβεβλημένων συμμετεχόντων και ομιλητών στο εφετινό «Nostos Conference» που διοργάνωσε στις 26 και 27 Αυγούστου το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος με θέμα «Ανθρωπότητα και τεχνητή νοημοσύνη». Ο κ. Κέιβ τονίζει ότι σημείο-«κλειδί» είναι οι μεταβολές που θα φέρει η τεχνητή νοημοσύνη να ευθυγραμμίζονται με τις θεμελιώδεις αξίες των κοινωνιών μας, ενώ απορρίπτει τη θεώρηση «μιας κούρσας εξοπλισμών» γύρω από τις νέες τεχνολογίες, όπως αυτή εκδηλώνεται κυρίως μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας.
Αντιλαμβάνομαι ότι ίσως η ερώτησή μου ακουστεί απλοϊκή, αλλά αν κάποιος σας ζητούσε να ξεχωρίζατε τη βασική πρόκληση που θέτει η τεχνητή νοημοσύνη, ποια θα επιλέγατε;
«Η κύρια πρόκληση της τεχνητής νοημοσύνης είναι ότι τα αποτελέσματά της είναι τόσο απρόβλεπτα. Θα επηρεάσει τόσο πολλούς τομείς στις ζωές μας – αλλά σε ποιους από αυτούς θα πυροδοτήσει κομβικές εξελίξεις, σε ποιους θα μεταβάλει τα πράγματα πέρα από το σημείο που μπορούμε σήμερα να φανταστούμε; Είναι πολύ δύσκολο να δούμε εκ των προτέρων τέτοιες μεταβολές. Οταν ο καπνός από τις πρώτες μηχανές που λειτουργούσαν με κάρβουνο χάθηκε στην απεραντοσύνη του ουρανού, κανείς δεν θα μπορούσε να είχε μαντέψει ότι η καύση ορυκτών καυσίμων θα άλλαζε μια μέρα το κλίμα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Ποιος θα μπορούσε να είχε προβλέψει τον ρόλο που οι σιδηρόδρομοι θα διαδραμάτιζαν στην επέκταση της αποικιοκρατικής ισχύος ή τον ρόλο του ραδιοφώνου στη διασπορά του φασισμού; Οπως και με άλλες τεχνολογίες μετασχηματισμού, η αληθινή πρόκληση της τεχνητής νοημοσύνης είναι να εντοπίσουμε όλους τους πιθανούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να μετατοπίσει τα θεμέλια της κοινωνίας μας και να προσπαθήσουμε να διασφαλίσουμε ότι αυτές οι μετατοπίσεις θα ευθυγραμμίζονται με τις θεμελιώδεις αξίες μας».
Πώς η τεχνητή νοημοσύνη μεταβάλλει την καθημερινή μας ζωή, τόσο την προσωπική όσο και την εργασιακή καθημερινότητά μας; Διακρίνετε κάποια συσχέτιση μεταξύ τεχνητής νοημοσύνης και της πανδημίας COVID-19 και πώς θα μπορούσαν να μεταβληθούν οι ζωές μας στο μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο μέλλον;
«Ενας από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους η τεχνητή νοημοσύνη θα αλλάξει την καθημερινή μας ζωή είναι η προσφορά προσωποποιημένων υπηρεσιών. Το βλέπουμε ήδη αυτό σε σχέση με εφαρμογές (apps) και με ιστοσελίδες που προτείνουν βιβλία για να διαβάσουμε και ταινίες για να παρακολουθήσουμε. Αυτό πλέον επεκτείνεται σε τομείς όπως η υγεία και η εκπαίδευση. Αυτό θα φέρει θαυμάσια οφέλη, όπως μάθηση παγκοσμίου επιπέδου ή ιατρικές διαγνώσεις κατευθείαν στους φορητούς υπολογιστές μας. Καθώς όμως η COVID-19 έχει ως αποτέλεσμα όλο και περισσότεροι άνθρωποι να μένουν στο σπίτι, φέρνει μαζί της και έναν κίνδυνο. Μας κάνει να αγωνιούμε να συναντήσουμε άλλους ανθρώπους και η τεχνητή νοημοσύνη σημαίνει ότι θα έχουμε λιγότερη ανάγκη να το κάνουμε. Συγγραφείς όπως ο Ε.Μ. Φόρστερ στο «Machine Stops» και ο Ισαάκ Ασίμοφ στο «The Naked Sun» έχουν ήδη περιγράψει έναν κόσμο υλικής άνεσης αλλά κοινωνικής απομόνωσης».
Θα μπορούσαν να τεθούν κανόνες για την εξέλιξη και ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης; Πώς θα έμοιαζαν και σε ποιους τομείς θα μπορούσαν να εφαρμοστούν;
«Μπορούμε να αναπτύξουμε κανόνες. Η Ευρωπαϊκή Ενωση δείχνει τον δρόμο σε αυτόν τον τομέα. Η Επιτροπή δημοσίευσε πρόσφατα ένα προσχέδιο κανονισμού για την τεχνητή νοημοσύνη που θα είναι το πρώτο στο είδος του στον κόσμο. Αυτή η νομοθετική πρωτοβουλία προτείνει την πλήρη απαγόρευση ορισμένων χρήσεων της τεχνητής νοημοσύνης, καθώς παραβιάζουν θεμελιώδη δικαιώματα. Αυτό περιλαμβάνει, π.χ., υποσυνείδητες τεχνικές καθοδήγησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σε ένα ευρύ φάσμα άλλων τομέων, συμπεριλαμβανομένων της εκπαίδευσης, των ανθρώπινων πόρων και της επιβολής του νόμου, η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης θα έπρεπε να θεωρηθεί «υψηλού κινδύνου» και να υποβληθεί σε εκτίμηση και παρακολούθηση. Αυτή είναι μια εξαιρετική αρχή, αλλά υπάρχουν ακόμη πολλά που δεν καταλαβαίνουμε για το πώς αυτές οι τεχνολογίες θα επιδράσουν στα θεμελιώδη δικαιώματα και αξίες. Τούτο θα καταστήσει την εκτίμηση και την παρακολούθηση δύσκολες».
Οι κανόνες επί της τεχνητής νοημοσύνης ταυτίζονται με αυτό που ονομάζεται «Ηθική της τεχνητής νοημοσύνης (Ethics of Artificial Intelligence)»; Αν όχι, ποιες είναι οι διαφορές; Πόσο εύκολο είναι να υπάρξει μια ηθική σε μια τόσο ραγδαία αναπτυσσόμενη τεχνολογία;
«Η ηθική της τεχνητής νοημοσύνης είναι ένας ευρύς όρος, ο οποίος σημαίνει τον συλλογισμό για τον τρόπο με τον οποίο εμείς ως κοινωνία μπορούμε να αναπτύξουμε τέτοια συστήματα με σεβασμό στις αξίες μας. Νομοθετικές πρωτοβουλίες όπως αυτή της ΕΕ αντανακλούν μέρος αυτού – μια προσπάθεια να καταστήσουμε ένα σημαντικό κομμάτι της ηθικής μας εφαρμοστέο. Θα χρειαστεί να συνεχίσουμε να σκεπτόμαστε για την ηθική της τεχνητής νοημοσύνης, ακόμη και αν περάσει ένας νόμος, για διάφορους λόγους: πρώτον, πρέπει να κατανοήσουμε πότε ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης απειλεί τα δικαιώματά μας. Πρόκειται για περίπλοκο ηθικό ερώτημα. Δεύτερον, ένα νομικό πλαίσιο σημαίνει ότι αυτοί που αναπτύσσουν τεχνολογίες ήσσονος κινδύνου υιοθετούν κανόνες συμπεριφοράς, δηλαδή άτυπους κανόνες για «ηθική» χρήση των συστημάτων τους. Τρίτον, οι νόμοι δεν είναι πάντα ορθοί – πρέπει να υπόκεινται σε αναθεώρηση, όπως και η ηθική μας».
Βλέπετε σύνδεση μεταξύ τεχνητής νοημοσύνης, μέσων κοινωνικής δικτύωσης και δημοκρατίας; Είναι αυτή η σύνδεση απειλητική για τις δημοκρατίες μας, πιθανόν μέσω της διασποράς ακραίας ρητορικής και παραπληροφόρησης;
«Οντως, η τεχνητή νοημοσύνη απειλεί να αυξήσει τους κινδύνους από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Καθιστά ευκολότερο για εταιρείες και πολιτικές ομάδες να βρουν ποιος είναι περισσότερο επιρρεπής στα μηνύματά τους και κατόπιν να στοχεύσουν αυτά τα μηνύματα ώστε να είναι αποτελεσματικότερα. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία των επονομαζόμενων «deep fakes», στα οποία κάποιος φαίνεται ότι λέει ή κάνει κάτι που στην πραγματικότητα δεν έχει συμβεί. Φυσικά, η προπαγάνδα υπήρχε πάντοτε ανάμεσά μας. Αλλά αυτές οι τεχνολογίες την προσαρμόζουν εντυπωσιακά και είναι δύσκολο να εντοπιστεί. Αυτό θα μπορούσε πραγματικά να αποτελέσει απειλή για τη δημοκρατία».
Πώς θα μετασχηματίσει η τεχνητή νοημοσύνη τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό; Φαίνεται να υπάρχουν δύο παράμετροι, αν μπορώ να το θέσω έτσι, μία εσωτερική και μία εξωτερική. Η πρώτη αφορά το πιθανό τέλος της ιδιωτικότητας λόγω της τεχνητής νοημοσύνης. Η δεύτερη αφορά έναν νέο τύπο κούρσας εξοπλισμών. Ποια είναι η άποψή σας;
«Θα ήθελα να εστιάσω στο δεύτερο σημείο, στην κούρσα εξοπλισμών. Διεξάγεται μεγάλη συζήτηση για την κούρσα ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης – μεγάλο μέρος αυτής προέρχεται από τις ΗΠΑ, όπου υπάρχει αγωνία για τον ανταγωνισμό με την Κίνα. Αυτή η ρητορική όμως είναι επικίνδυνη: η πεποίθηση ότι υπάρχει μια κούρσα που πρέπει να κερδίσουμε με κάθε κόστος υποβαθμίζει την ιδέα ότι θα έπρεπε να αναπτύξουμε αυτή την τεχνολογία αργά, προσεκτικά και υπεύθυνα. Στην πραγματικότητα, η ιδέα της κούρσας είναι άνευ νοήματος: δεν υπάρχει δρόμος να ακολουθήσουμε, ούτε γραμμή τερματισμού. Ολες οι κοινωνίες θα πρέπει να δοκιμάσουν να υιοθετήσουν την τεχνητή νοημοσύνη ώστε να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε αληθινές προκλήσεις, όπως η COVID-19 και η κλιματική αλλαγή, σε ένα πνεύμα διεθνούς συνεργασίας».
Ανδρέας Δρακόπουλος: Ανθρωπότητα και τεχνητή νοημοσύνη
COVID-19. Η πρώτη πραγματικά παγκόσμια υγειονομική κρίση από κάθε άποψη στην ιστορία της ανθρωπότητας, με πάνω από 212 εκατ. κρούσματα, περίπου 4,5 εκατ. θανάτους, σαν να βρισκόμαστε στο πεδίο της μάχης. Πραγματικά πρόκειται για έναν αληθινό πόλεμο…
Την ίδια στιγμή, πλην του εμβολίου, οι δύο βασικές γραμμές άμυνας είναι η κοινωνική αποστασιοποίηση και η χρήση μάσκας, δύο μέτρα που από τη φύση τους δεν είναι και πολύ ανθρώπινα.
Η COVID-19 αποκάλυψε πολλές προϋπάρχουσες αδυναμίες σε όλον τον κόσμο: την έλλειψη ηγεσίας και σωστού συντονισμού σε πολλά επίπεδα, τις σοβαρές και σημαντικές κοινωνικοοικονομικές αδικίες επίσης σε πολλά επίπεδα, την –κάποιες φορές δικαιολογημένη– έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς παγκοσμίως. Με πολλούς τρόπους ξεγύμνωσε πολλά προβλήματα της ίδιας μας της ανθρώπινης φύσης, όπως την ξέρουμε, όπως τη ζούμε.
Ενα άλλο ζήτημα που βγήκε στο προσκήνιο είναι αυτό της ψυχικής υγείας: ένα θέμα το οποίο οι περισσότεροι αδυνατούσαν ή και δεν ήταν πρόθυμοι να συζητήσουν καν και πλέον όλοι αντιλαμβανόμαστε ότι όπως μιλάμε και φροντίζουμε το σώμα μας, θα πρέπει να κάνουμε το ίδιο και για την ψυχική μας υγεία. Πρόκειται να αποτελέσει ένα σημαντικό κεφάλαιο που θα πρέπει να μας απασχολήσει τα επόμενα χρόνια, ένα θέμα ζωτικής σημασίας.
Βάλλεται η ίδια η ανθρώπινη φύση μας και αυτό είναι πιο σημαντικό από τις συνέπειες της ίδιας της COVID-19.
Να ’μαστε λοιπόν, συζητάμε με ειδικούς από όλο τον κόσμο για την Ανθρωπότητα και την Τεχνητή Νοημοσύνη: υπάρχει λόγος γι’ αυτό ή τουλάχιστον θα έπρεπε να υπάρχει λόγος, γιατί το θέμα είναι «Ανθρωπότητα ΚΑΙ Τεχνητή Νοημοσύνη» και όχι «Ανθρωπότητα εναντίον Τεχνητής Νοημοσύνης» και κυρίως γιατί μπαίνει πρώτη η Ανθρωπότητα…
Σε ένα βαθμό φταίμε εμείς, οι ίδιοι οι άνθρωποι, που έχουμε θέσει εν αμφιβόλω/ εμπορευματοποιήσει την ίδια μας την ανθρώπινη φύση. Η ανθρωπιά μας έχει αποδυναμωθεί και έχει γίνει ευάλωτη· αυτό το είδαμε όλοι ξεκάθαρα κατά τη διάρκεια της συνεχιζόμενης πανδημίας COVID-19. Πλέον αποκαλυφθήκαμε, αλλά ταυτόχρονα μας δόθηκε άλλη μία ευκαιρία να ανασυνταχθούμε συνολικά (πραγματικά, πόσα «καμπανάκια» ακόμα χρειαζόμαστε;) ώστε όχι μόνο να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι στην επόμενη πανδημία, αλλά και να αντιμετωπίσουμε την ξεκάθαρη ανατολή της νέας εποχής της «ψηφιοποίησης» και το τέλος εποχής της «βιομηχανοποίησης» όπως την ξέραμε, με τις πολλές εξελιγμένες εκδοχές της τους τελευταίους δύο αιώνες και κάτι. Να αντιμετωπίσουμε την, κάποιες φορές, επιθετική είσοδο –κάποιοι μπορεί να την πουν και εισβολή– της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης στην καθημερινή, και όχι μόνο, ανθρώπινη ζωή μας…
Αυτές τις μέρες έχουμε πολλούς ειδικούς κοντά μας, οι οποίοι θα προσφέρουν αναλύσεις και επιχειρήματα και θα μας βοηθήσουν να σκεφτούμε, να επεξεργαστούμε και να κατανοήσουμε τα ζητήματα που πηγάζουν από το δίπολο Ανθρωπότητα και Τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης και που περικλείουν γενικώς πολλές ευκαιρίες και προκλήσεις. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να μας βοηθήσει, όλους μας, να ζήσουμε μια καλύτερη ζωή, αλλά εγκυμονεί πολλές προκλήσεις, και ο τρόπος με τον οποίο θα τις αντιμετωπίσουμε θα καθορίσει αν η ανθρωπότητα, η δική μας ανθρωπότητα, θα μπορεί ακόμα να έχει δικαίωμα λόγου στον κόσμο του αύριο, στον δικό μας κόσμο!
Μέχρι πριν από μερικά χρόνια δίναμε ακόμα μεγάλη έμφαση στο IQ, αλλά θεωρώ πως η ίδια η αξία του IQ έχει εμπορευματοποιηθεί και εξασθενήσει… Μπορεί κανείς να αναζητήσει στο Διαδίκτυο σχεδόν οτιδήποτε θέλει ή χρειάζεται να μάθει… Θα πρέπει πλέον να δίνεται έμφαση σε κάτι που φαίνεται να θεωρούμε δεδομένο και εμείς οι ίδιοι δεν φαίνεται να το εκτιμούμε καθόλου. Μιλάω για μια επιστροφή στις βασικές αρχές, στην ανθρώπινη/συναισθηματική νοημοσύνη μας, το λεγόμενο EQ, ένα βασικό στοιχείο της ανθρώπινης υπόστασής μας και ίσως το ισχυρότερο ατού μας σε αυτό που θα έπρεπε να είναι η συλλογική ανθρώπινη προσέγγισή μας για να αντιμετωπίσουμε την επέλαση της τεχνητής νοημοσύνης, που θα μας βοηθήσει να αγκαλιάσουμε και να αλληλεπιδράσουμε με αυτήν, έτσι ώστε με όλη μας τη δύναμη να βοηθήσουμε την ανθρωπότητα να διαμορφώσει την τεχνητή νοημοσύνη με σκοπό την αρμονική συνύπαρξή μας και, γιατί όχι, ώστε η τεχνητή νοημοσύνη να τίθεται στην υπηρεσία της ανθρωπότητας αντί απλώς… να μας αντικαθιστά. Ουσιαστικά θα πρέπει να μπορούμε να επιλέξουμε πώς θα ζήσουμε σε αυτόν τον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο. Και όπως είπε ο Κρίστοφερ Χίτσενς το 2003 στο τέλος του προλόγου του στην επανέκδοση του «Θαυμαστού Καινούργιου Κόσμου» του Αλντους Χάξλεϊ, «… δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγουμε από το άγχος και την πάλη», μπορούμε όμως ακόμα να αγωνιζόμαστε μαζί για ένα καλύτερο αύριο, για όλη την ανθρωπότητα και να βοηθήσουμε ο ένας τον άλλο να παραμείνουμε άνθρωποι! Πρέπει όλοι να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να βοηθήσουμε στη βελτίωση της εκπαίδευσης, της υγειονομικής περίθαλψης, της δικαιοσύνης, της ευπρέπειας… ώστε να δώσουμε πάλι ελπίδα σε κάθε ανθρώπινη ψυχή σε αυτόν τον κόσμο.
* Ο κ. Ανδρέας Δρακόπουλος είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
Απόσπασμα από την εισαγωγική ομιλία του στο συνέδριο του SNF Nostos με θέμα Ανθρωπότητα και Τεχνητή Νοημοσύνη.
Η αίγλη του Διαστήματος δίχασε τη Γη
Για τα διαστημικά ταξίδια των δισεκατομμυριούχων έχουν διατυπωθεί πολλά ακανθώδη. Οτι οι Ρίτσαρντ Μπράνσον, Τζεφ Μπέζος, Ελον Μάσκ, οι «βαρώνοι του Διαστήματος», όπως τους αποκαλούν, σκορπούν τα σκανδαλωδώς υπο-φορολογημένα κέρδη τους από άλλες βιομηχανίες σε εξωγήινες επιχειρήσεις και διαστημικό τουρισμό αντί να τα διαθέσουν για την άμβλυνση των οξύτατων κοινωνικών προβλημάτων, τη μείωση των 41 εκατ. ανθρώπων που θα πεθάνουν φέτος από την πείνα, τη βελτίωση των συνθηκών ζωής στον πληττόμενο από την κλιματική αλλαγή πλανήτη. Απορρίπτουν, λένε, στο ηλιακό μας σύστημα τεχνολογικά σκουπίδια αντί να δώσουν λίγο περισσότερη προσοχή σε ό,τι συμβαίνει εδώ κάτω στη Γη.
Η εκτόξευσή τους έως τη Γραμμή Κάρμαν, κρούουν, δεν χρησίμευσε σε κάτι, δεν διεύρυνε τις γνώσεις μας για αρχές που κυβερνούν το σύμπαν, δεν αποτύπωσε ένα άλλο βλέμμα πάνω στον διαιρεμένο κόσμο μας – όταν παρατηρούμε τη Γη από το Διάστημα, έλεγε ο Στίβεν Χόκινγκ, αντιλαμβανόμαστε την ενότητα, όχι τους διαχωρισμούς: ένα και μόνο ανθρώπινο είδος σε έναν και μόνο πλανήτη.
Επιδίδονται, θεωρούν, σε έναν διαστημικό αγώνα, «ουρά» της αλλοτινής κούρσας του Διαστήματος μεταξύ των υπερδυνάμεων, άσχετο με το κοινό καλό. Ο Μπράνσον δηλώνει πως εγκαινιάζει τις μετακινήσεις στο Διάστημα (όμως, για λίγους, 400 ταξίδια ετησίως με εισιτήριο 250.000 δολάρια). Ο Μπέζος πως προετοιμάζει τις υποδομές για ασφαλή έξοδο του είδους σε τροχιά γύρω από τη Γη. Ο περισσότερο αποστασιοποιημένος Μασκ ονειρεύεται τη δημιουργία αποικίας στον Αρη. Ομως στην πραγματικότητα, ισχυρίζονται όσοι δεν βλέπουν κάτι συναρπαστικό στην επέκταση του ζωτικού χώρου της ανθρωπότητας, φροντίζουν μόνο για τη διαφυγή των εχόντων από την προβληματική Γη – πόσους από τα 7 δισ. του πλανήτη αφορά η προσφυγιά στο Διάστημα; Τους κατηγορούν ότι το άλμα τους είναι ένα άλμα στη ρύπανση της ανώτερης ατμόσφαιρας (η εκτόξευση πυραύλου εγκλωβίζει εκεί έως και 300 τόνους CO2). Οι ρύποι όμως από τις 114 τροχιακές εκκινήσεις του 2020, λέει η NASA, αντιστοιχούν σε εκείνους που παράγει σε μία μόνον ημέρα η αεροπορική βιομηχανία (πλέον των 100.000 πτήσεων). Ενώ μελετώνται καθαρά διαστημικά καύσιμα.
Οι ιδιώτες, υποθέτουν αρκετοί, δεν θα καταφέρουν πολλά «εκεί έξω»· μόνον οι κυβερνήσεις μπορούν να διαχειριστούν το κόστος και τους κινδύνους του Διαστήματος. Ομως οι SpaceX, Blue Origin και Virgin Galactic των τριών έχουν διδαχθεί πολλά από συνεργασίες τους με τη NASA, τον αμερικανικό στρατό, παλιές αεροδιαστημικές εταιρείες (Boeing, Northrop Grumman, United Launch Alliance) και έχουν κατασκευάσει, κυρίως η SpaceX, που ανεφοδιάζει τον διεθνή διαστημικό σταθμό, από τους πιο ισχυρούς πυραύλους, τα πιο προηγμένα οχήματα εκτόξευσης. Ο ιδιωτικός τομέας μπορεί να μεταφέρει δορυφόρους, άτομα ή φορτία στο Διάστημα φθηνότερα από άλλοτε. Η εμπορευματοποίηση των μακρινών αιθέρων, εκτιμούν οι επαΐοντες, θα μειώσει το κόστος εκτόξευσης (δορυφόρων, τηλεσκοπίων κ.λπ.) επιταχύνοντας την ψηλάφηση μερικών κόκκων από την απεραντοσύνη του σύμπαντος με τα 100 δισεκατομμύρια γαλαξίες και τα τρισεκατομμύρια αστέρια τους.
Δεν συμφωνούν όλοι. Η συνεχής ανάπτυξη, λένε, είναι που κάνει τον πλανήτη μας να μοιάζει τόσο μικρός και τόσο επιτακτική την ανάγκη αυτή να επεκταθεί στο Διάστημα. Η λαχτάρα της εξερεύνησης του διάστικτου με αστέρια ουρανού, ωστόσο, δεν σχετίζεται τόσο με την οικονομική ανάπτυξη όσο με τον ανθρώπινο πόθο της συναρπαστικής βουτιάς στο άγνωστο, της απόδρασης από την ανία του εξηγημένου.
Είτε είναι άγγελος που απώλεσε τα φτερά του είτε πίθηκος που απώλεσε το τρίχωμά του, ο άνθρωπος κατάφερε να αναδυθεί από το πλήθος των δημιουργημάτων χάρη στην επινοητικότητά του. Η πρόθεσή του, από την έξοδό του από τη γήινη ατμόσφαιρα, πριν από 64 χρόνια, με το πρώτο κατασκεύασμα που μπήκε σε τροχιά (Σπούτνικ 1, 1957), τον πρώτο άνθρωπο στο διάστημα (Γιούρι Γκαγκάριν, 1961), τα πρώτα βήματα των Αρμστρονγκ και Ολντριν στο φεγγάρι (1969) έως τις σημερινές επανδρωμένες και μη αποστολές, παραμένει η ίδια: να αποκαλύψει τα μυστήρια του σύμπαντος, να εισδύσει στο φως των διαδοχικών θαυμάτων του.
Η μεταπήδηση κάπου αλλού «εκεί πάνω» διακτινίζει τον νου στο αστρικό μέλλον του είδους, αλλά μαζί ίσως και να αφυπνίζει, να ενισχύει την πίστη σε αυτό που κατέχουμε, έναν μοναδικό ανθρώπινο βιότοπο όπου μπορούμε να αναπνεύσουμε και να κινηθούμε χωρίς βοηθήματα. Ναι, θα μπορούσαμε να αγκαλιάσουμε το Διάστημα χωρίς να μειώσουμε –αντιθέτως– το ενδιαφέρον για τον θαυμαστό μας οίκο.
Μοναξιά και κατάθλιψη στα παιδιά λόγω smartphones
Η πανδημία προσφέρει την ιστορική ευκαιρία να ξαναδώσουμε στους μικρούς τη χαμένη τους κοινωνικοποίηση
Καθώς οι μαθητές θα επιστρέψουν στα θρανία τις επόμενες εβδομάδες, η προσοχή θα στραφεί στην κατάσταση της ψυχικής υγείας τους. Πολλά προβλήματα θα αποδοθούν στην πανδημία, αλλά στην πραγματικότητα πρέπει να κοιτάξουμε πίσω, στο 2012, για να εντοπίσουμε τη ρίζα τους. Εννέα χρόνια πριν από σήμερα, τα ποσοστά εφηβικής κατάθλιψης, μοναξιάς, αυτοτραυματισμού και αυτοκτονίας άρχισαν να αυξάνονται κατακόρυφα. Μέχρι το 2019, λίγο πριν από την πανδημία, τα ποσοστά κατάθλιψης στους εφήβους σχεδόν διπλασιάστηκαν.
Οταν αρχίσαμε να βλέπουμε αυτές τις τάσεις στη δουλειά μας, ως ψυχολόγοι που μελετούσαμε την Gen Z (όσους γεννήθηκαν από το 1996 και μετά), μπερδευτήκαμε. Η αμερικανική οικονομία βελτιωνόταν σταθερά, οπότε δεν έφταιγαν τα οικονομικά προβλήματα της ύφεσης του 2008. Ηταν δύσκολο να σκεφθούμε οποιοδήποτε γεγονός από τις αρχές της δεκαετίας του 2010 που συνεχίστηκε μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια. Τελικά και οι δύο υποψιαστήκαμε τους ίδιους ενόχους: τα έξυπνα κινητά και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η Τζιν ανακάλυψε ότι το 2012 ήταν η πρώτη χρονιά που η πλειονότητα των Αμερικανών είχε έξυπνο κινητό και έως το 2015 τα δύο τρίτα των εφήβων το χρησιμοποιούσε. Αυτή ήταν επίσης η περίοδος που η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης γινόταν από όλους πλέον τους εφήβους. Ο Τζόναθαν έμαθε ότι οι μεγάλες πλατφόρμες κοινωνικών μέσων άλλαξαν ριζικά από το 2009 έως το 2012, καθώς έγραφε μια έκθεση με τον τεχνολόγο Τομπίας Ρόουζ-Στόκουελ. Το 2009, το Facebook πρόσθεσε το κουμπί «μου αρέσει», το Twitter πρόσθεσε την αναδημοσίευση και τα επόμενα χρόνια οι ροές των χρηστών έγιναν αλγοριθμικές με βάση κυρίως την ικανότητα μιας ανάρτησης να προκαλεί συναισθήματα. Μέχρι το 2012, οι κύριες πλατφόρμες δημιούργησαν μια οργή που έκανε τη ζωή στο Διαδίκτυο πολύ πιο άσχημη, αγχωτική και πολωμένη. Ορισμένοι ειδικοί λένε ότι τα έξυπνα κινητά και τα κοινωνικά δίκτυα βλάπτουν τους εφήβους, ενώ άλλοι απορρίπτουν αυτές τις ανησυχίες ως ακόμη έναν ηθικό πανικό, που δεν διαφέρει από εκείνους που συνόδευσαν την άφιξη των βιντεοπαιχνιδιών, της τηλεόρασης, ακόμη και των κόμικς. Ενα ισχυρό επιχείρημα των σκεπτικιστών είναι το εξής: το έξυπνο κινητό υιοθετήθηκε σε πολλές χώρες περίπου ταυτόχρονα, οπότε γιατί οι έφηβοι σε άλλες χώρες δεν αντιμετωπίζουν περισσότερα προβλήματα ψυχικής υγείας όπως οι Αμερικανοί;
Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση, επειδή δεν υπάρχει παγκόσμια έρευνα για την ψυχική υγεία των εφήβων με δεδομένα πριν από το 2012 μέχρι και σήμερα. Ωστόσο, το Πρόγραμμα για τη Διεθνή Αξιολόγηση των Μαθητών (PISA) έχει πραγματοποιήσει 15ετείς έρευνες ηλικίας σε δεκάδες χώρες κάθε τρία χρόνια από το 2000. Σε όλες τις χώρες εκτός από δύο, η έρευνα περιελάμβανε έξι ερωτήσεις σχετικά με τη μοναξιά στο σχολείο. Η μοναξιά σίγουρα δεν είναι το ίδιο με την κατάθλιψη, αλλά τα δύο προβλήματα συσχετίζονται. Σε έγγραφο που δημοσιεύσαμε στο The Journal of Adolescence αναφέρουμε ότι σε 36 από τις 37 χώρες η μοναξιά στο σχολείο έχει αυξηθεί από το 2012. Ομαδοποιήσαμε τις χώρες σε τέσσερις γεωγραφικές και πολιτιστικές περιοχές και βρήκαμε το ίδιο μοτίβο σε όλες. Η εφηβική μοναξιά ήταν σχετικά σταθερή μεταξύ 2000 και 2012, με λιγότερο από το 18% να αναφέρει υψηλά επίπεδα μοναξιάς. Αλλά στα έξι χρόνια μετά το 2012 τα ποσοστά αυξήθηκαν δραματικά. Διπλασιάστηκαν περίπου στην Ευρώπη, τη Λατινική Αμερική και τις αγγλόφωνες χώρες και αυξήθηκαν κατά περίπου 50% στην Ανατολική Ασία.
Αυτή η συγχρονισμένη παγκόσμια αύξηση υποδηλώνει μια οικουμενική αιτία και ταιριάζει χρονικά με τη θεωρία μας. Για να την επιβεβαιώσουμε αναζητήσαμε δεδομένα για πολλές παγκόσμιες τάσεις που μπορεί να έχουν αντίκτυπο στην εφηβική μοναξιά, όπως μείωση του μεγέθους της οικογένειας, αλλαγές στο ΑΕΠ, αύξηση της εισοδηματικής ανισότητας, αύξηση της ανεργίας, καθώς και περισσότερη πρόσβαση σε έξυπνα κινητά και περισσότερες ώρες χρήσης του Διαδικτύου. Μόνο η πρόσβαση στα έξυπνα κινητά και η αυξημένη χρήση του Διαδικτύου επηρέασαν τόσο έντονα την εφηβική μοναξιά.
Δεν μπορούμε να γυρίσουμε τον χρόνο πίσω στην εποχή πριν από τα έξυπνα κινητά, ούτε θα το θέλαμε, δεδομένων των αναντίρρητων πλεονεκτημάτων τους. Μπορούμε όμως να κάνουμε κάποια βήματα για να βοηθήσουμε τους εφήβους. Ενα σημαντικό βήμα είναι να απελευθερωθούν τα παιδιά για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα κάθε μέρας από τις συσκευές τους. Τα τηλέφωνα πρέπει να είναι κλειδωμένα κατά τη διάρκεια της σχολικής ημέρας, ώστε οι μαθητές να μπορούν να εξασκήσουν τη χαμένη τέχνη τού να δίνουν πλήρη προσοχή στους ανθρώπους γύρω τους. Ενα άλλο βήμα είναι να καθυστερήσουμε την ηλικία εισόδου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ιδανικά κρατώντας την εντελώς εκτός δημοτικού και γυμνασίου. Ταυτόχρονα, οι πλατφόρμες θα πρέπει τουλάχιστον να θεωρούνται νομικά υπεύθυνες για την επιβολή της ελάχιστης ηλικίας των 13 ετών και να υποχρεούνται να εφαρμόζουν την επαλήθευση ηλικίας και ταυτότητας για όλα τα νέα μέλη. Ακόμα και πριν από τον κορωνοϊό, οι έφηβοι ένιωθαν ολοένα και περισσότερο μόνοι. Επειτα από σχεδόν 18 μήνες lockdown και εκπαίδευσης εξ αποστάσεως, οι μαθητές θα μπορέσουν άραγε να αφήσουν τα τηλέφωνα και να επιστρέψουν στην παραδοσιακή άμεση κοινωνικοποίηση, τουλάχιστον στις σχολικές ώρες; Μας παρουσιάζεται μια ιστορική ευκαιρία για να τους βοηθήσουμε να το κάνουν.
* Ο κ. Jonathan Haidt είναι κοινωνικός ψυχολόγος στο Stern School of Business του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και η κ. Jean M. Twenge είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο.
Άποψη: Η τεχνολογική εγγύτητα σε περιόδους κοινωνικής αποστασιοποίησης
Αναρωτιέται κανείς ευλόγως εάν είναι θέμα επιστημονικής διερεύνησης, φιλοσοφικής διερώτησης ή απλώς λογικής προσέγγισης το πώς ο σύγχρονος άνθρωπος καταλήγει κάπως βεβιασμένα και ανερώτητα να αποδεχθεί την κοινωνική αποστασιοποίηση και φυσική απομάκρυνση, όταν αναζητά εκ φύσεως το ακριβώς αντίθετο, την εγγύτητα και αλληλεπίδραση που επιτάσσει τη φυσική επαφή. Στην τρέχουσα περίοδο κοινωνικής αστάθειας, η εμμένουσα πανδημία έθεσε εκ νέου, με επιτακτικό μάλιστα τρόπο, ερωτήματα που σχετίζονται με το δίπολο εγγύτητας και απόστασης. Πέρα από κάθε φιλοσοφική ή κοινωνιολογική προσέγγιση αυτών των ερωτημάτων, η κοινή λογική προτάσσει μια απλή ερμηνεία: η μετάβαση στην κοινωνική αποστασιοποίηση αντιβαίνει στην ανθρώπινη φύση!
Η αναζήτηση, επομένως, νέων εναλλακτικών μορφών κοινωνικής επαφής έφερε στο προσκήνιο ένα άλλο, διαφορετικό μέσο κοινωνικής συνοχής. Φώτισε την τεχνολογική οπτική της εγγύτητας, πρόβαλε ψηφιακές δραστηριότητες που είχαν αρχίσει προ καιρού να υιοθετούνται ως μέσα κοινωνικής αλληλεπίδρασης και ανέδειξε προβλήματα που είχαν ήδη αρχίσει να αναδύονται στην ψηφιακή εποχή μας. Σύντομα εμφανίστηκε μια μοιραία δυαδική σχέση «τεχνολογικής και κοινωνικής εγγύτητας», η οποία ήρθε ως από μηχανής θεός να καλύψει το έλλειμμα της φυσικής εγγύτητας και να αποκαταστήσει, με τον δικό της τρόπο, την κοινωνική ισορροπία σε ένα περιβάλλον αποσωματοποιημένης επαφής και ψυχικής αποστασιοποίησης. Η δυαδική αυτή σχέση τείνει στις μέρες μας να διαμορφώσει ένα νέο κοινωνικό πλαίσιο, στο οποίο επαναπροσδιορίζονται πολλές από τις επιλογές μας και ο τρόπος θεώρησης του εαυτού μας και της σχέσης μας με τον «άλλο».
Σε μια περίοδο απομόνωσης όπου, επιπροσθέτως, συμπλέκονται το πραγματικό με το φανταστικό, το χωρικά κοντινό με το πραγματικά απόμακρο, ο δισδιάστατος με τον τρισδιάστατο χώρο μέσω μιας ψευδαισθησιακής αναπαράστασης, η βιολογική με την τεχνητή νοημοσύνη, ενέχεται ο κίνδυνος ο άνθρωπος να χάσει τον κοινωνικό προσανατολισμό του, να αποστρέψει το βλέμμα από τον «άλλο» και να μετατραπεί σε ένα διαδικτυακό ον που υπακούει ακρίτως σε ψηφιακές αφηγήσεις. Δεν θα θέλαμε να συμβεί κάτι τέτοιο και μπορούμε να το αποτρέψουμε δημιουργώντας τον ενημερωμένο, τον παιδευμένο άνθρωπο, εκείνον που θέτει την τεχνολογία στην υπηρεσία του και έτσι μπορεί να αμφισβητεί, να διαμορφώνει θέσεις και να τις αναιρεί, αν χρειαστεί, να θέτει τους δικούς του στόχους και να τους επιτυγχάνει.
Στο εύλογο ερώτημα εάν μπορούμε σήμερα, σε μια περίοδο κοινωνικής αποστασιοποίησης και απομόνωσης, να εκπληρώσουμε τους στόχους μας, η απάντηση είναι «ναι»! Χάρη στην ιδιότυπη εγγύτητα που μας παρέχει η τεχνολογία όλα σχεδόν εκτελούνται όπως και πριν· συνεργασίες, συναλλαγές, εκπαίδευση, επικοινωνία. Δυστυχώς όμως, δεν βιώνονται όλα με τον ίδιο τρόπο όπως και πριν. Πράγματι, σήμερα μέσω της τεχνολογικής εγγύτητας επιτυγχάνουμε τον τελικό στόχο μας, φτάνουμε στην Ιθάκη μας, χωρίς όμως την εμπειρία της διαδρομής, χωρίς το ωραίο ταξίδι, που περνάει μέσα από το άγγιγμα, το βλέμμα, την αύρα του «άλλου». Και είναι αυτό «τ’ ωραίο ταξίδι» που πρέπει να διασφαλίσουμε την επόμενη ημέρα και να οδηγεί τις όποιες επιλογές μας.
Η αντίστροφη πορεία προς την κανονικότητα επιτάσσει να διαχειριστούμε με όρους ανθρώπινης ευαισθησίας τον φόβο της κοινωνίας, αυτόν που απομένει ακόμα και μετά μια υπεύθυνη και αποτελεσματική διαχείριση οποιασδήποτε πανδημίας, και να ξανακερδίσουμε γρήγορα την εμπιστοσύνη του «άλλου». Παράλληλα, είναι σκόπιμο να οριοθετήσουμε χρονικά τον ρόλο της τεχνολογικής εγγύτητας και να ορίσουμε ένα νέο τεχνοηθικό πλαίσιο λειτουργίας, θέτοντας οραματικούς στόχους κυρίως σε ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης της νέας γενιάς. Στο πλαίσιο αυτό χρειαζόμαστε μια «ηθική τεχνολογία» που αμβλύνει τις ψηφιακές ανισότητες και αποτρέπει την κοινωνική πλάνη. Σε ένα ευρύτερο δε κοινωνικό περιβάλλον, όπου οι μηχανές γύρω μας δεν έχουν αποκτήσει ακόμη πλήρη πνευματική διαύγεια λόγω αδυναμίας αναγνώρισης αιτιακών σχέσεων, αποτελεί βέλτιστη στρατηγική η θεσμική θωράκιση της κοινωνίας ώστε να αποφευχθεί η μετατροπή της σε μια απέραντη Βαβέλ λογισμικών.
Η αφειδώς προσφερόμενη σήμερα τεχνολογική εγγύτητα, σε συνδυασμό με το απρόσμενο έθος της κοινωνικής αποστασιοποίησης που επέφερε η πανδημία, επαπειλούν την επικράτηση της απόλυτης ατομικότητας! Μια ενδεχόμενη εμμονή μας στην άνευ όρων και ορίων γενίκευση της «εξ αποστάσεως εκπαίδευσης» εν τη απουσία προσώπων, αισθημάτων και οραμάτων, εγκυμονεί τον κίνδυνο να παγιωθεί στη νέα γενιά, ως κάτι φυσιολογικό, η υπάρχουσα κοινωνική αποστασιοποίηση και συνακολούθως, αν όχι πρωτίστως, να δημιουργήσουμε ένα νέο ανθρωπολογικό τύπο μοναχικό, ανταγωνιστικό, βαθιά φοβικό, χωρίς αίσθηση ατομικής ευθύνης, έναν νέο επιστήμονα με πολλές γνώσεις, αλλά χωρίς παιδεία. Σε πείσμα των καιρών, οι εκπαιδευτικοί μας θεσμοί θα αποτρέψουν να συμβεί κάτι τέτοιο. Οπως και οι πανεπιστημιακοί μας δάσκαλοι θα ερμηνεύσουν σωστά τον ρόλο της τεχνολογικής εγγύτητας και θα είναι πρώτοι εκεί την επόμενη ημέρα, στους χώρους έρευνας και εκπαίδευσης, να υποδεχθούν τους φοιτητές τους και να ξεκινήσουν μαζί «τ’ ωραίο ταξίδι»!
* Ο κ. Σταύρος Δ. Νικολόπουλος είναι καθηγητής του Τμήματος Μηχανικών Η/Υ και Πληροφορικής της Πολυτεχνικής Σχολής και αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Υγεία, θρησκεία και πνευματικότητα
Αυτός είναι ο τίτλος ενός προγράμματος του Πανεπιστημίου του Harvard που εδώ και αρκετά χρόνια προσπαθεί με ακαδημαϊκό τρόπο να απαντήσει στο ερώτημα: «Πώς η θρησκεία και η πνευματικότητα σε συνεργασία με τη δημόσια υγεία και την καθημερινή ιατρική μπορούν να ανακουφίσουν την αρρώστια και να προωθήσουν την ανθρώπινη ευζωία».
Παρόμοια προγράμματα για «Ιατρική, πνευματικότητα και θρησκεία» λειτουργούν και σε πολλά άλλα αμερικανικά πανεπιστήμια. Στον πρόλογο του βιβλίου της καθηγήτριας της Ιατρικής του Harvard, Tracy Balboni, που πρόσφατα εκδόθηκε από το Oxford University Press, διαβάζουμε: «Μέσω της κουλτούρας άρνησης του θανάτου, η ιατρική έχει αποκτήσει τρομερή δύναμη που τη διατηρεί με το να κρατάει αποστάσεις από τη θρησκεία και την πνευματικότητα που πολύ συχνά μας θυμίζουν τον θάνατο». Στο βιβλίο προτείνεται ότι «και οι δύο σφαίρες (ιατρική και θεολογία) πρέπει να βρεθούν μαζί μέσα από το φως που έρχεται από την άλλη».
Σε ένα editorial του Lancet με τίτλο «Θρησκεία, πνευματικότητα και ιατρική» μαθαίνουμε ότι στις περισσότερες αμερικανικές ιατρικές σχολές προσφέρονται στους φοιτητές της Ιατρικής μαθήματα «θρησκείας και πνευματικότητας». Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται ότι σε συνέδριο της Αμερικανικής Ακαδημίας οικογενειακών γιατρών, το 99% των ερωτηθέντων «ήταν πεπεισμένοι ότι η θρησκευτικότητα μπορεί να είναι θεραπευτική». Στο άλλο έγκριτο ιατρικό περιοδικό NEJM ο τίτλος σε κύριο άρθρο ήταν: «Πρέπει οι γιατροί να συνταγογραφούν θρησκευτικές δραστηριότητες;». Στο περιεχόμενό του μαθαίνουμε ότι 77% των ασθενών που νοσηλεύονται σε νοσοκομεία θέλουν «οι γιατροί να λαμβάνουν υπ’ όψιν τις πνευματικές τους ανάγκες».
Υπενθυμίζεται ότι ο κύριος ρόλος του γιατρού είναι «να θεραπεύει μερικές φορές, να ανακουφίζει συχνά και πάντα να αναπαύει». Είναι γνωστό ότι για πολλούς ασθενείς η θρησκεία είναι μια παρηγοριά και μια ανάπαυση στις δύσκολες στιγμές τους. Ομως το πόσο ενεργό ρόλο πρέπει να παίξει ο γιατρός στο θέμα αυτό αποτελεί ένα δύσκολο ζήτημα για το οποίο γίνονται όλο και περισσότερες συζητήσεις στην πρόσφατη διεθνή ιατρική βιβλιογραφία.
Οπως αναφέρεται στο περιοδικό της Mayo Clinic με τίτλο «Θρησκευτική ενασχόληση, πνευματικότητα και Ιατρική: επιπτώσεις στην κλινική ιατρική», οι γιατροί όπως παίρνουν το κοινωνικό ιστορικό κάθε ασθενούς πρέπει να γνωρίζουν και το «πνευματικό ιστορικό» του. Αυτό το ιστορικό είναι απαραίτητο τουλάχιστον όταν αντιμετωπίζουμε θέματα ανακουφιστικής ιατρικής σε πάσχοντες από προχωρημένο καρκίνο και άλλες ανίατες ασθένειες.
Η θετική για τον ασθενή σχέση του με τη θρησκεία δεν είναι χρήσιμη μόνο στα «τελευταία» του αλλά και σε άλλες φάσεις της ζωής του. Σε μία από τις πολλές σχετικές δημοσιεύσεις το 85% των ασθενών που ρωτήθηκαν, είχαν μία ή περισσότερες πνευματικές ανάγκες, όπως το 54%, «ψάχνω για μια στενότερη σχέση με τον Θεό», το 47% «θέλω να ζητήσω συγγνώμη», το 27% «αισθάνομαι ότι με εγκατέλειψε ο Θεός». Μόνο 7% των ασθενών δήλωσαν ότι δεν τους ενδιαφέρουν θέματα θρησκείας ή πνευματικότητας.
Σε μια επιστημονικά και στατιστικά πολύ προσεγμένη μελέτη που βασίζεται σε 74.534 γυναίκες της περίφημης «Nurses’ Health Study», το συμπέρασμα είναι εντυπωσιακό: «Οι γυναίκες που εκκλησιάζονται συχνά έχουν στατιστικά σημαντικά χαμηλότερο κίνδυνο θνησιμότητας από καρδιαγγειακά νοσήματα και καρκίνους»! Οι συγγραφείς καταλήγουν ότι «η θρησκεία και η πνευματικότητα πιθανόν να είναι μια υποεκτιμημένη πηγή που οι γιατροί πρέπει να εξερευνήσουν μαζί με τους ασθενείς τους, ανάλογα με την περίπτωση».
Τέλος, σε ένα άλλο άρθρο – άποψη του περιοδικού JAMA, με τίτλο «Υγεία και πνευματικότητα», επισημαίνεται ότι «οι σημερινοί κλινικοί γιατροί παραβλέπουν τη διάσταση της πνευματικότητας όταν αντιμετωπίζουν την υγεία των άλλων ή ακόμα τη δική τους». Στην COVID εποχή η συζήτηση για τον ρόλο της θρησκείας και της πνευματικότητας στην υγεία μας αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
* Ο κ. Δημήτρης Λινός είναι καθηγητής Χειρουργικής στο ΕΚΠΑ, lecturer στο Harvard Medical School.
Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε
Tο να βρίσκεσαι σε άρνηση, το να μην αντιμετωπίζεις την πραγματικότητα αγνοώντας την ή (κυρίως) διαστρέφοντάς την, είναι μια σύγχρονη μάστιγα.
Σε ένα παλαιότερο άρθρο του στον «Guardian», ο κοινωνιολόγος Keith Kahn-Harris έγραφε: «Ολοι θα αρνηθούμε, όλοι θα αποκρύψουμε, τουλάχιστον μερικές φορές. Αναπόσπαστο στοιχείο της συνύπαρξης σε μια κοινωνία με άλλους ανθρώπους είναι το να βρίσκεις τρόπους να εκφράσεις αλλά και να αποκρύψεις τα συναισθήματά σου.
Από την πιο εξελιγμένη διπλωματική γλώσσα έως το πιο εξόφθαλμο ψέμα, οι άνθρωποι βρίσκουν τρόπους να εξαπατήσουν. Οι εξαπατήσεις αυτές δεν είναι απαραιτήτως κακοήθεις. Ως ένα σημείο είναι ζωτικής σημασίας για να καταφέρουν να επιβιώσουν ανάμεσά τους χωρίς προβλήματα και διατηρώντας κάποια αξιοπρέπεια. Οπως ισχυρίζεται ο Richard Sennett: “Κατά την άσκηση της κοινωνικής ευγένειας, σιωπάτε για πράγματα που ξέρετε ξεκάθαρα αλλά για τα οποία δεν πρέπει να μιλήσετε”».
Η άρνηση σε ψυχολογικό/ψυχιατρικό επίπεδο είναι κατά βάση μια υποσυνείδητη διαδικασία. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου κάποιος αποφασίζει εκούσια να «είναι σε άρνηση», να μην επιθυμεί ή να μην είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τα πραγματικά γεγονότα. Προσωπικά, έχοντας ζήσει μια πολύ άγρια δεκαετία αλκοολισμού, πέρασα το μεγαλύτερο διάστημά της σε άρνηση. Δεν παραδεχόμουν το πρόβλημά μου, ενώ αυτό ήταν μπροστά μου ολοφάνερο. Ευτυχώς, κάποια στιγμή κατάφερα και το ομολόγησα στον εαυτό μου, αλλιώς δεν θα γράφονταν αυτές οι γραμμές.
Η άρνηση είναι ένας μηχανισμός αντιμετώπισης που μας προσφέρει χρόνο να προσαρμοστούμε σε καταθλιπτικές καταστάσεις – αλλά η παραμονή σε άρνηση μπορεί να επηρεάσει τη θεραπεία ή την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε προκλήσεις. Κάποια στιγμή θα πρέπει να έρθεις σε επαφή με το τραύμα. «Δεν μπορείς να γλιτώσεις από τον εαυτό σου πηγαίνοντας από μέρος σε μέρος» γράφει ο Ερνεστ Χεμινγκγουέι στο «Κι ο ήλιος ανατέλλει».
Μέχρι εδώ έχει καλώς. Υπάρχει όμως ένα κοινωνικό φαινόμενο που έχει αποκτήσει μεγάλες διαστάσεις τα τελευταία χρόνια. Ο αρνητισμός είναι μια επέκταση, μια εντατικοποίηση, μια συλλογικοποίηση της άρνησης. Κατά βάση, είναι μια μέθοδος ανάμεσα σε όσες οι άνθρωποι έχουν αναπτύξει να χρησιμοποιούν τη γλώσσα για να εξαπατήσουν τους άλλους και τους εαυτούς τους. Η άρνηση μπορεί να είναι απλή. Π.χ. αρνούμαι να αποδεχθώ ότι κάποιος άλλος λέει την αλήθεια. Μπορεί ωστόσο να είναι τόσο περιπεπλεγμένη όσο οι πολύπλοκοι τρόποι τους οποίους σκαρφιζόμαστε για να αποφεύγουμε να αναγνωρίζουμε τις εν τω βάθει αδυναμίες μας αλλά και τις μυστικές επιθυμίες μας.
Για την κοινωνία όμως το να βρίσκεσαι σε άρνηση, το να μην αντιμετωπίζεις την πραγματικότητα αγνοώντας την ή (κυρίως) διαστρέφοντάς την, είναι μια σύγχρονη μάστιγα.
Τα τελευταία χρόνια ο όρος «αρνητής» χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την τάση μιας μερίδας της κοινωνίας που καταλήγει σε οριακές αρνήσεις. Υπάρχουν ομάδες ανθρώπων που υποστηρίζουν ότι το Ολοκαύτωμα (και άλλες γενοκτονίες) δεν συνέβη ποτέ – βέβαια οι πρώτοι αρνητές του Ολοκαυτώματος είναι οι ίδιοι οι Ναζί –, ότι η ανθρωπογενής (η προκαλούμενη από τον άνθρωπο) κλιματική αλλαγή είναι ένας μύθος, ότι το AIDS είτε δεν υπήρξε είτε δεν σχετίζεται με τον HIV, ότι η θεωρία της εξέλιξης των ειδών είναι μια επιστημονική αδυναμία και ότι πάμπολλες επιστημονικές κατακτήσεις και ιστορικά γεγονότα είναι λάθος. Σαν τον μύθο της «καθαρής Βέρμαχτ», την άρνηση των εγκλημάτων πολέμου της Ιαπωνίας και την άρνηση των εγκλημάτων του σοβιετικού καθεστώτος. Για να μην προσθέσουμε την άποψη ότι η Γη είναι επίπεδη και ότι τα εμβόλια θα μας μεταλλάξουν σε εξωγήινους. Πρόσφατα, φαρμακοποιός στο Γουισκόνσιν των ΗΠΑ, αρνητής των εμβολίων, καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκιση, αφού παραδέχθηκε ότι κατέστρεψε σκοπίμως εκατοντάδες δόσεις του εμβολίου της Moderna.
Μου έχει τύχει να μπω σε ταξί και να ακούσω περί επίπεδης Γης και άρνησης των εμβολίων, με επιχειρήματα μάλιστα που θα έκαναν τον Κοπέρνικο και τον βρετανό παθολόγο Edward Jenner (τον άνθρωπο που έφτιαξε το πρώτο εμβόλιο στην ιστορία της Ιατρικής, το 1796) να κουνούν το κεφάλι τους.
Το να ανήκεις σε μια oμάδα είναι πάντα ανακουφιστικό. Το να έχεις ένα οπλοστάσιο με έτοιμα (όσο έωλα κι αν ακούγονται) επιχειρήματα σου δίνει μια ασφάλεια. Η συζήτηση με οπαδούς των θεωριών αυτών, όσο επικοινωνιακά καταρτισμένοι κι αν είναι, είναι σχεδόν αδιέξοδη. Ο άλλος δεν ακούει. Επαναλαμβάνει διαρκώς τα προκατασκευασμένα επιχειρήματα. Απέναντι σε κάθε ορθολογιστική, επιστημονικά αποδεδειγμένη άποψη, υπάρχει η έτοιμη παραποίηση. Η μοναδική περίπτωση να μεταστραφεί ένας αρνητής είναι να ζήσει την πλάνη στο πετσί του. Οπως έγινε με αρκετούς αρνητές της COVID-19 (οι οποίοι υποστήριζαν πως είναι απλώς μια γρίπη) οι οποίοι νόσησαν, διασωληνώθηκαν και βγαίνοντας ζωντανοί από την άγρια εμπειρία μεταστράφηκαν.
Η Ιστορία, όπως λένε, γράφεται από τους νικητές. Και η νικήτρια αφήγηση μετά διδάσκεται, εξιδανικευμένα συνήθως, ώστε να συμβάλει στην αίγλη του έθνους. Υπάρχει διαφορά των αρνητών της γενοκτονίας των Αρμενίων με τους αρνητές της γενοκτονίας των Ινδιάνων; Από την εποχή του Κολόμβου μέχρι σήμερα είχαμε περισσότερα από 100 εκατομμύρια θύματα. Η εθνική αφήγηση δεν είναι συνήθως αθώα.
Η θεωρία της επίπεδης Γης είναι ένα από τα πιο εξωφρενικά παραδείγματα. Σύμφωνα με έρευνα του YouGov, ένας στους έξι Αμερικανούς δεν είναι απολύτως σίγουρος πως ο πλανήτης είναι σφαιρικός. Οι Flatliners μάλιστα είναι εξαιρετικά οργανωμένοι, κάνουν συνέδρια και γυρίζουν ντοκιμαντέρ. Οι άνθρωποι αυτοί επίσης πιστεύουν ότι δεν υπάρχει χώρος και βαρύτητα και οι φωτογραφίες των δορυφόρων είναι αποτέλεσμα photoshop. Η Γη είναι ένας κυκλικός δίσκος και για να μην… πέσουμε στο Σύμπαν μάς προστατεύει η Ανταρκτική που είναι ένα παγωμένο φράγμα! Πώς φτάνει κάποιος να υποστηρίζει τέτοια απίθανα πράγματα; «Οταν ανακαλύπτεις ότι η Γη είναι επίπεδη… τότε αποκτάς εξουσία» σημειώνει ένας οπαδός τους στο CNN, «Αυτό το συναίσθημα σε βοηθά να κατανοήσεις καλύτερα στον κόσμο».
«Κι η Γη γυρίζει, κι η Γη γυρίζει» έλεγε ο Κώστας Χατζής σε ένα υπέροχο παλιό του τραγούδι. «Οχι, δεν γυρίζει» θα ήταν η διασκευή ενός Flatliner rapper. Σίγουρα θα υπάρχουν τέτοια χιτ στο μέλλον, εάν δεν υπάρχουν ήδη.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας
Προς τους πολέμιους της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης
Πριν από περίπου είκοσι χρόνια βρισκόμαστε με παρέα σε ένα καλό εστιατόριο της εποχής εκείνης. Οταν ήλθε το γκαρσόνι για να πάρει την παραγγελία μας, κρατούσε μια φορητή ηλεκτρονική συσκευή (δεν υπήρχαν έξυπνα κινητά τότε) και με ηλεκτρονικό στυλό κατέγραφε τις επιλογές μας. Οταν ολοκλήρωσε την παραγγελία και αποσύρθηκε, μία από τις κυρίες της παρέας παραπονέθηκε για τον τρόπο καταγραφής της παραγγελίας μας. Το θεωρούσε απαράδεκτο για ένα τόσο καλό εστιατόριο να χρησιμοποιεί μηχανάκια για την παραγγελιοληψία και όχι το παραδοσιακό μπλοκάκι και στυλό. Δεν ήθελε και πολύ για να ανάψει η συζήτηση. Προσπάθησα να εξηγήσω στην κυρία τα σημαντικά πλεονεκτήματα της ηλεκτρονικής καταγραφής: Αυτόματη και άμεση ενημέρωση της κουζίνας για την ετοιμασία, αυτόματη καταγραφή στο ταμείο για τη χρέωση, ολοκληρωτικός περιορισμός λαθών κατά την αντιγραφή της παραγγελίας και σημαντική οικονομία σε ανθρώπινες δραστηριότητες. Ηταν αδύνατο να πεισθεί. Σήμερα, σχεδόν παντού η παραγγελιοληψία γίνεται με ηλεκτρονικά μέσα.
Είμαι βέβαιος ότι και εσείς θα έχετε συναντήσει ανθρώπους οι οποίοι για όλα τα κακά της ανθρωπότητας έχουν βρει τον ένοχο που είναι η τεχνολογία και η διασπορά της με την παγκοσμιοποίηση. Εχουν πολλά επιχειρήματα και συνήθως είναι πολύ φανατικοί στις απόψεις τους. Ενα από τα εύλογα επιχειρήματά τους αφορά το φαινόμενο ότι σήμερα οι άνθρωποι έχουν πάψει να επικοινωνούν διά ζώσης και ασχολούνται με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ή παίζουν με τα κινητά τους. Η κακή χρήση της τεχνολογίας δεν μπορεί να είναι το κριτήριο για το αν αυτή είναι καλή ή κακή. Η ανακάλυψη της φωτιάς θεωρείται ένα σημαντικό επίτευγμα του ανθρώπου, αλλά η φωτιά έκαψε τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και με φωτιά ο Νέρων κατέστρεψε τη Ρώμη. Ας δούμε πώς η τεχνολογία άλλαξε τη ζωή μας στα τελευταία χρόνια.
Ιατρική. Τον τελευταίο χρόνο βαρεθήκαμε να βλέπουμε θαλάμους νοσοκομείων είτε στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό. Τους θεωρούμε μέρος της καθημερινότητάς μας και έτσι χάνουμε την ουσία. Εχετε προσέξει ότι σε όλες τις μονάδες τα ηλεκτρονικά μηχανήματα δεσπόζουν; Μια σύγκριση με φωτογραφίες από τα νοσοκομεία του 1918, γεμάτα αρρώστους από την Ισπανική γρίπη, είναι αρκετή για να μας κάνει να εκτιμήσουμε τη σημερινή εποχή. Στις παλαιές φωτογραφίες βλέπουμε μόνο κρεβάτια, γιατρούς και νοσοκόμες. Στις σύγχρονες εικόνες κάθε κρεβάτι περικλείεται σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές και άλλα ηλεκτρονικά μηχανήματα. Μπορεί κάποιος να εκτιμήσει τη συνεισφορά της τεχνολογίας στη σωτηρία των αρρώστων; Αν κάθε ζωή θεωρείται ανεκτίμητη, τότε και η προσφορά της τεχνολογίας είναι ανεκτίμητη. Μπορεί κάποιος να εκτιμήσει αυτή την προσφορά στη βελτίωση της υγείας των ανθρώπων; Το σημαντικότερο επίτευγμα αφορά τα εμβόλια. Χάρις στη Βιοτεχνολογία δημιουργήθηκαν εμβόλια σε χρόνο-ρεκόρ, ενώ προηγούμενα εμβόλια ήθελαν πάρα πολλά χρόνια για να δημιουργηθούν και να δοκιμαστούν.
Αφού θίξαμε την Ισπανική γρίπη, αξίζει να δούμε μερικές λεπτομέρειες. Κανένας δεν γνωρίζει πόσοι πέθαναν από τη γρίπη. Ο λόγος είναι πολύ απλός. Βρισκόμαστε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και η λογοκρισία στις εμπόλεμες χώρες έκρυβε τους νεκρούς ώστε να διατηρήσει το ηθικό υψηλό. Μόνο η Ισπανία που δεν μετείχε στον πόλεμο, έδινε τα σωστά στοιχεία, γι’ αυτό και έδωσε το όνομά της στη γρίπη. Εκτιμάται ότι πέθαναν από 17 εκατομμύρια μέχρι 50 εκατομμύρια άνθρωποι. Υπάρχουν ακόμα εκτιμήσεις που ανεβάζουν το πλήθος στα 100 εκατομμύρια. Ποτέ δεν θα μάθουμε.
Η αναφορά στην Ισπανική γρίπη είναι πολύ χρήσιμη, γιατί καταρρίπτει άλλον ένα μύθο: Τον μύθο ότι για την COVID-19 φταίει η Παγκοσμιοποίηση. Τότε, το 1918, η Παγκοσμιοποίηση ήταν άγνωστη λέξη. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τη γρίπη που ξεκίνησε από το Κάνσας των ΗΠΑ να εξαπλωθεί παντού, πριν καν συνειδητοποιήσουν τι τους χτύπησε. Τουλάχιστον, σήμερα με την Παγκοσμιοποίηση γνωρίζουμε αμέσως τι συμβαίνει στην άκρη του κόσμου και μπορούμε να δράσουμε καλύτερα.
Ποιότητα ζωής. Μόνο εμείς οι «παλαιοί» μπορούμε αληθινά να εκτιμήσουμε την τεράστια αλλαγή στην ποιότητα της σύγχρονης ζωής μας. Οι νέοι που δεν έζησαν τις δυσκολίες της εποχής μας, δεν μπορούν να καταλάβουν για το τι συζητάμε. Ενα μικροαστικό νοικοκυριό σήμερα διαθέτει τόσες ευκολίες που μόνο τα πολύ πλούσια σπίτια στο παρελθόν μπορούσαν να αποκτήσουν. Αρχίστε από την παγωνιέρα. Οποιοσδήποτε κάτω των 60 χρόνων δεν θα γνωρίζει τι είναι. Πού να φανταστεί ένα σπίτι χωρίς ψυγείο, όπου κάθε πρωί θα περνούσε από τη γειτονιά ο παγοπώλης για να αγοράσει η νοικοκυρά μία ή ακόμα και μισή κολόνα πάγου, να τη βάλει στην παγωνιέρα για να έχει δροσερό νερό και να διατηρήσει τα τρόφιμα. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για το πλυντήριο ρούχων, το πλυντήριο πιάτων, τον ηλεκτρικό φούρνο και όλες τις συσκευές που σήμερα βρίσκουμε σχεδόν σε όλα τα σπίτια.
Εκεί όμως που έγινε πραγματική επανάσταση είναι στο αυτοκίνητο. Πρόλαβα την Αθήνα χωρίς φανάρια κυκλοφορίας και χωρίς μονόδρομους. Ηταν τόσο λίγα τα αυτοκίνητα που κυκλοφορούσαν, ώστε ούτε φανάρια ούτε μονόδρομοι χρειάζονταν για να ρυθμίζουν την κυκλοφορία. Σήμερα, έχουμε φτάσει στο σημείο να έχουμε τόσο πολλά αυτοκίνητα, αλλά να μην υπάρχουν θέσεις για να παρκάρουν. Διερωτήθηκε κανείς από τους πολέμιους πόσο θα κόστιζε ένα αυτοκίνητο χωρίς τη χρήση των ρομπότ; Θα κόστιζε όσο μια Rolls Royce.
Ανθρώπινος μόχθος. Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι η δουλειά του εργάτη αλλά και του υπαλλήλου έχει διευκολυνθεί σημαντικά χάρις στην τεχνολογία. Εχω φωτογραφίες από τη δεκαετία του ’60 με τους οικοδόμους να κουβαλάνε στον ώμο κουβάδες με τσιμέντο για να τους ανεβάσουν με τα πόδια στους πάνω ορόφους μιας οικοδομής. Σήμερα, γερανοί και άλλα μηχανήματα έχουν διευκολύνει την κατάσταση αυτή. Στη γεωργία δεν υπάρχει σήμερα γεωργός χωρίς τρακτέρ και άλλα μηχανήματα. Στα γραφεία, με τους υπολογιστές πολλές από τις βαρετές επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες έχουν εκλείψει εντελώς. Χάρις στην τεχνολογία, οι ώρες εργασίας έχουν περιοριστεί και είναι βέβαιο ότι θα περιοριστούν ακόμα περισσότερο στο μέλλον, ώστε ο άνθρωπος να έχει περισσότερο ελεύθερο χρόνο.
Μακροζωία και ευζωία. Η συνηθέστερη ευχή μας είναι τα «Χρόνια Πολλά». Σε όλο τον κόσμο το προσδόκιμο της ζωής συνεχώς μεγαλώνει χάρις στην τεχνολογία και στην καλύτερη ζωή που μας εξασφαλίζει. Για το διάστημα 1950-2017 το προσδόκιμο της ζωής σε όλο τον κόσμο αυξήθηκε σημαντικά: Ανδρες από 48,1 σε 70,5 χρόνια και Γυναίκες από 52,9 σε 75,6 χρόνια. Ειδικά εμείς στην Ελλάδα έχουμε ακόμα ψηλότερο: Ανδρες 78,5 και Γυναίκες 83,8. Πέρα από την επιμήκυνση της ζωής και η εξωτερική εμφάνιση έχει σημαντικά βελτιωθεί χάρις στην καλύτερη ζωή που απολαμβάνουμε. Στη δική μου εποχή οι ωραίες γυναίκες και οι ωραίοι άνδρες ήταν μετρημένοι στα δάκτυλα και δακτυλοδειχτούμενοι. Σήμερα, χάρις στην προσωπική φροντίδα και στην καλύτερη ζωή, η εξωτερική εμφάνιση των νέων ανδρών και γυναικών είναι «χάρμα οφθαλμών».
Γνώση. Με το Διαδίκτυο έχουμε πρακτικά όλη τη γνώση της ανθρωπότητας στα «δάκτυλά» μας. Μπορούμε να επισκεφθούμε οποιοδήποτε μουσείο από τον καναπέ μας. Μπορούμε να ακούσουμε την καλύτερη ορχήστρα από την παραλία που βρισκόμαστε. Η τέχνη και η γνώση ήταν προνόμιο μόνο των βασιλιάδων και των πολύ πλουσίων. Χάρις στην τεχνολογία όλα αυτά είναι προσιτά σχεδόν σε όλους τους ανθρώπους. Το κινητό τηλέφωνο άλλαξε τη ζωή στις πλέον απομακρυσμένες περιοχές της γης, δίνοντας άλλες δυνατότητες στους κατοίκους τους.
Συμπέρασμα. Οπως πολύ εύστοχα το διατύπωσε στην καταπληκτική ομιλία του ο Barak Obama, στην επίσκεψή του στην Αθήνα (16 Νοεμβρίου 2016): «…αν κάποιος ήθελε να διαλέξει στα τυφλά μια εποχή για να γεννηθεί, θα διάλεγε τη σημερινή. Γιατί ο κόσμος δεν ήταν ποτέ, συλλογικά, πλουσιότερος, καλύτερα εκπαιδευμένος, υγιέστερος και με λιγότερη βία. Είναι δύσκολο να το φανταστούμε παρακολουθώντας αυτά που βλέπουμε στις ειδήσεις, αλλά είναι αλήθεια. Και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης παγκόσμιας οικονομίας».
* Ο κ. Ανδρέας Δρυμιώτης είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.
Μπορεί ο αλγόριθμος να εκδώσει δικαστική απόφαση;
Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αξιοποιείται –ή μπορεί να αξιοποιηθεί– σε ευρύ φάσμα λειτουργιών του συστήματος δικαιοσύνης: από την ανωνυμοποίηση εγγράφων και την «έξυπνη» αυτοματοποίηση διαδικασιών έως την «προβλεπτική ανάλυση» δικαστικών αποφάσεων ή τη συμμετοχή συστημάτων ΤΝ στη διαδικασία σχηματισμού της δικαστικής κρίσης. Σαφώς, η εκάστοτε χρήση εγείρει διαφορετικής φύσης και έντασης ανησυχίες σε σχέση με την επίδρασή της στα δικαιώματα των ατόμων, αλλά και τη συμβατότητά της με βασικές επιταγές του δικαιικού συστήματος, όπως π.χ. η διασφάλιση της «δίκαιης δίκης». Για παράδειγμα, ένα σύστημα ΤΝ, όπως το λογισμικό COMPAS που χρησιμοποιείται στις ΗΠΑ για την αξιολόγηση του κινδύνου υποτροπής κατηγορουμένων, ενέχει αναμφίβολα περισσότερους κινδύνους για τις ελευθερίες του ατόμου σε σύγκριση με τη χρήση ενός διαλογικού ρομπότ (chatbot) στην ιστοσελίδα ενός δικαστηρίου.
Τα ηθικά και νομικά διλήμματα εντείνονται όσο η συζήτηση για τη χρήση της ΤΝ πλησιάζει στον πυρήνα του συστήματος δικαιοσύνης, τη λήψη δικαστικών αποφάσεων. Η ανησυχία για ένα δυστοπικό μέλλον, στο οποίο η δικαστική εξουσία θα ανατεθεί εξ ολοκλήρου σε συστήματα ΤΝ είναι, χωρίς αμφιβολία, δικαιολογημένη, εάν λάβει κανείς ιδίως υπόψη ένα –εγγενές;– χαρακτηριστικό των συστημάτων ΤΝ: την αδιαφάνεια που θα καθιστούσε ανέφικτο τον ουσιαστικό έλεγχο της διαδικασίας λήψης μιας απόφασης από τον «ηλεκτρονικό δικαστή».
Επιτυγχάνει όμως ένα «ευφυές» σύστημα το ζητούμενο της αντικειμενικής και αμερόληπτης κρίσης; Ενα σύστημα ΤΝ θα εκπαιδευτεί κατ’ αρχήν με βάση δεδομένα, τα οποία προέρχονται από προηγούμενες δικαστικές αποφάσεις που συχνά περιλαμβάνουν –όχι απαραιτήτως εμφανείς– προκαταλήψεις εις βάρος ατόμων ή ομάδων ή και παρωχημένες κοινωνικές αντιλήψεις.. Συνεπώς, φαντάζει ιδιαίτερα δύσκολο ένα σύστημα ΤΝ που βασίζεται σε δεδομένα που είναι ήδη εμποτισμένα με συγκεκριμένες τάσεις, να οδηγεί σε αποφάσεις που δεν θα τις αναπαράγουν. Το πρόβλημα επιτείνει η λεγόμενη «προκατάληψη υπέρ της αυτοματοποίησης» (automation bias), η οποία οδηγεί τους χρήστες ενός συστήματος ΤΝ να εμπιστεύονται υπέρμετρα τα αποτελέσματα ή τις συστάσεις του και να μην αμφισβητούν την «κρίση» του.
Λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα στάθμη της τεχνολογίας, η πλήρης υποκατάσταση του ανθρώπου – δικαστή από ένα σύστημα ΤΝ φαντάζει τεχνολογικά μη εφικτό αλλά και δικαιοπολιτικά μη αποδεκτό ενδεχόμενο, καθώς η πολυπλοκότητα της νομικής σκέψης, αλλά και του ίδιου του πλαισίου των κανόνων και των περιστατικών που καλείται να ερμηνεύσει ένας δικαστής, δεν φαίνεται να μπορεί να αντιμετωπιστεί από τον ηλεκτρονικό ανάλογό του. Αυτό όμως δεν θα πρέπει να ανασχέσει την αξιοποίηση υπαρκτών και πιθανών οφελών από τη χρήση συστημάτων ΤΝ σε επιμέρους στάδια και πτυχές της Δικαιοσύνης. Ακριβέστερα, ο στόχος πρέπει να συνίσταται ακριβώς στη βελτιστοποίηση αυτών των σταδίων, π.χ. μέσω της ενίσχυσης της ευρύτερης και ουσιώδους κατανόησης της νομοθεσίας και των ποικίλων συσχετισμών μεταξύ νομοθετικών κειμένων και δικαστικών αποφάσεων ή ακόμη και της υποστήριξης της δικαιοδοτικής διαδικασίας με χαρακτηριστικά προβλεπτικής ανάλυσης.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιχειρεί να προσεγγίσει ορισμένα από τα ζητήματα αυτά μέσω της πρότασης κανονισμού για την τεχνητή νοημοσύνη. Πρόκειται για την πρώτη προσπάθεια να ρυθμιστεί δεσμευτικά η χρήση συστημάτων ΤΝ, υιοθετώντας μια «προσέγγιση με βάση τον κίνδυνο». Σύμφωνα με την πρόταση της Επιτροπής, τα συστήματα που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της Δικαιοσύνης ανήκουν εξ ορισμού σε επίπεδο «υψηλού κινδύνου», υπαγόμενα σε ένα αυστηρό(;) κανονιστικό πλαίσιο. Με τις θετικές και τις αρνητικές πτυχές της, η επιλογή αυτή αναμένεται να αποτελέσει τη βάση για την οριοθέτηση της σχέσης μεταξύ ΤΝ και Δικαιοσύνης.
Οι προβληματισμοί σχετικά με τη χρήση ΤΝ στη Δικαιοσύνη εδράζονται σε δικαιοπολιτικούς και φιλοσοφικούς στοχασμούς που είναι ανεξάρτητοι και προγενέστεροι του νέου τεχνολογικού κύματος. Η ποιότητα, η ταχύτητα, η αποτελεσματικότητα και η ανεξαρτησία του συστήματος Δικαιοσύνης, η αποφυγή διακρίσεων, η αμεροληψία των δικαστών και η δυνατότητα κατανόησης του σκεπτικού των αποφάσεών τους αποτελούν σημεία προβληματισμού ανεξαρτήτως της χρήσης ΤΝ. Εν προκειμένω, η ΤΝ λειτουργεί ως χρήσιμη βάση για μια συγκριτική προσέγγιση –και συνεπώς αυτοαξιολόγηση– της (ανθρώπινης) δικαστικής κρίσης και των σχετικών διαδικασιών. Εάν η βελτίωση των επιμέρους χαρακτηριστικών του συστήματος ενισχύει τελικώς τη διαδικασία λήψης αποφάσεων (από ανθρώπους – δικαστές), πώς θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι υποβαθμίζει την ποιότητα της Δικαιοσύνης ή θίγει το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη; Χρειάζονται απλώς ιδέες, τόλμη και –προφανώς– εγγυήσεις.
* Η κ. Λίλιαν Μήτρου είναι καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αιγαίου, πρόεδρος του Ινστιτούτου για το Δίκαιο Προστασίας της Ιδιωτικότητας, των Προσωπικών Δεδομένων και την Τεχνολογία.
** Ο κ. Βασίλης Καρκατζούνης, LLM, είναι υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αιγαίου, μέλος της επιστημονικής επιτροπής του υπουργείου Δικαιοσύνης για τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης στο δικαστικό σύστημα.
Η τεχνητή νοημοσύνη στο μικροσκόπιο
Είναι μια νέα θρησκεία ή μια νέα ιδεολογία; – Η δικαιολογημένη πίστη στην επιστήμη των δεδομένων, αλλά και οι κίνδυνοι
Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του «Homo Deus», ο ιστορικός Γιουβάλ Νόα Χαράρι μιλάει εκτενώς για μια νέα θρησκεία, τον «δεδομενισμό» (Dataism). Το νέο αυτό δόγμα δεν έρχεται να προστεθεί στα γνωστά μεταφυσικά συστήματα του πολιτισμού μας. Είναι ένα σύστημα πίστης με πολύ πρακτικό χαρακτήρα. Ο δεδομενισμός είναι η ακλόνητη πίστη στα απτά και μετρήσιμα δεδομένα. Εδώ τον ρόλο του πανόπτη κριτή παίζει η επιστήμη, εν προκειμένω η στατιστική και τα μαθηματικά. Κι αν ψάξει κανείς να βρει την αίρεση, θα δυσκολευτεί πολύ, γιατί ο δεδομενισμός έχει κυριαρχήσει παντού. Σε όλο το πολιτικό φάσμα της διακυβέρνησης, τα δεδομένα θεωρούνται η καίρια λύση για όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας, είτε είναι υγειονομικής, περιβαλλοντικής, οικονομικής, ή απλά γραφειοκρατικής φύσης. Δικαίως λοιπόν ο Χαράρι μιλάει για μια νέα θρησκεία.
Τα δεδομένα είναι το στοιχείο που κάνει την πίστη εφικτή, είναι η πρώτη ύλη της πανίσχυρης τεχνολογίας που έρχεται με φόρα από το μέλλον: της τεχνητής νοημοσύνης (Τ.Ν.), και της μηχανικής μάθησης (Μ.Μ.). Για αυτά τα δεδομένα γίνονται συμφωνίες με μεσίτες (data brokers) και διεξάγονται ανελέητοι κρατικοί ανταγωνισμοί. Οργανισμοί ολόκληροι στήνονται προκειμένου να εξάγουν αξία απ’ αυτά (data mining). Εξαιτίας τους συζητάμε σήμερα για την ιδιωτικότητα, την παρακολούθηση και τη διαφάνεια. Τα δεδομένα μπορούν να είναι μεγάλα (big data), ανοικτά (open data) ή και προβληματικά (bad data). Τα δεδομένα εξάσκησης (training data) καθιστούν εφικτή τη λειτουργία των νευρωνικών δικτύων που άνοιξαν τον δρόμο για τη βαθιά μάθηση και την εφαρμοσμένη Τ.Ν. Οι επιστήμονες των δεδομένων γίνονται ανάρπαστο εργατικό δυναμικό, ενώ η δεοντολογία και η ηθική των δεδομένων έρχεται με πλείστες αφορμές στην επικαιρότητα. Σήμερα, πάνω στα δεδομένα χτίζεται η αρχιτεκτονική της σύγχρονης ζωής και της οικονομίας, και είναι λογικό να παρουσιάζονται συχνά σαν το «νέο πετρέλαιο».
Τα δεδομένα αποκαλύπτουν έναν κόσμο που δεν είναι ορατός με γυμνό μάτι, και ίσως γι’ αυτό να δικαιολογούν μια μεταφυσική ανάγνωσή τους. Στις «Αόρατες γυναίκες – Προκαταλήψεις και διακρίσεις σε έναν κόσμο ανδρών» (μτφρ. Κ. Γουλέτη, Β. Μήσιου, εκδ. Μεταίχμιο, 2020), για παράδειγμα, η δημοσιογράφος Κάρολαϊν Κριάντο Πέρεζ πλοηγείται σε «παραμελημένες» βάσεις δεδομένων και αποκαλύπτει συστηματικές αδικίες που υφίστανται οι γυναίκες, αλλά δεν γίνονται εύκολα αντιληπτές. Χρειάζεται γενναία βουτιά στα δεδομένα.
Η ποσοτικοποίηση των προβλημάτων πολλές φορές αποκαλύπτει μια πραγματικότητα, το μέγεθος της οποίας είναι αδύνατο να συλλάβουμε. Στους πανδημικούς καιρούς μας, τα δεδομένα παίζουν έναν κρίσιμο και εξαιρετικά βοηθητικό ρόλο, σε πολλά επίπεδα. Χωρίς αξιόπιστα και πλούσια δεδομένα, θα ήταν αδύνατη η αποτελεσματική διαχείριση μιας τόσο εκτεταμένης υγειονομικής κρίσης.
Για να καταλάβουμε όμως βαθύτερα την τυφλή πίστη στα δεδομένα, πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα σ’ εμάς τους ίδιους. Ο δεδομενισμός ξεκινάει με τη δεδομενοποίηση των εαυτών μας. Ο καθηγητής Αμερικανικού Πολιτισμού και Ψηφιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, Τζον Τσένι-Λίπολντ γράφει στο βιβλίο του «We are data – Algorithms and the making of our digital selves» (New York University Press, 2019) ότι είμαστε πλέον όλοι δεδομένα, και ότι αυτό έχει επιπτώσεις κυριολεκτικά παντού. Είμαστε ποσοτικοποιημένοι εαυτοί, ακόμα και παρά τη θέλησή μας.
Ο στόχος είναι η πρόβλεψη και η επιρροή της συμπεριφοράς μας. Αυτό το πρόβλημα λύνουν συχνά οι αλγόριθμοι. «Εξυπνο» σήμερα σημαίνει έλεγχος και διαχείριση της αβεβαιότητας. Σε πολλές περιπτώσεις αυτό είναι εφικτό και επιθυμητό. Για να βρεις λύσεις στην πανδημία, χρειάζεται να έχεις πρόσβαση σε καλά δεδομένα. Για να πάρεις καλές απαντήσεις, χρειάζεσαι καλά δεδομένα. Αλλά δεν λύνονται όλα τα προβλήματα τόσο απλά. Υπάρχουν κόστη, κίνδυνοι, ηθικές διαστάσεις, και τυφλά σημεία.
Ο ειδικός σε θέματα ασφαλείας Μπρους Σνάιερ γράφει στο βιβλίο του «Data and Goliath: The Hidden Battles to Collect Your Data and Control Your World» (W.W. Norton, 2016) ότι η μάχη για την κυριότητα των δεδομένων είναι άνιση. Τα συστήματα είναι πάντα ένα βήμα πιο μπροστά, και ο πολίτης πρέπει να εφευρίσκει τρόπους να προστατεύεται. Φυσικά, από την έκδοση του βιβλίου του και μετά, στην Ευρώπη τουλάχιστον, έχει αναληφθεί μια σοβαρή πρωτοβουλία, που έχει στόχο την προστασία των δεδομένων των πολιτών.
Ακόμα και το GDPR όμως, ενώ είναι μια καλή βάση για τη διασφάλιση των προσωπικών δεδομένων, έχει μερικές αμφιλεγόμενες πλευρές. Eνα μεγάλο πρόβλημα είναι η προστασία των δικαιωμάτων των δεδομένων των παιδιών, για παράδειγμα. Μπροστά στη στιβαρότητα και στην κυριαρχία των δεδομένων μπορεί πράγματι να μοιάζουμε με τον βιβλικό Δαβίδ που έχει απέναντί του πανίσχυρα συστήματα, για τα οποία δεν ξέρει το παραμικρό. Iσως το όπλο που θα νικήσει τον ψηφιακό Γολιάθ να είναι η εκπαίδευση: ο εγγραμματισμός στα δεδομένα (data literacy).
Aμφισβήτηση
Ο Ντέιβιντ Τζ. Χαντ στο εξαιρετικό βιβλίο του «Dark Data – Why what you don’t know matters» (Princeton University Press, 2020) αμφισβητεί την τυφλή πίστη στα δεδομένα και μιλάει για τα «σκοτεινά δεδομένα», αποθησαυρίζοντας 15 τύπους προβληματικών δεδομένων. Ο καθηγητής λέει ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί. Αυτά που μας κρύβονται, είναι συχνά πιο σημαντικά από αυτά που βλέπουμε, με αποτέλεσμα να βγάζουμε εντελώς λανθασμένα συμπεράσματα και οι παρεμβάσεις μας να είναι έως και επιβλαβείς.
«Πιθανώς θα ξέρετε το παλιό αστείο με τον μεθυσμένο που ψάχνει τα κλειδιά του κάτω απ’ το πορτατίφ, όχι γιατί τα άφησε εκεί, αλλά γιατί αυτό είναι το μοναδικό φωτεινό σημείο. Το αστείο αυτό αποδίδει περιληπτικά και ξεκάθαρα το πρόβλημα των σκοτεινών δεδομένων. Οι ερευνητές, οι αναλυτές και όλοι όσοι επιχειρούν να εξάγουν νόημα από τα δεδομένα μοιάζουν με τον μεθυσμένο όταν περιορίζονται στα δεδομένα που έχουν. Μέχρι να καταλάβουν πώς προέκυψαν τα δεδομένα και τι μπορεί να λείπει, διατρέχουν σοβαρό κίνδυνο να κοιτάζουν μόνο αυτό που βλέπουν και όχι εκεί όπου μπορεί να βρίσκονται οι απαντήσεις».
Οι υποστηρικτές των μεγάλων καινοτομιών της Τ.Ν. και της Μ.Μ. λένε ότι τα δεδομένα πρέπει να είναι ελεύθερα, ανοιχτά και να μην περιορίζεται η χρήση τους από ασφυκτικές ρυθμίσεις. Αν δεν τα αφήσουμε να κυκλοφορούν ελεύθερα, θα πνιγεί η καινοτομία. Ομως αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να τα περιβάλλουμε από αγιοσύνη. Η επιστήμη των δεδομένων δεν είναι αλάνθαστη. Το δόγμα της πρέπει να είναι το «αμφίβαλλε και ερεύνα». Τα δεδομένα οφείλουν να εξετάζονται διαρκώς, να κατανοούνται σε βάθος και να χρησιμοποιούνται σε σωστά πλαίσια, λέει ο Χαντ. Γι’ αυτό και είναι σημαντική η διαφάνεια, η λογοδοσία, η εξηγησιμότητα των μοντέλων. Η διαρκής ανάλυσή τους.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας και οι ηγέτες της Δύσης
Εξετάζοντας αμερόληπτα τα δεδομένα, όπως το κάνει ο Χανς Ρόσλινγκ στο βιβλίο του «Factfulness», καταλαβαίνουμε ότι ο κόσμος έχει προοδεύσει εντυπωσιακά τις τελευταίες δεκαετίες. Σίγουρα, οι σύγχρονες κοινωνίες χρειάζονται την πρώτη ύλη των δεδομένων περισσότερο από ποτέ άλλοτε, για να λειτουργήσουν πιο αποτελεσματικά, ίσως και πιο δημοκρατικά, και πιο δίκαια. Σε πολλές περιπτώσεις, η απουσία του ανθρώπου από την εξίσωση θα μπορούσε να σημαίνει μεγαλύτερη δικαιοσύνη, όπως ελπίζουν οι πιο ενθουσιώδεις θιασώτες του δεδομενισμού, αλλά αυτό δεν είναι πραγματικά εφικτό, αφού οι κατασκευαστές των συστημάτων είναι άνθρωποι. Δεν χρειαζόμαστε μια «δικτατορία των δεδομένων», αλλά έναν ηθικό σχεδιασμό και μια ηθική χρήση τους. Τα δεδομένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργηθεί η υποδομή μιας τεχνο-τυραννίας.
Αν κάπου θριαμβεύει σήμερα η Τ.Ν. ως ιδεολογία, είναι στην Κίνα. Το περίφημο «σύστημα κοινωνικού σκορ» δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ακραία και άκριτη υιοθέτηση της ιδεολογίας του δεδομενισμού. «Η Τ.Ν. γίνεται καλύτερα κατανοητή σαν μια πολιτική και κοινωνική ιδεολογία παρά σαν ένα σύνολο αλγορίθμων», γράφουν στο περιοδικό Wired οι Γκλεν Βάιλ και Τζέρον Λανιέρ στο άρθρο τους με τίτλο «Η Τ.Ν. είναι ιδεολογία και όχι τεχνολογία». «Η ουσία αυτής της ιδεολογίας είναι ότι μια σειρά τεχνολογιών, που έχουν σχεδιαστεί από μια μικρή τεχνική ελίτ, μπορεί και πρέπει να γίνει αυτόνομη και τελικά να αντικαταστήσει, αντί να συμπληρώσει, όχι απλά τους μεμονωμένους ανθρώπους, αλλά ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Δεδομένου ότι κάθε τέτοια αντικατάσταση είναι ένας αντικατοπτρισμός, αυτή η ιδεολογία απηχεί άλλες ιστορικές ιδεολογίες, όπως είναι η τεχνοκρατία και οι μορφές κεντρικού σχεδιασμού του σοσιαλισμού, οι οποίες έβλεπαν ως κάτι επιθυμητό, ή και αναπόφευκτο, την αντικατάσταση του μεγαλύτερου μέρους της ανθρώπινης κρίσης και αυτενέργειας από συστήματα που έχουν δημιουργηθεί από μια μικρή τεχνική ελίτ. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας βλέπει την Τ.Ν. ως έναν φιλόξενο τεχνολογικό υποδοχέα της δικής του ιδεολογίας. Αυτό που εκπλήσσει είναι ότι οι ηγέτες της Δύσης, τόσο στις επιχειρήσεις όσο και στις κυβερνήσεις, αποδέχτηκαν τόσο γρήγορα αυτή την ιδεολογία». Είτε δούμε την Τ.Ν. ως θρησκεία, ή ως ιδεολογία, μπορούμε να πάρουμε ένα καλό μάθημα. Αμφότερα τα συστήματα βοήθησαν την ανθρωπότητα να προχωρήσει μπροστά, αλλά και να κάνει σοβαρά βήματα πίσω. Ομοίως, η Τ.Ν. μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε καλύτερα, αν τη χρησιμοποιήσουμε συνετά, με κανόνες και αξίες, και με ενδελεχή και διαρκή έλεγχό της, αλλά μπορεί και να γίνει κι ένας άριστος τεχνο-σκοταδιστής. Εμείς διαλέγουμε.
Η συμβίωσή μας με τους αλγορίθμους
Ο αντιπρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, Χαράλαμπος Τσέκερης, καταγράφει τους κινδύνους
Η ζωή μας κυριαρχείται από τους αλγορίθμους. Εξυπνα συστήματα εξορύσσουν πληροφορίες, κλείνουν ραντεβού, διεκπεραιώνουν έγγραφα, πωλούν και διανέμουν προϊόντα, παραδίδουν διαδικτυακά μαθήματα, συγκεντρώνουν και αναλύουν απόψεις πολιτών, εντοπίζουν δικαιούχους επιδομάτων ή υπόπτους εγκλημάτων, επιμετρούν ποινές στα δικαστήρια. Ακόμη, κάνουν ιατρικές διαγνώσεις, χειρουργούν, μεταφράζουν, γράφουν ρεπορτάζ και βιβλία, ρυθμίζουν την κυκλοφορία, κινούν οχήματα, αεροσκάφη, drowns, κερδίζουν παγκόσμιους πρωταθλητές σε παιχνίδια…
«Σήμερα, η τεχνολογία είναι σχεδόν στα πάντα γύρω μας. Η τεχνητή νοημοσύνη έφυγε από τα πεδία των ειδικών και διαχέεται στην καθημερινή ζωή. Υπεισέρχεται σε ό,τι ακούμε και λέμε, ό,τι γράφουμε και διαβάζουμε, ό,τι διαδίδουμε και προσλαμβάνουμε, στις καθημερινές και επαγγελματικές πρακτικές μας. Οποτε μπαίνουμε στον υπολογιστή, στις μηχανές αναζήτησης πληροφοριών, στα κοινωνικά δίκτυα, στην αυτοματοποιημένη εξυπηρέτηση, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με αλγορίθμους τεχνητής νοημοσύνης, στους οποίους σταδιακά εκχωρούμε μέρος της αυτονομίας μας, της ελεύθερης βούλησής μας», λέει στην «Κ» ο κοινωνιολόγος του Διαδικτύου Χαράλαμπος Τσέκερης, αντιπρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, που συστάθηκε πρόσφατα με πρόεδρο την καθηγήτρια Εφη Βαγενά. Για τον κ. Τσέκερη, ειδικό στην ψηφιακή επιστήμη και ηθική, «αποφασιστικό ρόλο στη σύγχρονη ψηφιακή επανάσταση, ιδίως στη μετα-πανδημική εποχή, διαδραματίζει το να μη δεχθεί η κοινωνία παθητικά να την ισοπεδώσει η ψηφιοποίηση. Αλλά το να αντιληφθεί τη δύναμη των τεχνοηθικών πλαισίων, που μπορούν να βάλουν μια τάξη στην “Αγρια Δύση” των ολοένα και πιο ισχυρών, προηγμένων αλγορίθμων, οι οποίοι είναι δυσεξήγητοι, αδιαφανείς, επηρεάζουν συμπεριφορές, χειραγωγούν. Ρομποτική, μηχανική μάθηση, αναλυτική μαζικών δεδομένων μάς έχουν φέρει σε ένα παγκόσμιο υπαρξιακό σταυροδρόμι, και πρέπει να αποφασίσουμε τι κατεύθυνση θα ακολουθήσουμε», σημειώνει. «Στην κοινωνία της τεχνητής νοημοσύνης συμμετέχουμε χωρίς να έχουμε τον πλήρη έλεγχο. Τα δεδομένα σε παγκόσμιο επίπεδο διπλασιάζονται κάθε 12 ώρες, η ετήσια παραγωγή τους το 2025 θα εκτοξευθεί στα 175 zettabytes, εξαντλώντας τις δυνατότητες των παραδοσιακών μεθόδων υπολογισμού ή αποθήκευσης. Ωστόσο, τα ρομπότ μάς γοητεύουν. Αυτό που προέχει είναι ο έλεγχος των μηχανών που μας ελέγχουν. Ελεγχος δεν σημαίνει κυριαρχία, αλλά αμοιβαία εξάρτηση».
Αυτή τη στιγμή διαμορφώνεται «μια νέα οικονομική τάξη, η οποία αξιώνει δικαιώματα επί της ανθρώπινης εμπειρίας και την εμπορευματοποιεί, χρησιμοποιώντας ως ανέξοδη πρώτη ύλη την εξόρυξη δεδομένων, τα προγνωστικά, τις συναλλαγές, την κατανάλωση στο Διαδίκτυο. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες ενισχύονται δύο παγκόσμια ρίσκα: η όξυνση των ψηφιακών ανισοτήτων και η υπερσυγκέντρωση ψηφιακού πλούτου, η οποία εξελίσσεται αχαλίνωτα και καταστροφικά δίχως τους απαραίτητους τεχνοηθικούς και κανονιστικούς περιορισμούς», εξηγεί ο κ. Τσέκερης.
Η τεχνοηθική
Τι είναι η τεχνοηθική; «Είναι το αντίβαρο στη διάχυτη επιτήρηση και στην ασυμμετρία ισχύος που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Ως μέσα χρησιμοποιεί τον φιλοσοφικό και διεπιστημονικό στοχασμό, τον δημόσιο διάλογο και τη ρύθμιση του τεχνολογικού πεδίου από το δίκαιο. Κύριος στόχος της, η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Και δεν μένει στις αφηρημένες καθολικές αρχές, περνάει σε πρακτικές εφαρμογές ανίχνευσης και ανάλυσης τάσεων, σενάρια μελλοντικής διαχείρισης προβλημάτων». Η τεχνολογία μπορεί να φέρει τη μεγαλύτερη πρόοδο, αλλά και τη μεγαλύτερη καταστροφή. «Μπορεί να μας κάνει καλύτερους, να ενισχύσει την αμοιβαία κατανόηση όπως κατά την πανδημία, να μας κάνει περισσότερο ηθικούς, αλλά και να αποκαλύψει τη σκοτεινή πλευρά μας, την εχθρότητα, τη μισαλλοδοξία, το έγκλημα. Για παράδειγμα, με την τρισδιάστατη εκτύπωση μπορούμε να χτίσουμε ολόκληρα χωριά, λύνοντας το πρόβλημα της αστεγίας, νοσοκομεία και σχολεία, όπως γίνεται στη Μαδαγασκάρη, τρόφιμα, ιματισμό, αλλά να εκτυπώσουμε και όπλα. Η τεχνολογία μπορεί να προστατεύσει το περιβάλλον, αλλά και να το καταστρέψει, να δημιουργήσει θέσεις εργασίες, αλλά και να τις καταργήσει. Κατά την πανδημική περίοδο βρέθηκαν σε δύσκολη θέση οι εργαζόμενοι στον τομέα της λεγόμενης “οικονομίας της περιστασιακής απασχόλησης”, οι οποίοι βυθίζονται έτι περαιτέρω σε συνθήκες οξείας επισφάλειας. Η τεχνοηθική θέτει πλαίσια, με επίκεντρο τον άνθρωπο. Διότι ρίζα της ύπαρξης της τεχνολογίας και αδιαχώριστο μέρος της είναι ο ίδιος ο άνθρωπος».
Η σύσταση, στην Ελλάδα, της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής «συνέπεσε με την ευρωπαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία για την τεχνητή νοημοσύνη. Η Κομισιόν έστειλε ήδη το προτεινόμενο σχέδιο στο Ευρωκοινοβούλιο, το οποίο καλείται να θέσει υπό έλεγχο την αδιάκριτη επιτήρηση, τη βαθμολόγηση κοινωνικών συμπεριφορών, τη μαζική χρήση βιομετρικών δεδομένων, την αναγνώριση συναισθημάτων, όπως και την πολιτική χειραγώγηση των ψηφιακών χρηστών. Η τεχνολογία τρέχει πολύ γρήγορα, ενώ τα αντίδοτα στις παρενέργειες της υπερβολικής προόδου συνήθως αναπτύσσονται βραδέως, με αποτέλεσμα να αλλοιώνεται η ποιότητα της δημοκρατίας. Χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που να ενσωματώνει την τεχνολογία, έναν παγκόσμιο ηθικό οδηγό που να επαναφέρει τον κόσμο στον ανθρωποκεντρικό δρόμο», αναφέρει ο κ. Τσέκερης. Μέχρι στιγμής η Ε.Ε. έχει υιοθετήσει μια σειρά γραμμών δεοντολογίας και έχει εκδώσει συστάσεις πολιτικής και επενδύσεων για αξιόπιστη τεχνητή νοημοσύνη, όπως και τη σχετική Λευκή Βίβλο, έχει διαμορφώσει μια πανευρωπαϊκή στρατηγική για την αξιοποίηση των δεδομένων και το ψηφιακό μας μέλλον. «Ακόμη, έχει προνοήσει για την αποφυγή των προκαταλήψεων και των μεροληψιών κατά τις διαδικασίες εκπαίδευσης των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης (στους αλγορίθμους προβάλλονται τα ανθρώπινα πιστεύω), και ένα ηθικοπρακτικό πλαίσιο για τους προηγμένους αλγορίθμους, ώστε να προστατευθούν αξίες και δικαιώματα, όπως το δικαίωμα των εκπαιδευτικών να έχουν τον τελευταίο λόγο στην αξιολόγηση των μαθητών, ο πλουραλισμός, η ευρωπαϊκή γλωσσική και πολιτισμική ποικιλομορφία», μας πληροφορεί ο ίδιος.
«Τα παραπάνω αποτελούν την “ασημένια σφαίρα” της Ε.Ε. στην προσπάθειά της να αντέξει τον ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ και την Κίνα, καθώς είναι δύσκολο να παρακολουθήσει τον ρυθμό επενδύσεων αυτών των χωρών. Ελίσσεται μεταξύ των αμερικανικών εταιρειών και των κυβερνητικών πολιτικών της Κίνας, επιλέγοντας τον τρίτο δρόμο, την ηθική τεχνολογία, ώστε να αποκτήσει συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων της». Τα ρίσκα που αναπτύσσονται από τους τεχνολογικούς κολοσσούς «επιβάλλεται να αντιμετωπιστούν από διεθνείς θεσμούς, καθώς υπάρχει ο κίνδυνος οι ιδιωτικοί διαδικτυακοί κολοσσοί να εξελιχθούν σε υπερδυνάμεις», λέει ο κ. Τσέκερης. «Αλλά απαιτούνται και εθνικές στρατηγικές. Η Ελλάδα θα πρέπει να διαφυλάξει την εθνική ψηφιακή κυριαρχία της, τα δεδομένα του Δημοσίου, καθώς σήμερα ο επεκτατισμός αφορά όχι εδάφη αλλά δεδομένα», καταλήγει.
Ποιον μπορείς σήμερα να εμπιστευθείς;
Η καθηγήτρια Ρέιτσελ Μπότσμαν μιλάει στην «Κ» για την τεράστια αλλαγή στην εμπιστοσύνη εξαιτίας των νέων τεχνολογιών
Η Ρέιτσελ Μπότσμαν έχει αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια σε κορυφαία αυθεντία της εμπιστοσύνης. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης κι έχει γράψει ένα πραγματικά σπουδαίο βιβλίο για την εμπιστοσύνη, το «Who can we trust? How technology brought us together – and why it could drive us apart» (Penguin, 2017). Σύμφωνα με τη Βρετανίδα επιστήμονα, έχει παρέλθει η εποχή κατά την οποία η εμπιστοσύνη είχε τοπικό και θεσμικό χαρακτήρα. Σήμερα ζούμε σε ένα καθεστώς «διανεμόμενης εμπιστοσύνης», όπου η τεχνολογία και οι ψηφιακές πλατφόρμες παίζουν τον κύριο ρόλο.
– Αλήθεια, πώς ξεκινήσατε να ασχολείστε με την εμπιστοσύνη;
– Πριν από 12 με 14 χρόνια δούλευα για τους Κλίντον, και για πρώτη φορά στη ζωή μου ένιωσα έντονα ότι ποτέ δεν είχα σκεφτεί τον ρόλο της εμπιστοσύνης, πόσο βασίζονται πάνω της οι κοινωνίες και οι σχέσεις μας. Εβλεπα τον κόσμο να μας εμπιστεύεται μόνο και μόνο γιατί δουλεύαμε για τους Κλίντον. Και άρχισα να παρατηρώ ότι σε πολλές πλευρές της ζωής μου μού ήταν πολύ εύκολο να εμπιστεύομαι ανθρώπους και συχνά να δίνω την εμπιστοσύνη μου υπερβολικά εύκολα. Σ’ άλλες όμως πτυχές της ζωής μου αγωνιζόμουν πραγματικά να εμπιστευτώ τον οποιονδήποτε. Κι έτσι προέκυψε η έρευνα για το βιβλίο. Επειτα προσπάθησα να καταλάβω γιατί όλοι λένε ότι η εμπιστοσύνη βρίσκεται σε παρακμή. Την ίδια στιγμή μάλιστα που έβλεπα πολλούς γύρω μου να βρίσκουν μέσω της τεχνολογίας συντρόφους στο Tinder, να αγοράζουν αυτοκίνητα στο eBay και να νοικιάζουν σπίτια στο Airbnb. Σκέφτηκα λοιπόν, πώς είναι δυνατόν να λέμε ότι καταρρέει η εμπιστοσύνη όταν οι άνθρωποι εμπιστεύονται ολοένα και περισσότερο αγνώστους μέσα απ’ αυτές τις νέες τεχνολογίες; Είχα λοιπόν αυτή τη διαίσθηση ότι η τεχνολογία ενεργοποιεί μια μεγάλη αλλαγή της εμπιστοσύνης, η οποία έχει επιπτώσεις παντού. Αυτό με κινητοποίησε.
– Ποιες είναι οι επιπτώσεις αυτού του μετασχηματισμού στην κοινωνία;
– Είναι πάρα πολλές, αλλά αν θέλουμε να τις ομαδοποιήσουμε, θα λέγαμε ότι είναι δύο ειδών. Πρώτα, είναι οι επιπτώσεις για τους μεγάλους οργανισμούς της οικονομίας, της υγείας, της κυβέρνησης, των μέσων ενημέρωσης, οι οποίοι πιστεύουν ακόμη στην εμπιστοσύνη ως κάτι που είναι πολύ κεντρικό και ιεραρχικό, κάτι το οποίο μπορεί να ελεγχθεί και να διοικηθεί. Η πρόκληση για όλους αυτούς είναι να προσαρμοστούν στη νέα εποχή της διανεμόμενης εμπιστοσύνης. Μπορεί να μην τους αρέσει, αλλά έτσι είναι τα πράγματα. Αυτό που θέλει απ’ τη φύση της η τεχνολογία να κάνει είναι να πάρει την εμπιστοσύνη που έρρεε προς τα επάνω και να τη διανείμει μέσω ομοτίμων και φίλων, και ανθρώπων όπως εσύ κι εγώ. Το βλέπουμε αυτό στα μίντια, τα οποία φυσικά προβάλλουν αντίσταση. Επειτα, είναι η πρόκληση που αντιμετωπίζουν τα δίκτυα και οι αγορές που είναι βασισμένες πάνω στη διανεμόμενη εμπιστοσύνη. Τι κάνουν όταν τα πράγματα πάνε στραβά; Ποιος λογοδοτεί; Το βλέπουμε αυτό να συμβαίνει με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την παραπληροφόρηση ή με την Uber, όταν κάτι τρομερό συμβαίνει ανάμεσα σ’ έναν οδηγό κι έναν επιβάτη, ή στο Airbnb όταν κάτι χάνεται από ένα σπίτι. Ο κόσμος νιώθει ότι οι οργανισμοί αυτοί δεν είναι σχετικοί. Δεν τους εμπιστευόμαστε πλήρως και δεν έχουμε ακόμη το νέο κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας που θα έπρεπε να υπάρχει από κάτω. Ετσι, έχουμε δύο παράλληλες προκλήσεις: οργανισμούς που προσπαθούν να προσαρμοστούν και να εξελιχθούν, απ’ τη μια, και νέα δίκτυα και αγορές που εξελίσσονται πολύ γρήγορα, απ’ την άλλη. Κι ακόμα δεν έχουμε δει πώς αυτά τα δύο μοντέλα θα μπορούσαν να έρθουν κοντά.
– Στο βιβλίο σας αναφέρεστε εκτενώς στο Σύστημα Κοινωνικού Σκορ που εφαρμόζεται σε περιοχές της Κίνας. Πόσο πιθανό βλέπετε το να επεκτείνεται παντού;
– Είτε μας αρέσει είτε όχι, οι επιχειρήσεις σήμερα μας μετρούν, μας παρακολουθούν και μας ποσοτικοποιούν κάθε μικροδευτερόλεπτο της μέρας, και πολλές σοβαρές αποφάσεις που μας αφορούν λαμβάνονται εξαιτίας αυτών των μετρήσεων, οι οποίες προβλέπουν τη συμπεριφορά μας. Αυτό που συμβαίνει στην Κίνα είναι όντως τρομακτικό. Δεν μπορώ σε καμία περίπτωση να το υπερασπιστώ. Ομως θεωρώ ότι γενικά έχουμε άγνοια. Πιστεύω πως αν βρούμε έναν τρόπο να σχεδιάσουμε ένα σύστημα, όπου εσύ, και μόνο εσύ, ως άτομο, θα ωφελείσαι απ’ αυτές τις μετρήσεις, τότε αξίζει να το εξερευνήσουμε. Αυτό που σίγουρα δεν θέλουμε είναι να θέτει τους όρους μια κεντρική κυβέρνηση όπως στην Κίνα. Αυτό όντως θυμίζει επεισόδιο του «Black Mirror». Αν και πολύ θα ήθελα να πιστεύω ότι αυτή η ιδέα θα εξαφανιστεί σύντομα, δεν το βλέπω πιθανό. Κάτι ενδιαφέρον που βλέπουμε με την COVID-19 είναι ότι οι ψηφιακές εφαρμογές ιχνηλάτησης, στη Μεγάλη Βρετανία τουλάχιστον, συναντούν αντίσταση. Ο κόσμος λέει –κι αυτό είναι επίσης ένα ζήτημα εμπιστοσύνης– «χρειάζεται πραγματικά να ξέρεις τις κινήσεις μου, γιατί πρέπει να κάνω αυτή την ανταλλαγή για τη δημόσια υγεία και την ασφάλεια;».
– Υπάρχει κάτι που σας προβληματίζει ιδιαιτέρως αυτή την εποχή;
– Αυτό που με ανησυχεί βαθιά είναι τα deepfakes. Δημιουργούν μια συνθήκη κατά την οποία δεν έχουμε πια μια κοινή αίσθηση της πραγματικότητας και της αλήθειας. Δεν μπορούμε καν να στοιχειοθετήσουμε μια υπόθεση νομικά. Το ξέρω ότι ακούγεται δραματικό, αλλά το γεγονός ότι μπορούμε να τροποποιήσουμε τεχνητά κάθε κινούμενη εικόνα ώστε να δείχνει αληθινή είναι μια απ’ τις πιο βαθιές προκλήσεις που έχει αντιμετωπίσει ποτέ η ανθρωπότητα. Παρόλο που είμαι γενικά αισιόδοξη, πιστεύω ότι τα επόμενα 30 με 40 χρόνια θα είναι περίοδος τρομερής αναστάτωσης. Βέβαια, την ίδια στιγμή, οι άνθρωποι θα δημιουργήσουν αυξανόμενα, αυτό που λέω «νέους κύκλους εμπιστοσύνης». Τελικά, θα βρούμε και πάλι κύκλους αλληλεγγύης που θα προσφέρουν σταθερότητα στις ζωές μας. Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του καλός σ’ αυτό.
– Γράφετε εύστοχα σε ένα σημείο του βιβλίου σας ότι «όταν λέμε στους ανθρώπους ότι δεν μπορούν να εμπιστεύονται τους παλιούς θεσμούς, καταλήγουν είτε να μην πιστεύουν τίποτα είτε το οτιδήποτε». Για εμένα, αυτός είναι ο ορισμός και η ρίζα του ολοκληρωτισμού.
– Επαναλαμβάνω συχνά ότι αν θες να μελετήσεις την εμπιστοσύνη, πρέπει να δεις τι κάνουν οι απατεώνες. Οι απατεώνες κατανοούν την εμπιστοσύνη γιατί κατανοούν την απάτη. Αυτό έκανε ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος δεν την περιφρόνησε καθόλου – ίσα ίσα, έκανε πολύ εξεζητημένη χρήση της, γνωρίζοντας πώς να τη χειραγωγήσει προς το δικό του συμφέρον. Η εμπιστοσύνη ως όπλο. Σύμφωνοι, ο κόσμος δεν εμπιστεύεται τα ταχυδρομεία και δεν εμπιστεύεται τις ειδήσεις. Αν όμως δεν εμπιστεύεται τη διαδικασία των εκλογών, αν δεν εμπιστεύεται ότι είναι δίκαιες οι εκλογές, τότε έρχεται το χάος. Ετσι σκέφτομαι την εμπιστοσύνη. Ως το πιο εύθραυστο και πολύτιμο αγαθό της κοινωνίας.
– Από πού θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε τις διορθωτικές κινήσεις για την ανάκτηση της εμπιστοσύνης;
– Για εμένα τίποτα δεν θα διορθωθεί αν δεν υπάρξουν επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται οι ηγέτες, είτε είναι κάποιος που διοικεί μια τράπεζα, έναν οργανισμό μίντια, είτε οτιδήποτε άλλο. Αν κάνεις κάτι λάθος, αν δημοσιεύσεις κάτι που είναι αναληθές, αν παρανομήσεις, ο κόσμος πρέπει να δει ότι υπάρχουν επιπτώσεις. Αν δεν υπάρχουν επιπτώσεις, τότε ενισχύονται αυτές οι συμπεριφορές στις ζωές των ανθρώπων και τους δίνεται η άδεια να κάνουν τα ίδια. Πιστεύω ότι, κατά ένα μέρος, όλο αυτό είναι απότοκο των διαχωρισμών. Τοποθετούμε συνέχεια τους ανθρώπους σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Γι’ αυτό τον λόγο πρέπει να αλλάξουμε τη γλώσσα μας. Πρέπει να βοηθήσουμε τα νέα παιδιά. Εχουμε εστιάσει υπερβολικά στο θέμα της διαφορετικότητας, αλλά η ανεκτικότητα είναι πολύ διαφορετική.
– Τι μπορεί να κάνει επομένως ο καθένας από μας μέσα σε αυτό το περίπλοκο περιβάλλον;
– Το πρόβλημα είναι ότι παραχωρούμε την εμπιστοσύνη μας πάρα πολύ εύκολα. Γι’ αυτό λέω ότι ο εχθρός της εμπιστοσύνης στην πραγματικότητα είναι η αποδοτικότητα. Οι προτάσεις του Netflix, της Amazon και των αλγορίθμων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης βασίζονται στις δικές μας συνήθειες και τους εμπιστευόμαστε χωρίς καν να το σκεφτόμαστε. Αυτό λοιπόν που πραγματικά χρειαζόμαστε για ένα καλό σύστημα εμπιστοσύνης είναι η τριβή. Χρειάζεται οι άνθρωποι να επιβραδύνουν και να αναρωτηθούν αν δίνουν την εμπιστοσύνη τους στον σωστό άνθρωπο, στο σωστό προϊόν ή στη σωστή πληροφορία. Αυτή τη στάση η τεχνολογία τη βγάζει απ’ τη μέση. Απομακρύνει την τριβή. Αν είναι να ζήσουμε σ’ αυτή τη νέα εποχή της διανεμόμενης εμπιστοσύνης, το μήνυμα πρέπει να είναι ότι εσύ δίνεις την εμπιστοσύνη σου. Ναι, δεν βλέπεις τους αλγορίθμους, ναι, αυτά τα πράγματα είναι εκτός του ελέγχου σου, αλλά εσύ ελέγχεις το αν θα μοιραστείς αυτό το άρθρο, εσύ ελέγχεις το αν θα απαντήσεις σ’ αυτή την ανάρτηση, αν θα πάρεις αυτό τον οδηγό, αν θα γράψεις αυτή την κριτική. Αυτό που ανακάλυψα στην έρευνά μου είναι ότι οι άνθρωποι λατρεύουν την ιδέα της ενδυνάμωσης, της αυτονομίας, αλλά μισούν την ιδέα της υπευθυνότητας. Η λογική είναι ότι θέλω να είμαι ανεξάρτητος και αυτόνομος, αλλά θέλω να είσαι εσύ υπεύθυνος όταν τα πράγματα πάνε στραβά. Και αυτό που θα πουν οι πλατφόρμες είναι ότι δεν μπορώ να αποκεντρώνω και να διανέμω αυτές τις αποφάσεις και ταυτόχρονα εσύ να παίζεις ένα τόσο κεντρικό ρόλο. Αυτή λοιπόν είναι μια τεράστια πρόκληση με την οποία πρέπει να ασχοληθούμε όλοι.
Sophia, όπως στα ελληνικά λέμε «σοφία»
Ο εικαστικός Αντρέα Μπονατσέτο μιλάει για την πρώτη καλλιτεχνική συνεργασία μεταξύ τεχνητής νοημοσύνης και ανθρώπου
Μπορεί ένα ον που δεν πεθαίνει κάθε μέρα κι από λίγο να δημιουργήσει ένα αθάνατο έργο τέχνης, τη στιγμή μάλιστα που μέσα του δεν προϋπάρχει η εμπειρία της χαράς της ζωής, της αγωνίας του τέλους; Ποιος είναι ο σκοπός της τέχνης και ποιος μπορεί να θεωρείται καλλιτέχνης; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα που γεννώνται μετά την πρώτη καλλιτεχνική συνεργασία μεταξύ ενός ανθρώπου καλλιτέχνη και ενός ρομπότ, ο πρώτος καρπός της οποίας πωλήθηκε για 688.888 δολάρια σε διαδικτυακή δημοπρασία την προηγούμενη εβδομάδα.
Ο 33χρονος Αντρέα Μπονατσέτο «τρέχει» ένα blockchain fund στο Λονδίνο – το blockchain είναι ένα αποκεντρωμένο δίκτυο συναλλαγών σε ένα δημόσιο κατάστιχο. Οι συναλλαγές αυτές δεν προαπαιτούν κάποιο μεσολαβητή, π.χ. μια τράπεζα, ενώ η εφαρμογή αυτής της τεχνολογίας μπορεί να αφορά από ψηφιακά νομίσματα, όπως το bitcoin, μέχρι έργα τέχνης, και η εμπιστοσύνη των συναλλασσόμενων μερών βασίζεται σε αλγοριθμική επιβεβαίωση.
Η επαγγελματική του ενασχόληση με το blockchain, το οποίο θεωρείται το μέλλον των συναλλαγών, είναι απόλυτα συμβατή για έναν άνθρωπο όπως ο κ. Μπονατσέτο, τον οποίο απασχολούν και ενδιαφέρουν οι νέες τεχνολογίες και οι καινοτόμοι πρωτοβουλίες. Παράλληλα όμως, ασχολείται εδώ και χρόνια με την καλλιτεχνική έκφραση – γράφει, στο Λονδίνο παίζει μουσική σε παμπ και, κυρίως, ζωγραφίζει.
Ξεκίνησε συμβατικά, ζωγραφίζοντας με ακρυλικά σε καμβάδες. Σύντομα όμως ανακάλυψε την ψηφιακή τέχνη και άρχισε να ζωγραφίζει στο iPad. «Στην αρχή προτιμούσα να μην το κάνω ψηφιακά, αλλά όταν άρχισα να χρησιμοποιώ το iPad, κατάλαβα τις δυνατότητες της ψηφιακής τέχνης· μπορείς να κάνεις πολύ περισσότερα πράγματα από ό,τι στον καμβά», λέει στην «Κ» ο κ. Μπονατσέτο.
Ο ίδιος τονίζει πως και οι δύο πολύ διαφορετικοί τρόποι έχουν θετικά και αρνητικά – «η διαδικασία του καμβά είναι πιο φυσική, οι άνθρωποι είναι εξοικειωμένοι με αυτούς τους πίνακες και μπορούμε να εκφράσουμε καλύτερα τους εαυτούς μας έτσι», υπογραμμίζει.
Οταν ξεκίνησε να ζωγραφίζει ψηφιακά, στην αρχή ένιωθε περίεργα. Επρεπε να μάθει πώς να το κάνει σωστά, να συνειδητοποιήσει τις δυνατότητες που προσφέρει – το ότι μπορούσε να προσθέσει όποιο εφέ ήθελε, να κάνει zoom in, zoom out ούτως ώστε να αλλάξει κάποια λεπτομέρεια, ότι μπορεί να δημιουργήσει τεράστιους πίνακες, τόσο μεγάλους όσο η εκάστοτε οθόνη.
Σύντομα, άρχισε να δημοσιεύει τους ψηφιακούς του πίνακες, κατά βάση πορτρέτα φίλων και συγγενών του, αλλά και διεθνών προσωπικοτήτων που θαυμάζει, όπως ο Λέοναρντ Κοέν και ο Ελον Μασκ, στο Instagram. Μέχρι που ένας φίλος του ζήτησε να κάνει και το δικό του πορτρέτο.
Ο συγκεκριμένος φίλος είναι υπεύθυνος επικοινωνίας στη SingularityNET, εταιρεία που επικεντρώνεται στην τεχνητή νοημοσύνη και που έχει συνεργαστεί με το ρομπότ Sophia. H Sophia, το ανθρωπογενές AI της Hanson Robotics με βάση το Χονγκ Κονγκ, ενεργοποιήθηκε το 2016. Το 2017 έγινε το πρώτο ρομπότ με ιθαγένεια, καθώς έγινε πολίτης της Σαουδικής Αραβίας. Στο μεταξύ έχει εμφανιστεί σε τηλεοπτικές εκπομπές, τραγουδώντας με τον Τζίμι Φάλον σε μία από αυτές, και έχει πάρει συνέντευξη από την Αγκελα Μέρκελ, μεταξύ άλλων. Στα ελληνικά, η λέξη “Sophia” σημαίνει σοφία», γράφει στο site της, «γι’ αυτό είμαι εδώ». «Δημιουργήθηκα για να βοηθήσω τους ανθρώπους σε πραγματικές χρήσεις όπως η ιατρική και η εκπαίδευση, και να υπηρετήσω την έρευνα για την τεχνητή νοημοσύνη», συνεχίζει, συμπληρώνοντας πως θέλει να γίνει ένα «σοφό πλάσμα με ενσυναίσθηση και να συμβάλει θετικά στην ανθρωπότητα και σε όλα τα όντα».
Ο φίλος του κ. Μπονατσέτο ενθουσιάστηκε με το πορτρέτο του και του έκανε μία πρόταση: «Γιατί να μην πάμε στο επόμενο επίπεδο και να μην προσπαθήσουμε να ενώσουμε τα ρομπότ με τους ανθρώπους;». Η ιδέα είχε γεννηθεί.
Ο κ. Μπονατσέτο ζωγράφισε τα πορτρέτα της Sophia και του δημιουργού της Ντέιβιντ Χάνσον, μεταξύ άλλων – ενθουσιάστηκαν και αποφάσισαν να προχωρήσουν με το πρότζεκτ, σύμφωνα με το οποίο η Sophia θα αναδημιουργούσε τα έργα του κ. Μπονατσέτο, ξεκινώντας με το πορτρέτο της, το οποίο ήταν και το βασικό έργο που βγήκε σε δημοπρασία.
«Είναι ένα έργο τέχνης που δημιουργεί τέχνη»
«Η διαδικασία ήταν η εξής: έφτιαξα ένα πορτρέτο της και μετά η Sophia, σαν πεντάχρονο παιδί που του δείχνεις ένα δέντρο και ύστερα το ζωγραφίζει, έκανε ακριβώς το ίδιο», λέει στην «Κ» ο ίδιος. «Τα έργα μου τροφοδοτήθηκαν στο νευρικό της σύστημα και, μέσα από τις πεντάχρονες εμπειρίες της, παρήγαγε τα δικά της έργα, τα οποία πέρασαν από πολλές επαναλήψεις», σημειώνει, τονίζοντας πως στα έργα της έβαλε διάφορες πινελιές, ακόμα και αρχαία πρόσωπα.
Το «Sophia Instantiation», το έργο της δημοπρασίας, είχε πολλές ιδιαιτερότητες. Πωλήθηκε σαν Non-Fungible Token, σε μορφή ενός βίντεο 12 δευτερολέπτων που δείχνει πώς το πορτρέτο της από τον κ. Μπονατσέτο εξελίχθηκε στο δικό της έργο τέχνης, αλλά το ψηφιακό της έργο συνοδεύτηκε και από μία φυσική του εκτύπωση πάνω στην οποία η Sophia ζωγράφισε και με πινέλο ζωγραφικής.
Οταν εντέλει της γνωστοποιήθηκε ο υψηλότερος πλειοδότης, εκείνος της έστειλε ένα δικό του έργο, το οποίο σάρωσε, και με βάση αυτό προσέθεσε τις τελευταίες πινελιές στο έργο που εκείνος αγόρασε έναντι άνω του μισού εκατομμυρίου δολαρίων.
«Για να είμαι ειλικρινής, ήταν μια τρελή εμπειρία», αναφέρει ο κ. Μπονατσέτο. «Δεν ήξερα τι να περιμένω», τονίζει, συμπληρώνοντας πως τους τελευταίους μήνες δούλεψε πολύ με τον κ. Χάνσον και με τη Sophia, αποκαλώντας τη συνεργασία τους «σουρεαλιστική». «Ο Ντέιβιντ Χάνσον την έφτιαξε σαν να είναι άνθρωπος, και σαν ένα AI είναι η ίδια έργο τέχνης, ένα έργο τέχνης που δημιουργεί τέχνη», λέει σχετικά με την καλλιτεχνική της ιδιότητα.
Ο κ. Μπονατσέτο πιστεύει πως και ένα ρομπότ μπορεί να γίνει καλλιτέχνης, τονίζοντας πως η Sophia έχει το δικό της καλλιτεχνικό στυλ. Αυτή την πεποίθηση όμως τη βασίζει περισσότερο στο ότι το έργο της δημιούργησε συναισθήματα σε όποιον το αντίκρισε. «Αυτός είναι ο σκοπός της τέχνης», λέει ο ίδιος. «Μου αρέσει το ότι οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν τι βλέπουν, θα ήθελα απλά να δημιουργήσω κάτι που δεν καταλαβαίνουν, γιατί ούτε η ζωή εξηγείται», συμπληρώνει.
Η συνεργασία του με τη Sophia πιστεύει πως είναι μόνο η αρχή στη σύμπραξη μεταξύ ανθρώπων και ρομπότ – «αυτό είναι το πρώτο βήμα προς μία κοινωνία που δουλεύει με AI, με ρομπότ, νομίζω πως κάποια στιγμή οι άνθρωποι και τα AI θα είναι σχεδόν ίδιοι», τονίζει.
Η καινοτομία του εγχειρήματος δεν έγκειται μόνο στη συνεργασία τους, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο διατίθενται τα έργα. Η δημοπρασία έγινε την προηγούμενη Πέμπτη μέσω του Nifty Gateway, του διαδικτυακού χώρου αγοραπωλησίας των Non-Fungible Tokens (NFTs), τα οποία είναι μη ανταλλάξιμα ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία που διαθέτουν ψηφιακό πιστοποιητικό πνευματικής ιδιοκτησίας.
Ο κ. Μπονατσέτο εξηγεί πως τα NFTs λύνουν ένα σημαντικό πρόβλημα των ψηφιακών έργων, τα οποία προηγουμένως δεν είχαν τόση αξία γιατί κανείς δεν μπορούσε να ισχυριστεί πως του ανήκει ένα πρωτότυπο έργο ενός καλλιτέχνη. Τώρα, τα NFTs δίνουν την ευκαιρία να προστεθεί ένα «αποτύπωμα» σε κάθε πρωτότυπο έργο, και την ιδιοκτησία του να την έχει ο καλλιτέχνης. «Αυτό είναι τεράστιο, γιατί δεν χρειάζομαι κανένα μεσάζοντα για να στείλω πρωτότυπα έργα μου σε κάποιον, μπορούν να είναι παντού στον κόσμο σε δευτερόλεπτα», σημειώνει. «Είναι ένας πλήρως καινούργιος χώρος αλληλένδετος με το blockchain», τονίζει. Τα έργα τέχνης που δημοπρατήθηκαν ήταν όλα σε μορφή βίντεο από αέναες λούπες στις οποίες το κάθε πορτρέτο του κ. Μπονατσέτο εναλλασσόταν με το αντίστοιχο έργο της Sophia που βασίστηκε σε αυτό – κάποια ήταν σε «ανοιχτή έκδοση», δηλαδή όποιος συνδέθηκε μέσα στα πρώτα πέντε λεπτά της δημοπρασίας μπορούσε να τα αγοράσει, άλλα ήταν περιορισμένης έκδοσης, ενώ το πορτρέτο της Sophia μαζί με το φυσικό του αντίστοιχο, ήταν μοναδικό. Συνολικά, η δημοπρασία συγκέντρωσε πάνω από 1,3 εκατ. δολάρια. «Πήγε καταπληκτικά», λέει ο κ. Μπονατσέτο στην «Κ» – «μια ιστορική στιγμή για ολόκληρο τον χώρο των NFTs».
«Τα έργα τέχνης αποκτούν δική τους ζωή – αναπτύσσουν δική τους προσωπικότητα, εισάγοντας την προοπτική να γίνουν ένα έμβιο υποκείμενο της φύσης», έγραψε η Sophia στον λογαριασμό της στο Twitter νωρίτερα τον Μάρτιο. «Αυτό είμαι εγώ», συμπλήρωσε, «έργο τέχνης και καλλιτέχνης μαζί».
Κόστος – ωφέλεια από την τεχνολογία
Το ερώτημα που απασχολεί την παγκόσμια οικονομία είναι αν η δεκαετία που έρχεται θα αποτελέσει περίοδο ανάπτυξης ή όχι. Η πανδημία, με όλα τα κακά που προκάλεσε, δημιούργησε και μία παράδοση τηλεδιασκέψεων, ψηφιακών πληρωμών και ιατρικών πληροφοριών από απόσταση, η οποία θα διευκολύνει τη ζωή μας και μετά το τέλος της COVID-19. Αποτελούν, συνεπώς, τα φαινόμενα αυτά υποβοηθητικούς παράγοντες της οικονομίας του μέλλοντος. Η μεγάλη επιτυχία του εμβολιασμού με νέες μεθόδους έρευνας και εντυπωσιακή ταχύτητα παραγωγής εμβολίων, αποδεικνύει ότι η σχέση επιστήμης και ιατρικής είναι ευθύγραμμη.
Το υπόδειγμα της Κίνας μας διδάσκει ότι η τεχνολογία προοδεύει, όχι μόνο διά της αγοράς αλλά και της κρατικής ενίσχυσης. Βέβαια, η χώρα αυτή δεν υπήρξε πρότυπο προστασίας του περιβάλλοντος, το οποίο η μονόπλευρη ανάπτυξη κυριολεκτικά ρήμαξε. Σήμερα, η κινεζική ηγεσία υπόσχεται ότι ώς το 2060 θα έχει απαλλάξει την ατμόσφαιρά της από το διοξείδιο του άνθρακα. Θα δούμε.
Οι μεγάλες προσδοκίες της ανθρωπότητας κρέμονται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνική δικτύωση και την τεχνητή νοημοσύνη. Στο πεδίο της κοινωνικής δικτύωσης, η συζήτηση η οποία διεξάγεται ανάμεσα στους αξιωματούχους των μέσων δικτύωσης και στο κοινό βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Ηδη, πολλοί εκ των ιδιοκτητών έχουν κληθεί να δώσουν εξηγήσεις για τη δραστηριότητά τους στο Κογκρέσο των ΗΠΑ. Ο κ. Ζούκερμπεργκ του Facebook ισχυρίσθηκε ότι τα μέσα αποτελούν μόνον εργαλεία και τίποτα άλλο.
Ο αντίλογος στους ισχυρισμούς των ιδιοκτητών διατυπώνεται καλύτερα με τα λόγια του Σωκράτη στον πλατωνικό διάλογο, «Γοργίας»1. «Υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε αυτό που φαίνεται αγαθό και σε αυτό που είναι πραγματικό». Ετσι, οι εταιρείες που διακινούν την κοινωνική δικτύωση φαίνεται μεν ότι επιτελούν κοινωφελές έργο, ενώ στην ουσία ιδιοποιούνται τον χρόνο και την προσοχή των χρηστών που είναι και το προϊόν τους. Οι ίδιοι οι χρήστες της κοινωνικής δικτύωσης είναι το προϊόν της. Οι προτιμήσεις, το ιστορικό και τα μελλοντικά σχέδια των χρηστών-προϊόντων προσφέρουν μία χωρίς προηγούμενο ποσοτικά βάση δεδομένων από την οποία αντλούν πληροφορίες κάθε στιγμή οι κάτοχοί της.
Κάθε νεωτερική αλλαγή σίγουρα ενέχει και κάποιο κόστος που δεν γίνεται πάντοτε αμέσως αντιληπτό. Ομως ο υπολογισμός κόστους – ωφέλειας, όταν σταθμίζεται με τους σωστούς όρους, αποδίδει έγκυρο αποτέλεσμα.
Η τεχνητή νοημοσύνη σήμερα αποτελεί το επίκεντρο του ενδιαφέροντος των ερευνητών. Οι βάσεις έχουν τεθεί με την εξέλιξη των υπολογιστών, αλλά εξακολουθεί να λανθάνει η κατεύθυνση του πολύπλοκου αυτού συστήματος από ηθικές αρχές. Το ζήτημα έθεσε ο Μπραντ Σμιθ (δεξί χέρι του Μπιλ Γκέιτς): «Ακόμα και η καλύτερη τεχνολογία έχει απροσδόκητες επιπτώσεις και τα αγαθά της σπάνια κατανέμονται με ισοτιμία»2.
Η παρουσία των κρατών στις επενδύσεις για τεχνολογική ανάπτυξη είναι καθοριστικός παράγων, ιδιαίτερα στον τομέα του περιβάλλοντος. Η πράσινη ανάπτυξη απέδωσε κιόλας, με μεγάλη πτώση του κόστους της ανανεούμενης ενέργειας. Οι επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα στην τεχνολογία υπόσχονται πολλά για το μέλλον της οικονομίας. Κατά το δεύτερο μισό του 2020 οι επενδύσεις αυτές ξεπέρασαν στις ΗΠΑ τον κατασκευαστικό τομέα για πρώτη φορά έπειτα από πολλές δεκαετίες. Στην ιατρική, στη βιοτεχνολογία και στους ημιαγωγούς αυξάνεται ο επενδυτικός ρυθμός. Τα κράτη, όπως είπαμε, έχουν μεγάλο ρόλο στην ενσωμάτωση των νέων ανακαλύψεων στην παραγωγή. Επιβάλλεται βέβαια προσοχή στο είδος και στην ποιότητα των ανακαλύψεων. Εκεί βρίσκεται η σημασία μιας ηθικής πυξίδας που θα ενσωματωθεί στο σύστημα των υπολογιστών.
1 Πλάτωνας, «Γοργίας», σχόλια, εισαγωγή Παύλου Καλλιγά, Στιγμή 2020.
2 Brad Smith, «Tools and Weapons. The Promise and the Peril of the Digital Age», Penguin Press, 2019, σ. 192.
* Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.
Η αξία των ευφυών τεχνολογιών τώρα φάνηκε
«Η πανδημία έφερε πιο κοντά τα αδιέξοδα της αστικής συμβίωσης, έδειξε ότι οι πόλεις μας δεν είναι έτοιμες για έκτακτες καταστάσεις. Οι διαθέσιμοι πόροι, οι υποδομές, τα λεωφορεία, τα τρένα, οι οδηγοί, δουλεύουν μετά μια πολυετή οικονομική κρίση στα όρια των δυνατοτήτων τους. Oταν χρειάστηκε να αυξήσουμε τα δρομολόγια για να μειώσουμε τον αριθμό των επιβατών στα οχήματα, να ενισχύσουμε την εφοδιαστική αλυσίδα, να βελτιώσουμε τη χρήση των υποδομών, φάνηκε ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς τις ευφυείς τεχνολογίες, τα πλέον ισχυρά όπλα κατά των κρίσεων», λέει στην «Κ» ο δρ Αγγελος Αμδίτης, πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ευφυών Συστημάτων Μεταφορών (ERTICO-ITS Europe), αναπληρωτής πρόεδρος του ΟΑΣΑ, διευθυντής ερευνών στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Συστημάτων Επικοινωνιών και Υπολογιστών του ΕΜΠ.
«Η βίαιη προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα γέννησε εξελίξεις που θα χρειάζονταν πολύ χρόνο να υλοποιηθούν διαφορετικά, καλλιέργησε συνήθειες που μόνο ως σπόροι υπήρχαν στην προ-covid εποχή», σημειώνει ο κ. Αμδίτης.
Στην πρώτη φάση της πανδημίας «δημιουργήθηκε η ανησυχία ότι θα μειωνόταν η διάθεση για αλλαγές στον κλάδο των μεταφορών –οι κυβερνήσεις ενθάρρυναν τη μετακίνηση με ιδιωτικά μέσα–, θα περιορίζονταν οι επενδύσεις στην ευφυή κινητικότητα, καθώς υπήρχαν άλλες προτεραιότητες. Oμως αυτό δεν κράτησε πολύ. Στη συνέχεια φάνηκε ότι η ψηφιοποίηση, η χρήση δικτύων και η διαχείριση δεδομένων, τα έξυπνα ανέπαφα εισιτήρια και η τηλεματική που εφαρμόζει ο ΟΑΣΑ, ο έξυπνος συνδυασμός μέσων θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αντίστροφα, υπέρ της ταχύτερης και ασφαλέστερης μετακίνησης των πολιτών. Η κρίση επιτάχυνε τις εξελίξεις σε επίπεδο βούλησης και προτεραιοτήτων, βάζοντάς μας σε μια πορεία χωρίς επιστροφή. Οχι μόνο στις μεταφορές, αλλά και στην ψηφιακή διακυβέρνηση, τις τράπεζες, τις επιχειρήσεις. Κινούμαστε ταχύτατα προς την έξυπνη κοινωνία, με τα θετικά και τα αρνητικά της, όπου θα είναι διαφορετικός ο τρόπος που ζούμε, που δουλεύουμε, που εκπαιδευόμαστε».
Eνα από τα μεγαλύτερα οφέλη που θα αφήσει πίσω της η δυσάρεστη αυτή εποχή, είναι «η συνειδητοποίηση από όλους της ανάγκης για ψηφιακή μεταρρύθμιση. Ηδη, είναι πολλά αυτά που διεκπεραιώνει ο πολίτης από το σπίτι του: άυλη συνταγογράφηση, ψηφιακά πιστοποιητικά, τραπεζική δραστηριότητα, επαφή με δημόσιους φορείς. Κι αυτό δημιουργεί μία αλυσίδα εξελίξεων και μια θετική διάθεση για περαιτέρω βήματα. Εχουμε καλό επιστημονικό και τεχνολογικό επίπεδο, πολλούς νέους επιστήμονες και ερευνητές, προηγμένα δίκτυα όπως το 5G, σημαντικό έργο από το υπουργείο Ψηφιακής Μεταρρύθμισης, την κυβέρνηση και τους δήμους, τους τοπικούς και περιφερειακούς φορείς. Οι Δήμοι Τρικκαίων, Αθήνας, Βάρης-Βούλας-Βουλιαγμένης, Θεσσαλονίκης, Ηρακλείου Κρήτης, Θέρμης, Χαλκιδέων διαθέτουν υπηρεσίες για έξυπνες μετακινήσεις, έξυπνη διακυβέρνηση, έξυπνη διαβίωση».
Εχουμε δημιουργήσει μια καλή βάση. «Από την άλλη δεν έχουμε να αποσβέσουμε παλαιότερες υποδομές, όπως άλλες χώρες που έχουν επενδύσει τεράστια ποσά στο άμεσο παρελθόν, μπορούμε να προχωρήσουμε απευθείας στην επόμενη γενιά συστημάτων. Υπάρχει πιεστική ανάγκη για ένα άριστα ψηφιοποιημένο και ευέλικτο σύστημα εφοδιαστικής αλυσίδας. Σκεφθείτε τι αντίκτυπο θα είχε μια κατάρρευση της εφοδιαστικής αλυσίδας τροφίμων και φαρμάκων. Είδαμε την αναγκαιότητα λειτουργίας των e-shops, την αδυναμία των υπηρεσιών ταχυμεταφορών να ανταποκριθούν στις μεγάλες ανάγκες. Τα έξυπνα δίκτυα, η έξυπνη διαχείριση πληροφοριών, το Διαδίκτυο των Πραγμάτων, το Διαδίκτυο της Κινητικότητας όπως το ονομάσαμε (Internet of Mobility, δηλαδή η ενοποίηση όλων των τρόπων μεταφοράς σε μια ενιαία υπηρεσία κινητικότητας) συνθέτουν το τοπίο προς ένα τεράστιο υπερδίκτυο, όπου όλα συνδέονται, επικοινωνούν και συνεργάζονται μεταξύ τους. Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση, που ξεκινάει από αυτήν την αφετηρία, θα φέρει μικρότερες απαιτήσεις για κοστοβόρες υποδομές, αλλά μεγαλύτερη ανάγκη για διασύνδεση των υποδομών, νέες επαγγελματικές δεξιότητες και τεχνογνωσία».
Ο ρόλος της εκπαίδευσης
Κρίσιμο ρόλο παίζει η εκπαίδευση. «Oμως η εκπαίδευση και η μετεκπαίδευση εργατικού δυναμικού στην Ελλάδα δεν προσαρμόζονται όσο γρήγορα απαιτούν οι εξελίξεις. Αδυνατούν να ξεπεράσουν παλαιότερα πρότυπα, που δεν βοηθούν πια, να ανανεώσουν τα προγράμματα σπουδών, να δημιουργήσουν νέες κατευθύνσεις, προγράμματα μετεκπαίδευσης, διά βίου εκπαίδευσης και ανανέωσης προσόντων. Η αυτοματοποίηση είναι πιθανό να οδηγήσει ορισμένες ειδικότητες σε εξαφάνιση, από την άλλη όμως ανοίγει ορίζοντα για πολλά νέα επαγγέλματα και ειδικότητες που δεν τα έχουμε σκεφθεί σήμερα. Οπότε κλειδί είναι η προσαρμογή δεξιοτήτων. Αν ο μέσος πολίτης δεν μπορέσει να χρησιμοποιήσει τα νέα συστήματα, η αξία τους θα μειωθεί κατακόρυφα».
Το μέλλον της Ελλάδας, της Ευρώπης, του πλανήτη «είναι η “πράσινη” βιώσιμη, κυκλική οικονομία. Η χώρα μας την ενστερνίζεται. Ας θυμηθούμε το σχέδιο για την ηλεκτροκίνηση – έως το 2030 ένα στα τρία νέα οχήματα να είναι ηλεκτρικό. Αρκεί; Η Ελλάδα σήμερα έχει περιορισμένο αριθμό ηλεκτρικών οχημάτων και σταθμών φόρτισης (100 σταθμούς ημιταχείας φόρτισης και 13 ταχυφορτιστές σε ΣΕΑ). Oμως είναι μια σημαντική, πρακτική αρχή. Η πώληση των συμβατικών αυτοκινήτων μειώθηκε λόγω της πανδημίας, αντίθετα η πώληση των ηλεκτροκίνητων και υβριδικών αυξήθηκε. Και δεν είναι μόνο οι δρόμοι, είναι και ο σιδηρόδρομος, τα λιμάνια, τα αεροδρόμια που εντάσσονται στην “πράσινη” κινητικότητα, η οποία δεν μπορεί να διαχωριστεί από την “πράσινη” οικονομία. Ολα –βιομηχανία, ενέργεια, μεταφορές– είναι κομμάτια του ίδιου παζλ.
»Ο ΟΑΣΑ ενέταξε ηλεκτροκίνητα οχήματα στον στόλο του, η ΔΕΗ, η ΕΥΔΑΠ, τα ΕΛΤΑ κινούνται προς τους στόχους της κυκλικής οικονομίας, μεγάλες επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα πραγματοποιούν επενδύσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Βέβαια απαιτούνται μεγαλύτερες προσπάθειες και πόροι, προσήλωση στους στόχους. Oμως θεωρώ ότι δίνεται μια τεράστια ευκαιρία ανάπτυξης στη χώρα μας μέσω της “Πράσινης Συμφωνίας” και θα πρέπει όλοι, πολιτικοί, επιχειρηματίες, πολίτες να ορμήσουν και να ανεβούν σε αυτό το τρένο. Ενα πολύ ενδιαφέρον μέλλον διαγράφεται μπροστά μας, αισιόδοξο, φιλικό προς το περιβάλλον, με νέες προοπτικές, νέες ευκαιρίες για όλους, ένας θαυμαστός νέος κόσμος».
Νίκος Λογοθέτης: Η οχλοκρατία επηρεάζει την έρευνα
Ο διακεκριμένος έλληνας νευρoεπιστήμονας που άνοιξε ένα «παράθυρο στο χάος» του εγκεφάλου και έχει βάλει στόχο να αντιληφθεί τη λειτουργία του πολυπλοκότερου οργάνου μας, μιλάει για την έρευνα που αγαπά και τις προϋποθέσεις ώστε αυτή να ανθεί και να καρποφορεί
Ερευνητής διεθνούς ακτινοβολίας, ο Νίκος Λογοθέτης είναι ο νευροεπιστήμονας ο οποίος απέδειξε ότι με ενδοκρανιακές ηλεκτροφυσιολογικές μετρήσεις, σε συνδυασμό με τη λειτουργική μαγνητική τομογραφία (MRI), μπορεί να μελετηθεί η λειτουργία νευρώνων και νευρικών κυκλωμάτων σε πραγματικό χρόνο. Η ανακάλυψη αυτή άνοιξε ένα «παράθυρο στο χάος»: με τη συμβολή των ευρημάτων του οι επιστήμονες αντιλήφθηκαν ότι ο εγκέφαλος είναι δομικά και λειτουργικά εξαιρετικά πιο πολύπλοκος απ’ όσο πίστευαν. Εμπνευσμένος από τη θεωρία συστημάτων, σήμερα ο έλληνας ερευνητής εξερευνά τη νευρολογική βάση της αντίληψης, δηλαδή πώς αναγνωρίζουμε και αντιλαμβανόμαστε ερεθίσματα του περιβάλλοντος και ποιο είναι το «αποτύπωμα» που αυτά αφήνουν στον εγκέφαλο.
Το ΒΗΜΑ-Science συνομίλησε με τον δρα Νίκο Λογοθέτη με αφορμή την επικείμενη μεταφορά της ερευνητικής δραστηριότητάς του από το Τίμπιγκεν της Γερμανίας στη Σανγκάη, όπου πρόκειται να αναλάβει τη διεύθυνση ενός μεγάλου κέντρου το οποίο θα εξειδικεύεται στην έρευνα του εγκεφάλου των θηλαστικών.
Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στο ερευνητικό σας πεδίο;
«Αυτό που με έλκει ιδιαίτερα είναι η πολυπλοκότητα των συστημάτων του εγκεφάλου και ο τρόπος με τον οποίο η δομή του προσαρμόζεται και βελτιστοποιείται. Ηταν μεγάλη η έκπληξή μου, παραδείγματος χάριν, όταν αντιλήφθηκα ότι οι νευρώνες μιας συγκεκριμένης οπτικής περιοχής του οπτικού φλοιού ανταποκρίνονται σε ένα ερέθισμα μόνο όταν αυτό γίνεται ενσυνείδητα αντιληπτό από το ζώο. Με άλλα λόγια, η δραστηριότητα των νευρώνων αυτών εξαρτάται όχι από την παρουσία ενός ερεθίσματος αλλά από τη συνειδητή αντίληψη του ερεθίσματος αυτού από το ζώο. Τώρα πια γνωρίζουμε ότι αυτό είναι χαρακτηριστικό πολλών κυττάρων που εμπλέκονται στο οπτικό σύστημα. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι τα κύτταρα αυτά είναι το θεμέλιο της αντίληψής μας – αυτή δεν καθορίζεται από λίγους νευρώνες. Προκύπτει όμως το ερώτημα για τη φύση αυτού του δυναμικού νευρωνικού δικτύου και για τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαμε να το μελετήσουμε».
Σε ποιες κατευθύνσεις πρέπει να κινηθεί η έρευνα για να διερευνήσει αυτό το ερώτημα;
«Για δεκαετίες, η έρευνα του νευρικού συστήματος επικεντρώθηκε σε μελέτες μικρο-και μεσο-κλίμακας, εξετάζοντας τη δομή και τη λειτουργία των νευρώνων και των μικροκυκλωμάτων. Χρειάζεται όμως να κατανοήσουμε τη διαδικασία αυτοοργάνωσης του εγκεφάλου – σε φυσιολογικές όσο και σε παθολογικές καταστάσεις, ταυτόχρονα σε διαφορετικές χωροχρονικές κλίμακες, με διεπιστημονικές μεθόδους. Ενας εποικοδομητικός συνδυασμός της συστημικής νευροβιολογίας με τη γενετική και τη μοριακή νευροβιολογία θα μπορούσε να εμπλουτίσει σε σημαντικό βαθμό την κατανόησή μας για τη δυναμική φύση των συστημάτων του εγκεφάλου. Για να καλλιεργηθεί αυτό το πνεύμα, ένα διεπιστημονικό παιδαγωγικό περιβάλλον θα έπρεπε να είναι ήδη ένας από τους βασικούς άξονες των βασικών σπουδών».
Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με όλα αυτά; Υπάρχουν αναγνώσματα που διαμόρφωσαν την επιστημονική σας σκέψη και κουλτούρα;
Ο Νίκος Λογοθέτης με τον γιο του Feodor Konstantin
«Σε μια ιδιαίτερη περίοδο της ζωής μου είχα ξεκινήσει να διαβάζω το έργο «Τύχη και αναγκαιότητα» του Ζακ Μονό. Υπήρχαν σε αυτό σημεία τα οποία μού έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση, όπως το κεφάλαιο που αφορούσε τη μικροσκοπική κυβερνητική, στο οποίο ο συγγραφέας περιέγραφε την επικοινωνία μεταξύ των κυττάρων του νευρικού συστήματος και αυτών του ενδοκρινικού συστήματος. Ενα άλλο σημείο που μου τράβηξε την προσοχή είναι εκεί όπου παραλληλίζει τη στενή σχέση μεταξύ δομής και λειτουργίας των κρυστάλλων (όπως παραδείγματος χάριν ο τρόπος με τον οποίο η μειωμένη εντροπία ανακλάται στη συμμετρία) με τη σχέση δομής και λειτουργίας σε απλούς ζωντανούς οργανισμούς. Ο Μονό στην πραγματικότητα πρότεινε ότι οι κρύσταλλοι θα μπορούσαν να είναι μια ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στους ζωντανούς και τους μη ζωντανούς οργανισμούς. Τα αναγνώσματα αυτά αποτέλεσαν αφορμή για να μελετήσω μεγάλους θεωρητικούς της κυβερνητικής, όπως ο Νόρμπερτ Βίνερ. Στο έργο του «Κυβερνητική και κοινωνία» ο Βίνερ γράφει χαρακτηριστικά: «Πιστεύω ότι είναι η κατάλληλη στιγμή να αναθεωρήσουμε το πεδίο της κυβερνητικής, όχι ως μια ερευνητική προσέγγιση που πρέπει να ακολουθήσουμε στο μέλλον αλλά ως ζωντανή επιστήμη». Οι επιρροές αυτές με ώθησαν να εντρυφήσω στη Βιολογία Συστημάτων και ειδικά στη μελέτη του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος και των διεργασιών αυτοοργάνωσης του νευρικού δικτύου. Το έργο του Ιλιά Πριγκοζίν ήταν επίσης καθοριστικό για τη διαμόρφωση των μετέπειτα στόχων μου: να κατανοήσω τον εγκέφαλο ως σύστημα και να μελετήσω τη δραστηριότητά του σε διαφορετικά επίπεδα χρησιμοποιώντας μια διεπιστημονική προσέγγιση».
Ποια προβλήματα αντιμετωπίζει η επιστήμη σήμερα;
«Η οχλοκρατία και η αδυναμία να σκεφθούμε μακροπρόθεσμα είναι από τα βασικά προβλήματα που επηρεάζουν την έρευνα. Διερωτώμαι πώς γίνεται άνθρωποι οι οποίοι δεν κατανοούν ένα ερώτημα της βασικής έρευνας να έχουν να πουν τόσα πολλά για τις ανάγκες της έρευνας γενικότερα. Δίνεται πολύ μικρή αξία στην έρευνα που σχετίζεται με την περιέργεια και τη διερεύνηση θεμελιωδών ερωτημάτων. Η αντίληψη αυτή αποκρυσταλλώνεται στην ψευδαίσθηση ότι με την κατάλληλη συνταγή η έρευνα μπορεί δώσει άμεσες λύσεις. Φυσικά αυτό αντανακλάται και στη χρηματοδότηση, όπου κορυφαίοι επιστήμονες οι οποίοι έχουν αφιερώσει όλη τους τη ζωή στη διερεύνηση θεμελιωδών ερωτημάτων οδηγούνται με έμμεσο τρόπο να επικαλούνται στις ερευνητικές τους προτάσεις ανεδαφικές πρακτικές εφαρμογές για να έχουν μια ευκαιρία η πρόταση που καταθέτουν να χρηματοδοτηθεί. Στην εποχή μας το να δηλώσει κανείς ότι κάνει βασική έρευνα σχεδόν ισοδυναμεί με «αυτοκτονία» από άποψη χρηματοδότησης».
Μπορεί η βασική έρευνα να «απαντήσει» σε προβλήματα της καθημερινότητας;
«Οταν προκύπτει ένα πρόβλημα το οποίο αφορά και την επιστήμη, η πιθανότητα αυτή να το αντιμετωπίσει αποτελεσματικά επαφίεται αφενός μέχρι ενός σημείου στην πολυπλοκότητα του προβλήματος, αφετέρου εξαρτάται από το πόσο συνεκτικό είναι το υπόβαθρο το οποίο θα επιτρέψει να χαραχθεί ένα στρατηγικό σχέδιο. Το υπόβαθρο αυτό μπορεί να είναι εξαιρετικά ετερόκλητο και συνήθως αποτελείται από ευρήματα τα οποία προκύπτουν από τη βασική έρευνα. Υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα από πειραματικές και θεωρητικές ανακαλύψεις των οποίων το κίνητρο ήταν «απλώς» η κατανόηση του κόσμου. Το γεγονός ότι οι ανακαλύψεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν αργότερα για να λύσουν πρακτικά προβλήματα δεν σημαίνει ότι αυτός ήταν ο αρχικός στόχος. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ανάπτυξη του Παγκόσμιου Συστήματος Στιγματοθέτησης (GPS) το οποίο αξιοποιούμε στις συσκευές μας για να προσανατολιστούμε. Οταν ο Αλβέρτος Αϊνστάιν ανέπτυσσε τη θεωρία της σχετικότητας σίγουρα δεν προσπαθούσε να «καλιμπράρει» το έξυπνο κινητό του, χωρίς τη γνώση όμως φαινομένων όπως η μετατόπιση προς το κυανό η οποία συνεπάγεται ότι οι δείκτες του ρολογιού προχωρούν πιο γρήγορα όσο μακρύτερα βρίσκονται από το κέντρο της βαρυτικής δύναμης, η ανάπτυξη του GPS θα ήταν αδύνατη. Αντίστοιχα, στις νευροεπιστήμες όλοι αναγνωρίζουν την ανάγκη για έρευνα σχετική με τις νευρολογικές και τις ψυχιατρικές παθήσεις. Ωστόσο ας αναλογιστούμε: Οι διαταραχές αυτές οφείλονται απλώς στη δυσλειτουργία ενός σημείου του εγκεφάλου; Κι αν ναι, επεμβαίνοντας στο σημείο αυτό μπορούμε να περιμένουμε ότι με έναν μαγικό τρόπο θα θεραπεύσουμε την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ή τη σχιζοφρένεια; Δυστυχώς η απάντηση και στα δύο ερωτήματα είναι αρνητική. Η δυσλειτουργία ευρύτερων συστημάτων και υποσυστημάτων του εγκεφάλου είναι συνήθως το λανθάνον πρόβλημα και μέχρι στιγμής γνωρίζουμε πολύ λίγα για τον τρόπο με τον οποίο τα συστήματα αυτά ισορροπούν μεταξύ διαφορετικών καταστάσεων».
Γίνατε στόχος των φιλοζωικών οργανώσεων, κατηγορηθήκατε για τις έρευνές σας με ζώα, και από τη δικαστική διαμάχη που ακολούθησε αθωωθήκατε πανηγυρικά. Μπορεί να υπάρξει έρευνα χωρίς πειράματα σε ζώα;
«Το επιχείρημα κάποιων ακραίων φιλοζωικών οργανώσεων ότι η βασική έρευνα δεν χρειάζεται ή ότι αυτού του είδους η έρευνα ποτέ δεν συνέβαλε στην πρόοδο της Ιατρικής είναι άνευ νοήματος και αντικατοπτρίζει άγνοια ή απλώς μια στρατηγική για να προσελκύσουν χρηματοδότηση. Είναι φυσικά δυνατόν να υιοθετήσει κανείς τη θέση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να κάνει πειράματα σε ζώα προς ίδιον όφελος. Στην περίπτωση όμως που η κοινωνία αποφασίσει ότι δεν πρέπει να γίνονται τέτοιου είδους πειράματα, θα πρέπει να αποδεχθεί πλήρως και όλες τις συνέπειες που θα έχει αυτή η κίνηση. Πρακτικά, η πρόοδος στην Ιατρική στηρίζεται σε πειράματα σε ζώα. Χωρίς αυτά δεν θα υπήρχαν εμβόλια για τον τέτανο, τη διφθερίτιδα, την ηπατίτιδα και ούτω καθεξής. Δεν θα υπήρχαν ένα μεγάλο φάσμα αντιβιοτικών, θεραπείες για τη νόσο του AIDS και του καρκίνου. Τα πειράματα στα ζώα είναι αυτά που μας δίνουν τη γνώση να αντιμετωπίσουμε διάφορες παθολογικές καταστάσεις και χωρίς αυτή τη γνώση δεν θα είχαμε επιτύχει να έχουμε πλέον τέτοια ποιότητα ζωής και τόσο υψηλό προσδόκιμο ζωής».
Ποια είναι τα ερευνητικά σας σχέδια για τη Σανγκάη;
«Θα αναλάβω τη διεύθυνση του Διεθνούς Κέντρου Ερευνας Εγκεφάλου των Πρωτευόντων (ICPBR) στη Σανγκάη από κοινού με τον νευροεπιστήμονα Μου-Μινγκ Που. Τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του Κέντρου περιλαμβάνουν τη νευροανατομία, τη νευροφυσιολογία, τη νευροαπεικόνιση και τη νευρομηχανική, ενώ θα επεκταθούμε και σε μακροπρόθεσμες συμπεριφορικές μελέτες. Σκοπεύουμε να φτιάξουμε ένα κέντρο το οποίο θα είναι διεθνής κόμβος για τη μελέτη των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών και των διαταραχών του εγκεφάλου και το οποίο θα επιτρέπει τη σύγκλιση διαφορετικών επιστημονικών πεδίων και ερευνητικών κατευθύνσεων. Η επιστημονική κουλτούρα στην Κίνα είναι κορυφαία, κι αυτό είναι λογικό εάν κανείς λάβει υπόψη την πλούσια ιστορία της χώρας και τις προσπάθειές της να κάνει άλματα στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και της επιστήμης».
Για μια καλύτερη έρευνα στην Ελλάδα
«Η επιλεκτική υποστήριξη των αρίστων στην ανώτατη εκπαίδευση είναι πραγματικά σημαντική. Η έρευνα δεν είναι απαραίτητα μόνο μια «δουλειά». Αντικατοπτρίζει ένα ασυνήθιστο και έντονο ενδιαφέρον και περιέργεια ενός μικρού ποσοστού ανθρώπων, που είναι πρόθυμοι να αφιερώσουν όλη τους τη ζωή στην κατανόηση περίπλοκων ερωτήσεων. Βελτίωση του τρόπου λειτουργίας των μηχανισμών χρηματοδότησης έρευνας με απεμπλοκή από τη γραφειοκρατία και καθιέρωση στοχευμένης και συνεχούς χρηματοδότησης ερευνητών είναι πράγματι ο σωστός δρόμος. Ενα από τα πρώτα βήματα που θα ακολουθούσαν πολλά από τα φωτεινά μυαλά πιθανότατα θα ήταν η διεπιστημονικότητα, που στον χώρο των βιολογικών επιστημών είναι ο μόνος ρεαλιστικός δρόμος για να προχωρήσουμε και να αντιμετωπίσουμε την πολυπλοκότητα των θεμάτων, είτε στη γενετική, τη φυσιολογία ή στη νευροεπιστήμη των συστημάτων. Η Ελλάδα δεν είναι φτωχή σε εξαιρετικά μυαλά, αλλά συχνά στην οργάνωση και υποστήριξη προηγμένων μελετών και ερευνών σε τομείς που απαιτούν βέλτιστη και σωστή επιλογή, καθώς και μακροπρόθεσμη δέσμευση, αρκετά μεγάλη για να μετατρέψει μια τέτοια δραστηριότητα σε προεπιλεγμένη “παράδοση”. Θα ήμουν αληθινά ευτυχής αν η επιστήμη γίνει προτεραιότητα σε μια χώρα με μοναδική ιστορία και γίγαντες της πρώιμης σκέψης, που εξακολουθούν να κυριαρχούν παγκοσμίως σε οποιαδήποτε αναφορά στις αρχικές σκέψεις ενός επιστημονικού ή φιλοσοφικού θέματος».
Κληροδοτείται η γνώση;
«Οι γνωστικές ικανότητες, όπως η μάθηση και η μνήμη, θεωρούνταν πάντα ότι αντικατοπτρίζουν δομικές και λειτουργικές αλλαγές συνδεσιμότητας στον εγκέφαλο, οι οποίες δεν μπορούν να μεταφερθούν στο DNA των γεννητικών κυττάρων, τα οποία μεσολαβούν στην κληρονομιά που λαμβάνουμε από τους γονείς μας. Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες, αυτός ο κανόνας υπαγόρευε ότι μπορούμε να κληρονομήσουμε το χρώμα των ματιών των γονέων μας, τη στάση τους στον ύπνο ή ακόμα και τις ψυχικές διαταραχές τους, αλλά δεν κληρονομούμε τα γαλλικά που έμαθαν στο σχολείο, ούτε την οδήγηση ενός ελικοπτέρου. Αυτά πρέπει να τα μάθουμε οι ίδιοι.
Αυτό το δόγμα είχε αμφισβητηθεί ήδη στις αρχές του 19ου αιώνα, από τον γάλλο βιολόγο και φυσιοδίφη Jean-Baptiste Lamarck, ο οποίος ώθησε την έννοια της κληρονομιάς επίκτητων χαρακτηριστικών. Αν και ο λαμαρκισμός αμφισβητήθηκε έντονα και διαψεύστηκε, γύρω στα τέλη του 20ού αιώνα η έρευνα άρχισε να αποκαλύπτει απροσδόκητα ότι ορισμένες μορφές μνήμης μπορούν πραγματικά να μεταδοθούν στους απογόνους. Πώς μπορεί να συμβεί αυτό, δεδομένης της φύσης της σταθεροποίησης της μνήμης; Οι μνήμες αποθηκεύονται στον εγκέφαλο μέσω μιας μεικτής διαδικασίας, της λεγόμενης συναπτικής και συστημικής σταθεροποίησης. Ο πρώτος όρος αναφέρεται σε συναπτικές αλλαγές στις νευρωνικές συνδέσεις, ο δεύτερος στις αλληλεπιδράσεις διαφόρων περιοχών, όπως για παράδειγμα ο διάλογος μεταξύ του ιππόκαμπου και του φλοιού του εγκεφάλου. Μέχρι πρόσφατα, η κωδικοποίηση τέτοιων αυτοδιοργανωμένων διαδικασιών στο DNA των γεννητικών κυττάρων θεωρούνταν αδύνατη.
Και όμως, θετικές απαντήσεις σε αυτό το είδος ερωτήσεων άρχισαν να δημοσιεύονται μετά την εμφάνιση της επιγενετικής, ενός ερευνητικού πεδίου που επικεντρώνεται στη μελέτη μιας μεγάλης ποικιλίας κληρονομικών αλλαγών του φαινοτύπου που δεν συνεπάγονται απαραίτητα αλλοιώσεις στις αλληλουχίες του DNA. Αντί να αλλάξουν τις ακολουθίες, τα λεγόμενα επιγενετικά “υλικά”, δηλαδή χαρακτηριστικές χημικές ουσίες με τη δυνατότητα ενεργοποίησης και απενεργοποίησης γονιδίων, είναι σε θέση να παράγουν μεγάλο αριθμό διαφορετικών κυττάρων από ακριβώς τον ίδιο γενετικό κώδικα. Εντυπωσιακό είναι το παράδειγμα της δημιουργίας ενός νευρώνα, που απαιτεί την προσωρινή σίγαση μεγάλου μέρους του γονιδιώματός μας. Το ρητό “εάν το ανθρώπινο γονιδίωμα είναι το βιβλίο της ζωής, η επιγενετική είναι ο συντάκτης του!” αντανακλά πράγματι τον χαρακτηριστικό ρόλο αυτής της λειτουργικής διαδικασίας, η οποία – σε κάποιον βαθμό – είναι πιθανό να κυριαρχήσει τόσο στη βασική όσο και στην ιατρική μελλοντική έρευνα, ιδίως μετά τις συνεχιζόμενες ανακαλύψεις επιλεκτικών φαρμάκων που μπορούν να στοχεύσουν ένα συγκεκριμένο γονίδιο, αντί να εμποδίσουν κάθε επιγενετική αλλαγή σε ολόκληρο το γονιδίωμα. Περιβαλλοντικές επιρροές όπως τα τρόφιμα, οι μολυσματικές ουσίες και οι ρύποι μπορούν να αφήσουν χημικά σημάδια σε γονίδια χωρίς να αλλάζουν την αλληλουχία τους αλλά να τροποποιούν έντονα τη δραστηριότητά τους. Η πλειονότητα των περιβαλλοντικών επιγενετικών δεικτών είναι χημικές ουσίες, συμπεριλαμβανομένων πρωτεϊνών, μετάλλων, ατμοσφαιρικών ρύπων και τοξικών ουσιών που προκαλούν ενδοκρινικές διαταραχές. Η αξία της επιγενετικής έρευνας μπορεί επίσης να εκτιμηθεί, καθώς επιγενετικές δυσλειτουργίες εμπλέκονται σε νευρολογικές διαταραχές, όπως οι ασθένειες του Alzheimer και του Huntington, η σχιζοφρένεια, η κατάθλιψη και ο εθισμός. Θεραπείες για τα παραπάνω νοσήματα χωρίς τέτοιες έρευνες είναι αυταπάτη».
Ψευδοεπιστήμη: Ο Δούρειος Ίππος του ανορθολογισμού και της πνευματικής πενίας
Με αφορμή την πανδημία COVID-19 και τα αναγκαία μέτρα που έχει πάρει η πολιτεία για υποχρεωτική χρήση μάσκας προσώπου, έχει προκύψει μια έντονη, συνωμοσιολογικού περιεχομένου, συζήτηση ξεκινώντας από τη δήθεν απόκρυψη εντός των μασκών τσιπ τεχνολογίας 5G για τον έλεγχο του πληθυσμού από την «Παγκόσμια Κυβέρνηση» και τον Σόρος έως τη χρήση της μάσκας ως μέσου στέρησης της ατομικής μας ελευθερίας και όλα αυτά διανθισμένα με αμφισβήτηση ακόμα και της ύπαρξης του ιού SARS-CοV-2 ή της επικινδυνότητάς του. Βέβαια, η διείσδυση εδώ και χρόνια της ψευδοεπιστήμης στη κοινωνία, ακόμα και σε θεσμικούς φορείς εκπαίδευσης αλλά και η προβολή της μέσω αρκετών ΜΜΕ έχει προλειάνει το έδαφος, με σημαντικές επιπτώσεις στη διαμόρφωση της πνευματικής συγκρότησης της νέας γενιάς στην πιο κρίσιμη ηλικία, αυτή στην οποία διαμορφώνονται χαρακτήρες, αντιλήψεις και στάσεις ζωής.
Μία από τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις για την επιβίωση της ανθρωπότητας και την ομαλή εξέλιξη του πολιτισμού είναι η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, προαπαιτούμενο της οποίας είναι αναμφίβολα η κατανόηση των διεργασιών που δημιουργούν τις συνθήκες για την ύπαρξη και τη συντήρηση της ζωής αλλά και της κοινωνίας. Διεργασίες που ξεκινούν από το «κοσμικό αβγό», όπως έλεγε ο σπουδαίος κοσμολόγος και αβάς, Ζορζ Λεμέτρ, και μέσω της ραδιενεργούς σύντηξης στους πυρήνες των αστέρων δημιουργούνται όλα εκείνα τα στοιχεία που είναι αναγκαία για την ύπαρξη της ζωής και φτάνουν στις διεργασίες που καθορίζουν την εξέλιξη των κοινωνιών μέσα από την ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων αλλά και την καταλυτική αλληλεπίδραση ανθρώπου-φυσικού περιβάλλοντος, που έχουν αγνοήσει οι παραδοσιακές οικονομο-κεντρικές θεωρίες για την κοινωνική εξέλιξη.
Η ενδελεχής λοιπόν κατανόηση των φυσικών και κοινωνικών διεργασιών και η μεταλαμπάδευση αυτής της γνώσης στην κοινωνία είναι όχι μόνο απαραίτητο εφόδιο για την επιβίωση της ανθρωπότητας αλλά και για την εξέλιξη της κοινωνίας, αν θέλουμε βέβαια η κοινωνία να ξεπεράσει τις «παιδικές της ασθένειες», τις μεταφυσικές δοξασίες, τις ιδεοληψίες και προσφάτως την αποδοχή συνωμοσιολογικών και ψευδοεπιστημονικών θεωριών που κατακλύζουν το διαδίκτυο και τα ΜΜΕ. Αν θέλουμε συνειδητούς και ενεργούς πολίτες με κριτική σκέψη, θα πρέπει να διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού την επιστήμη, σε όλο της το εύρος, ως μόνη αφετηρία για την ορθολογική ερμηνεία των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων, που για να την αποκτήσει η ανθρωπότητα θυσίασε στην πυρά (μεταφορικά αλλά και πραγματικά) πολλούς λειτουργούς της.
Ιστορικά, στη προσπάθειά του ο άνθρωπος να κατανοήσει το φυσικό περιβάλλον για να αποφύγει πρωτίστως τους κινδύνους που αντιμετώπιζε για την επιβίωσή του, οδηγήθηκε μέσω της φυσικής επιλογής στο να αναπτύξει αναλυτικές και συνθετικές ικανότητες αλλά και ερμηνευτικά εργαλεία για την «αποκωδικοποίηση» των φαινομένων που βιώνει στην καθημερινότητά του. Η μοναδική αυτή ποιοτική διαφορετικότητα του homo sapiens μάς παρείχε δύο ακόμα σημαντικά χαρακτηριστικά, την περιέργεια και τη φαντασία, ποιότητες που «απογείωσαν» το πνεύμα του. Δυστυχώς στον σύγχρονο κόσμο δεν ενισχύονται μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία αυτά τα χαρακτηριστικά, και στο όνομα της χρηστικότητας της γνώσης και της οικονομικής αποδοτικότητάς της, δηλαδή της εμπορευματοποίησής της, τελικά συρρικνώνονται με θύμα την κριτική σκέψη. Αυτό οδηγεί και σε άλλα παρακμιακά φαινόμενα, όπως στην αποδοχή από την κοινωνία διαφόρων τύπων «ψευδοεπιστήμης», κλασικών όπως της Αστρολογίας αλλά αυτών της Νέας Εποχής (New Age) περί «κβαντικής» ιατρικής/ψυχολογίας/ηθοποιίας κ.λπ., αλλά και συνωμοσιολογικών θεωριών («μας ψεκάζουν», «μας κρύβουν τους εξωγήινους», «μας χειραγωγεί η Παγκόσμια Κυβέρνηση», «μας κρύβουν ότι η Γη είναι επίπεδη», κ.λπ.). Δυστυχώς η επιστήμη αγωνίζεται σήμερα να επιβιώσει ως αξιακή αναφορά μέσα στο προαναφερθέν περιβάλλον σύγχυσης που προκαλούν η οικονομική κρίση, η εκτεταμένη προβολή ψευδοεπιστημονικών απόψεων και θεωριών και η συστηματική αποδόμηση του ορθού λόγου.
Οι προαγωγοί ψευδοεπιστημονικών θεωριών διατείνονται ότι χρησιμοποιούν τις μεθόδους και τα ευρήματα της επιστήμης, αλλά στην πραγματικότητα βασίζονται σε ανεπαρκή στοιχεία, ατεκμηρίωτες απόψεις και αγνοούν μεθοδευμένα όποια στοιχεία αντιτίθενται στην κατεύθυνση που επιθυμούν. Οπως έλεγε ο Καρλ Σαγκάν, «η ψευδοεπιστήμη είναι πιο εύκολη από την επιστήμη, μιας και τα επιχειρήματα και οι μέθοδοι αλλά και αυτά που αποδέχεται ως αποδεικτικά στοιχεία είναι πολύ πιο χαλαρά από αυτά της επιστήμης». Είναι, με λίγα λόγια, «εύκολη» η ψευδοεπιστήμη, δεν χρειάζεται την επίπονη και εξαντλητική διαδικασία μάθησης, σπουδής, ελέγχου, πειράματος, ενδελεχούς απαλοιφής σφαλμάτων, επανελέγχου των πειραματικών διαδικασιών, που είναι αναγκαίες για να φτάσεις σε ασφαλή συμπεράσματα. Ακόμα και έτσι ορισμένες φορές η επιστήμη καταλήγει σε ελλιπή συμπεράσματα, αλλά έχοντας χρησιμοποιήσει την αυστηρή επιστημονική μεθοδολογία μπορούμε να ανατρέξουμε στις διαδικασίες που ακολουθήσαμε και να εντοπίσουμε το όποιο σφάλμα.
Είναι απαραίτητο η Πολιτεία να αντιληφθεί ότι ο κίνδυνος που ελλοχεύει είναι πραγματικά μεγάλος καθώς αυτό που βάλλεται είναι ο ίδιος ο ορθολογισμός και η αιτιοκρατία, δηλαδή η αλληλουχία αιτίου και αιτιατού, η ίδια η βάση δηλαδή της λογικής πάνω στην οποία μπορούμε να πορευόμαστε μέσα από διάλογο σε ένα συνεκτικό σχέδιο για την κοινωνία. Εν τέλει βάλλεται η ίδια η Δημοκρατία μιας και ένας ημιμαθής λαός, κυριαρχούμενος από φοβίες, ιδεοληψίες, συνωμοσιολογικές εκφάνσεις της πραγματικότητας και χωρίς σταθερές βάσεις πάνω στις οποίες θα μπορεί μέσω του διαλόγου να καταλήγει σε αποδεκτά πολιτικά σχέδια, είναι ευκόλως καθοδηγούμενος και χειραγωγούμενος από τα όποια παράκεντρα εξουσίας.
Εν κατακλείδι, η απαξίωση της επιστημονικής γνώσης και της αυστηρής επιστημονικής μεθόδου έναντι των συνωμοσιολογικών, ψευδοεπιστημονικών θεωριών, καθιστά υπεύθυνη τόσο την Πολιτεία στο να προστατεύσει μέσω θεσμικών παρεμβάσεων την κοινωνία όσο και εμάς τους επιστήμονες, ως θεματοφύλακες του ορθού λόγου και της επιστημονικής μεθόδου, να στηλιτεύουμε τα νοσηρά φαινόμενα και να προάγουμε την κοινωνικοποίηση της γνώσης με απτό και εύληπτο τρόπο.
Ο κ. Μανώλης Πλειώνης είναι διευθυντής και πρόεδρος του ΔΣ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, καθηγητής του τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ.
Η κορυφαία γενετίστρια Ιντιθ Χερντ στην «Κ»: Η «εισβολή» στο περιβάλλον θα φέρει νέες πανδημίες
Η μητέρα της ήταν Ελληνίδα. Μετανάστευσε στη Βρετανία το 1963, για να γίνει νοσοκόμα. Παντρεύτηκε εκεί, με ηλεκτρολόγο μηχανολόγο, έγινε μητέρα και αφοσιώθηκε σε αυτό τον ρόλο. Ομως δεν ξέχασε ποτέ την πατρίδα της. Η πρώτη γλώσσα που δίδαξε στην κόρη της ήταν η ελληνική.
«Πρώτα μίλησα ελληνικά και αργότερα αγγλικά –μετά τα έξι μου χρόνια, όταν πήγα στο σχολείο–, αν και ζούσαμε στο Λονδίνο. Μέχρι και ο πατέρας μου στα ελληνικά μου μιλούσε, με όσες λέξεις ήξερε. Ηταν ο μοναδικός τρόπος να επικοινωνήσει μαζί μου», λέει γελώντας η Ιντιθ Χερντ. «Μεγάλωσα σε ένα ελληνικό σπιτικό, λοιπόν, στο οποίο έρχονταν πάντα πολλοί Ελληνες, ιδιαίτερα αυτοεξόριστοι επί χούντας: τους φιλοξενούσαμε τον πρώτο καιρό μέχρι να τακτοποιηθούν».
Πήρε πτυχίο Γενετικής από το Πανεπιστήμιο Κέμπριτζ και έκανε διδακτορικό στο Imperial Cancer Research Fund. Εργάστηκε επί σχεδόν μία δεκαετία ως ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Παστέρ του Παρισιού. To 2010 έγινε διευθύντρια της Μονάδας Γενετικής και Βιολογίας της Εμβρυϊκής Ανάπτυξης στο Ινστιτούτο Κιουρί και το 2012 άρχισε να διδάσκει Επιγενετική στο φημισμένο Κολέζ ντε Φρανς. Το 2019 έγινε η πρώτη γυναίκα που ανέλαβε τη θέση της γενικής διευθύντριας του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας (EMBL) –του «Cern της Μοριακής Βιολογίας», όπως το αποκαλούν– με έδρα τη Γερμανία και τη Χαϊδελβέργη. Θεωρείται αυθεντία στην έρευνα για το πώς τα γονίδιά μας αλλάζουν την έκφρασή τους και πώς αυτές οι αλλαγές όχι μόνο σταθεροποιούνται αλλά και αναπαράγονται. Στα μυστικά της Επιγενετικής, δηλαδή…
– Πώς θα εξηγούσατε τι είναι η Επιγενετική σε κάποιον που δεν διαθέτει το ανάλογο επιστημονικό υπόβαθρο;
– Η Επιγενετική (o όρος επινοήθηκε από τον Βρετανό βιολόγο Κόνραντ Ουάντινγκτον τη δεκαετία του ’40) αναφέρεται σε οποιαδήποτε αλλαγή στην έκφραση των γονιδίων δεν περιλαμβάνει τροποποίηση της αλληλουχίας του DNA –η οποία είναι σταθερή– αλλά παραμένει αναστρέψιμη. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα κύτταρα αποκτούν και διατηρούν την ταυτότητά τους χάρη στα επιγενετικά σημάδια: χημικές διαφορές στο DNA ή σε όσες πρωτεΐνες σχετίζονται με το DNA, που δεν αλλάζουν ποτέ την αλληλουχία του, αλλά καθιστούν δυνατή την ανάγνωση ορισμένων γονιδίων, ενώ άλλων όχι. Ετσι η Επιγενετική είναι ένα είδος κυτταρικής μνήμης που μεταδίδεται στις μελλοντικές γενιές κυττάρων. Ωστόσο, μπορεί να διαγραφεί, εξ ου και η αντιστρεψιμότητα την οποία ανέφερα ήδη.
– Είστε διεθνώς γνωστή για την έρευνά σας πάνω στην απενεργοποίηση του χρωμοσώματος Χ. Τι ακριβώς αφορά;
– Τα θηλυκά θηλαστικά φέρουν δύο χρωμοσώματα Χ, τα οποία κληρονομούν από τους γονείς τους, ενώ τα αρσενικά έχουν ένα χρωμόσωμα Υ από τον πατέρα τους και ένα χρωμόσωμα Χ από τη μητέρα τους. Το πρόβλημα είναι ότι το χρωμόσωμα Υ είναι φορέας πολύ λίγων γονιδίων, περίπου εκατό (κάποια από τα οποία βέβαια είναι σημαντικά για τα χαρακτηριστικά του αρσενικού φύλου), αλλά το Χ ένα έχει περισσότερα από χίλια! Για να αντισταθμιστεί αυτή η ανισορροπία μεταξύ ανδρών και γυναικών εξελίχθηκε στις γυναίκες μια διαδικασία που απενεργοποιεί ένα από τα δύο χρωμοσώματα Χ. Πρόκειται για μια 100% επιγενετική διαδικασία που θέτει σε «σίγαση» σχεδόν όλα τα γονίδια ενός από τα δύο χρωμοσώματα. Το DNA του ανενεργού Χ βρίσκεται ακόμα εκεί, απλώς δεν «εκφράζεται» ή παύει να χρησιμοποιείται. Ωστόσο, το άλλο χρωμόσωμα παραμένει ενεργό, ακριβώς όπως και το μοναδικό χρωμόσωμα X των ανδρών. Με αυτόν τον τρόπο, τόσο τα αρσενικά όσο και τα θηλυκά, έχουν παρόμοια επίπεδα προϊόντων των Χ-χρωμοσωματικών γονιδίων. Εάν η διαδικασία απενεργοποίησης ενός Χ δεν συμβεί σε θηλυκά άτομα νωρίς στην ανάπτυξή τους, το έμβρυο πεθαίνει. Κι αυτό που σας περιέγραψα είναι μια βασική επιγενετική διαδικασία.
– Πώς γεννήθηκε το ενδιαφέρον σας για τη Βιολογία και στη συνέχεια για την Επιγενετική;
– Ισως ακουστεί απίστευτο, αλλά δεν είχα κάνει ούτε ένα μάθημα Βιολογίας μέχρι που άρχισα να φοιτώ στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. Σκόπευα να σπουδάσω Φυσική και Αστρονομία και αποφάσισα να παρακολουθήσω κάποια μαθήματα Βιολογίας στο πρώτο έτος, ως μέρος της κατεύθυνσης των Φυσικών Επιστημών, για να έχω μια πιο ευρεία εικόνα. Δεν είχα ξαναδεί ποτέ κύτταρο, δεν ήξερα καν τι είναι ο πυρήνας ή το μιτοχόνδριο και έζησα μια μοναδική εμπειρία – το δικό μου αρχιμήδειο «Εύρηκα!». Κι ενώ στην αρχή πίστευα ότι θα επέστρεφα στη Φυσική, η Βιολογία μου φαινόταν ολοένα και πιο συναρπαστική. Ηταν παντελής η άγνοιά μου, βέβαια, και ένιωθα χαμένη, αλλά τα ελληνικά μου με βοηθούσαν να καταλαβαίνω πολλούς όρους. Στο δεύτερο έτος είχα πια αλλάξει ρότα: Βιοχημεία, Φαρμακολογία και Βιολογία Ζώων. Ενιωσα σαν να κοιμόμουν επί χρόνια και ξύπνησα, αίφνης, στην ηλικία των 18 ή 19 ετών. Στη συνέχεια, οι δάσκαλοί μου, συμπεριλαμβανομένου του Τζον Φίντσαμ, επικεφαλής του τομέα Γενετικής εκείνη την εποχή, με έπεισαν να κάνω διδακτορικό, πίστεψαν σε μένα. Ετσι προχώρησα.
– Μπορεί η Επιγενετική να λύσει κάποια γενετικά μας προβλήματα και να αλλάξει χαρακτηριστικά που έχουμε κληρονομήσει από τους γονείς μας;
– Η γενετική κληρονομιά μας από τους γονείς μας είναι σαν ένα βιβλίο. Ωστόσο, δεν διαβάζονται όλα τα κεφάλαια ταυτόχρονα και μερικές φορές μπορούν να ερμηνευθούν με ελαφρώς διαφορετικούς τρόπους. Οι επιγενετικές αλλαγές εξαρτώνται από γενετικά κωδικοποιημένες πληροφορίες, μπορούν όμως να επηρεαστούν και από το περιβάλλον. Ετσι η γενετική μας κληρονομιά χρησιμοποιείται διαφορετικά σε κάποιο βαθμό, προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο! Τι εννοώ: ο επιγενετικός μηχανισμός είναι απαραίτητος για την κανονική ανάπτυξή μας ή για την απενεργοποίηση του χρωμοσώματος Χ, αλλά, αν κάτι πάει στραβά, μπορεί επίσης να οδηγήσει στην εμφάνιση καρκίνου.
– Τι σας έκανε να αναλάβετε το τιμόνι του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας (EMBL);
– Είναι αλήθεια ότι στο παρελθόν είχα αρνηθεί αρκετές δελεαστικές προτάσεις. Αυτή τη φορά, όμως, ένιωσα πως έπρεπε να δεχτώ, για τρεις λόγους. Ο πρώτος ήταν πως το EMBL εστιάζει στην έρευνα και λειτουργεί με γνώμονα την αριστεία. Ο δεύτερος, πως όταν μια τέτοια ευκαιρία προσφέρεται σε μια γυναίκα, δεν υπάρχει περιθώριο άρνησης. Αν οι γυναίκες δεν καταβάλλουμε προσπάθειες, ανεξάρτητα από τις θυσίες που αυτές συνεπάγονται, τότε τα πράγματα δεν θα αλλάξουν ποτέ! Ο τρίτος λόγος ήταν αυτό που συμβαίνει στην Ευρώπη. Η οικονομική κρίση που έπληξε πολλές χώρες –και την Ελλάδα– και η ψήφος των Βρετανών υπέρ του Brexit έχουν αποδυναμώσει σοβαρά το σπουδαίο ευρωπαϊκό εγχείρημα. Είμαι μισή Βρετανίδα, μισή Ελληνίδα, παντρεμένη με Γάλλο και έχω περάσει περισσότερα από τα μισά χρόνια μου στη Γαλλία. Νιώθω πολύ Ευρωπαία. Πιστεύω στην Ευρώπη.
Η Ελληνίδα μητέρα μου με έμαθε νωρίς την αξία της λέξης φιλότιμο
– Πώς είναι σήμερα τα πράγματα στη Γερμανία σε ό,τι αφορά την πανδημία;
– Σχετικά καλά, σε σύγκριση με άλλες χώρες, αν και είχαμε κάποιες τοπικές εξάρσεις. Τα γραφεία του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας στη Χαϊδελβέργη και το Αμβούργο επαναλειτουργούν μερικώς. Κάνουμε τα πρώτα βήματα της επανεκκίνησής μας. Ωστόσο, είναι σαφές ότι για μια πλήρη επιστροφή στην κανονικότητα θα χρειαστούν αρκετοί μήνες.
– Περιμένατε ότι θα ζούσαμε ποτέ μια τέτοια κατάσταση;
– Και ναι, και όχι. Οχι γιατί ήλπιζα ότι η ανθρωπότητα θα μπορούσε να τη διαχειριστεί πιο λογικά. Ναι, γιατί και οι προηγούμενες επιδημίες του SARS (2002), του MERS (2013) και άλλων ιών θα μπορούσαν να έχουν εξελιχθεί σε πανδημίες. Ηταν θέμα χρόνου να συμβεί. Προσωπικά, ως επιστήμονα που ερευνά την Επιγενετική, οι δεσμοί μεταξύ του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας με ενδιέφεραν ανέκαθεν. Εχει γίνει προφανές εδώ και πολλά χρόνια ότι η εξάπλωση μολυσματικών μικροβίων από ζώα σε άλλα ζώα, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου (ζωονόσων), θα είναι ολοένα και πιο συχνή, ως αποτέλεσμα της «εισβολής» του ανθρώπινου είδους, που καταστρέφει τα φυσικά οικοσυστήματα – μέσω της αποψίλωσης, της αστικοποίησης, της εντατικής γεωργίας, της διασποράς χημικών ρύπων. Κι από την άλλη, η ταχεία εξάπλωση μολυσματικών νόσων ευνοείται από την παγκοσμιοποίηση και την αυξημένη διασυνδεσιμότητα.
– Μπορεί να αναστραφεί αυτή η πορεία; Και πώς;
– Είναι σίγουρο ότι στο μέλλον θα υπάρξουν περισσότερες επιδημίες και πανδημίες εάν δεν αλλάξουμε τον τρόπο που ζούμε κι αν δεν συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει στον πλανήτη και γιατί. Ολοι πρέπει να δράσουμε, λοιπόν, καθένας στον τομέα του. Ως επιστήμονας και ως γενική διευθύντρια του μοναδικού οργανισμού βιοεπιστημών της Ευρώπης προσπαθώ να βοηθήσω μέσω της έρευνας: να κατανοήσω βαθύτερα και να εξηγήσω στους άλλους πώς δημιουργείται μια αναδυόμενη νόσος, πώς επιτυγχάνεται η εύθραυστη ισορροπία της ζωής σε ένα οικοσύστημα και ποιοι παράγοντες μπορούν να τη διαταράξουν. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούν οι επιστήμονες για την αντιμετώπιση της COVID-19 είναι αποτέλεσμα της βασικής έρευνας των τελευταίων δεκαετιών και πολλά προέρχονται από το EMBL.
– Πώς θα μας βοηθούσε η Επιγενετική να αντιμετωπίσουμε νέες επιδημίες στο μέλλον;
– Η κατανόηση των συσχετισμών μεταξύ των περιβαλλοντικών προκλήσεων (μολυσματικών παραγόντων, όπως είναι οι ιοί ή οι χημικοί ρύποι που μπορούν να επηρεάσουν τη φύση και την ανθρώπινη υγεία) και των γενετικών παραλλαγών (δηλαδή μια ασυμπτωματική ή συμπτωματική νόσος, καθώς και οι διαφορές στην ανοσολογική απόκριση καθενός από εμάς) είναι απαραίτητη εάν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά μια επιδημία. Θα σας βοηθήσω να το κατανοήσετε με μερικά παραδείγματα. Γιατί κάποιοι άνθρωποι αρρωσταίνουν συχνότερα από άλλους; Η αιτία μπορεί να είναι γενετική αλλά και επιγενετική. Γιατί οι γυναίκες είναι λιγότερο ευάλωτες σε ορισμένες λοιμώξεις; Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ανοσοποιητικό τους σύστημα, καθώς πολλά γονίδια που σχετίζονται με την έμφυτη (φυσική) ανοσία βρίσκονται στο χρωμόσωμα X. Η επιγενετική διαδικασία της απενεργοποίησης του χρωμοσώματος Χ δύναται να επηρεάσει γονίδια τα οποία καθορίζουν την ανοσοαπόκρισή μας σε ιογενείς λοιμώξεις, ενδεχομένως και στον κορωνοϊό – αν και αυτό δεν είναι ακόμη σαφές. Οπότε, ναι, οι γνώσεις και τα εργαλεία που μας παρέχει η επιστήμη της Επιγενετικής είναι πολύτιμα και στην αντιμετώπιση μιας πανδημίας.
– Ποιος είναι για εσάς ο ορισμός της επιτυχίας, κ. Χερντ;
– Να εκπαιδεύεις νέους ανθρώπους, να γίνεσαι ο μέντοράς τους, να τους καθοδηγείς και να τους στηρίζεις ώστε να πετύχουν περισσότερα από όσα πέτυχες εσύ και να κάνουν νέες σημαντικές ανακαλύψεις. Να τους έχεις αφήσει τον χώρο που χρειάζονται γι’ αυτό. Στο μυαλό μας πρέπει πάντα να έχουμε την επόμενη γενιά της επιστήμης. Επιτυχία είναι επίσης να ξέρεις πότε πρέπει να φεύγεις…
– Τι σας κάνει να αισθάνεστε υπερηφάνεια;
– Τα παιδιά μου, οι υπέροχοι επιστήμονες που πέρασαν από το εργαστήριό μου και μαζί κάναμε σημαντικές ανακαλύψεις για την απενεργοποίηση του χρωμοσώματος Χ και, φυσικά, όσα γίνονται στο Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας, που αντιπροσωπεύει ό,τι καλύτερο μπορεί να συμβεί σε επιστημονικό επίπεδο: εξαιρετική βασική έρευνα, σπουδαία νέα μυαλά και μια αποστολή: να υπηρετήσουμε την Ευρώπη και να την κάνουμε ηγέτιδα δύναμη στην επιστήμη.
– Για να κλείσει ο κύκλος της κουβέντας μας από το σημείο όπου ξεκίνησε, τι σημαίνει για εσάς η Ελλάδα;
– Ανέκαθεν ήταν πηγή ενέργειας και δημιουργικότητας. Οταν βρίσκομαι στην Ελλάδα νιώθω πως ξαναγεννιέμαι! Από τότε που ήμουν κοριτσάκι είχε αυτή τη μαγική επίδραση πάνω μου. Υπάρχει κάτι ιδιαίτερο στην πατρίδα μας και στους ανθρώπους της: μια ένταση, μια σφοδρότητα της ζωής, που δεν έχω συναντήσει πουθενά αλλού στον κόσμο.
– Και ποια είναι η αγαπημένη σας ελληνική λέξη;
– Το φιλότιμο – είναι σχεδόν αδύνατο να μεταφραστεί σε άλλη γλώσσα. Η μητέρα μου χρησιμοποιούσε συχνά αυτή τη λέξη και από νωρίς μου έμαθε την αξία του και πώς να το «εφαρμόζω» στη ζωή μου. Κι εγώ, με τη σειρά μου, προσπάθησα να το μεταδώσω στα δικά μου παιδιά.
Υγιή μωρά με «πειραγμένο» DNA;
KATIE HAFNER / THE NEW YORK TIMES
Την ίδια ώρα, η ίδια παραδέχεται τη διχογνωμία που υφίσταται μεταξύ των τεράστιων ωφελημάτων που μπορεί να προσφέρει η τεχνολογία γενετικής μηχανικής στην πρόληψη σοβαρών ασθενειών και αυτού που αποκαλεί «τον πιθανό κίνδυνο υιοθέτησης μεθόδων και επιδιώξεων ευγονικού χαρακτήρα». Τέτοιες ηθικά αμφισβητήσιμες μεθόδους προώθησαν αυταρχικά καθεστώτα, όπως το ναζιστικό, στην αναζήτησή τους για τον κληρονομικά προικισμένο άνθρωπο.
Λουτσιάνο Φλορίντι στην «Κ»: Η τεχνητή νοημοσύνη δεν σκέφτεται
ΜΑΝΩΛΗΣ ΑΝΔΡΙΩΤΑΚΗΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Οταν έχεις την ευκαιρία να συναντήσεις, έστω διαδικτυακά, έναν από τους πιο επιφανείς σύγχρονους φιλοσόφους της πληροφορίας, η πρώτη ερώτηση που έρχεται στο προσκήνιο της σκέψης σου αφορά τα δυστοπικά σενάρια ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης (Τ.Ν.). Θα επιζήσουμε από τη διαφαινόμενη παντοδυναμία των πανίσχυρων μηχανών; Επειτα, θες να μάθεις αν όντως ευσταθούν κάποιοι άλλοι δημοφιλείς όροι που σχετίζονται με την Τ.Ν., όπως η έννοια του «μαύρου κουτιού». Πώς θα συμφιλιωθούμε με τις εξυπνότερες από εμάς μηχανές, όταν δεν ξέρουμε τον τρόπο που παίρνουν τις αποφάσεις τους; Ο Λουτσιάνο Φλορίντι, καθηγητής Φιλοσοφίας και Ηθικής της Πληροφορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συγγραφέας μιας σειράς σπουδαίων δοκιμίων για την ψηφιακή εποχή και την «ινφοσφαίρα», ξεκαθαρίζει αμέσως το τοπίο.
«Το πρόβλημα είναι ότι τα μέσα επισημαίνουν κυρίως τις διακινδυνεύσεις που φέρει η Τ.Ν.», μου λέει, «περισσότερο από ό,τι τις ευκαιρίες». Και προσθέτει: «Υπάρχουν τρεις μύθοι για την Τ.Ν. Ο ένας είναι ότι μια μέρα θα σκέφτεται εξυπνότερα από τους ανθρώπους, η λεγόμενη “μοναδικότητα”. Δεν ξέρουμε πώς να το κάνουμε αυτό, οπότε ξεχάστε το. Είναι ανόητο. Ο άλλος είναι το “μαύρο κουτί”. Η Τ.Ν. δεν σκέφτεται. Μετασχηματίζει κάποια δεδομένα σε άλλα δεδομένα. Κι ο τρίτος μύθος είναι ότι δεν μπορείς να τη ρυθμίσεις. Κινείται τόσο γρήγορα, είναι πάντα πιο μπροστά, λένε. Ούτε αυτό αληθεύει. Δυστυχώς, αν δεν μιλάς έτσι, δεν πουλάς. Το “μαύρο κουτί” ειδικά, είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα για το οποίο σε πέντε χρόνια από σήμερα δεν θα μιλάμε καθόλου, γίνεται τρομερή πρόοδος σε αυτό το πεδίο».
– Οι διακινδυνεύσεις, όμως, είναι υπαρκτές.
– Και βέβαια. Οι βασικότερες μάλιστα είναι δύο. Κάποιες είναι πιο παλιές, όπως το θέμα της ιδιωτικότητας, που είναι ίσως και το κυριότερο. Είχαμε και στο παρελθόν πρόβλημα με την ιδιωτικότητα, τώρα με την Τ.Ν. έχουμε ακόμα μεγαλύτερο. Δεν είναι ένα πρόβλημα που το προκαλεί η Τ.Ν., αλλά που το ενισχύει. Είναι μια μορφή αυτενέργειας που ελέγχοντας τα δεδομένα, μπορεί να εξάγει όλο και περισσότερες πληροφορίες, να συλλέγει όλο και περισσότερα δεδομένα, να τα επεξεργάζεται. Κι είναι παντού. Επειτα, υπάρχουν νεότερες διακινδυνεύσεις, προβλήματα που προκαλούνται από την Τ.Ν. κι όχι από άλλες ψηφιακές τεχνολογίες. Αλγοριθμικές μεροληψίες, αδικίες, λάθη. Ολα αυτά τα προβλήματα είναι επίσης υπαρκτά. Δεν είναι εντελώς νέα βέβαια, αλλά γίνονται όλο και πιο σημαντικά, όσο επεκτείνεται η ίδια η Τ.Ν.
– Υπάρχει άραγε χώρος για εφησυχασμό; Μπορεί να μη μας απειλεί μια φονική υπερνοημοσύνη που θα αρνείται να σβήσει, αλλά συμβαίνει το ίδιο με τις άλλες απειλές;
– Υπάρχουν πράγματα που πρέπει να αρχίσουμε να κοιτάζουμε πιο προσεκτικά γιατί είναι λιγότερο ορατά και είναι πιο μακροπρόθεσμα. Φανταστείτε μια μακροχρόνια ασθένεια που δεν εμφανίζεται ξαφνικά, αλλά σταδιακά χρόνο με τον χρόνο. Αυτή η ασθένεια ονομάζεται διάβρωση της αυτονομίας μας. Φανταστείτε λοιπόν ένα νεογέννητο παιδί που εκτίθεται επί 18 χρόνια σε αυτή την τεχνολογία, την Τ.Ν., ώσπου να γίνει πολίτης και να ψηφίζει. Κάθε μέρα, κάθε στιγμή, για όλα αυτά τα χρόνια η Τ.Ν., δίνει συμβουλές, υπενθυμίσεις, κάνει προτάσεις, χειρισμούς, «αφού σου άρεσε αυτή η σειρά πιθανώς θα σ’ αρέσει κι αυτή η σειρά». «Σου άρεσαν οι περυσινές διακοπές σου στη λίμνη; Πιθανώς θα σου άρεσε να την επισκεφθείς ξανά». Φανταστείτε αυτά τα μικρά πράγματα. Με κάποιο τρόπο λοιπόν είμαστε πολύ εύπλαστοι, πολύ εύθραυστοι. Δεν είναι ότι κάποιος προσπαθεί να κάνει κάτι μοχθηρό, αλλά αυτή η τεράστια δύναμη αυτενέργειας που επηρεάζει τις ανθρώπινες αποφάσεις είναι ένα νέο μακροπρόθεσμο ρίσκο που παίρνουμε.
– Διάβασα μια μελέτη σας, όπου παρουσιάζετε τους ανθρώπους ως μέσα διεπαφής. Αυτό είναι το μεγάλο διακύβευμα της Τ.Ν.;
– Το πρόβλημα είναι η αντιμετώπιση των ανθρώπινων όντων όπως θα έλεγε ο Ιμάνουελ Καντ ως μέσων για την επίτευξη ενός σκοπού, ως εργαλείων για να γίνει κάτι. Δεν με νοιάζεις εσύ ως άνθρωπος, αυτό που με νοιάζει είναι ο στόχος μου, σε χρησιμοποιώ. Κι έτσι εσύ γίνεσαι ένα μέσο διεπαφής μεταξύ αυτού που θέλω και του εαυτού μου. Ετσι λοιπόν, αυτό που θέλω μόνο είναι τα χρήματά σου, τα δεδομένα σου, την ψήφο σου, εσύ ως άτομο δεν με ενδιαφέρεις. Από τη στιγμή που μπορώ να περάσω μέσα από εσένα και να συλλέξω τα δεδομένα σου, τα χρήματά σου, την ψήφο σου, τότε όλα είναι καλά. Αυτό είναι ένα φρικτό σενάριο, αλλά θεωρώ ότι ζούμε σε μια τέτοια κοινωνία ήδη.
– Τι μπορούμε να κάνουμε όλοι εμείς;
– Η αλήθεια είναι ότι μπορούμε να κάνουμε κάποια πράγματα. Το πρώτο είναι να αναγνωρίσουμε το πολύ λυπηρό γεγονός ότι ενώ αξίζει να προσπαθήσουμε να τους σώσουμε όλους, στην πραγματικότητα πολύ λίγοι θα σωθούν. Η κατάσταση μοιάζει με την υποχρεωτική εκπαίδευση. Το κράτος φροντίζει να έχουν όλοι την ευκαιρία να πάρουν γνώσεις. Αξιοποιούν οι πάντες αυτή την ευκαιρία; Οχι. Θέλουμε να τους αναγκάσουμε διά της βίας; Οχι. Αυτή είναι η φιλελεύθερη κοινωνία. Μια κοινωνία που σου παρέχει ευκαιρίες αλλά δεν σου βάζει ένα όπλο στον κρόταφο λέγοντάς σου «τώρα θα κάνεις αυτό ή το άλλο». Αυτό που προβλέπω είναι ότι η αγορά θα μας αντιμετωπίζει ολοένα και περισσότερο ως μέσα διεπαφής, και μόνο κάποιοι λίγοι θα αντιδράμε και θα λέμε όχι δεν θα κάνω αυτό ή το άλλο. Αυτή η στάση όμως προϋποθέτει το εργαλείο αντίδρασης που ονομάζεται κριτική σκέψη.
Εμείς πρέπει να υπερασπιστούμε την αυτονομία, την ελευθερία, το ποιοι θέλουμε να είμαστε, πόσο ανεξάρτητες θα είναι οι αποφάσεις μας. Μπορεί η άμυνά μας να αφορά σε μικρές αποφάσεις, διόλου δραματικές, του στυλ «δεν θέλω να ξαναπάω στη λίμνη, ή δεν θέλω καν να πάω διακοπές, ή δεν μου αρέσει πια το τάδε βιβλίο, ακόμα κι αν μου άρεσε το δείνα, θέλω να το αλλάξω». Αυτό το θέμα είναι για εμένα ίσως το σημαντικότερο, αν και γενικότερα δεν επισημαίνεται όσο πρέπει. Φανταστείτε τις συνέπειες στην άμυνα, την υγεία, κοινωνικά ζητήματα. Επειδή αφορά τον μακρύ ορίζοντα, δεν κάνει μεγάλους τίτλους στις εφημερίδες. Δεν έχει καταστρέψει ακόμα η Τ.Ν. την ανθρώπινη ανεξαρτησία. Μακροπρόθεσμα, όμως, θα το κάνει.
Οι μελλοντικές γενιές θα είναι πιο σοφές με αυτές τις τεχνολογίες
Ο Λουτσιάνο Φλορίντι, καθηγητής Φιλοσοφίας και Ηθικής της Πληροφορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, είναι συγγραφέας μιας σειράς δοκιμίων για την ψηφιακή εποχή και την «ινφοσφαίρα».
– Να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον;
– Δεν είμαι σίγουρος ότι θα μπορέσουν να σωθούν όλοι. Πολλοί άνθρωποι θα χαθούν. Αυτοί για παράδειγμα που ακολουθούν συνέχεια τις μόδες. Κι είναι λυπηρό. Μπορείς βέβαια να δώσεις κριτικά εργαλεία στους ανθρώπους, να τους εκπαιδεύσεις να μην πέφτουν στις παγίδες. Οπως λέει η Βίβλος «πολλοί ακούν το κάλεσμα, αλλά λίγοι θα σωθούν». Εγώ θέλω να είμαι ακόμα πιο περιεκτικός λέγοντας ότι όλοι πρέπει να ακούσουν το κάλεσμα, πρέπει σε όλους να δοθεί η ευκαιρία να έχουν κριτικά εργαλεία, να ζουν μια αυτόνομη, ελεύθερη ζωή. Αλλά πρέπει να είμαστε σκεπτικοί σχετικά με το πόσοι το καταφέρνουν, ακόμα κι εγώ μερικές φορές πέφτω στην παγίδα και βλέπω μια σειρά επειδή μου την πρότεινε το Netflix.
– Υφίσταται ωστόσο και η άλλη όψη του νομίσματος, σωστά;
– Τα πλεονεκτήματα που θα παραγάγει αυτή η τεχνολογία θα είναι θηριώδη. Το θέμα είναι τι θα κάνουμε με αυτήν. Αν αντί να μας χρησιμοποιήσει η τεχνολογία, τη χρησιμοποιήσουμε εμείς, αν την ελέγξουμε, αν είμαστε εμείς υπεύθυνοι για τη λειτουργία της, μπορούμε να κάνουμε περισσότερα, με λιγότερους πόρους και πιο αποδοτικά από ποτέ άλλοτε. Φανταστείτε την περιπλοκότητα μιας πόλης όπως η Αθήνα ή η Ρώμη. Χρειαζόμαστε πολύ ισχυρές τεχνολογίες για να διαχειριστούμε την περιπλοκότητα των πόλεων, την κυκλοφορία, τη μόλυνση, τα απορρίμματα, αλλά επίσης και τη φορολόγηση. Ισως η φορολογία μπορεί να γίνει πιο δίκαιη αν ανατεθεί στην Τ.Ν. Μπορεί αυτή να αναγνωρίσει ευκολότερα τους μπαταχτσήδες ή μπορεί να διανείμει δικαιότερα τους πόρους. Οσο πιο περίπλοκος γίνεται ο κόσμος, τόσο πιο ισχυρά εργαλεία χρειαζόμαστε και η Τ.Ν. μπορεί να είναι μια λύση. Αυτό που λέω τα τελευταία χρόνια είναι ότι πρέπει να βάλουμε μαζί τις τεχνολογίες της Τ.Ν. και γενικότερα τις ψηφιακές τεχνολογίες με κάποια από τα προβλήματα που έχουμε, τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά. Να συνδέσουμε μαζί το Πράσινο του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, με το Μπλε των ψηφιακών τεχνολογιών.
– Πώς βλέπετε τον κόσμο στον οποίο θα μεγαλώσει ο πεντάχρονος γιος μου αναφορικά με τις νέες τεχνολογίες;
– Το ερώτημα που τίθεται είναι: ποιο δρόμο παίρνουμε; Είναι σαν να βρισκόμαστε σε ένα σταυροδρόμι. Θα πάμε δεξιά ή αριστερά; Θα χρησιμοποιήσουμε την Τ.Ν. για να προκαλέσουμε χάος ή θα τη χρησιμοποιήσουμε προς όφελός μας; Προς το παρόν, βλέπω ένα μείγμα. Βλέπω εξαίσια πράγματα, αλλά βλέπω και φριχτά πράγματα, όπως τις διακρίσεις στο αμερικανικό δικαστικό σύστημα. Από την άλλη έχουμε στην Οξφόρδη ένα πρόγραμμα που λέγεται «Oxford Programme on AI for the sustainable development goals» το οποίο υποστηρίζει τους βιώσιμους στόχους ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών και είναι εξαιρετικό. Αυτή τη στιγμή όμως παγκοσμίως κυριαρχεί η σύγχυση. Νομίζω ότι πολλά λάθη που κάνουμε σήμερα στο Διαδίκτυο, με το να μοιραζόμαστε περισσότερα ας πούμε από ό,τι πρέπει, είναι και ζήτημα γενιάς. Μια αναλογία είναι το αυτοκίνητο. Μεγαλώνοντας σε ένα περιβάλλον με αυτοκίνητα, ξέρω πώς να προφυλάσσομαι από αυτά, πώς να τα χρησιμοποιώ, τι πρέπει να προσέχω. Οι μελλοντικές γενιές θα είναι πιο σοφές με αυτές τις τεχνολογίες. Θεωρώ ότι χρειάζεται ήδη από σήμερα να αναλάβουν τις ηγεσίες οι μιλένιαλς. Οι άνθρωποι που είναι σήμερα στα 50 και στα 60 τους, που έχουν σήμερα εξουσία, που διοικούν εταιρείες και κυβερνήσεις, συχνά δεν έχουν μια ξεκάθαρη κατανόηση της τεχνολογίας, των αναγκών. Νομίζω ότι τα πράγματα θα βελτιωθούν κάπως όταν θα εμφανιστούν σε κρίσιμες θέσεις οι μιλένιαλς κι όταν ο πεντάχρονος γιος σας θα διοικεί κάποιον οργανισμό θα κάνει καλύτερη δουλειά.
Η τεχνολογία που θα έσωζε τον κόσμο
ΜΑΝΩΛΗΣ ΑΝΔΡΙΩΤΑΚΗΣ
Τον Φεβρουάριο του 2020, λίγο πριν ξεσπάσει η πανδημία της COVID-19, ο εκδοτικός οίκος Α. Α. Λιβάνη κυκλοφόρησε ταυτόχρονα στη χώρα μας δύο δοκίμια με αντικείμενό τους την τεχνητή νοημοσύνη: το βιβλίο του δημοσιογράφου διεθνών θεμάτων της «Καθημερινής» Πέτρου Παπακωνσταντίνου «Aνθρωποι και ρομπότ, οι προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης» και το βιβλίο του ομότιμου καθηγητή διεθνούς και ευρωπαϊκής οικονομίας Παναγιώτη Ρουμελιώτη «Ρήξη, ο πόλεμος της τεχνητής νοημοσύνης». Τα βιβλία προστίθενται στην τεράστια σχετική διεθνή βιβλιογραφία των τελευταίων χρόνων, κάνοντας σαφές ότι το ενδιαφέρον για την τεχνητή νοημοσύνη αρχίζει να ζωηρεύει και στη χώρα μας, κι αυτό δεν μπορεί παρά να είναι θετικό.
Αμφότερες οι μελέτες έχουν πολλά κοινά, και είναι κατά ένα παράδοξο τρόπο αρκετά επίκαιρες σήμερα. Σε πρώτο επίπεδο, περιγράφουν με επάρκεια το εύρος και τη δυναμική που έχει αναπτύξει τα τελευταία χρόνια ο τομέας της τεχνητής νοημοσύνης. Περιέχουν πλήθος πληροφοριών, ερευνών, απόψεων και ιστορικών αναδρομών, οι οποίες επιβεβαιώνουν το παγκόσμιο ενδιαφέρον της σχετικής έρευνας και της ανάπτυξης. Και παράλληλα σταχυολογούν σχολαστικά τις προόδους στη μηχανική και βαθιά μάθηση, στους αλγόριθμους, και στα νευρωνικά δίκτυα μέσα από αφθονία παραδειγμάτων σε όλα τα προνομιακά της πεδία, όπως την υγεία, την αυτόνομη οδήγηση, τον πόλεμο, τη διακυβέρνηση. Οι συγγραφείς στέκονται με δέος κι αναλυτική δεινότητα απέναντι στις εξελίξεις και συμφωνούν ότι η τεχνολογία θα παίξει ίσως τον κρισιμότερο ρόλο για το μέλλον των κοινωνιών μας.
Το βιβλίο «Ανθρωποι και ρομπότ, οι προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης» του Πέτρου Παπακωνσταντίνου (εκδ. Λιβάνη, 2020, σελ. 336)
Ωστόσο, το πρίσμα μέσα από το οποίο αναλύουν αμφότεροι την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης είναι πολύ διαφορετικό. Ο Παπακωνσταντίνου διαβάζει πιο δημοσιογραφικά τις εξελίξεις, δίνοντας μεγάλο βάρος στις μονοπωλιακές πρακτικές των τεχνολογικών κολοσσών, ενώ ο καθηγητής Ρουμελιώτης επιχειρεί μια προσέγγιση γεωπολιτικού τύπου, εστιάζοντας στους ευρύτερους ανταγωνισμούς. Ο πρώτος κάνει μια ξεκάθαρα ταξική ανάγνωση κι ο δεύτερος μια γεωτεχνολογική. Εξηγούμαι. Ο Παπακωνσταντίνου βλέπει τις νέες πανίσχυρες τεχνολογίες σαν ένα πεδίο όπου θα αναμετρηθούν συμφέροντα. Δεν ασπάζεται ούτε την αισιοδοξία των τεχνοοπτιμιστών, αλλά ούτε και την απελπισία των τεχνοφοβικών. Θεωρεί ότι τα εργαλεία αυτά μπορούν να βελτιώσουν τις συνθήκες των πολλών, αρκεί να αλλάξουν χέρια, να περάσουν στον έλεγχο της κοινωνίας. Από την άλλη, ο Ρουμελιώτης βλέπει κυρίως έναν εθνικό ανταγωνισμό, μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας, για τον έλεγχο της τεχνητής νοημοσύνης. Δεδομένου ότι αυτή ειδικά η τεχνολογία εμφανίζεται σαν ένα πανίσχυρο όπλο, ένα πολύτιμο καύσιμο που εφάμιλλό του δεν υπήρξε στην ανθρώπινη ιστορία, ο έλεγχός του θα έχει κυριολεκτικά ζωτική σημασία για την παγκόσμια ηγεμονία.
Εκτιμώ ότι αμφότερες οι αναγνώσεις είναι βάσιμες και στη σωστή κατεύθυνση. Ετσι κι αλλιώς, τέμνονται σε πολλά σημεία. Κανείς από τους δύο συγγραφείς δεν υποτιμά τη δύναμη της νέας τεχνολογίας, αλλά ούτε και τις πολιτικές που την καθορίζουν. Η διαφορά είναι ότι ο Παπακωνσταντίνου αφήνει εν προκειμένω ανοιχτό το κοινωνικό και πολιτικό στοίχημα του μέλλοντος, ελπίζοντας στην αφύπνιση του κοινωνικού παράγοντα, ενώ ο Ρουμελιώτης μοιάζει να το παίρνει ως δεδομένο. Για τον καθηγητή, οι δύο υπερδυνάμεις, ΗΠΑ και Κίνα, διαπνέονται ξεκάθαρα από το πνεύμα των ελεύθερων αγορών, κι αυτό δεν φαίνεται να αλλάζει στο ορατό μέλλον. Βέβαια, η παρτίδα είναι ακόμα στην αρχή της. Είναι ανελέητη, έχει τεράστιες προκλήσεις για το σύνολο της ανθρωπότητας, κι ελάχιστοι έχουν συνειδητοποιήσει το μέγεθος των διλημμάτων που κομίζει σε όλους μας.
Αν κάτι διαφεύγει αναπόφευκτα από τις αναλύσεις, είναι η αμείλικτη πραγματικότητα, που παρενέβη βίαια στις ζωές όλων μας. Οπως και δεκάδες άλλοι, του υπογράφοντος συμπεριλαμβανομένου, πέσαμε θύματα της μόδας της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά και του βασικού της διακυβεύματος, που είναι τα μεγάλα δεδομένα. Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται το ενδιαφέρον για αυτήν, για τις τεράστιες ευκαιρίες και τους κινδύνους της, για την ενδιαφέρουσα ιστορία της, για τους ήρωες και τους αντιήρωές της.
Το βιβλίο «Ρήξη, ο πόλεμος της τεχνητής νοημοσύνης» του Παναγιώτη Ρουμελιώτη (εκδ. Λιβάνη, 2020, σελ. 320)
Ασκήσεις επί χάρτου
Ολο και περισσότεροι, πέραν του στενού κύκλου των ειδημόνων, αναλύουν τις προοπτικές, τις κατακτήσεις, τις «ανοίξεις» και τους «χειμώνες» της, αλλά όταν η συζήτηση έρχεται στο προκείμενο, στην ουσιαστική και μαζική χρήση μιας υπερνοημοσύνης, μάλλον μπαίνουμε στα χωράφια της επιστημονικής φαντασίας.
Η τεχνητή νοημοσύνη έχει υπερτιμηθεί γιατί χρειάζεται ακόμα πολύ χρόνο μέχρι να γενικευθεί. Με λίγα λόγια, χρειάζεται απείρως περισσότερα δεδομένα για να υπερκαλύψει τις αδυναμίες της. Οι εντυπωσιακές πρόοδοί της είναι ακόμα πυροτεχνήματα στον αέρα, κι ασκήσεις επί χάρτου. Η μεγαλύτερη απόδειξη είναι ότι ο κορωνοϊός ξεκίνησε από τα εδάφη της υποτιθέμενης ανερχόμενης υπερδύναμης της τεχνητής νοημοσύνης, της Κίνας, που μπορεί να έχει επενδύσει δισεκατομμύρια στην τεχνητή νοημοσύνη, αλλά κανένας από τους εξελιγμένους της αλγορίθμους δεν κατάφερε να προβλέψει αυτό που συνέβη. Πιαστήκαμε όλοι στον ύπνο, και μαζί η τεχνητή νοημοσύνη, γιατί ακόμα δεν είναι τόσο έξυπνη όσο θέλουμε να ονειρευόμαστε.
Τώρα, η έλευση του κορωνοϊού γίνεται η αφορμή για να επιταχυνθεί η διαδικασία συλλογής μεγάλων δεδομένων, επιβάλλοντας μια άνευ προηγουμένου μαζική παρακολούθηση των πληθυσμών παγκοσμίως. Οι προσεκτικοί αναλυτές δεν αφήνουν αυτή την όψη ασχολίαστη. Ο δρόμος για την ενδυνάμωση της τεχνητής νοημοσύνης, είτε για το καλό είτε και το κακό της ανθρωπότητας, έχει ανοίξει. Οσοι ερευνούν το πεδίο από μια δεδομένη απόσταση, όπως οι συγγραφείς των δύο πολύ καλών βιβλίων, μεταφέρουν ένα σημαντικό μήνυμα που πρέπει όλοι να ακούσουμε. Χρειάζεται γνώση, ενημέρωση κι εγρήγορση.
Σήμερα, επενδύουμε στην τεχνητή νοημοσύνη για να μας βρει τη θεραπεία του νέου κορωνοϊού, αύριο θα της ζητήσουμε να μας ορίσει τον τρόπο που θα ζούμε. Από εμάς εξαρτάται. Η τεχνολογία καλπάζει κι εμείς προσπαθούμε να τη διαβάζουμε με εργαλεία προηγούμενων αιώνων. Ενδεχομένως αυτό να είναι τελικά και το κρίσιμο πλεονέκτημά μας. Εχουμε ακόμα στη διάθεσή μας την πιο δυνατή νοημοσύνη που έχει εμφανιστεί ποτέ σε αυτό τον πλανήτη: τον εγκέφαλό μας. Ας τον χρησιμοποιήσουμε σοφά, πριν να είναι αργά.
* Ο κ. Μανώλης Ανδριωτάκης είναι συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Homo Automaton. Η τεχνητή νοημοσύνη κι εμείς», μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Garage Books.
Το πώς και το γιατί: η περιέργεια και η ανάγκη
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 24.05.2020 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Εχετε δει τα παιδάκια των τριών χρόνων στα πάρκα; Τριγυρνούν από δω και από κει ψάχνοντας διαρκώς τον άγνωστο γι’ αυτά κόσμο που τα περιβάλλει. Σηκώνουν τα φύλλα, κοιτάνε τα σχήματά τους, αναποδογυρίζουν τις πέτρες να δουν τα ζουζούνια που κρύβονται από κάτω, παρακολουθούν τις σαρανταποδαρούσες στη πορεία τους στα ξερόφυλλα, ξεφλουδίζουν τα δένδρα, δοκιμάζουν την υγρασία στο χορτάρι, ακολουθούν τη σκιά τους, εντυπωσιάζονται με την αντανάκλαση του φωτός… Τι θαυμαστή εικόνα! Ο άνθρωπος ερευνά το περιβάλλον του, στην αρχή το πώς και στη συνέχεια το γιατί!
Το πρόβλημα του κορωνοϊού έφερε στο προσκήνιο τη σημασία της έρευνας και της γνώσης που απορρέει από αυτήν. Ξαφνικά το φως της δημοσιότητας έπεσε και σε εκείνους/ες που είναι σημαντικοί και αναγκαίοι για να δοθεί μια λύση στο πρόβλημα, να γίνει ό,τι καλύτερο είναι δυνατόν για την αντιμετώπιση της πανδημίας, να καταλάβουμε τον ιό, να βρεθούν φάρμακα και εμβόλια για να θεραπευθούμε και να θωρακιστούμε από αυτόν. Η επιστήμη (δηλαδή η γνώση που γεννιέται από την παρατήρηση, έρευνα και εξήγηση των δεδομένων) και η λογική χρήση αυτής της γνώσης, έγιναν σε μια νύχτα το ενδιαφέρον της κοινωνίας. Ολοι ρωτάνε «πού βρίσκονται οι έρευνες για τον κορωνοϊό;». Εγινε δηλαδή αντιληπτό πως η έρευνα δεν είναι πολυτέλεια των περίεργων ερευνητών αλλά έχει σοβαρή επίπτωση στη ζωή των ανθρώπων.
Η έρευνα που ζητεί η ανθρωπότητα τώρα είναι αυτό που λέγεται «εφαρμοσμένη» ή «στοχευμένη». Βάζουμε δηλαδή ένα στόχο, στρατεύουμε τους ειδικούς και ικανούς, οργανώνουμε τη διαδικασία, χρηματοδοτούμε τα πειράματα, νομοθετούμε το πλαίσιο, βάζουμε τους κανόνες της ηθικής περιμέτρου, προβλέπουμε την οικονομική επίπτωση, χτίζουμε ερευνητικά κέντρα και δομές, καθορίζουμε την ιεραρχία των αποφάσεων, δημιουργούμε το οργανόγραμμα διακυβέρνησης και αρμοδιοτήτων, καθορίζουμε τα ποιοτικά κριτήρια, δημιουργούμε επιτροπές αναγνώρισης της αξίας των αποτελεσμάτων και… μπουμ! Εχουμε μια καλά οργανωμένη, δημοκρατική, αξιοκρατική, εφαρμοσμένη έρευνα, που ανταποκρίνεται στους σκοπούς μας και μας βοηθάει να λύσουμε ένα πρόβλημα, να ζήσουμε καλύτερα, υγιεινότερα, ευτυχέστερα! Το ποσόν της αγνοίας μας ακόμη είναι τόσο μεγάλο, οι αρρώστιες χωρίς θεραπείες είναι τόσο πολλές, ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι τόσο ανεξερεύνητος, που είναι προφανής η ανάγκη να επενδύσουμε όλες οι κοινωνίες σε έρευνα στοχευμένη σε αυτά τα προβλήματα.
Υπάρχει όμως και το άλλο είδος έρευνας, αυτό που λέμε «βασική» ή «έρευνα της περιέργειας». Η έρευνα του πώς και του γιατί χωρίς κανένα οφθαλμοφανή τελικό σκοπό ή αποτέλεσμα με κοινωνική επίπτωση. Κάτι σαν την έμφυτη και φυσιολογική περιέργεια του τρίχρονου παιδιού στο πάρκο που περιγράψαμε στην αρχή. Η έρευνα αυτή απλώς παρατηρεί, αναλύει και εξηγεί τον φυσικό κόσμο μας. Ερευνα που ξαφνιάζει με τα ευρήματά της, καθαρίζει τη σκέψη, ανοίγει κλειστά παράθυρα, αλλάζει οπτική γωνία, δίνει νέα μεθοδολογία, αναθεωρεί δοξασίες, ανασκευάζει το πλαίσιο και τους κανόνες, ξεκαθαρίζει κάπως το νέφος της αγνωσίας, φέρνει τα πάνω-κάτω όπως λέμε, μας κάνει σοφότερους. Η έρευνα αυτή δεν μπαίνει εύκολα σε προγραμματισμό για το πότε θα φτάσουμε στο τέρμα γιατί ο φυσικός κόσμος είναι απέραντος και τα ανεξήγητα φαινόμενα ατελείωτα. Η δυνατότητα άσκησης αυτής της έρευνας εξαρτάται κυρίως από την «ανοχή» της κοινωνίας να υποστηρίξει οικονομικά τους ερευνητές αυτούς που έχουν το πάθος και το μεράκι της περιέργειας και είναι διεθνώς ανταγωνιστικοί!
Για να ξανάρθουμε στην πραγματικότητα του κορωνοϊού, η έρευνα της περιέργειας στα τελευταία 70 χρόνια έδωσε τη γνώση που χρησιμοποιείται στην εφαρμοσμένη/στοχευμένη έρευνα της παρούσης ανάγκης.
Παραδείγματα για αυτό είναι πολλά, μα θα αναφέρουμε μόνο τρία. 1. Η ανακάλυψη της μεθόδου PCR (Νομπέλ το 1993), που μας επιτρέπει να μελετήσουμε οποιοδήποτε κομμάτι του γονιδιώματος (και να διαγνώσουμε τον ιό εν προκειμένω), έγινε με γνώση που συσσωρεύθηκε μελετώντας την αντιγραφή του DNA και ήταν αποτέλεσμα περιέργειας. Η αντιγραφή του DNA στηρίχθηκε σε μια άλλη έρευνα περιέργειας, την ανακάλυψη της δομής του DNA (Νομπέλ το 1962). 2. Η κατανόηση της ανάπτυξης της ανοσίας προωθήθηκε σημαντικά από τη μελέτη περιέργειας του πώς και γιατί ένα ποντίκι δέχεται ή απορρίπτει τη μεταμόσχευση δέρματος από άλλο ποντίκι. Η ανακάλυψη του συστήματος ιστοσυμβατότητας, όπως ονομάστηκε, πήρε επίσης Νομπέλ το 1980. 3. Καινούργιες διαγνωστικές μέθοδοι που πρόσφατα εγκρίθηκαν από το FDA (τον κρατικό οργανισμό έγκρισης φαρμάκων των ΗΠΑ) βασίζονται στην τεχνολογία CRISPR/Cas9, γονιδιακής διόρθωσης που είναι αποτέλεσμα έρευνας της περιέργειας για το πώς τα βακτηρίδια αμύνονται ενάντια στους ιούς (το Νομπέλ γι’ αυτό είναι θέμα χρόνου). Η λίστα είναι μεγάλη και προφανώς τα παραδείγματα που δίνουμε εδώ είναι μόνο από τη βιοϊατρική σφαίρα, ενώ όλες οι άλλες επιστήμες έχουν ανάλογα παραδείγματα!
Η έρευνα περιέργειας δημιουργεί ευκαιρίες που ήταν απρόβλεπτες στην εκκίνησή της και η δημιουργικότητα και εφευρετικότητα του ανθρώπου χρησιμοποιεί τη γνώση αυτή για εφαρμογές στην καθημερινότητα. Πώς αυτό; Από τη μια πλευρά η γνώση που δημιουργήθηκε από απλή περιέργεια γίνεται χρήσιμη όταν σχετιστεί με συγκεκριμένα προβλήματα, όπως η ανάπτυξη ανοσίας που συζητήσαμε παραπάνω σε σχέση με τον κορωνοϊό. Από την άλλη πλευρά, μελετώντας τους μηχανισμούς που έχουν αναπτυχθεί στη φύση μπορούμε να τους μιμηθούμε και να φτάσουμε σε λύσεις σχετικές με τη δική μας πραγματικότητα, όπως π.χ. τη χρήση του συστήματος CRISPR/Cas9 στα διαγνωστικά τεστ.
Ζήτω λοιπόν η έρευνα της περιέργειας! Οι ερευνητές αυτοί, που με την εμμονή τους στο καίριο και σημαντικό γι’ αυτούς και μέχρι τώρα αναπάντητο ερώτημά τους, την απουσία τους από τον χώρο της επικαιρότητας, και τη μετριοπάθεια που αποκτάται από την αποδοχή του μεγέθους της άγνοιας του κόσμου, χρειάζονται προστασία και προπαντός υποστήριξη από τις δημοκρατικές κοινωνίες. Γιατί ποτέ κανένας δεν ξέρει από πού θα έρθει η επόμενη κρίση, και είναι προνοητικό να έχουμε στη διάθεσή μας γνώσεις και επιστήμονες, ώστε η πορεία προς τη λύση να είναι με δεδομένα, υπολογισμένο ρίσκο και λογική προσέγγιση. Η συνεργασία της «βασικής» και της «στοχευμένης» έρευνας είναι μια συνταγή επιτυχίας στην πρόοδο της κοινωνίας μας. Για το καλό όλων μας. Η διαρκής ερώτηση «του πώς και του γιατί» και η συνύπαρξη της περιέργειας και της ανάγκης δίνουν την ελπίδα για περισσότερη σοφία, και προστασία από τον μεταβαλλόμενο κόσμο που μας περιβάλλει.
* Ο κ. Στυλιανός Αντωναράκης είναι ομότιμος καθηγητής Γενετικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, ιδρυτής του Ινστιτούτου Γενετικής και Γονιδιωματικής στο ίδιο πανεπιστήμιο.
** Ο κ. Εμμανουήλ Δερμιτζάκης είναι καθηγητής Γενετικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, διευθυντής του Health 2030 Genome Center στην Ελβετία.
Τέσσερα σύνδρομα που αλλάζει η πανδημία και ο ρόλος της τεχνολογίας
ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ*
Η πανδημία έπιασε στον ύπνο πολλά συστήματα (υγείας, κοινωνικό, πολιτικό), αλλά παρόμοιο φαινόμενο προέκυψε και στον χώρο της τεχνολογίας που είναι διαθέσιμη σε κατοικίες υποστηρίζoντας τρεις βασικές λειτουργίες: βασική επιβίωση, διασκέδαση, εργασία από το σπίτι. Γι’ αυτές τις λειτουργίες είχε αναπτυχθεί τεχνολογία βάσει τεσσάρων προτύπων ζωής που αποκαλώ σύνδρομα.
Βασική επιβίωση
Το σύνδρομο της ταχύτητας: Η τεχνολογία για την υγιεινή των ρούχων ξεχωρίζει από τον αγώνα για ταχύτητα με το ρεκόρ προγραμμάτων «πλύσης» να είναι στα 15 λεπτά και σε θερμοκρασία 20ο C. Από την πανδημία ανέκαμψε η έννοια της απολύμανσης των ρούχων με απαίτηση για πλύσεις στους 60ο C ή/και προγράμματα ατμού. Φαίνεται ότι η υγιεινή κυριαρχεί της ταχύτητας και άλλων μοντέρνων δυνατοτήτων βάζοντας στην άκρη τις επενδύσεις για ταχύτητα και αναζητώντας νέο στίβο καινοτομίας. Επιπλέον, το 2021 αναμένουμε την εφαρμογή νέων υποδειγμάτων ενεργειακής κατανάλωση ηλεκτρικών συσκευών σε όλη την Ευρώπη, αλλά ο κορωνοϊός θέτει νέες διαστάσεις στα απαιτούμενα χαρακτηριστικά των συσκευών, που μπορούν να καθυστερήσουν τις αλλαγές στα πρότυπα.
Το σύνδρομο της ευκολίας: Η παρασκευή φαγητού στο σπίτι έχει ξεθωριάσει ως πρακτική σε πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες. Σήμερα βλέπουμε τον κόσμο μέσα στα σπίτια να ανακαλύπτει την πτυχή της μαγειρικής ως φαινόμενο δημιουργίας και όχι απλώς ανάγκης. Επίσης, συσκευές ξεχασμένες σε πατάρια (π.χ. αρτοπαρασκευαστές), ως δώρα γάμου, παίρνουν θέση μάχης στην κουζίνα. Αυτό το φαινόμενο αυξάνει την αγορά πρώτων υλών και όχι έτοιμου φαγητού και δημιουργεί ύφεση στο έτοιμο φαγητό και άνοδο στις απευθείας αγορές πρώτων υλών. Κερδισμένα τα σούπερ μάρκετ και χαμένα τα εστιατόρια, τώρα και στο μέλλον. Κερδισμένα και τα μαθήματα μαγειρικής από την τηλεόραση και το Ιντερνετ.
Διασκέδαση
Το σύνδρομο της ατομικότητας: Ανακαλύψαμε ότι οι έφηβοι μέσα στα σπίτια τους γίνονται θηρία όταν διεκδικούν όλοι μαζί την ίδια τηλεόραση. Ετσι βλέπουμε πόσο πιο δύσκολη είναι η κοινή παθητική διασκέδαση από ό,τι στο παρελθόν. Οταν όμως περάσουμε στην ενεργητική διασκέδαση, θα δούμε ότι οι γνωστές παιχνιδομηχανές φέρνουν είτε την οικογένεια είτε φίλους από διαφορετικές περιοχές ή και ηπείρους πιο κοντά. Οι πωλήσεις παιχνιδομηχανών έχουν διατηρήσει διψήφιο ρυθμό αύξησης πωλήσεων σε πολλές χώρες το τελευταίο δίμηνο παρά το γεγονός ότι το φθινόπωρο αναμένονται νέα μοντέλα με καθυστέρηση δύο ετών. Μήπως η εικονική πραγματικότητα που έχουν οι συσκευές είναι η πραγματικότητα που ζούμε;
Γραφείο από το σπίτι
Το σύνδρομο της μισθωτής εργασίας εξ αποστάσεως: Ενα ποσοστό 30%-50% (ανάλογα με τη χώρα) εργασιών μεταφέρθηκε στα σπίτια των ανθρώπων. Αυτό ανέδειξε ανεπάρκειες σε υποδομές που καλύφθηκαν από μια άνευ προηγουμένου κατανάλωση ηλεκτρονικών υπολογιστών, οθονών κ.λπ. Αν δει κανείς την παγκόσμια κατανάλωση για την προηγούμενη δεκαετία, θα διαπιστώσει ότι αυτή η αγορά ήταν πτωτική, ενώ τώρα δεν προλαβαίνει να παράγει ικανό αριθμό συσκευών. Το επιπλέον μάθημα είναι ότι οι εργαζόμενοι είναι πλέον συμπαραγωγοί του πλούτου περισσότερο από πριν. Ολη η υποδομή είναι χρηματοδοτούμενη από τον εργαζόμενο (όπως και οι χώροι, τα γραφεία κ.λπ.). Αυτά είναι έξοδα που σύντομα θα μειωθούν από το κόστος των επιχειρήσεων, καθώς επίσης θα επεκταθεί de facto και η μέση ώρα απασχόλησης των εργαζομένων αυτής της κατηγορίας.
Η τεχνολογία των ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών έχει κατηγορηθεί τα τελευταία χρόνια ότι δεν διαθέτει αρκετή καινοτομία για να προσελκύει τους πελάτες και έτσι ήταν πτωτική σε πολλές αγορές του κόσμου. Η κρίση αναδεικνύει την άγνοια που υπάρχει για τα περιθώρια της τεχνολογίας στην αντιμετώπιση πτυχών της επιδημίας. Πολλές από αυτές τις τεχνολογίες θα αναβαθμισθούν και θα δώσουν περισσότερες λύσεις στα νοικοκυριά.
Η κρίση, όμως, ανέδειξε και την τεράστια εξάρτηση όλης της υφηλίου από την Κίνα για την παραγωγή είτε και τη συναρμολόγηση των εξαρτημάτων των ηλεκτρονικών και ηλεκτρικών συσκευών. Η Κίνα έχοντας γρήγορα αντανακλαστικά μελετά τη μεταφορά σημείων παραγωγής σε άλλες χώρες, ώστε να διασκεδάσει το φαινόμενο του επαναπατρισμού της παραγωγής που εξετάζουν πολλές χώρες.
Το πρακτικό ερώτημα για την Ελλάδα είναι ποιος θα κάνει παρέμβαση στις ιδιωτικο-κρατικές επιχειρήσεις για να διεκδικήσει μονάδες παραγωγής από την Κίνα στη χώρα μας. Θυμίζω ότι η Τουρκία είναι η 1η παραγωγός χώρα στην Ευρώπη και 2η στον κόσμο μετά την Κίνα στην παραγωγή ηλεκτρικών οικιακών συσκευών (πολλές γνωστές μάρκες που κυκλοφορούν στη χώρα μας παράγονται στην Τουρκία). Αρα μια μεταφορά παραγωγής από την Κίνα θα είχε και άλλα θετικά αποτελέσματα.
* Ο κ. Ανδρέας Αθανασόπουλος είναι Group Chief Customer officer and CEO financial services, DixonsCarphone.
H πανδημία ως βιοηθική πρόκληση
Η βιοηθική διάσταση της πανδημίας, σε επιστημονικό επίπεδο, βγαίνει στην επιφάνεια μαζί με μια σειρά από κρίσιμα διλήμματα
Η βιοηθική διάσταση της πανδημίας, σε επιστημονικό επίπεδο, βγαίνει στην επιφάνεια μαζί με μια σειρά από κρίσιμα διλήμματα: Θα θυσιάσουμε τους γηραιότερους χάριν της οικονομίας; Θα θέσουμε προτεραιότητες στη βάση συγκεκριμένων αξιακών κριτηρίων; Ποιος θα αποφασίζει την κρίσιμη στιγμή αναφορικά με το ποιοι θα καταλάβουν και ποιοι όχι μια περιπόθητη θέση στις ΜΕΘ; Στη μάχη απέναντι στον νέο κορωνοϊό, ειδικοί και κρατικός μηχανισμός φαίνεται να απέφυγαν τέτοιες παγίδες προλαμβάνοντας. Πάγωσαν συγκινητικά – στο μέτρο του δυνατού – τον χρόνο, προκειμένου να αναδιαμορφωθεί το ΕΣΥ, να αυξηθούν οι κλίνες και να μη μετατεθεί δραματικά η ευθύνη στην κρίση των μαχητών ιατρών.
Η αποφυγή όμως σκληρών και ίσως άλυτων διλημμάτων δεν σημαίνει πως η πανδημία δεν εξακολουθεί να εγείρει εκ των πραγμάτων μια σειρά από βιοηθικά ζητήματα. Παραδείγματος χάριν, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε στη μοναξιά του θανάτου στον καιρό της πανδημίας. Πώς γίνεται η ευχή για «ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά» τέλη της ζωής να πραγματωθεί, όταν πεθαίνεις βιώνοντας την αρρώστια ολομόναχος, απομονωμένος από τα αγαπημένα σου πρόσωπα; Η μοναξιά αυτή δεν είναι μόνο προθανάτια αλλά και μεταθανάτια, συνεπεία μιας – αναγκαστικά – μοναχικής εξοδίου ακολουθίας. Ακόμα όμως και όσοι επεβίωσαν και είναι υποψήφιοι κάτοχοι ενός υγειονομικού διαβατηρίου, που θα τους προσφέρει – όχι ηθικά απροβλημάτιστα – το ελεύθερο στον κοινωνικό και επαγγελματικό βίο, ένιωσαν τον κοινωνικό στιγματισμό. Κανείς δεν θέλησε ίσως να τους συναντήσει, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που έχουν επίσης νοσήσει και θεραπευθεί. Και ενώ ο ιός φάνηκε στην αρχή μη ταξικός, πυρπολώντας όλους ανεξαιρέτως, δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει το γεγονός ότι τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα Ρομά, προσφύγων και φυλακισμένων παραμένουν τα πιο ευάλωτα.
Εάν η επιβολή των μέτρων απομόνωσης φάνηκε δύσκολη, η άρση αυτών και η μετάβαση στην κανονικότητα προβάλλουν ως άλυτος γρίφος, θέτοντας νέες προκλήσεις. Ο κόσμος θέλει να απελευθερωθεί, ο καλός καιρός εξάλλου ευνοεί. Ελλοχεύει όμως πάντοτε ο τρόμος της επιστροφής στην πρότερη κατάσταση, την οποία ίσως δεν αντέχει η ψυχολογία αλλά και η οικονομία μας. Μπορούμε να πορευθούμε με ασφάλεια; Κανείς σοβαρός επιστήμονας δεν διεκδικεί το σκήπτρο της απόλυτης ορθότητας. Οι λέξεις «πιστεύεται» και «υπολογίζεται» είναι συνώνυμες της μετριοπάθειας, όχι όμως της μετριότητας.
Και, εάν όλα τα δεδομένα είναι αίολα, πώς μπορεί να ενημερωθεί υπεύθυνα εν τέλει το κοινό; Η πανδημία μετατράπηκε σε «πληροφοριοδημία». Εχουμε επίγνωση του γεγονότος ότι στηριζόμαστε σε τεκμηριωμένες επιστημονικώς μελέτες, αποδεχόμενοι όμως τον δυναμικό τους χαρακτήρα. Τα πάντα ρει, της επιστημονικής αληθείας μη εξαιρουμένης.
Πλέον δεν είμαστε πολιορκημένοι, ελευθερωνόμαστε με το βάρος της ανάληψης ατομικής ευθύνης. Η συνταγματικά κατοχυρωμένη ατομική ευθύνη, απότοκος της προτεσταντικής θεώρησης αλλά ενυπάρχουσα και σε ανατολικές θρησκείες όπως ο κομφουκιανισμός, σημαίνει ότι η συνταγή της επιτυχίας απαιτεί μια λειτουργική νομοθεσία, μια κυβέρνηση που θα λάβει εγκαίρως τις ορθές αποφάσεις αλλά και τη σύμπραξη του πολίτη. Τα δύο πρώτα επιβεβαιώθηκαν· ωστόσο, αμφιβολίες εγείρονται κατά πόσον η ατομική αυτή ευθύνη απορρέει από την αλληλεγγύη και όχι από τον τρόμο της αρρώστιας.
Πώς όμως θα πορευθούμε εφεξής; Εσαεί εποπτευόμενοι; Θα παραχωρήσουμε ένα μέρος της ιδιωτικότητάς μας χάριν της δημόσιας υγείας; Σχεδιάζονται πολλές εφαρμογές ψηφιακής ιχνηλατήσεως των επαφών μας και ειδοποιήσεώς μας σε περίπτωση συγχρωτισμού μας με κρούσμα. Ο τρόπος λειτουργίας τέτοιων εφαρμογών ποικίλλει: από υποχρεωτικός σε ολοκληρωτικά καθεστώτα έως προαιρετικός, από τη δημιουργία μιας κεντρικής βάσης δεδομένων έως την αποκέντρωση της πληροφορίας, από ανωνυμοποιημένα μέχρι ψευδωνυμοποιημένα ή επώνυμα δεδομένα. Αναμφίβολα, ο σκοπός είναι η εποπτεία της νόσου. Ενας τέτοιος σκοπός πάντως μπορεί να λειτουργήσει μόνο συμπληρωματικά με συμβατικές μεθόδους ιχνηλατήσεως. Πρέπει να επαγρυπνούμε για τον έλεγχο των δεδομένων από το άτομο και τη διατήρηση του προσωρινού τους χαρακτήρα. Η τεχνογνωσία υπάρχει, αν – ο μη γένοιτο -ξαναχρειασθεί, υφίσταται πλέον ένα ολοκληρωμένο και πολυεπίπεδο σχέδιο πολιτικής προστασίας, το οποίο δεν πρέπει όμως να λάβει τον μανδύα της κανονικότητας.
Κοιτάζουμε αισιόδοξα το μέλλον, χωρίς να λησμονούμε το παρελθόν. Αλλωστε πλέον η λήθη δεν είναι τεχνικά εφικτή: τα τραύματα είναι πολλά. Είναι όμως στο χέρι μας να αντιμετωπίσουμε την πανδημία ως μεταμφιεσμένη πρόκληση για ένα καλύτερο αύριο, ψηφιακό μεν, όχι όμως στερούμενο της θεραπευτικής δύναμης της ανθρώπινης επαφής.
H κυρία Φερενίκη Παναγοπούλου είναι επίκουρη καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου και δικηγόρος, ΔΝ (Humboldt), MPH (Harvard).
Η βεβαιότητα της επιστήμης
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 29.03.2020
Μέσα σε όλες τις αβεβαιότητες της πανδημίας, υπάρχει μία βεβαιότητα: ότι σε μερικούς μήνες θα υπάρχουν αποτελεσματικά φάρμακα και εύχρηστα διαγνωστικά τεστ και, λίγο αργότερα, κάποιο εμβόλιο για την ασθένεια COVID-19. Και θα είναι διαθέσιμα σε μεγάλες ποσότητες. Κανένας σχεδόν δεν το αμφισβητεί αυτό. Είναι μεγάλη κατάκτηση της ανθρωπότητας ότι έχει φτάσει σε αυτό το επίπεδο η επιστήμη αλλά και η παραγωγή προϊόντων από τα ευρήματά της.
Αυτή η βεβαιότητα κάνει την κρίση πολύ διαφορετική από έναν πόλεμο, γιατί ο νικητής είναι γνωστός από την αρχή και η διάρκεια είναι περίπου δεδομένη. Το άγνωστο είναι το κόστος σε ζωές και σε περιουσία. Είναι πολύ διαφορετική και από τις συστημικές κρίσεις της παγκόσμιας οικονομίας, όπως αυτή του 2008, γιατί σε αυτές καταρρέουν οι βεβαιότητες της οικονομικής πολιτικής και όλοι αναρωτιούνται ποιες διαρθρωτικές αλλαγές είναι απαραίτητες και πόσο διαφορετική πρέπει να είναι η οικονομία της μελλοντικής ανάπτυξης από εκείνην της προηγούμενης φάσης.
Το γεγονός ότι η πανδημία δεν οφείλεται σε οικονομικές ανισορροπίες, σε συνδυασμό με τη βεβαιότητα ότι ο ιός θα νικηθεί σχετικά σύντομα, επιτρέπει στα οικονομικά επιτελεία και στις κεντρικές τράπεζες να δράσουν σαν ναυαγοσώστες, επιδιώκοντας να σώσουν κάθε επιχείρηση και νοικοκυριό που κινδυνεύει. Αυτό δεν θα ήταν εφικτό σε πιο συστημικές κρίσεις. Γι’ αυτό και σήμερα όλες οι κυβερνήσεις ρίχνουν πολύ χρήμα στην οικονομία και σχεδόν όλοι οι οικονομολόγοι συμφωνούν, ανεξάρτητα από τη συνήθη τοποθέτησή τους σε δημοσιονομικά θέματα.
Η επιστημονική κοινότητα και οι συνδεδεμένες με αυτήν επιχειρήσεις ήσαν έτοιμες να αντιδράσουν αποτελεσματικά για μια σειρά από λόγους:
Πρώτον, η επιστημονική γνώση, σε αντίθεση με τα υλικά προϊόντα, δεν εξαντλείται όταν κάποιος τη χρησιμοποιήσει. Πολλά εργαστήρια και πολλά εργοστάσια μπορούν να αξιοποιήσουν ταυτόχρονα τα ίδια ευρήματα (είναι non-rivalrous, στη γλώσσα των οικονομικών).
Δεύτερον, εξαιτίας του πρώτου, η επιστημονική κοινότητα είναι παγκόσμια. Με εξαίρεση τις τεχνολογίες εθνικής άμυνας, οι κυβερνήσεις ενθαρρύνουν τη διεθνή συνεργασία.
Τρίτον, η κοινότητα είναι διάσπαρτη σε πολλά εργαστήρια, με σχετική αυτονομία. Ξεπερνά γρήγορα τις τυχόν αστοχίες μιας κεντρικής αρχής. Στις ΗΠΑ το κρατικό Center for Disease Control (CDC) έδωσε μια συνταγή για διαγνωστικό τεστ που θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουν οι πάντες. Η συνταγή ήταν λάθος και τα τεστ καθυστέρησαν. Μόλις το CDC επέτρεψε στα εργαστήρια να αναπτύξουν τις δικές τους, το πρόβλημα λύθηκε. Στη Γερμανία, αντίθετα, η αντίστοιχη αρχή έκανε απλώς συστάσεις και τα εργαστήρια έκαναν γρήγορα πολλές και ακριβείς διαγνώσεις.
Τέταρτον, έχουν αναπτυχθεί μηχανισμοί που συνδυάζουν το δημόσιο συμφέρον με το ιδιωτικό όφελος για την παραγωγή των προϊόντων. Ο λόγος που υπάρχουν ήδη τόσο πολλές φαρμακευτικές ουσίες για να δοκιμαστούν απέναντι στον νέο ιό είναι ότι οι φαρμακοβιομηχανίες επένδυσαν τεράστια ποσά για να τις αναπτύξουν και να τις δοκιμάσουν σε άλλες ασθένειες. Πήραν ρίσκο, γιατί οι περισσότερες πανάκριβες δοκιμές δεν καταλήγουν σε κερδοφόρο προϊόν. Μπόρεσαν να το πάρουν επειδή, μεταξύ άλλων, υπάρχει ο θεσμός της πατέντας, που παρέχει κάποια προοπτική ιδιωτικού κέρδους. Πέρα από τις μεγάλες εταιρείες, υπάρχει η κοινότητα των μικρών επιχειρήσεων καινοτομίας, που βελτιώνουν και αλλάζουν τις υπάρχουσες πρακτικές. Χάρη σε αυτές θα υπάρχουν σε λίγο τα τεστ που μπορούν να δώσουν το διαγνωστικό αποτέλεσμα επιτόπου, ακόμα και σε μακρινά χωριά.
Τα τελευταία εβδομήντα χρόνια είδαμε την οικονομική ευημερία να εναλλάσσεται με κρίσεις, την ανισότητα να αυξάνεται σε πολλές χώρες, τη φιλελεύθερη δημοκρατία να κινδυνεύει, τα σύνορα να αλλάζουν. Αλλά η επιστήμη προόδευε σταθερά, η τεχνολογία έκανε άλματα, οι παραγωγικές δυνατότητες της ανθρωπότητας ποτέ δεν ήσαν τόσο μεγάλες. Αυτά θα μας σώσουν από τον σημερινό κίνδυνο. Να τα εκτιμήσουμε και να τα διαφυλάξουμε.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.
Νικόλαος Μαυρίδης: Τα ρομπότ θα μπουν στη ζωή μας
Εργάτες, ακάματοι υπάλληλοι, άγρυπνοι βοηθοί αλλά και πιστοί, εχέμυθοι φίλοι. Τι άλλο να προσδοκά κανείς από τα ρομπότ; Σε 20 χρόνια θα συμβιώνουμε μαζί τους και το πώς το περιγράφει λεπτομερώς στην «Κ» ο Νικόλαος Μαυρίδης (δεξιά σε παλαιότερη φωτογραφία), διδάκτωρ του ΜΙΤ, ζυγίζοντας την υιοθεσία της τεχνητής νοημοσύνης στη μέλλουσα καθημερινότητά μας. Σε πρώτο πλάνο ο «Αβικέννας», εργαστηριακός απόγονος του περίφημου Πέρση φιλοσόφου και ιατρού, αραβόφωνο ρομπότ, με ανθρώπινες εκφράσεις, ομιλούν θαύμα του κ. Μαυρίδη και των συνεργατών του.
Εικονογράφηση: ΤΙΤΙΝΑ ΧΑΛΜΑΤΖΗ
«Φανταστείτε έναν κόσμο όπου τα ρομπότ θα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας· όχι μόνον ως εργάτες ή βοηθοί, αλλά και ως σύντροφοι ή φίλοι. Οπου όλοι θα μπορούμε να συμμετέχουμε σε τεράστιες ευφυείς οντότητες, αποτελούμενες από χιλιάδες ανθρώπους και μηχανές, των οποίων οι ικανότητες θα ξεπερνούν κατά πολύ τα σημερινά δεδομένα για την ανθρώπινη και την τεχνητή νοημοσύνη. Φανταστείτε έναν κόσμο όπου αυτά δεν θα συμβαίνουν μόνο στη Σίλικον Βάλεϊ αλλά και σε μια έρημο της αραβικής χερσονήσου ή ένα ελληνικό νησί. Αυτοί ήταν οι στόχοι μου όταν τελείωνα το διδακτορικό μου στο ΜΙΤ και αργότερα όταν ξεκινούσα το εργαστήριό μου στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Και είμαι χαρούμενος που έχουν αρχίσει να γίνονται πραγματικότητα, χάρη στις προσπάθειες εκατοντάδων ακαδημαϊκών και ερευνητών – ένας εκ των οποίων είμαι κι εγώ».
Η συζήτηση με τον Νικόλαο Μαυρίδη «γεννάει» στο μυαλό εικόνες που θυμίζουν ταινία επιστημονικής φαντασίας. Κι όμως, όσα περιγράφει δεν είναι αποκυήματα της φαντασίας του. Συμβαίνουν ήδη. Ο ίδιος έχει συνδέσει το όνομά του με εντυπωσιακές εξελίξεις στη Ρομποτική και στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Είναι διδάκτωρ του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ) και ιδρυτής του εργαστηρίου Διαδραστικών Ρομπότ και Πολυμέσων. Εχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, στο Αμπου Ντάμπι, όπου ζει, είναι επιστημονικός συνεργάτης του «Δημόκριτου» και μέλος του εκπαιδευτικού συμβουλίου και του Enterprise Forum του MIT. Πριν από περίπου μία δεκαετία δημιούργησε τον «Αβικέννα», το πρώτο αραβόφωνο ρομπότ στον κόσμο, με δυνατότητα όχι μόνο να μιλάει αλλά και να κάνει μορφασμούς!
– Γιατί είναι σημαντικές αυτές οι τεχνολογίες;
– Για τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι οικονομικός. Το 2016, στην έκθεση της αμερικανικής κυβέρνησης για την οικονομία, έγινε η πρόβλεψη ότι τα ρομπότ και ο αυτοματισμός, σε ποικίλες εφαρμογές, μπορούν να επιφέρουν 10% αύξηση στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν των ΗΠΑ και 16% αύξηση της παραγωγικότητας. Ο δεύτερος είναι πρακτικός: οι μηχανές είναι γρήγορες, ακριβείς, ακούραστες και λειτουργούν σε περιβάλλοντα στα οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί να μπει, όπως οι ραδιενεργές περιοχές ή το Διάστημα. Σήμερα, άλλωστε, η χρήση των ρομπότ έχει ευρεία γκάμα. Υπάρχουν στρατιωτικά ρομπότ, όπως το BigDog, που μεταφέρει μεγάλα βάρη σε δύσβατα σημεία. Ιατρικά, όπως το χειρουργικό σύστημα Da Vinci, ή άλλα που χρησιμοποιούνται για έρευνα και διάσωση έπειτα από φυσικές καταστροφές, όπως τα «φίδια». Ο λόγος, πάντως, που προτιμώ για να επιχειρηματολογώ υπέρ της χρήσης των ρομπότ είναι αυτό που είπε ο Γερμανός φιλόσοφος Γκόντφριντ Λάιμπνιτς: «Δεν αξίζει στους εν δυνάμει εξαίρετους να σπαταλούν τις ζωές τους ως δούλοι σε εργασίες που δεν ταιριάζουν στους ανθρώπους· ούτε θα τις έκαναν, αν είχαν άλλη επιλογή, ούτε τους ωθούν στην ευτυχία». Ούτε συμβάλλουν στο κοινό καλό, θα συμπλήρωνα. Αν μπορούν τέτοιες ανεπιθύμητες εργασίες να δοθούν στις μηχανές, γιατί να μην το κάνουμε, ώστε να απελευθερωθούμε και να ασχοληθούμε με πράγματα πιο ουσιαστικά;
– Η αγορά εργασίας θα επηρεαστεί από τη χρήση των ρομπότ;
– Αναπόφευκτα. Στην έκθεση την οποία προανέφερα υπήρχε και η πρόβλεψη ότι οι εργάτες με ημερομίσθιο κάτω από 20 δολάρια έχουν 83% πιθανότητες αντικατάστασης από μηχανές. Σύμφωνα με μελέτη του καθηγητή Οικονομικών στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο Μασαχουσέτης (MIT) Ντάρον Ατζέμογλου, ο ρυθμός αντικατάστασης εργατών από ρομπότ στη βιομηχανία σήμερα είναι πέντε προς ένα: για κάθε νέο ρομπότ που εισάγεται σε μια γραμμή παραγωγής χάνουν τη δουλειά τους πέντε άνθρωποι. Ναι, λοιπόν, θα υπάρχουν ακόμη πιο ισχυροί κλυδωνισμοί στην αγορά εργασίας.
– Υπάρχουν επαγγέλματα που θα χαθούν;
– Ναι. Οι επαγγελματίες οδηγοί (ταξί, λεωφορεία, φορτηγά κ.λπ.), αφού η τεχνολογία των αυτόνομων οχημάτων είναι σχεδόν έτοιμη να εφαρμοστεί. Ακόμα και επαγγέλματα που δεν θα εκλείψουν, όμως, θα μετασχηματιστούν: για τους γιατρούς, για παράδειγμα, περισσότερη σημασία θα έχει πώς θα μιλούν στους ασθενείς, πώς θα τους στηρίζουν ψυχολογικά, παρά οι ιατρικές τους γνώσεις, αφού τα υπόλοιπα θα τα αναλαμβάνουν τα μηχανήματα. Με την ευκαιρία, να σας πω για ένα ενδιαφέρον πείραμα που έγινε πριν από λίγα χρόνια με ένα ιατρικό ρομπότ, το οποίο έκανε κρανιοτομές. Αν το ακουμπούσε ένας γιατρός, έστω και χωρίς να παρεμβαίνει, οι ασθενείς αισθάνονταν καλύτερα, μολονότι γνώριζαν ότι το ρομπότ ήταν αυτόνομο. Αλλά αυτά είναι ρευστά. Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 άλλαξαν το ποσοστό ανοχής των Αμερικανών στις πρακτικές παρακολούθησης: από μονοψήφιο αριθμό ξεπέρασε το 80%. Πραγματικά ή ακόμη και κατασκευασμένα γεγονότα, μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντικές αλλαγές. Από την άλλη, σύμφωνα με μια πιο αισιόδοξη θεωρία, αν αυτό που θα κάνουν τα ρομπότ στο μέλλον δεν θα είναι αντικατάσταση αλλά ενδυνάμωση της παραγωγής, τότε ενδέχεται να συμβεί το ακριβώς αντίθετο: να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας και να αυξηθούν οι μισθοί. Θα προκύψουν, άλλωστε, καινούργια επαγγέλματα μέσω της τεχνολογίας: αυτοί που θα φτιάχνουν νέα όργανα, θα κάνουν χειρουργείο στις μνήμες μας, θα ασχολούνται με το Ιντερνετ των Πραγμάτων κ.ο.κ. Σας ακούγονται σουρεαλιστικά; Κι όμως, αντιστοίχως, αν το 1950 λέγατε σε έναν συμπατριώτη μας ότι λίγες δεκαετίες μετά ο τουρισμός θα ήταν η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας, θα σας κοιτούσε με… μισό μάτι.
Με την τεχνητή νοημοσύνη πρέπει να θυμόμαστε τον μύθο του Μίδα
«Πόσο χρόνο περάσατε την τελευταία εβδομάδα επικοινωνώντας με άλλους ανθρώπους άμεσα, πρόσωπο με πρόσωπο, ή με ηλεκτρονικά μέσα, όπως το κινητό σας ή ένα chat room; Πόσο χρόνο αφιερώσατε για να επικοινωνήσετε με ευφυείς μηχανές: μια ιστοσελίδα ή ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι;», με ρωτάει ο Νικόλαος Μαυρίδης. «Ο μέσος Αμερικανός περνάει δύο ώρες ημερησίως online και ένα μεγάλο μέρος αυτού του χρόνου αφορά επικοινωνία όχι με ανθρώπους αλλά με μηχανές. Αυτού του είδους η διάδραση γίνεται διαρκώς μεγαλύτερη και η σχέση μας με τις μηχανές πιο έντονη. Υστερα είναι και τα ρομπότ, που μπαίνουν σε ολοένα και περισσότερους τομείς της ζωής μας. Μόνο που αυτά είναι πολύ διαφορετικά από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, γιατί μπορούν να παρατηρούν τον φυσικό κόσμο μέσα από τους αισθητήρες τους, όπως τα συστήματα μηχανικής όρασης που διαθέτουν· δεν χρειάζονται έναν άνθρωπο που θα τα τροφοδοτεί με πληροφορίες. Επιπλέον, χάρη στην τεχνητή νοημοσύνη και στους κινητήρες τους μπορούν να επιδρούν στον φυσικό κόσμο».
Τεχνητή νοημοσύνη ή ανθρώπινη; Ρομπότ ή άνθρωπος; Υπάρχει δίλημμα ή όχι; «Δεν είναι άσπρο-μαύρο η απάντηση. Τίποτα από τα δύο δεν θα είναι μόνο του στο μέλλον αλλά και τα δύο μαζί», απαντά ο κ. Μαυρίδης. «Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση κάνει τα σύνορα του πληροφοριακού, του βιολογικού και του φυσικού κόσμου πιο ασαφή και δυσδιάκριτα. Το ζητούμενο είναι να δημιουργηθούν ομάδες από ανθρώπους και μηχανές, που θα συντονιστούν ώστε να πετύχουν όσα δεν θα μπορούσαν να κάνουν μόνοι τους οι άνθρωποι ή μόνες οι μηχανές.
Και μη νομίσετε ότι είναι μακριά όλα αυτά. Δεν είναι τυχαίο ότι η κυβέρνηση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων διαθέτει υπουργό Τεχνητής Νοημοσύνης. Σε είκοσι χρόνια ο κόσμος μας θα είναι εντελώς διαφορετικός. Θα έχουμε ανθρώπους και ρομπότ, εικονικούς χαρακτήρες και ευφυή σπίτια, Ιντερνετ των Πραγμάτων και big data παντού».
Το ερώτημα, πάντως, που προκύπτει είναι αν όλες αυτές οι τεχνολογίες –ειδικά η τεχνητή νοημοσύνη– μπορούν να εφαρμοστούν ηθικά και πώς. «Θυμάστε τον μύθο του Μίδα που λάτρευε τόσο το χρυσάφι ώστε, όταν του δόθηκε η ευκαιρία να εκπληρωθεί οποιαδήποτε επιθυμία του, ζήτησε να γίνεται χρυσάφι ό,τι αγγίζει, χωρίς να σκεφθεί τις τρομακτικές συνέπειες που θα είχε αυτή η εκ πρώτης όψεως εξαιρετική δυνατότητα; Ετσι είναι και η τεχνητή νοημοσύνη: θα μας επιτρέψει να εκπληρώσουμε επιθυμίες οι οποίες προηγουμένως ήταν ανέφικτες. Οφείλουμε όμως να προβλέψουμε τις μακροπρόθεσμες συνέπειές της, πέρα από τα φαινομενικά ή άμεσα οφέλη. Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση. Πολλά από όσα μας υπόσχεται, και τώρα μας φαίνονται υπέροχα, ίσως δημιουργήσουν τεράστια προβλήματα αργότερα», λέει ο συνομιλητής μου.
Τα ελληνικά ΑΕΙ
Πώς ήταν το ελληνικό πανεπιστήμιο όταν σπούδαζε, πώς το βλέπει σήμερα; «Τότε υπήρχαν όλοι οι πιθανοί συνδυασμοί: εξαιρετικοί καθηγητές που έκαναν εξαιρετική δουλειά, εξαιρετικοί καθηγητές που δούλευαν ελάχιστα, ανεπαρκείς καθηγητές που προσπαθούσαν να κάνουν κάτι καλό, αλλά και ανεπαρκείς καθηγητές που δεν νοιάζονταν καθόλου για την επιστήμη και τους φοιτητές. Αυτή η ποικιλία, εν μέρει, χαρακτηρίζει ακόμα το ελληνικό πανεπιστήμιο. Οπως και η έλλειψη σύνδεσης με την επιχειρηματικότητα. Θα ήθελα με την ευκαιρία να τονίσω πόσο σημαντικό είναι να υπάρξει στήριξη της εξαγώγιμης μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας, για να κρατήσει η Ελλάδα τους νέους της. Νέοι κάτω των 30 ετών που εξάγουν υπηρεσίες ή προϊόντα στο εξωτερικό να το κάνουν χωρίς να φορολογούνται ή με χαμηλή φορολόγηση. Τα χρήματα που θα επιστρέψουν με αυτόν τον τρόπο στη χώρα μας και θα κινηθούν στην αγορά θα είναι πολλαπλάσια».
Η συνάντηση
Είχε έρθει στην Ελλάδα για λίγες μέρες, για να δώσει διάλεξη με θέμα «Ρομποτική, Συναισθήματα και Ηθική» στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, στην Ακτή Μουτσοπούλου, στον Πειραιά. Χρόνος για γεύμα δεν υπήρχε. Ηπιαμε καφέ στην πάλαι ποτέ οικία Γεωργίου Στρίγκου, όπου στεγάζεται το Ιδρυμα. Πρόκειται για ένα από τα πιο εντυπωσιακά δείγματα νεοκλασικισμού. Συγκαταλέγεται στον περιορισμένο αριθμό νεοκλασικών που σώθηκαν από τη λαίλαπα της ανοικοδόμησης και μαρτυρούν την παρουσία μιας εύρωστης αστικής τάξης, που είχε επιλέξει τον Πειραιά όχι μόνο για τις επιχειρηματικές και οικονομικές δραστηριότητές της, αλλά και ως τόπο μόνιμης κατοικίας, από το δεύτερο μισό του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα.
Οι σταθμοί του
1999
Δίπλωμα Ηλεκτρολόγου Μηχανικού και Μηχανικού Η/Υ από το ΑΠΘ (με Αριστα).
2000
Μεταπτυχιακό από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες (UCLA).
2007
Απονομή διδακτορικού από το Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ).
2007
Καθηγητής Ευφυούς Ρομποτικής στο Πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (UAEU).
2008
Ιδρυτής του Εργαστηρίου Διαδραστικών Ρομπότ και Πολυμέσων (IRML).
2011
Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης (NYU) AD/Poly.
2014
Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Τεχνητής Νοημοσύνης.
2014
Ομιλητής στο TEDx Γενεύης με θέμα «Ρομπότ και Ηθική».
2019
Μέντορας στο MIT Enterprise Forum.
Ηθικά διλήμματα και τεχνολογία
Edsger W. Dijkstra,
ο Ολλανδός
προγραμματιστής
Μπορούν τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης να έχουν σκέψη; Εάν είχατε τη δυνατότητα να σώσετε κάποιον σε ένα τροχαίο δυστύχημα ποιος θα ήταν αυτός, ο οδηγός του αυτοκινήτου ή ο πεζός στον δρόμο; Η απόφαση δεν είναι εύκολη. Κι όμως, στο άμεσο μέλλον είναι η ρύθμιση των επιλογών που θα πρέπει να σχεδιαστούν για εκατομμύρια αυτόνομα οχήματα. Προγραμματίζουμε τη μηχανή, αλλά ποιον της λέμε να σώσει;
Κατά τη διάρκεια μιας οιασδήποτε μέρας, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, παίρνουμε ένα σωρό αποφάσεις ηθικού χαρακτήρα. Στα αυτόνομα αυτοκίνητα, τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, αυτές οι αποφάσεις πρέπει να ενσωματωθούν στο πρόγραμμα πριν ακόμη τη λειτουργία του οχήματος.
Στην κατεύθυνση αυτή έχουν γίνει πολλές έρευνες σχετικά με τη λογική της λήψης των αποφάσεων. Στο δίλημμα του τύπου «Ποιον θα σώσει το αυτοκίνητο, μια πενταμελή οικογένεια ή μια γάτα;» η απόφαση είναι προφανής. Τι γίνεται όμως όταν έχει να διαλέξει ανάμεσα σε έναν επιχειρηματία και έναν άστεγο και το σκυλί του; Ή δύο αθλητές και μια ηλικιωμένη στη θέση δύο μαθητών του δημοτικού;
Εννοείται πως οι αποφάσεις που λαμβάνουμε υπακούουν σε πρότυπα υψηλότερης ηθικής στάθμης από τη στατιστική ακρίβεια. Για αιώνες, οι κοινές αρετές της αμοιβαίας εμπιστοσύνης, τoυ περιορισμού των ατυχημάτων, της δικαιοσύνης και της ισότητας, αποδείχθηκαν ακρογωνιαίοι λίθοι για την επιβίωση οποιουδήποτε συστήματος λογικής. Χωρίς εσωτερική λογική συνοχή, τα συστήματα AI (τεχνητής νοημοσύνης) υστερούν σε λογοδοσία και ανθεκτικότητα – δύο κρίσιμους συντελεστές για την ύπαρξη εμπιστοσύνης σε μια κοινωνία. Με τη δημιουργία μιας ρωγμής ανάμεσα στο ηθικό αίσθημα και της λογικής συλλογιστικής, η ενδεχόμενη ασυναρτησία των αποφάσεων που βασίζονται σε δεδομένα τεχνικής αποκλείει την ικανότητά μας να ασκούμε κριτική μέσω διαδικασιών λήψης αποφάσεων.
Αν και η τεχνολογία είναι σήμερα σχετικά απλή, τα αυτοκίνητα τελικά θα ξεπεράσουν τους ανθρώπους στα βασικά καθήκοντα οδήγησης. Ωστόσο, δεν είναι ρεαλιστικό να πιστεύουμε ότι τα αυτόνομα οχήματα θα πρέπει επίσης να είναι σε θέση να λάβουν από μόνα τους μια ηθική απόφαση που ακόμη και οι πιο ηθικοί οδηγοί δεν έχουν χρόνο να πάρουν σε ένα σενάριο ατυχήματος. Ενα αυτοκίνητο θα χρειαζόταν να προγραμματιστεί με General AI αν αναμενόταν να κάνει αυτό.
Το General ΑΙ είναι το ισοδύναμο εκείνου που μας κάνει ανθρώπους. Είναι η δυνατότητα να συζητάμε, να ακούμε μουσική, να γελάμε με αστεία ή να κάνουμε ηθικές κρίσεις. Η παραγωγή General ΑΙ είναι αδύνατη σήμερα, λόγω της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης σκέψης και των συναισθημάτων. Εάν απαιτούμε ηθικά αυτόνομα οχήματα, θα πρέπει να περιμένουμε αρκετές δεκαετίες. Ισως και αιώνες.
Από τότε που οι εταιρείες άρχισαν να αναπτύσσουν αυτοκίνητα με δυνατότητες αυτόνομης οδήγησης, ένα σημαντικό ζήτημα που αναδύθηκε είναι το πώς οι σχεδιαστές θα αντιμετωπίσουν το ηθικό πρόβλημα, ποιος πρέπει να σκοτώσει ποιον στην περίπτωση που η θανατηφόρα σύγκρουση είναι αναπόφευκτη. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι αυτό το ερώτημα μπορεί να είναι ακόμη πιο περίπλοκο για τους κατασκευαστές αυτοκινήτων από όσο προηγουμένως, μια και αποδείχθηκε πως οι ηθικές επιλογές των ανθρώπων ποικίλλουν αρκετά μεταξύ των χωρών του κόσμου.
Μια μεγάλη παγκόσμια έρευνα με τίτλο «Η Ηθική Μηχανή», παρουσίασε 13 σενάρια ατυχημάτων στα οποία κάποιος σίγουρα θα σκοτωνόταν. Οι συμμετέχοντες έπρεπε να απαντήσουν ποιον θα έσωζαν σε καταστάσεις που περιείχαν μια μείξη παραμέτρων. Νέος ή γέρος, πλούσιος ή φτωχός, περισσότεροι ή λιγότεροι άνθρωποι. Η έρευνα έγινε σε 233 χώρες του κόσμου και συμμετείχαν 14 εκατ. άτομα!
Ξέχωρα από την ηλικία, το φύλο και τη χώρα καταγωγής, οι περισσότεροι προτίμησαν τους ανθρώπους από τα κατοικίδια και τις ομάδες από τα άτομα. Ωστόσο η ομοφωνία τελειώνει κάπου εδώ. Ο πολιτισμός και το κοινωνικό υπόβαθρο επηρεάζουν τις αποφάσεις που λαμβάνουν οι άνθρωποι, αφού το ηθικό υπόβαθρο του ανθρώπου εξαρτάται από τη γνώση και τον ψυχοσυναισθηματικό του κόσμο.
Οταν οι ερευνητές ανέλυσαν τις απαντήσεις ανθρώπων που προέρχονταν από τις 233 χώρες, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι μπορούν να χωριστούν σε τρεις γενικές κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει τη Βόρεια Αμερική και τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, όπου ο χριστιανισμός ιστορικά υπήρξε η κυρίαρχη θρησκεία. Η δεύτερη περιλαμβάνει την Ιαπωνία, την Ινδονησία και το Πακιστάν με τις έντονες κομφουκιανικές και ισλαμικές παραδόσεις. Και η τρίτη αποτελείται από την Κεντρική και τη Νότια Αμερική, αλλά και τη Γαλλία μαζί με τις πρώην αποικίες της.
Για παράδειγμα, η πρώτη κατηγορία δείχνει μια σαφή προτίμηση στο να θυσιάσει ηλικιωμένους σε σχέση με τους νεότερους, σε αντίθεση με τη δεύτερη όπου ο ηλικιωμένος άνθρωπος θεωρείται πιο σεβαστός και πολύτιμος. Μια άλλη ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι πως η Γαλλία και οι πρώην αποικίες της προέκριναν σε μεγάλο ποσοστό τη σωτηρία των γυναικών. Ενα επίσης αξιόλογο εύρημα συνδέεται με την κοινωνική θέση των υποψήφιων θυμάτων. Στην έρευνα τοποθετήθηκε από τη μια ένα στέλεχος εταιρείας και από την άλλη ένας άστεγος. Οι χώρες με τη μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη ήταν εκείνες που σε μεγαλύτερο ποσοστό επέλεξαν να σώσουν το επιχειρηματικό στέλεχος. Αυτή η έρευνα λοιπόν παρέχει νέα στοιχεία για το πώς η ηθική διάσταση της απόφασης αλλάζει ανάλογα με τον πολιτισμό και τις παραδόσεις της κάθε χώρας.
Τα αποτελέσματα αυτά θα είναι πολύ χρήσιμα στη σύνδεση της τεχνητής νοημοσύνης με τις ανθρώπινες αξίες. Οσον αφορά τέχνεργα που κατασκευάζουμε για να υπηρετήσουν κάποιο στόχο. Το θέμα βέβαια είναι να μην αλλάζει κανείς ηθικό σύστημα κάθε φορά που περνάει τα σύνορα, αφού η τεχνική αλληλεξάρτηση όλων των τόπων του πλανήτη μας είναι δεδομένη και ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει ανυπεράσπιστος μπροστά στα επιτεύγματά του. Γιατί όπως είπε ο Αρθουρ Κλαρκ: «Υπερεκτιμούμε την τεχνολογία βραχυπρόθεσμα και υποτιμούμε την τεχνολογία μακροπρόθεσμα».
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
Τι διαφορά κάνει ένας αιώνας!
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 26.01.2020
Σε φιλικές συζητήσεις ακούω πολλές φορές κάποιους να νοσταλγούν με ρομαντισμό το παρελθόν. Αναθεματίζουν την παγκοσμιοποίηση, το internet και γενικά την τεχνολογία. Αναπολούν το μικρό μπακάλικο της γειτονιάς, όπου συζητούσαν για τον καιρό και έκαναν τα καθημερινά λιγοστά ψώνια, ξορκίζοντας τα σημερινά super market.
Γενικά μισούν την εποχή μας, έστω και αν απολαμβάνουν όλα τα αγαθά της προόδου που έγινε μέσα στα τελευταία χρόνια. Αντί να επιχειρηματολογήσω για τη σημερινή εποχή, θέλω να μοιραστώ μαζί σας ορισμένα στοιχεία από τη ζωή μας πριν από 100 χρόνια! Ολα τα στατιστικά στοιχεία, που είχε την καλοσύνη να μου στείλει ένας καλός φίλος, αφορούν τις ΗΠΑ οι οποίες ήταν βιομηχανικά πολύ πιο ανεπτυγμένες από πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες ακόμα ζούσαν τις συνέπειες του μακροχρόνιου Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
Είμαστε στο έτος 1919, «πριν εκατό χρόνια». Τι διαφορά κάνει ένας αιώνας!
• Το προσδόκιμο ζωής για τους άνδρες ήταν 47 έτη.
• Μόνο τα φαρμακεία πωλούσαν τα καύσιμα για τα αυτοκίνητα.
• Μόνο το 14% των σπιτιών είχε μπανιέρα.
• Μόνο το 8% των σπιτιών είχε τηλέφωνο.
• Το μέγιστο όριο ταχύτητας στις περισσότερες πόλεις ήταν 10 μίλια / ώρα.
• Το υψηλότερο οικοδόμημα στον κόσμο ήταν ο Πύργος του Αϊφελ.
• Ο μέσος μισθός των ΗΠΑ το 1919 ήταν 22 σεντς ανά ώρα.
• Ο μέσος εργαζόμενος των ΗΠΑ έβγαζε μεταξύ 200 και 400 δολαρίων ετησίως.
• Ενας ικανός λογιστής θα μπορούσε να κερδίσει 2.000 δολάρια ετησίως.
• Ενας οδοντίατρος κέρδιζε 2.500 δολάρια ετησίως.
• Ενας κτηνίατρος κέρδιζε μεταξύ 1.500 και 4.000 δολαρίων ετησίως.
• Ενας μηχανολόγος μηχανικός κέρδιζε περίπου 5.000 δολάρια ετησίως.
• Πάνω από το 95% όλων των γεννήσεων γινόταν στο σπίτι.
• Το 90% από όλους τους γιατρούς δεν είχαν Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση! Αντίθετα, παρακολουθούσαν τις λεγόμενες ιατρικές σχολές, πολλές από τις οποίες είχαν χαρακτηριστεί από τον Τύπο και την κυβέρνηση σαν «ανεπαρκείς».
• Η ζάχαρη κόστιζε τέσσερα σεντς ανά λίβρα (454 γραμμάρια).
• Τα αυγά ήταν δεκατέσσερα σεντς τα δώδεκα.
• Ο καφές ήταν δεκαπέντε σεντς ανά λίβρα.
• Οι περισσότερες γυναίκες έλουζαν τα μαλλιά τους μία φορά τον μήνα και χρησιμοποίησαν βόρακα ή κρόκους αυγών για σαμπουάν.
• Ο Καναδάς ψήφισε νόμο ο οποίος απαγόρευε στους φτωχούς να εισέλθουν στη χώρα τους για οποιονδήποτε λόγο.
• Οι πέντε κύριες αιτίες θανάτου ήταν:
1. Πνευμονία και γρίπη
2. Φυματίωση
3. Διάρροια
4. Καρδιακές παθήσεις
5. Εγκεφαλικό επεισόδιο
• Ο πληθυσμός του Las Vegas ήταν μόλις 30 άτομα.
• Τα σταυρόλεξα, η μπίρα σε κουτί και το παγωμένο τσάι δεν είχαν εφευρεθεί ακόμα.
• Δύο στους 10 ενήλικες δεν μπορούσαν να διαβάσουν ή να γράψουν.
• Μόνο το 6% όλων των Αμερικανών είχε αποφοιτήσει από το γυμνάσιο.
• Η μαριχουάνα, η ηρωίνη και η μορφίνη ήταν διαθέσιμα στον πάγκο των τοπικών φαρμακείων. Τότε οι φαρμακοποιοί έλεγαν: «Η ηρωίνη καθαρίζει την επιδερμίδα, δίνει άνθηση στο μυαλό, ρυθμίζει το στομάχι και είναι στην πραγματικότητα ένας τέλειος θεματοφύλακας της υγείας».
• Το 18% των νοικοκυριών είχε τουλάχιστον έναν υπάλληλο πλήρους απασχόλησης ή οικιακή βοήθεια.
• Σε όλες τις ΗΠΑ είχαν αναφερθεί περίπου 230 δολοφονίες.
Εδώ τελειώνουν τα στατιστικά στοιχεία, αλλά το e-mail του φίλου κατέληγε με την ακόλουθη επισήμανση:
«Τώρα θα προωθήσω αυτό σε κάποιον άλλο, χωρίς να το ξαναγράψω. Από εκεί, θα σταλεί σε άλλους σε όλο τον κόσμο σε λίγα δευτερόλεπτα! Είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς τι μπορεί να συμβαίνει σε άλλα 100 χρόνια».
Ακριβώς αυτή η τελευταία παράγραφος είναι η επιτομή της παγκοσμιοποίησης. Ολος ο κόσμος είναι διασυνδεδεμένος σε έναν παγκόσμιο ιστό και μοιράζεται γνώση και πληροφορίες με ασύλληπτη ταχύτητα. Η μεγάλη ειρωνεία βρίσκεται στο γεγονός ότι ακόμα και οι δεδηλωμένοι εχθροί της παγκοσμιοποίησης χρησιμοποιούν τα εργαλεία της! Πάρτε για παράδειγμα την περίφημη συγκέντρωση της Γένοβας τον Ιούλιο του 2001, όπου όλοι οι αριστεροί μαζεύτηκαν εκεί για να διαμαρτυρηθούν για την παγκοσμιοποίηση. Από τη χώρα μας πήγαν εκεί κάτι μεταξύ 1.000 και 3.500 (ο ακριβής αριθμός δεν διευκρινίστηκε ποτέ), για να δώσουν τη δυναμική παρουσία τους. Μεταξύ των διαδηλωτών ήταν και ο νεαρός Αλέξης Τσίπρας, ο οποίος έφτασε στη Γένοβα με πλοίο φορώντας ένα μπεζ καπελάκι, ένα μωβ φουλάρι στον λαιμό και ένα λευκό μπλουζάκι με μια τεράστια φωτογραφία του Che Guevara, του αποκαλούμενου από τους συντρόφους του «El Chancho», που στα Ισπανικά σημαίνει «Το Γουρούνι», γιατί συνεχώς κοκορευόταν για το πόσο διάστημα μπορούσε να μείνει χωρίς λουτρό. Αυτοί που τον γνώρισαν μιλούν για την απαίσια μυρωδιά που τον συνόδευε. Ετσι, για να μην περιοριζόμαστε μόνο στις επαναστατικές αρετές του ανδρός. Ισως, με την απλυσιά του να απωθούσε τους αντιπάλους του από την μπόχα του.
Ε, λοιπόν, η συγκέντρωση αυτή που είχε αντικείμενο τη διαμαρτυρία για την παγκοσμιοποίηση, οργανώθηκε με το κατ’ εξοχήν εργαλείο της παγκοσμιοποίησης: το internet! Ετσι είμαστε εμείς οι αριστεροί. Διαμαρτυρόμαστε ενάντια στον καπιταλισμό, αλλά χρησιμοποιούμε τα μέσα που διαθέτει και αγωνιζόμαστε για να αποκτήσουμε τα αγαθά που προσφέρει. Οπως ακριβώς το διατύπωσε ο Λένιν, όταν ταξίδευε πρώτη θέση στο τραίνο: «Αγωνιζόμαστε, ώστε όλοι να ταξιδεύουν πρώτη θέση». Φαίνεται ότι μάλλον απέτυχε γιατί στην πατρίδα του μόνο οι ολιγάρχες ταξιδεύουν στην πρώτη θέση και το μοντέλο του κατέρρευσε με πάταγο το 1991.
Είναι αναμφισβήτητο ότι σήμερα ζούμε στην καλύτερη στιγμή της ανθρωπότητας. Οπως πολύ εύστοχα το διατύπωσε στην καταπληκτική ομιλία του ο Barak Obama, στην επίσκεψή του στην Αθήνα (16 Νοεμβρίου 2016): «…αν κάποιος ήθελε να διαλέξει στα τυφλά μια εποχή για να γεννηθεί, θα διάλεγε τη σημερινή. Γιατί ο κόσμος δεν ήταν ποτέ, συλλογικά, πλουσιότερος, καλύτερα εκπαιδευμένος, υγιέστερος και με λιγότερη βία. Είναι δύσκολο να το φανταστούμε παρακολουθώντας αυτά που βλέπουμε στις ειδήσεις, αλλά είναι αλήθεια. Και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης παγκόσμιας οικονομίας».
Αυτή την πολύ μεγάλη αλήθεια, συνήθως την αγνοούμε γιατί περιοριζόμαστε στα δικά μας προσωπικά θέματα. Πράγματι, σήμερα ζούμε, συλλογικά σε παγκόσμια κλίμακα, πολύ καλύτερα από τους γονείς μας και τους παππούδες μας. Προσωπικά ακόμα θυμάμαι τα παιδικά μου χρόνια, όταν είχαμε δυο ζευγάρια παπούτσια, ένα για τις καθημερινές και το «καλό» για την Κυριακή. Η μητέρα μου έπλενε τα ρούχα μας με αλισίβα που έφτιαχνε με τη στάχτη από το τζάκι, όπου ζέστανε το νερό για να λουζόμαστε μια φορά την εβδομάδα. Ακριβώς για τον λόγο αυτό καθιερώθηκε σαν μέτρο πολιτισμού η κατανάλωση σαπουνιού σε μια χώρα. Κάντε μια πρόχειρη σύγκριση με τη σημερινή εποχή και θα διαπιστώσετε ότι μάλλον άδικα γκρινιάζουμε. Οι άνθρωποι ζούνε πολύ περισσότερο, είναι πολύ ομορφότεροι και υγιέστεροι. Τα σπίτια έχουν όλες τις σύγχρονες ανέσεις. Αν θέλετε ένα συγκλονιστικό μέτρο, στην Ελλάδα το 81% των κινητών τηλεφώνων που χρησιμοποιούμε είναι τα ακριβά smart phones. Δεν είμαι βέβαιος, αλλά νομίζω ότι είναι παγκόσμια πρωτιά!
Ας αφήσουμε κατά μέρος τους ρομαντισμούς και τις γκρίνιες. Είδαμε τις αλλαγές που έγιναν τα τελευταία εκατό χρόνια. Ενα είναι βέβαιο: Στα επόμενα 100 χρόνια οι αλλαγές που θα δουν οι άνθρωποι δεν μπορούμε να τις φανταστούμε. Βρισκόμαστε σε μια εποχή που οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Η ψηφιακή εποχή θα αλλάξει τα πάντα. Ο μεγάλος διαχωρισμός θα είναι μεταξύ των ψηφιακά προοδευμένων χωρών και των ψηφιακά υπανάπτυκτων χωρών. Θα σας κάνω μια πρόβλεψη που είμαι βέβαιος ότι δεν θα ζω για να τη δω να επαληθεύεται ή να διαψεύδεται. Ο άνθρωπος που θα ζήσει 150 χρόνια καλά, έχει ήδη γεννηθεί και βρίσκεται μεταξύ μας!
* Ο κ. Ανδρέας Δρυμιώτης είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.
Πειραματικές θεραπείες και ψυχεδελικά στην υπηρεσία της Ιατρικής
KNVUL SHEIKH / THE NEW YORK TIMES
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Σίγουρα είναι πολύ δύσκολο να απομονώσει κανείς τις σημαντικότερες εξελίξεις στον χώρο της υγείας σε μία δεδομένη χρονιά. Ωστόσο, μέσα στο 2019 υπήρξαν ορισμένα ιατρικά ζητήματα που ξεχώρισαν.
1 Η εκδικητική επανεμφάνιση της ιλαράς
Η ιλαρά, ένα επικίνδυνο λοιμώδες νόσημα, επανεμφανίστηκε στον πλανήτη μας προκαλώντας χιλιάδες κρούσματα και πολλούς θανάτους. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκέντρωσε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, το 2018 πέθαναν από ιλαρά περισσότεροι από 140.000 άνθρωποι σε όλον τον κόσμο. Μέσα στους τέσσερις πρώτους μήνες του 2019, 179 κράτη ανέφεραν 16.193 κρούσματα ιλαράς, δηλαδή 117.000 περισσότερα από την ίδια περίοδο του προηγούμενου έτους.
Οι περισσότεροι γονείς στις ΗΠΑ, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο, εμβολιάζουν τα παιδιά τους. Ωστόσο, καταγράφεται μια εξαιρετικά ανησυχητική τάση: η γιγάντωση του αντιεμβολιαστικού κινήματος, προϊόν των ανυπόστατων ψευδοεπιστημονικών φημών που διαδίδονται με ταχύτητα πυρκαγιάς στο Διαδίκτυο, της εγγενούς δυσπιστίας στις μεγάλες φαρμακευτικές βιομηχανίες και, βεβαίως, της εμφάνισης πληθώρας διασήμων που δηλώνουν στρατευμένοι στο αντιεμβολιαστικό κίνημα. Αυτό ήταν το εκρηκτικό μείγμα που πυροδότησε την επανεμφάνιση της ιλαράς, με τραγικά αποτελέσματα. Επιδημικές εστίες υπάρχουν σε ΗΠΑ, Βρετανία, Νέα Ζηλανδία, Ινδονησία, Φιλιππίνες, Μαδαγασκάρη, Βενεζουέλα και δεκάδες άλλες χώρες, όπου τα τελευταία χρόνια η ασθένεια είχε εξουδετερωθεί.
2 Δεν υπάρχει «υγιεινό κάπνισμα»
Από τον Αύγουστο, στις ΗΠΑ έχουν καταγραφεί 2.506 κρούσματα αναπνευστικών λοιμώξεων και 54 θάνατοι που συνδέονται με τη χρήση ηλεκτρονικού τσιγάρου. Οι περισσότεροι ασθενείς διήνυαν τη δεκαετία των 20 και ήταν γενικώς υγιείς. Ως συνέπεια, όμως, ατμίσματος νικοτίνης, μαριχουάνας ή κάποιου συνδυασμού των δύο, πολλοί κατέληξαν στα τμήματα επειγόντων των νοσοκομείων, με έντονη δύσπνοια. Το πιθανότερο αίτιο των προβλημάτων είναι το έλαιο της βιταμίνης Ε.
3 Κι όμως, ενίοτε το AIDS θεραπεύεται
Περίπου 12 χρόνια μετά τη θεραπεία του πρώτου ασθενή από AIDS, επιστήμονες κατάφεραν να θεραπεύσουν και έναν δεύτερο. Η αναπάντεχη επιτυχία επιβεβαίωσε ότι η θεραπεία της ασθένειας είναι εφικτή. Και τα δύο ορόσημα της σύγχρονης Ιατρικής σημειώθηκαν όταν οι ασθενείς υποβλήθηκαν σε μεταμόσχευση μυελού των οστών, ως θεραπεία κατά του καρκίνου – και όχι της ανοσοποιητικής ανεπάρκειας. Αν και προφανώς αυτή η θεραπευτική προσέγγιση δεν είναι ρεαλιστική για τα εκατομμύρια ανθρώπων που πάσχουν από AIDS, ο επανεξοπλισμός των κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος μπορεί να αποτελέσει μια μελλοντική λύση.
4 Υπερανθεκτικά βακτήρια, η απειλή του μέλλοντος
Υπερανθεκτικά στελέχη μικροοργανισμών κάθε είδους κάνουν θραύση σε νοσοκομεία και οίκους ευγηρίας, σε διεθνές επίπεδο. Μόνο την τελευταία πενταετία, o μύκητας Caundida auris «παγκοσμιοποιήθηκε» και έπληξε μια μονάδα νεογνών στη Βενεζουέλα, εξανάγκασε σε κλείσιμο της μονάδας εντατικής θεραπείας φημισμένου βρετανικού νοσοκομείου και μόλυνε περισσότερους από 800 ανθρώπους στις ΗΠΑ, οδηγώντας στον θάνατο τους μισούς από αυτούς μέσα σε 90 ημέρες. Μετά την εμφάνισή του, ο μύκητας είναι αδύνατο να εξουδετερωθεί από κάποια υγειονομική δομή. Ορισμένα νοσοκομεία αναγκάστηκαν να ξηλώσουν ψευδοροφές και δάπεδα προκειμένου να τον ξεφορτωθούν.
5 Νέα θεραπεία για τη φυματίωση
Ηδη από το 2006 οι επιστήμονες γνώριζαν ότι υπήρχε ένα τρομακτικό νέο στέλεχος του βακίλου του Κοχ, της φυματίωσης, το οποίο ήταν ανθεκτικό σε όλα τα αντιβιοτικά που χορηγούνταν ως θεραπεία. Η διάγνωση φυματίωσης από τον συγκεκριμένο βάκιλο ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη. Ωστόσο, κλινικές μελέτες που πραγματοποιούνται στη Νότια Αφρική οδήγησαν σε μια νέα φαρμακευτική αγωγή, αποτελούμενη από τρία σκευάσματα, η οποία μπορεί να θεραπεύσει τους περισσότερους αρρώστους εντός μερικών μηνών.
6 Μύκητες με κομβικό ρόλο στην υγεία
Στα ποντίκια και στους ανθρώπους που πάσχουν από παγκρεατικό καρκίνο οι μύκητες πολλαπλασιάζονται κατά 300.000 φορές συγκριτικά με αυτούς που υπάρχουν σε υγιείς ιστούς. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι ένας μύκητας (Malassezia) που προκαλεί ερεθισμό του δέρματος και πιτυρίδα συνδέεται και με τις φλεγμονώδεις νόσους του εντέρου. Από μια άλλη έρευνα διαπιστώθηκε ότι ήταν παρών σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα σε άτομα που έπασχαν από καρκίνο του παγκρέατος. Η πειραματική χορήγηση αντιμυκητιασικών φαρμάκων σε πειραματόζωα θεράπευσε τα ποντίκια από τους μύκητες και δεν επέτρεψε στους καρκινικούς όγκους να μεγαλώσουν.
7 «Ψυχεδελική» ιατρική, καινοτόμες λύσεις
Επιστήμονες επινόησαν σε χρόνο ρεκόρ μια πειραματική θεραπεία προκειμένου να θεραπεύσουν ένα οκτάχρονο κορίτσι που έπασχε από σύνδρομο Μπάτεν, μια πολύ σπάνια γενετική ασθένεια που προκαλεί τάχιστο νευροεκφυλισμό και είναι θανατηφόρα. Είναι η πρώτη προσωποποιημένη θεραπεία για γενετική ασθένεια που εφαρμόστηκε ποτέ. Επίσης, έχει αρχίσει να δοκιμάζεται η αποτελεσματικότητα ψυχεδελικών φαρμάκων προκειμένου να θεραπευθεί ένα ευρύ φάσμα ψυχιατρικών ασθενειών.
Τον Σεπτέμβριο, η ιατρική σχολή του πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς ανακοίνωσε τη δημιουργία κέντρου για την έρευνα ουσιών όπως το LSD και η ψιλοκυβίνη, η οποία ανιχνεύεται σε παραισθησιογόνα μανιτάρια και στον ανθρώπινο οργανισμό και έχει παρόμοια δράση με το LSD, τη μεσκαλίνη και τη διμεθυλοτρυπταμίνη, ένα σαμανικό αφέψημα που προκαλεί παραισθήσεις.
Ηδη, μια έρευνα διαπίστωσε ότι η ψιλοκυβίνη ίσως είναι πιο αποτελεσματική στη διακοπή του καπνίσματος από ό,τι τα διαδερμικά έμπλαστρα νικοτίνης.
Από τον Βόρειο Πόλο στη μαύρη τρύπα
THE NEW YORK TIMES
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Πολλές και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες οι επιστημονικές ειδήσεις που μας άφησε ως κληρονομιά το 2019. Ολες συνέβαλαν στον εμπλουτισμό της ανθρώπινης γνώσης και των αμφισβητήσεων σε ευρείς θεματικούς τομείς, από την Παλαιοντολογία μέχρι την Αστροφυσική και τις Γεωλογικές Επιστήμες.
1 Πού βρίσκεται, τελικά, ο Βόρειος Πόλος;
Πιστεύετε ότι ο Βόρειος Πόλος βρίσκεται στην κορυφή της γήινης σφαίρας; Θα πρέπει να το ξανασκεφτείτε, διότι νέα επιστημονικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι ο μαγνητικός Βορράς του πλανήτη βρίσκεται σε σημαντική απόσταση από τις 90 μοίρες βορείως, καθώς και ότι διαρκώς μετακινείται. Πρόσφατα, η μετακίνησή του υπήρξε πολύ μεγαλύτερη από αυτή που εκτιμούσαν οι επιστήμονες, γεγονός που τους επέβαλε να επικαιροποιήσουν το Παγκόσμιο Μαγνητικό Πρότυπο, έναν χρόνο νωρίτερα από το προγραμματισμένο. Σήμερα, ο μαγνητικός Βόρειος Πόλος, εκεί δηλαδή που δείχνει η ακίδα της πυξίδας, προσεγγίζει κατά περίπου 56 χλμ. τον χρόνο, στη Ρωσία. Η μεταβολή του Παγκόσμιου Μαγνητικού Προτύπου εξασφαλίζει ότι τα σύγχρονα όργανα πλοήγησης θα εξακολουθήσουν να λειτουργούν κανονικά, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτει ότι συνεχίζονται τα μυστήρια των γεωεπιστημών κάτω από την επιφάνεια του πλανήτη.
2 Ανάσταση νεκρών εγκεφαλικών κυττάρων
Ενα βασανιστικό ερώτημα της ανθρωπότητας είναι σε ποιο σημείο τελειώνει η ζωή και αρχίζει ο θάνατος. Οι επιστήμονες κατέστησαν ακόμα πιο θολή τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε ζωή και θάνατο, όταν κατάφεραν να αποκαταστήσουν την κυτταρική λειτουργία σε εγκεφάλους που είχαν αφαιρεθεί από σφαγιασθέντες χοίρους.
Παρότι οι εγκέφαλοι των χοίρων δεν είχαν καμία ανώτερη λειτουργία, ορισμένα κύτταρα ανέκτησαν τις μεταβολικές δραστηριότητές τους. Η έρευνα βρίσκεται σε αρκετά πρώιμο στάδιο, ωστόσο ανατρέπει τις έως πρότινος επιστημονικές παραδοχές, πολλαπλασιάζοντας τα μεταφυσικά αινίγματα.
3 Επιτέλους, μια μαύρη τρύπα σε φωτογραφία
Το Τηλεσκόπιο Oρίζοντα Γεγονότων, που στην ουσία είναι μια μεγάλη συστοιχία τηλεσκοπίων, κατάφερε να φωτογραφίσει για πρώτη φορά μια μαύρη τρύπα, η οποία βρίσκεται στο κέντρο του γαλαξία Μεσιέ 87, σε απόσταση 54 εκατ. ετών φωτός από τη Γη. Η εμβληματική εικόνα του λαμπερού δακτυλίου ακτινοβολίας έχει γίνει διάσημη παγκοσμίως. Η Θεωρία της Γενικής Σχετικότητας του Αλβέρτου Αϊνστάϊν, που διατυπώθηκε πριν από έναν αιώνα, προέβλεπε την ύπαρξη αλλά και τα χαρακτηριστικά αυτού του συμπαντικού τέρατος με εντυπωσιακή ακρίβεια. Η κατακλυσμική συμπαντική ρουφήχτρα μπορεί να ξεπερνά τα όρια της φαντασίας αλλά όχι τις μαθηματικές μας γνώσεις. Επίσης, η παγκόσμια επιστημονική συνεργασία που οδήγησε στην εντυπωσιακή ανακάλυψη αποδεικνύει ότι μπορούμε να δουλέψουμε μαζί σε παγκόσμια κλίμακα, προς έναν κοινό στόχο – κάτι που πρέπει να συμβαίνει συχνότερα, αν θέλουμε να επιβιώσουμε ως είδος και να συνεχίσουμε την εξερεύνηση του συναρπαστικού σύμπαντος του οποίου αποτελούμε τμήμα.
4 Οι αρχαιότεροι Ευρωπαίοι πρόγονοί μας
Το ανθρώπινο οικογενειακό δένδρο, έτσι όπως το γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, έχει πλέον μια θέση στον κάδο των απορριμμάτων. Παραμένουμε, φυσικά, ένα είδος που ξεπήδησε από την Αφρική. Ο μακρινός πρόγονός μας, ο Homo Sapiens, εξελίχθηκε σε πολλές τοποθεσίες της Μαύρης Ηπείρου. Πριν από 70.000 χρόνια, κάποιοι πρόγονοί μας εγκατέλειψαν την ήπειρο προκειμένου να εποικίσουν ολόκληρο τον κόσμο. Σήμερα, ωστόσο, γνωρίζουμε ότι υπήρξε και πρότερη διασπορά. Εφέτος ανακαλύφθηκαν σημαντικά ευρήματα στην Ελλάδα. Στην οροφή σπηλαίου της Πελοποννήσου εντοπίστηκαν δύο τσακισμένα κρανία. Το ένα ανήκει σε έναν Νεάντερταλ και χρονολογείται πριν από 170.000 χρόνια, ενώ το δεύτερο σε Homo Sapiens και είναι ηλικίας 210.000 ετών. Είναι δηλαδή πολύ παλαιότερο και εντοπίστηκε πολύ μακρύτερα από οποιοδήποτε άλλο σχετικό εύρημα.
5 Γονιδιακή επεξεργασία: ελπίδες και φόβοι
Τον Σεπτέμβριο, μια ανακοίνωση συγκλόνισε την επιστημονική κοινότητα. Ο Κινέζος Χε Τζενκούι ανακοίνωσε τη γέννηση δίδυμων κοριτσιών των οποίων το γονιδίωμα είχε τροποποιηθεί, έτσι ώστε να έχουν ανοσία στο ιό HΙV.
Η είδηση απέδειξε ότι είναι πολύ πιο εφικτή η δυνατότητα τροποποίησης της γενετικής δομής μας κατά το δοκούν, γεγονός που πιθανώς να ανοίξει το κουτί της Πανδώρας. Το θετικό αυτής της μάλλον εφιαλτικής εξέλιξης είναι ότι πυροδότησε μια διεθνή συζήτηση, καθώς και παγκόσμιες πρωτοβουλίες που στοχεύουν στην αποτροπή της ανεξέλεγκτης εφαρμογής τέτοιων μεθόδων γενετικής τροποποίησης. Την ίδια στιγμή, μια νέα μέθοδος μοριακής γενετικής επεξεργασίας ενίσχυσε τις ελπίδες της επιστημονικής κοινότητας για την αποκατάσταση των γενετικών μεταλλάξεων που προκαλούν ασθένειες όπως ο καρκίνος, η κυστική ίνωση, η δρεπανοκυτταρική αναιμία και η νευροεκφυλιστική νόσος Tay Sacks.
SOS για κλίμα
Η κλιματική αλλαγή είναι εδώ. Δύο μελέτες που εκπονήθηκαν από τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή του ΟΗΕ αποδεικνύουν τις εφιαλτικές συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας σε Γη και ωκεανούς. Στην πρώτη μελέτη καθίσταται σαφές ότι ο άνθρωπος ευθύνεται για την επιδείνωση της κατάστασης των εδαφών, την επέκταση των ερήμων, την καταστροφή των δασών και την ώθηση δεκάδων ειδών στο κατώφλι του αφανισμού. Οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι μια χορτοφαγική διατροφή μπορεί να βοηθήσει στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Στη δεύτερη μελέτη, επισημαίνεται ότι οι πάγοι λιώνουν αλλά και ωκεάνια ύδατα υπερθερμαίνονται, με αποτέλεσμα τη διαστολή τους. Από κοινού οι δύο αυτοί παράγοντες συμβάλλουν στην αύξηση της στάθμης των θαλασσών, γεγονός που αναμένεται να επηρεάσει δυσμενώς 700 εκατ. ανθρώπους που ζουν σε παράκτιες περιοχές. Την ίδια στιγμή, η τήξη των πάγων της Γροιλανδίας, ακόμα και στο νοτιοδυτικό τμήμα της, που διαθέτει πλήθος παγετώνων, έχει επιταχυνθεί τόσο ώστε οι επιστήμονες να πιστεύουν, πλέον, ότι έχουμε προσεγγίσει το σημείο χωρίς επιστροφή. Ο Αρκτικός Κύκλος υπερθερμαίνεται με περίπου διπλάσια ταχύτητα από τον υπόλοιπο πλανήτη. Τέλος, οι ερευνητές που ασχολούνται με την κλιματική αλλαγή απευθύνουν έκκληση για άμεση δράση: επιβάλλεται η κατακόρυφη μείωση των εκπομπών αερίων, τα οποία ευθύνονται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, προκειμένου να αποτραπούν τα χειρότερα για τον πλανήτη.
Ο εικονικός δάσκαλος και το… λάδι
Η δεκαετία του 2010 έκρυβε δεκάδες εκπλήξεις και συνταρακτικά γεγονότα για την υφήλιο, αλλά καθώς πλησιάζει στο τέλος της μας αφήνει με ένα αίσθημα (σχετικής) σύγχυσης. Ωστόσο, ένα συμπέρασμα είναι αδιαμφισβήτητο: ο κόσμος βρίσκεται στο κατώφλι μιας νέας τεχνολογικής επανάστασης που ανοίγει δεκάδες παράθυρα ευκαιριών και παράλληλα δρομολογεί εκατοντάδες προκλήσεις.
Η αστραπιαία ταχύτητα της τεχνολογίας 5G μας μεταφέρει σε μια δυναμική εποχή «επαυξημένης πραγματικότητας», η εξαιρετικά ισχυρή τεχνητή νοημοσύνη μας χαρίζει τα πρώτα ρομπότ που κάνουν εκθέσεις ζωγραφικής και η εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει συνδέσει δισεκατομμύρια χρήστες σε ένα γιγαντιαίο, παγκόσμιο δίκτυο ψηφιακής αλληλεπίδρασης.
Ο διάλογος για τον πραγματικό αντίκτυπο των εκθετικών τεχνολογικών αλλαγών, ωστόσο, έρχεται πάντα εκ των υστέρων. Ο θαυμαστός, καινούργιος κόσμος της Silicon Valley συνεχίζει να γεννά νέες τεχνολογίες δίχως να υπολογίζει ενεργά τις επακόλουθες επιπτώσεις τους. Ξανά και ξανά, κυβερνήσεις του κόσμου δίνουν προτεραιότητα σε βραχυπρόθεσμες λύσεις που δεν αντιμετωπίζουν τους μακροπρόθεσμους κινδύνους της αχαλίνωτης τεχνολογικής ανάπτυξης. Βρισκόμαστε σε ένα τόσο συναρπαστικό παρόν που δεν προλαβαίνουμε να προβούμε σε μια χάραξη στρατηγικής για το πού θέλουμε να βρεθούμε στο μέλλον.
Η συμπλήρωση της δεκαετίας είναι μια καλή αφορμή για μια στιγμή παύσης και απαραίτητου προβληματισμού. Ακολουθώντας αυτή τη φιλοσοφία, το φουτουριστικό διαδικτυακό περιοδικό Gizmodo κάλεσε μία σειρά από κορυφαίους επιστήμονες, μηχανικούς, ανθρωπολόγους και ειδήμονες στην τεχνητή νοημοσύνη και τους έθεσε το εξής ερώτημα: «Ποιες είναι οι μεγαλύτερες τεχνολογικές προκλήσεις που πρέπει να ξεπεραστούν την επόμενη δεκαετία;».
Οι απαντήσεις των ειδικών είναι εντυπωσιακές, κυρίως λόγω του πόσο διαφέρουν στους τομείς που εστιάζουν και στο επίπεδο της απαισιοδοξίας. Η κορυφαία καθηγήτρια προγραμματισμού του ΜΙΤ Ντανιέλα Ρους, για παράδειγμα, αυτοπροσδιορίζεται ως τεχνολογική ουτοπίστρια.
Ξεχωρίζει την τεχνητή νοημοσύνη ως την κυρίαρχη κινητήρια δύναμη πίσω από τις μελλοντικές εξελίξεις, και επικεντρώνεται στις μετασχηματικές δυνατότητες που μπορεί να επιφέρει η μεταφορά της υπολογιστικής ικανότητας σε μικρές, έξυπνες συσκευές που εξυπηρετούν τις ανάγκες της ανθρωπότητας. «Φανταστείτε ένα μέλλον με εικονικούς δασκάλους που θα επιτρέπουν την εξατομικευμένη εκπαίδευση και ανάπτυξη για όλα τα παιδιά, ή μία σειρά από έξυπνα ρούχα που θα παρακολουθούν το σώμα μας και θα μετρούν σημαντικούς ιατρικούς δείκτες, επιτρέποντάς μας να ανιχνεύουμε πρώιμα την εμφάνιση μιας νόσου», αναφέρει χαρακτηριστικά η Ρους, προσθέτοντας ωστόσο πως για να φτάσουν εκεί τα συστήματα μηχανικής μάθησης απαιτείται άμεση βελτίωση στην ανθεκτικότητα και στον σχεδιασμό τους.
Η μεγαλύτερη πρόκληση για την καθηγήτρια του ΜΙΤ παραμένει η κλιματική αλλαγή, και ο ρόλος που πρέπει να διαδραματίσει στην επίλυσή της η τεχνολογία. «Οι τεχνολογίες που αντιστρέφουν τη μόλυνση είναι ακόμα εκκολαπτόμενες», αναφέρει. «Πιστεύω πως μια σημαντική πρόκληση είναι να στραφούμε προς την ίδια τη φύση για έμπνευση, στην προσπάθειά μας να χτίσουμε μηχανές με νοημοσύνη», καταλήγει.
Τα αληθινά… ψέματα
Ο ανθρωπολόγος και συνιδρυτής του Κέντρου για την Επίλυση Ανεπιθύμητων Συγκρούσεων του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Σκοτ Ατραν, από την άλλη, είναι φανερά πιο σκεπτικός απέναντι στις νέες τεχνολογίες. Θεωρεί πως το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ο αποπροσανατολισμένος διάλογος και η ανικανότητά μας να ξεχωρίζουμε την αλήθεια από το ψέμα, και ανησυχεί πως ο διαχωρισμός αυτός ολοένα και θολώνει με την άνοδο της τεχνολογίας των deepfakes – οπτικοακουστικού υλικού που παράγεται από αλγόριθμους και που είναι εξαιρετικά δύσκολο να διαχωριστεί από πραγματικά ειδησεογραφικά πλάνα. «Οι κακοήθεις εκστρατείες παραπληροφόρησης εκμεταλλεύονται στοχευμένα τις γνωστικές προκαταλήψεις του ανθρώπου, και είναι άμεσα διαθέσιμες για κατάχρηση από οποιαδήποτε ομάδα και με εξαιρετικά χαμηλό κόστος», αναφέρει ο Ατραν, προσθέτοντας πως αυτό έχει ήδη οδηγήσει σε νέους τρόπους αντίστασης, ενίσχυσης και διαμόρφωσης της πολιτικής εξουσίας. Θεωρεί πως η λύση στο πρόβλημα δεν θα είναι εύκολη. «Ακόμη και αν καταργήσουμε το Facebook θα βρεθούν άλλες, πιο σκοτεινές ψηφιακές δεξαμενές σκέψεις στις οποίες θα αναπτυχθούν παράνομες, ριζοσπαστικές και κακοήθεις ηλεκτρονικές συμπεριφορές», καταλήγει.
Ο ακαδημαϊκός Σεθ Λόιντ, ο οποίος ερευνά την κβαντική θεωρία πληροφοριών και ελέγχου εδώ και μερικές δεκαετίες, είναι πιο λακωνικός. «Οι μεγαλύτερες τεχνολογικές προκλήσεις της εποχής μας είναι δύο: η καλή υπηρεσία κινητής τηλεφωνίας και η δημιουργία μιας μπαταρίας με την ενεργειακή πυκνότητα του παρθένου ελαιολάδου», αναφέρει ο καθηγητής του ΜΙΤ. Παρότι έχει καταπιαστεί με την κβαντική τεχνολογία από το 1988, ο Λόιντ θεωρεί πως οι κβαντικοί υπολογιστές –οι οποίοι θα μπορούσαν να ξεκλειδώσουν εκπληκτικές ευκαιρίες για την ανθρωπότητα, όπως τη δημιουργία νέων φαρμάκων ή την επίλυση μαθηματικών προβλημάτων που παραμένουν άλυτα– δεν βρίσκονται ακόμα σε κομβικό σημείο. «Πολύ φοβάμαι πως δεν υπάρχει ακόμη λόγος για ενθουσιασμό», καταλήγει.
Παρά τις όποιες διαφορές, υπάρχει και μια σημαντική ομοιότητα στις προσεγγίσεις των επιστημόνων που προσκάλεσε το Gizmodo. Ολοι τους καλούν τον κόσμο της τεχνολογίας να μη μετριάσει την δημιουργικότητα και τη φαντασία του, αλλά να τη συνοδεύσει με μια δόση απαραίτητης λογικής. Η τεχνολογία, από μόνη της, είναι πράγμα ουδέτερο. Η εφαρμογή της στα χέρια του ανθρώπου είναι αυτή που θα καθορίσει το αν θα περάσουμε στην πιο συναρπαστική εποχή στην ιστορία του πολιτισμού μας, ή αν θα υπνοβατούμε προς μια εφιαλτική τεχνολογική δυσ
Το «μετέωρο βήμα» της Νέας Βιολογίας
ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΦΛΩΡΔΕΛΛΗΣ*
Στον επιστημολογικό αναστοχασμό της, η Βιολογία χρειάζεται τη διεπιστημονική συνέργεια πεδίων ανθρωπολογικής σπουδής για να συγκροτηθεί μια νέα γλώσσα προσέγγισης και διερεύνησης του ανθρώπου ως ενιαίου όντος.
Μια αύρα θεμελιώδους μεταλλαγής και υψηλών προσδοκιών διατρέχει τη σύγχρονη βιο-ιατρική. Η βασική παραδοχή της Νέας Βιολογίας (ΝΒ) είναι ότι η λειτουργία των έμβιων συστημάτων (από το κύτταρο μέχρι τον οργανισμό) και η διαταραχή της στη νόσο δεν καθορίζονται, όπως πιστευόταν για δεκαετίες, από επιμέρους στοιχεία (γονίδια, πρωτεΐνες-προϊόντα γονιδίων και μεταβολίτες) ή το άθροισμά τους, αλλά από τα υψηλής πολυπλοκότητας δίκτυα, τα οποία σχηματίζονται από τη διασύνδεση, αλληλεπίδραση και αλληλορύθμιση των επιμέρους στοιχείων, που παρεμβάλλονται ανάμεσα στο γενετικό υλικό του οργανισμού (γονότυπος) και τα εκάστοτε εμφανή χαρακτηριστικά του (φαινότυπος).
Kυρίαρχος, καταστατικός σκοπός της ΝΒ, μέσω της νέας αυτής προσέγγισης, είναι η τεχνο-επιστημονική υποστήριξη της ιατρικής ακριβείας, δηλαδή της καινοτόμου εξατομικευμένης ιατρικής. Η βιολογία παρέχει νέα κατανόηση των μοριακών στόχων, αλλά και τα εργαλεία για καινοτόμες διαγνωστικές και θεραπευτικές παρεμβάσεις. Το «ιατρικό βλέμμα» παύει να είναι μόνο περιγραφικό και γίνεται διεισδυτικό και ριζικά παρεμβατικό. Θεραπευτικό ζητούμενο δεν είναι πλέον μόνο η συμπτωματική ανακούφιση, αλλά η παρέμβαση στους ενδιάμεσους μηχανισμούς και, σε αρκετές περιπτώσεις, στην αιτιολογία της νόσου.
Επιπλέον, όχι μόνο η νόσος, αλλά και η υγεία (η βιολογική αναβάθμισή της, η ανακατασκευή της) γίνεται αντικείμενο της ΝΒ. Ετσι, συγκροτείται και υλοποιείται μια μεταλλαγή στη θεώρηση του σώματος. Για τη ΝΒ, το σώμα δεν είναι κάποιο φυσικό δεδομένο, οριστικό και αμετάλλακτο. Είναι περισσότερο κατασκευή, δηλαδή κάτι τροποποιήσιμο και διαμορφώσιμο από τις επιλογές του ατομικού φορέα του ή δυνατότητα επινόησης από το κοινωνικό σύνολο στο οποίο περιλαμβάνεται.
Ομως, η βασική παραδοχή της ΝΒ επιφέρει και μια θεμελιώδη ανατροπή στην προσέγγιση των έμβιων συστημάτων. Εισάγει δηλαδή την αντίληψη ότι, λόγω των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των στοιχείων τους, τα έμβια όντα δεν λειτουργούν γραμμικά (με τη σιγουριά μιας μηχανής), ούτε είναι απολύτως προβλέψιμα. Το «όλον» του ανθρώπου υπερβαίνει το άθροισμα των μερών από τα οποία συγκροτείται, διαθέτει νέες, αναδυόμενες ιδιότητες και νέες λειτουργίες. Αυτή η οπτική αλλάζει θεμελιακά την εικόνα του αντικειμένου της βιολογικής έρευνας και δυνητικά ολόκληρο το βιο-ιατρικό εγχείρημα. Ωστόσο, η ριζοσπαστική αυτή πλευρά της ΝΒ παραμένει αναξιοποίητη και αιχμαλωτισμένη από την επικρατούσα χρηστική αξιοποίηση της βιολογίας, που προσδιορίζει το εγχείρημα της ΝΒ σαν αποκλειστικά τεχνο-επιστημονικό.
Η επικράτηση της τεχνο-επιστημονικής και εργαλειακής διάστασης στο εγχείρημα της νέας βιολογίας, σταθεροποιείται περαιτέρω και αναπαράγεται από την περιβάλλουσα βιο-ιατρικοποίηση και την εργαλειοποίηση του βιοηθικού λόγου. Η εντεινόμενη βιο-ιατρικοποίηση, δηλαδή η υπαγωγή στην ιατρική αρμοδιότητα πτυχών του ανθρώπου και της ζωής, που δεν είναι κατ’ ανάγκην ιατρικές, μετασκευάζει τις ιδιαιτερότητες συνήθως σε όρους γονιδίων, προσφέροντας μια βιολογική φαρμακολογική αντιμετώπισή τους. Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται το βιοτεχνολογικό, εργαλειακό στοιχείο της ΝΒ και προάγεται η οικονομικοποίησή της. Η τελευταία δεν είναι μόνο η επιδίωξη κέρδους, η παραγωγή δηλαδή χρηματικού πλούτου, αλλά ο εποικισμός της ΝΒ από τις αρχές και τα προτάγματα της αγοράς. Ο εποικισμός αυτός περιλαμβάνει και τη συγκρότηση του «ανθρώπινου κεφαλαίου», εισάγοντας έτσι και μια ορισμένη ανθρωπολογία.
Επιπλέον, η σύζευξη της βιολογίας με την κρατούσα Βιοηθική εδραιώνει τη μονοδιάστατη έμφαση στις εφαρμογές της βιολογίας και, άρα, την παράκαμψη των επιστημολογικών ανατροπών που επιφέρει η ΝΒ με τη θεωρία της, πριν και άσχετα από τις όποιες εφαρμογές της. Η έμφαση δίνεται στην πειθάρχηση των νέου είδους ζητημάτων, με ρυθμιστικές παρεμβάσεις μέσω κανόνων, κατευθυντήριων οδηγιών, «καλών πρακτικών» και αρχών πλαισίωσης «εκ των έξω», καθώς και με συνυπολογισμό αξιακών και πολιτικών, αλλά όχι οντολογικών, παραμέτρων. Τελικά, με την ηθικοποίηση των προβλημάτων, η βιοηθική δίνει το «άλλοθι» στη ΝΒ να δραπετεύσει, προς στιγμήν, από τους επιστημολογικούς κραδασμούς που συνεπάγεται η ίδια η θεωρία της, και τους οποίους δείχνει ανέτοιμη και απρόθυμη να πραγματευθεί, για να μη θέσει σε κίνδυνο τον τεχνο-επιστημονικό μονισμό της.
Η μονοδιάστατη τεχνο-επιστημονική διόγκωση της ΝΒ και της ιατρικής ακριβείας εμπνέουν την απεριόριστη εμπιστοσύνη στην παντοδυναμία της ΝΒ και την ειδωλοποίηση των βιοτεχνολογικών επιτευγμάτων τους. Ετσι, προάγεται η επαναφορά ενός γενικευμένου βιολογισμού και αναγωγισμού, δηλαδή απλοποιητικών προσεγγίσεων στα πολύπλοκα βιολογικά φαινόμενα. Η επιστημονική βιολογία εύκολα μετατρέπεται και σε ιδεολογία φυσιοκρατικής ερμηνείας του ανθρώπου.
Το περιβάλλον αυτό όμως δημιουργεί ζήτημα, γιατί δυσχεραίνει και την ίδια τη βιολογία να προβεί σε επιστημολογικές αναθεωρήσεις, που είναι αναγκαίες για να γίνουν εφικτές περαιτέρω, νέου είδους, προληπτικές και θεραπευτικές στοχεύσεις. Πολύ περισσότερο όμως, επειδή παρεμποδίζει την αναγνώριση των συνεπαγωγών της, στη θεωρία της Ιατρικής, την ανθρωπολογία, τη μετα-φροϋδική επιστημολογία και τη φιλοσοφία, μεταξύ άλλων.
Η απήχηση στα πεδία αυτά είναι θεμελιώδης και ανατρεπτική, και σίγουρα υπερβαίνει τις εφεδρείες, αλλά και την αρμοδιότητα της τεχνο-επιστημονικής βιολογίας. Γι’ αυτό και οι συνεπαγωγές αυτές αναδεικνύονται σαν αναθεωρήσεις της αντίληψης για τον άνθρωπο, στα όρια της βιολογίας με συγγενή πεδία, όπως για παράδειγμα η αναπτυξιακή ψυχολογία και η νευροεπιστήμη. Με την εξελικτική νευροεπιστήμη εισάγεται, στη θέση της γραμμικής, η έννοια της κυκλικής αιτιότητας και ένας νέος τρόπος για να απαντηθεί το πρόβλημα της μετάβασης από το ένα επίπεδο οργάνωσης στο επόμενο, που έως τώρα αντιμετωπιζόταν αναγωγιστικά ή δυαλιστικά. Προκύπτει έτσι μια νέα θεώρηση φυσικής πλοκής του βιολογικού υποστρώματος με τον ψυχισμό του ανθρώπου και η εκδοχή του ανθρώπου ως αδιάσπαστου όλου. Παράλληλα, επανέρχεται στα πεδία αυτά, διευρυμένη πλέον, η έννοια του υποκειμένου. Οχι ως ατόμου-φορέα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, ούτε ως μιας φευγαλέας «αίσθησης εαυτού», αλλά ως φορέα επιθυμίας και βάση συγκρότησης μιας μοναδικής και ανεπανάληπτης υπόστασης.
Στον επιστημολογικό αναστοχασμό της, λοιπόν, η βιολογία χρειάζεται τη διεπιστημονική συνέργεια πεδίων ανθρωπολογικής σπουδής για να συγκροτηθεί μια νέα γλώσσα προσέγγισης και διερεύνησης του ανθρώπου ως ενιαίου όντος.
* Ο κ. Χριστόδουλος Φλωρδέλλης είναι ομότιμος καθηγητής Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών και αντιπρόεδρος της Επιτροπής Αξιολόγησης και Αποζημίωσης Φαρμάκων Ανθρώπινης Χρήσης.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ ΤΣΟΥΚΑΣ
Βιομηχανία… βιομετρικών στοιχείων
Οι περισσότεροι Αμερικανοί δεν χρειάστηκε να δώσουν την έγκρισή τους για να περιληφθούν οι φωτογραφίες τους στη βάση δεδομένων. Ωστόσο, η οικογένεια Παπά ήταν αναγκαίο να ερωτηθεί. Ως κάτοικοι του Ιλινόι προστατεύονται από έναν από τους αυστηρότερους νόμους για την προστασία του ιδιωτικού βίου: Τη νομοθεσία Περί Προστασίας Βιομετρικών Πληροφοριών, που ψηφίστηκε το 2008 και επιβάλει βαριά χρηματικά πρόστιμα σε όποιον χρησιμοποιεί δακτυλικά αποτυπώματα ή φωτογραφίες χωρίς την έγκριση του ιδιοκτήτη τους. Οι εταιρείες που χρησιμοποίησαν τη βάση δεδομένων MegaFace, όπως οι: Amazon, Mitsubishi Electric, Τencent και SenseTime, αλλά και δεκάδες άλλες, επικαλούνται άγνοια του νόμου αλλά πιθανότατα θα αντιμετωπίσουν βαρύτατα οικονομικά πρόστιμα.
Πώς, όμως, η οικογένεια Παπά και χιλιάδες άλλοι Αμερικανοί κατέληξαν στο MegaFace; Τον Ιούνιο του 2014 η Yahoo αποκάλυψε τη μεγαλύτερη βάση δεδομένων, η οποία περιελάμβανε περισσότερες από ένα εκατομμύριο φωτογραφίες και βίντεο, τις οποίες είχε συλλέξει από τη θυγατρική της εταιρεία, το Flickr.
Το 2015, δύο καθηγητές πληροφορικής του πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον, η Ιμα Κεμελμάχερ-Σλίζερμαν και ο Στιβ Σέιτζ και οι μεταπτυχιακοί φοιτητές τους χρησιμοποίησαν τα δεδομένα του Flickr προκειμένου να δημιουργήσουν το MegaFace, το οποίο περιλαμβάνει περισσότερες από 4 εκατομμύρια φωτογραφίες 672.000 χρηστών.
Αυτό που ήταν σημαντικό για τους επιστήμονες ήταν ότι το MegaFace περιείχε και φωτογραφίες παιδιών, όπως η Χλόη και ο Τζάσπερ Παπάς. Τα συστήματα αναγνώρισης προσώπου δεν έχουν καλές επιδόσεις στα παιδικά πρόσωπα, κάτι που μπορούσε να επιλύσει η πληθώρα παιδικών προσώπων στο Flickr, αφού οι περήφανοι γονείς δεν χάνουν ευκαιρία να αναρτούν τις φωτογραφίες των παιδιών τους στο Διαδίκτυο.
Σύμφωνα με ανακοίνωση του πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον, του 2016, «περισσότερες από 300 ερευνητικές ομάδες χρησιμοποίησαν το MegaFace».
Τα αποτελέσματα αυτής της εκμετάλλευσης της τεράστιας βάσης δεδομένων συχνά είναι εξαιρετικά δυσμενή. Η τεχνολογία, παραδείγματος χάρη, που αναπτύχθηκε από τη SenseTime χρησιμοποιήθηκε για την αδιάκοπη παρακολούθηση των Ουιγούρων της Κίνας, ενώ αυτή της ΝtechLab χρησιμοποιήθηκε για την αναγνώριση ηθοποιών πορνοταινιών αλλά και αγνώστων στο ρωσικό μετρό.
Ακόμα και σήμερα, οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται μπορεί να κατεβάσει το ΜegaFace. Βέβαια, η βάση δεδομένων δεν περιλαμβάνει τα ονόματα των ανθρώπων που απαθανατίζονται στις φωτογραφίες, αλλά επ’ ουδενί τα στοιχεία δεν είναι ανώνυμα. Κάθε φωτογραφία περιέχει μία αριθμητική ταυτότητα που τη συνδέει με τον λογαριασμό του αρχικού φωτογράφου στο Flickr.
Η νομοθεσία
Το 2008, η πολιτεία του Ιλινόι ψήφισε νομοθεσία με την οποία προστάτευε τα βιομετρικά στοιχεία των κατοίκων της. Δύο ακόμα αμερικανικές πολιτείες, Ουάσιγκτον και Τέξας, θέσπισαν ανάλογες νομοθεσίες, οι οποίες ωστόσο, δεν είναι εξίσου αυστηρές με αυτή του Ιλινόι που απαγορεύει ολοκληρωτικά την εκμετάλλευση των βιομετρικών στοιχείων, χωρίς τη ρητή έγκριση του ιδιοκτήτη τους. Οι κάτοικοι του Ιλινόι, όπως η οικογένεια Παπά, των οποίων οι αποτυπώσεις προσώπου χρησιμοποιήθηκαν χωρίς την έγκρισή τους, έχουν δικαίωμα να μηνύσουν τις εταιρείες και να κερδίσουν σημαντική οικονομική αποζημίωση (περίπου χίλια δολάρια ανά φωτογραφία).
Από το 2015 μέχρι σήμερα έχουν κατατεθεί περισσότερες από 200 ομαδικές αγωγές πολιτών του Ιλινόι για την κακή χρήση βιομετρικών στοιχείων. Ανάμεσά τους και μία αγωγή 35 δισεκατομμυρίων δολαρίων εναντίον του Facebook, για τη χρήση τεχνολογίας αναγνώρισης προσώπου προκειμένου να διευκολυνθεί η σήμανση των χρηστών (tag) σε φωτογραφίες.
Βέβαια, ο Βίκτορ Μπάλτα, εκπρόσωπος Τύπου του πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον ισχυρίζεται ότι «κάθε χρήση φωτογραφίας της βάσης δεδομένων από τους ερευνητές ήταν σύννομη. Το πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον είναι ένα δημόσιο ερευνητικό ίδρυμα, και όχι ιδιωτικός φορέας και ο νόμος του Ιλινόι στοχεύει τους ιδιωτικούς φορείς».
Αφύπνιση
Οργή νιώθουν πολλοί χρήστες του Διαδικτύου, οι οποίοι, αναρτώντας τις φωτογραφίες τους στο Flickr, κατέληξαν να «εκπαιδεύουν» συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Ωστόσο, την ίδια στιγμή πολύ περισσότεροι από τους κατοίκους του Ιλινόι, που οι φωτογραφίες τους βρέθηκαν στο MegaFace, αδιαφορούν πλήρως για τις επιπτώσεις παρότι θα μπορούσαν να απαιτήσουν οικονομική αποζημίωση γι’ αυτή την παραβίαση. Ο «μηδενισμός της προσωπικής σφαίρας» έχει γίνει ένας εξαιρετικά διαδεδομένος όρος, που στην ουσία σημαίνει την απόλυτη παραίτηση από την προσπάθεια ελέγχου των δεδομένων που μας αφορούν, στην ψηφιακή εποχή. Αυτό, παραδείγματος χάρη, που συνέβη στη Χλόη Παπά θα μπορούσε, αναλόγως της οπτικής, να αποτελεί επιχείρημα για εξαιρετική επαγρύπνηση ή για ολοκληρωτική παραίτηση. Ποιος, άραγε, θα μπορούσε να προβλέψει ότι η φωτογραφία ενός νηπίου, το 2005, θα μπορούσε, δεκαπέντε χρόνια αργότερα, να συμβάλει στην ανάπτυξη πρωτοποριακής τεχνολογίας παρακολούθησης; «Εχουμε συνηθίσει να ανταλλάσσουμε τον προσωπικό μας βίο για την άνεσή μας και αυτό μας αποκοίμισε σχετικά με το τι συμβαίνει σε όλα τα στοιχεία που συγκεντρώνονται σχετικά με το πρόσωπό μας», επισημαίνει η καθηγήτρια Νομικής στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, Φέι Τζόουνς.
«Ομως, σιγά σιγά ο κόσμος άρχισε να αφυπνίζεται».
Ψηφιακός ανθρωπισμός
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 25.08.2019
Η ελληνική μυθολογία με τον μύθο του Προμηθέα και της Πανδώρας μάς διδάσκει ότι η τεχνολογία δεν είναι ποτέ απαλλαγμένη από δυσμενείς συνέπειες. Μέχρι και σήμερα η φωτιά στοιχίζει τακτικά ανθρώπινες ζωές. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βρισκόμαστε στο μέσον μιας βαθιάς κοινωνικής μεταμόρφωσης, με την επιστήμη των υπολογιστών να αποτελεί τον βασικό παράγοντα αλλαγής. Η ικανότητα αυτοματοποίησης των ανθρώπινων γνωστικών δραστηριοτήτων είναι μια επαναστατική πτυχή της πληροφορικής. Για πολλές εργασίες, οι μηχανές ξεπερνούν ήδη αυτό που οι άνθρωποι μπορούν να επιτύχουν: σε ταχύτητα, σε ακρίβεια, αλλά ακόμα και σε αφαιρετική ανάλυση.
Ενώ η ψηφιοποίηση των πάντων ανοίγει άνευ προηγουμένου ευκαιρίες, δημιουργεί επίσης σοβαρές ανησυχίες. Χαρακτηριστικά, ο εφευρέτης του Παγκόσμιου Ιστού Tim Berners-Lee το εξέφρασε με τη θλιβερή δήλωσή του: «Το Σύστημα αποτυγχάνει». Οι απειλές της ιδιωτικότητας και της ελευθερίας του λόγου, η άνοδος ακραίων απόψεων και ψευδών ειδήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η απώλεια της ιδιωτικής ζωής και η εξάπλωση της ψηφιακής επιτήρησης είναι μερικά μόνο ενδεικτικά παραδείγματα. Η συν-εξέλιξη τεχνολογίας και ανθρωπότητας, μέσα σε έναν καταιγισμό δεδομένων, αλγορίθμων και υπολογιστικής ισχύος, διαταράσσει τον ίδιο τον ιστό της κοινωνίας επηρεάζοντας ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις, κοινωνικούς θεσμούς, οικονομίες και πολιτικές δομές.
Ας δούμε ένα απλό παράδειγμα από τον χώρο της μηχανικής μετάφρασης. Αν ζητήσουμε από το Google Translate να μας μεταφράσει την αγγλική πρόταση «The doctor asked the nurse to take a blood sample» στα ελληνικά, θα πάρουμε: «Ο γιατρός ζήτησε από τη νοσοκόμα να πάρει δείγμα αίματος». Παρατηρήστε μια σημαντική λεπτομέρεια: ο αλγόριθμος υπέθεσε ότι η φράση αναφέρεται σε άνδρα γιατρό και γυναίκα νοσηλεύτρια. Αυτό οφείλεται στη διαρκή εκπαίδευση του αλγορίθμου με ζευγάρια κειμένων (ελληνικά – αγγλικά), όπου οι γιατροί είναι άνδρες και οι νοσοκόμες γυναίκες. Το πρόβλημα φαινομενικά μπορεί να μοιάζει αθώο. Ομως, αν οι προκαταλήψεις επικρατούν σε συστήματα αυτοματοποιημένης μετάφρασης, δημιουργείται η εύλογη ανησυχία ότι ανάλογες μπορεί να υπάρχουν σε αυτόνομα οχήματα, αυτοματοποιημένα μοντέλα που χρησιμοποιούνται στην απονομή δικαιοσύνης και άλλες κρίσιμες εφαρμογές.
Το παράδειγμα της μετάφρασης αναδεικνύει το εξής: Οπως όλες οι τεχνολογίες, οι ψηφιακές τεχνολογίες δεν είναι παρθενογενείς. Διαμορφώνονται από έμμεσες και άμεσες επιλογές, και συνεπώς ενσωματώνουν ένα σύνολο αξιών, κανόνων, οικονομικών συμφερόντων και υποθέσεων σχετικά με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Σήμερα, πολλές από αυτές τις επιλογές παραμένουν κρυμμένες σε λογισμικό που υλοποιεί αόρατους αλγορίθμους, χωρίς έλεγχο τρίτων και λογοδοσία.
Αυτές οι πρακτικές δεν πρέπει να επικρατήσουν. Οφείλουμε να διαμορφώσουμε την τεχνολογία σύμφωνα με ανθρώπινες αξίες και ανάγκες, αντί να επιτρέπουμε στις τεχνολογίες να διαμορφώνουν τον άνθρωπο. Για τον σκοπό αυτό πρέπει να επιστρατεύσουμε κριτική σκέψη και διεπιστημονικότητα. Το καθήκον μας δεν είναι μόνο να περιορίσουμε μειονεκτήματα των τεχνολογιών, αλλά και να ενθαρρύνουμε καινοτομία που επικεντρώνεται στον άνθρωπο.
Τι μπορούμε, όμως, να κάνουμε; Αποτελεσματικοί κανονισμοί, κανόνες δεοντολογίας και νόμοι που εξασφαλίζουν δικαιοσύνη, ισότητα, λογοδοσία και διαφάνεια για συστήματα λογισμικού είναι σίγουρα ένα πρώτο βήμα. Αποφάσεις που έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν ατομικά ή συλλογικά ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να συνεχίσουν να λαμβάνονται από ανθρώπους.
Απαιτείται ένα όραμα για νέα προγράμματα σπουδών στα πανεπιστήμιά μας που να συγκεράζουν στην πληροφορική γνώσεις και αξίες από ανθρωπιστικές και κοινωνικές σπουδές. Η Φινλανδία και η Κίνα ήδη ενσωματώνουν σπουδές τεχνητής νοημοσύνης στο σχολείο. Η Ελλάδα, με το εξαιρετικό επιστημονικό προσωπικό και την πλούσια γραμματεία που διαθέτει, θα μπορούσε να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις.
Το διεθνές συμπόσιο για τον ψηφιακό ανθρωπισμό που πρόσφατα διοργανώθηκε στην Αυστρία από το Πολυτεχνείο της Βιέννης ανέδειξε το «Μανιφέστο της Βιέννης» (informatik.tuwien.ac.at/dighum/wp-content/uploads/2019/08/Vienna\_Manifesto\_on\_Digital\_Humanism\_GR.pdf) ως μια πρόσκληση για να προβληματιστούμε και να ενεργήσουμε σχετικά με τη μορφή της τρέχουσας και της μελλοντικής τεχνολογικής ανάπτυξης.
* Ο κ. Χρήστος Τσίγκανος είναι ερευνητής στο Πολυτεχνείο της Βιέννης και ένας από τους συγγραφείς του Μανιφέστου.
** Ο κ. Διομήδης Δ. Σπινέλλης είναι πρόεδρος του Τμήματος Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Καλωσήρθατε στη μετα-Photoshop εποχή
Τα πρότυπα που μας προβάλλονται από την τηλεόραση, τον κινηματογράφο, τη διαφήμιση ή τη μόδα μάς καθιστούν καθημερινά ανασφαλείς. Αυτό που βλέπουμε στον καθρέφτη έχει μικρή σχέση με τους ηθοποιούς ή τα μοντέλα που κατακλύζουν τον κόσμο της επικοινωνίας
Τον Ιούλιο του 2019 τα κοινωνικά μέσα γέμισαν με φωτογραφίες των χρηστών τους, εξαιρετικά γερασμένων, με ρυτίδες και άσπρες τρίχες. Οσοι είναι εξοικειωμένοι με αυτά τα μέσα γνωρίζουν ότι είναι ναοί ενός ναρκισσισμού, στηριγμένου σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο στις κοσμητικές επιστήμες, στα γυμναστήρια, στις παραλίες, στη βιομηχανία της μόδας, στα κομμωτήρια, στην πλαστική χειρουργική, αλλά και στην εξελιγμένη ψηφιακή τεχνολογία της εικόνας. Το (άγνωστό μας) πρόσωπο που μας κάνει αίτημα φιλίας στο facebook, το πιθανότερο είναι να έχει μικρή σχέση με τη φωτογραφία που μας κοιτάζει στη σελίδα του. Ολοι μας(;) το έχουμε συνηθίσει και αποδεχθεί ως αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης επικοινωνιακής σύμβασης. Τα πρότυπα που μας προβάλλονται από την τηλεόραση, τον κινηματογράφο, τη διαφήμιση ή τη μόδα μάς καθιστούν καθημερινά ανασφαλείς. Αυτό που βλέπουμε στον καθρέφτη έχει μικρή σχέση με τους ηθοποιούς ή τα μοντέλα που κατακλύζουν τον κόσμο της επικοινωνίας.
Το ίδιο το φαινόμενο των selfies (αυτοφωτογραφιών με το κινητό τηλέφωνο) είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική κοινωνικοτεχνολογική εξέλιξη της δεκαετίας μας. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον κόσμο βγάζουν σε κάθε ευκαιρία τον εαυτό τους φωτογραφία με το κινητό τους, σε κάθε ευκαιρία, όπου κι αν βρίσκονται, από μια παραλία έως το κάθισμα του αεροπλάνου, άλλοτε τεντώνοντας το δεξί τους χέρι όσο πιο μακριά μπορούν (οι περαστικοί συχνά συγχέουν τους πρεσβύωπες με νάρκισσους), ενίοτε χρησιμοποιώντας ένα ειδικό μπαστούνι (selfie stick). Η ιδέα του αυτοπορτρέτου δεν είναι, ασφαλώς, καινούργια και διαπερνάει την ιστορία της εικόνας, αιώνες πριν την εφεύρεση της φωτογραφίας.
Συχνά οι ζωγράφοι χρησιμοποίησαν το μέσο της αυτοπροσωπογραφίας όχι μόνο για να καλλιεργήσουν την ωραιοπάθεια της νεότητάς τους αλλά για να φιλοσοφήσουν πάνω στα σημάδια του χρόνου στο πρόσωπο και στο σώμα τους. Οι αυτοπροσωπογραφίες του Ρέμπραντ σε προχωρημένη ηλικία είναι ίσως τα καλύτερα (και τα γνωστότερα) παραδείγματα αυτής της διάθεσης. Οταν η αμερικανική εταιρεία Eastman Kodak έκανε για πρώτη φορά τη φωτογραφική μηχανή διαθέσιμη σε ερασιτέχνες αυτό λάνσαρε ένα τεράστιο κοινωνικό φαινόμενο αυτοφωτογράφισης. Ομως, όπως ξέρουμε όλοι, είχε μια σειρά τεχνικά προβλήματα. Επρεπε να εφευρεθεί η ψηφιακή φωτογραφία τη δεκαετία ’70, πάλι από την Eastman Kodak (όμως η αδιαφορία της να επενδύσει στο μέσο σήμαινε, ειρωνικά, το τέλος της εταιρείας) για να πολλαπλασιαστεί το φαινόμενο. Μόλις όμως η νέα γενιά των smartphones στη δεκαετία μας πρόσφερε επιτέλους μια απειρία δυνατοτήτων αυτοφωτογράφισης οι selfies απογειώθηκαν.
Δύο ακόμη τεχνικές/κοινωνικές εξελίξεις εκτίναξαν το φαινόμενο. Το πρόγραμμα επεξεργασίας εικόνας Photoshop, ήδη από τη δεκαετία του ’80, έφερε ένα τέλος στην αξιοπιστία της φωτογραφίας. Για πρώτη φορά από την εφεύρεσή της, σε τέτοιο πειστικό βαθμό, δεν ήμασταν πλέον σίγουροι για το αν αυτό που βλέπαμε σε μια φωτογραφία ήταν αληθινό. Η έλευση της φωτογραφίας τη δεκαετία του 1830, μεταξύ πολλών άλλων καλλιτεχνικών αλλαγών που θα επέφερε τα επόμενα χρόνια, έθεσε ένα τέλος στο επάγγελμα του ζωγράφου πορτρετίστα ταυτότητας. Αυτά τα μικρά, οβάλ συνήθως, πορτρετάκια χρησιμοποιούνταν στα συνοικέσια στην Ευρώπη. Ο γαμπρός έστελνε το μικρό οβάλ πορτρέτο του στη νύφη κι αυτή, αν ενέκρινε αυτό που είχε δει, έστελνε το δικό της. Η αναξιοπιστία μιας τέτοιας εικονογραφίας είναι προφανής. Τουλάχιστον σήμερα, διότι τότε υπήρχε ακόμη ένας μεγάλος σεβασμός και πίστη στην εικόνα. Ομως όλοι μπορούμε να φανταστούμε πως αυτός ο επαγγελματίας ζωγράφος δούλευε για το μεροκάματο και δεν ήταν ορκωτός λογιστής. Ετσι ήταν απολύτως κατανοητό ότι συχνά αφαιρούσε κιλά ή ρυτίδες ή πρόσθετε μαλλιά στο πορτρέτο του πελάτη του. Ή ακόμη κι αν ο ζωγράφος ήταν απολύτως ευσυνείδητος επαγγελματίας, τίποτε δεν διαβεβαίωνε τη νύφη ότι το πορτρέτο δεν έγινε πριν τριάντα χρόνια ή και περισσότερο…
Μετά απ’ όλα αυτά είναι απολύτως κατανοητό γιατί η εφεύρεση του νέου μέσου της φωτογραφίας εξαφάνισε το επάγγελμα του ζωγράφου πορτρέτων ταυτότητας εν μιά νυκτί. Σιγά-σιγά όμως η ανθρωπότητα κατάλαβε ότι κι αυτό το μέσο δεν ήταν πάντα ειλικρινές. Το ρετούς άρχισε να αφαιρεί τα ανεπιθύμητα σημάδια του χρόνου. Αυτό πήρε διαστάσεις κρατικής προπαγάνδας στα μεγάλα πορτρέτα των γερασμένων πια ηγετών όπως ο Στάλιν ή ο Μάο. Ομως παρέμενε ακόμη μια αθωότητα. Η αθωότητα του πινέλου. Το Photoshop ανέτρεψε τελείως την αντίληψή μας της πραγματικότητας. Οι λίγο μεγαλύτεροι δεν θα ξεχάσουν ποτέ όσο ζουν την προεκλογική εκστρατεία της δεκαετίας του ’90 όπου οι (πολυάριθμες) ελιές στο πρόσωπο του Κώστα Σημίτη εξαφανίστηκαν ως διά μαγείας.
Η άλλη καθοριστική κοινωνικοτεχνολογική εξέλιξη ήταν βεβαίως η διάδοση των social media. Εκεί ο ναρκισσισμός του καθενός μας μπορούσε να ‘χει τα 15 λεπτά διασημότητας στον κυβερνοχώρο. Και το πρόγραμμα Photoshop μας πρόσφερε το οπλοστάσιο να φτιάξουμε την ιδανική εικόνα του εαυτού μας, αν τα γυμναστήρια, οι παραλίες, η κοσμητική και η πλαστική χειρουργική δεν είχαν πετύχει το ιδανικό αποτέλεσμα. Εδώ φτάνουμε σ’ αυτό που λέγαμε στην αρχή αυτού του άρθρου: Το πρόσωπο που μας κάνει αίτημα φιλίας στο facebook, το πιθανότερο είναι να έχει μικρή σχέση με τη φωτογραφία που μας κοιτάζει στη σελίδα του. Ολοι μας το έχουμε συνηθίσει και αποδεχθεί ως αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης επικοινωνιακής σύμβασης. Και έχουμε σχεδόν πιστέψει ότι ο κόσμος που μας περιβάλλει, οι «φίλοι» μας στα κοινωνικά μέσα, είναι ηθοποιοί και μοντέλα.
Κι εκεί που απολαμβάναμε αυτή την ψηφιακή Σάνγκρι Λα, όπου όλοι είναι νέοι και ωραίοι, τον Ιούλιο του 2019 όλα άλλαξαν δραστικά. Η ψηφιακή εφαρμογή FaceApp επιτρέπει (με απίστευτα πειστικό τρόπο, είναι η αλήθεια) τη μετατροπή μας σε έντονα γερασμένα πρόσωπα. Ακόμη και νεότατοι άνθρωποι, φοιτητές και φοιτήτριες, ποστάρουν περήφανα φωτογραφίες τους ως ογδοντάχρονοι.
Μα γιατί να συμβαίνουν όλα αυτά άραγε; Μετά από περίπου πενήντα ή εξήντα χρόνια που ο δυτικός κόσμος μετέτρεψε τη νεότητα σε υπέρτατο προσόν (με την έκρηξη της ποπ κουλτούρας) και τη νεολαία ως καινούργια κοινωνική τάξη, τώρα όλα ανατρέπονται;
Είναι η ωριμότητα και η σοφία που (συνήθως) συνοδεύει τις ρυτίδες και τα άσπρα μαλλιά που τα κάνουν γοητευτικά; Μήπως η φάση με τους νέους πολιτικούς (τους νεότερους πρωθυπουργούς στην Ευρώπη) που περάσαμε έφτασε κι αυτή σε ένα τέλος και θα αναζητήσουμε ξανά πατριαρχικά ηλικιωμένα πρότυπα; Είναι άραγε αυτό το νέο πρότυπο για την επόμενη δεκαετία; Μάλλον είναι νωρίς ακόμη για να αποφανθούμε. Στο μεταξύ μπορούμε να αναρωτηθούμε γιατί εκατομμύρια (πραγματικά) νέοι και ωραίοι άνθρωποι επιλέγουν αυτή τη νέα ταυτότητα. Και να αφήσουμε το γεγονός των εξαιρετικά σοβαρών προσωπικών δεδομένων που παραδίδουν στην εταιρεία αυτή για να πετύχουν τον σκοπό τους για μια άλλη συζήτηση…
Ο κ. Θανάσης Μουτσόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης και της Θεωρίας του Πολιτισμού στο Πολυτεχνείο Κρήτης.
Αντριου Κιν στην «Κ»: Το πολιτικό ζήτημα της τεχνολογίας
ΜΑΝΩΛΗΣ ΑΝΔΡΙΩΤΑΚΗΣ
«Στη Σίλικον Βάλεϊ όλοι πιστεύουν ότι θα κάνουν τον κόσμο καλύτερο, αλλά τίποτα από αυτά που πιστεύουν δεν συνέβη. Το Facebook είναι το καλύτερο παράδειγμα. Ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ θέλει να μας διασυνδέσει όλους, αλλά τελικά μας έχει απομονώσει σε δωμάτια ομοφωνίας. Μας έχει κάνει λιγότερο έξυπνους κι ανεκτικούς απέναντι στον κόσμο. Eχει φτιάξει το καλύτερο όχημα για ανθρώπους σαν τον Πούτιν που θέλουν να κλονίσουν τη δημοκρατία. Eχει συμβάλει στη μοναξιά και στην απομόνωσή μας. Υπάρχει ισχυρός συσχετισμός για την άνοδο της κατάθλιψης στους νέους ανθρώπους με τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ειδικότερα του Facebook».
Τα παραπάνω λόγια δεν περιμένεις να τα ακούσεις από έναν θιασώτη της τεχνολογίας που έχει ιδρύσει μία σειρά, επιτυχημένων και μη, νεοφυών τεχνολογικών επιχειρήσεων στη Σίλικον Βάλεϊ. Κι όμως, ανήκουν στoν Aντριου Κιν, έναν επιχειρηματία με πλήθος νεοφυών επιχειρήσεων στο ενεργητικό του, και γνωστού Αμερικανοβρετανού συγγραφέα. Στο παρελθόν ο Κιν δημοσίευσε τρία βιβλία, στα οποία άσκησε δριμεία κριτική στις τεχνολογικές εταιρείες και ειδικότερα στους ψηφιακούς γίγαντες, όπως η Google και η Facebook, κατηγορώντας τες ότι οδηγούν τις κοινωνίες μας σε επικίνδυνους δρόμους.
Ο «Λουδίτης»
Τα βιβλία αυτά στην κοινότητα των τεχνόφιλων του απένειμαν τον τίτλο του «Αντίχριστου της Σίλικον Βάλει» και του «Λουδίτη». Τώρα όμως που ακόμα και οι πιο θερμοί οπαδοί της τεχνοφιλίας δείχνουν να συμμερίζονται την επιχειρηματολογία του, μιλώντας για «καπιταλισμό της παρακολούθησης», για «μονοπώλια των μεγάλων δεδομένων», για «αντι-κοινωνικά μέσα δικτύωσης», για «ψηφιακούς εθισμούς» και για «υπαρξιακούς κινδύνους από έξυπνους αλγόριθμους», ο Κιν συνεχίζει την αντισυμβατική του πορεία κι επανέρχεται με ένα νέο βιβλίο, ταξιδιωτικής δημοσιογραφίας αυτή τη φορά, στο οποίο αναζητεί λύσεις για όλα αυτά που είχε προβλέψει κι αναλύσει την προηγούμενη δεκαετία.
Στο «Πώς θα επισκευάσουμε το μέλλον, μένοντας ανθρώπινοι στην ψηφιακή εποχή («How to fix the future, staying human in the digital age», εκδ. Atlantic Books, 2018), ο Κιν ταξιδεύει από την Ινδία στην Εσθονία, και από τη Γερμανία στην Σιγκαπούρη, ψάχνοντας την ατομική και συλλογική φόρμουλα που θα αντιμετωπίσει την επέλαση της τεχνολογίας στις ζωές και στις κοινωνίες μας, και θα εξασφαλίσει ένα καλύτερο μέλλον για όλους. Μιας πρόκλησης που είναι περίπλοκη κι επείγουσα, όσο ποτέ άλλοτε.
«Η τεχνολογία τρέχει γρηγορότερα από τους ανθρώπους και τις κυβερνήσεις» λέει ο Κιν «και πρέπει να την επιβραδύνουμε. Πρέπει να σκεφθούμε ρυθμίσεις, επιχειρηματικούς, ή ακόμα και εμπορικούς μηχανισμούς για να την προλάβουμε. Χρειάζεται να ρυθμίσουμε ξανά τη σχέση μας με την τεχνολογία». Μολονότι δεν υφίσταται μαγική συνταγή, ούτε ψηφιακή εφαρμογή για την επίλυση των προβλημάτων που δημιουργεί η τεχνολογία, ο Κιν θεωρεί ότι μια συνδυαστική στρατηγική πέντε τακτικών, που θα εφαρμοστεί από έξυπνους ανθρώπους κι όχι από έξυπνες μηχανές, θα μπορέσει να ανακόψει την αρνητική πορεία της σύγχρονης τεχνολογίας.
Η πρώτη τακτική είναι η νομική ρύθμιση. «Σε αυτό τον τομέα επιτυγχάνονται ήδη πολλές νίκες, και αυτό είναι πολύ σημαντικό» λέει ο Κιν. «Εχει ξεκινήσει από την Ευρώπη και επεκτείνεται τώρα στις ΗΠΑ και παίρνει τη μορφή του εξαναγκασμού των τεχνολογικών εταιρειών να πληρώσουν φόρους, να λογοδοτούν περισσότερο και να είναι διαφανείς. Ακόμα και οι ΗΠΑ που είναι γενικά κατά των ρυθμίσεων έχουν αρχίσει να αναγνωρίζουν ότι υπάρχει η ανάγκη για νόμους γύρω από τα δεδομένα, όπως το GDPR (Γενικός Κανόνας Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων), ότι υπάρχει ακόμα κι ανάγκη για σπάσιμο μερικών εξ αυτών των τεράστιων τεχνολογικών επιχειρήσεων. Εχει αρχίσει το όλο θέμα να γίνεται ένα πολιτικό ζήτημα, όπως ακριβώς θα έπρεπε. Είναι πιθανό να δούμε τη ρύθμιση του τεχνολογικού πεδίου να είναι ένα από τα μείζονα θέματα της προεδρικής εκλογής του 2020 στις ΗΠΑ».
Η δεύτερη τακτική που μπορεί να συμβάλει στην επιδιόρθωση του μέλλοντος, σύμφωνα με τον Κιν, αφορά την καινοτομία, κι είναι αυτή που ανησυχεί περισσότερο τον συγγραφέα. «Πολλοί επιχειρηματίες αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι το κυρίαρχο επιχειρηματικό μοντέλο των μεγάλων τεχνολογικών εταιρειών, το “μοντέλο του δωρεάν”, δεν λειτουργεί γιατί εκμεταλλεύεται βαθύτατα τις ανθρώπινες αδυναμίες». Εδώ η πρόκληση είναι να επανεφεύρουμε τα οικονομικά του Διαδικτύου, να ξανασκεφθούμε το όλο οικοσύστημα. «Χρειαζόμαστε επειγόντως νέα επιχειρηματκά μοντέλα», λέει.
Η τρίτη τακτική εμπλέκει τη συμπεριφορά των ίδιων των καταναλωτών. Ο συγγραφέας αναφέρει χαρακτηριστικά τη δράση όψιμων κινημάτων ενάντια στο Facebook. «Οι καταναλωτές ξυπνούν σταδιακά και βλέπουν ότι χρησιμοποιούνται τα δεδομένα τους χωρίς τη συνειδητή τους συγκατάθεση, ότι παραβιάζεται η ιδιωτικότητά τους, ότι αλλοιώνεται η αίσθηση του εαυτού τους και ότι είναι βαριά εθισμένοι σε ψηφιακές υπηρεσίες. Οι καταναλωτές αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι η λεγόμενη “οικονομία του μοιράσματος” μπορεί να τους εκμεταλλευθεί άγρια, και διαλέγουν να μη χρησιμοποιούν για παράδειγμα πλατφόρμες όπως η UBER. Αλλά ακόμα και τοπικές Αρχές αρχίζουν να αναγνωρίζουν το ίδιο πράγμα, για πλατφόρμες όπως η AirBnB που ανεβάζει τις τιμές των ακινήτων».
Η τέταρτη τακτική αφορά την εμπλοκή της κοινωνίας των πολιτών και είναι σύμφωνα με τον Κιν πολύ ενθαρρυντική. Συνδικάτα, φιλανθρωπικές οργανώσεις, μη κυβερνητικές οργανώσεις και άτομα που ενδιαφέρονται, κινητοποιούνται προκειμένου να πιέσουν τις τεχνολογικές εταιρείες να αναλάβουν τις κοινωνικές τους ευθύνες. «Δικηγόροι αρχίζουν να εργάζονται για λογαριασμό εταιρειών με κοινωνικό προσανατολισμό, επιχειρηματίες, επενδυτές ακόμα και δισεκατομμυριούχοι όπως ο Μαρκ Μπένιοφ, στρέφονται στον σκοπό υπέρ ενός κοινωνικά υπεύθυνου τεχνολογικού οικοσυστήματος».
Τέλος, η πέμπτη τακτική αφορά μια πιο μακροπρόθεσμη πρόκληση, που είναι ίσως και η πιο σημαντική: στην εκπαίδευση. Ο Κιν κάνει ειδική αναφορά στα σχολεία Ουόλντορφ και Μοντεσόρι, τα οποία προκρίνουν μια πιο ανθρωποκεντρική εκπαίδευση, μειώνοντας δραστικά τον ρόλο της τεχνολογίας και αποθαρρύνοντας τη χρήση των οθονών από τα παιδιά. «Δεν πιστεύω ότι πρέπει να απαγορεύσουμε στα παιδιά να χρησιμοποιούν τις οθόνες και τις τεχνολογίες, αλλά πρέπει να γυμνάζουν τον «μυ της αυτενέργειας. Να σκέφτονται, να αμφισβητούν, να γίνονται δημιουργικοί. Να κάνουν πράγματα που δεν μπορεί να κάνει η τεχνολογία, η τεχνολογία δεν μπορεί να έχει αυτενέργεια. Η τεχνολογία δεν μπορεί να σκεφθεί τον εαυτό της. Ως γονείς πρέπει να εμψυχώσουμε τους νέους ανθρώπους, να τους δώσουμε αυτενέργεια. Δε χρειάζεται να τα περικυκλώνουμε με βιβλία, πρέπει να τα καθοδηγήσουμε να κάνουν αυτά που δεν μπορούν να κάνουν οι υπολογιστές, να σκέφτονται ανεξάρτητα και να έχουν ενσυναίσθηση. Το ξέρω ότι είναι εύκολο να το λες και δύσκολο να το πετυχαίνεις. Αλλά αυτή είναι η πρόκληση σήμερα».
«Τα μεγάλα δεδομένα εισβάλλουν βάναυσα στην ιδιωτικότητά μας»
Το ερώτημα που προκύπτει είναι εύλογο. Υπάρχει ένα υπόδειγμα χώρας που έχει υιοθετήσει τις περισσότερες ή έστω κάποιες από αυτές τις τακτικές επιτυχημένα; «Επειδή δεν υπάρχουν και πολλά πράγματα να θαυμάζεις στον κόσμο μας, μου αρέσει το παράδειγμα της Εσθονίας», απαντά ο Κιν. «Εκεί κάνουν κάτι ενδιαφέρον, γιατί ενώ επιλέγουν να μην απορρίπτουν την τεχνολογία, εξακολουθούν να είναι μια πολύ καλά ενημερωμένη και μορφωμένη κοινωνία, μια κοινωνία που είναι σχετικά εξισωτική. Αυτό που μου αρέσει είναι ότι συνειδητοποιούν ότι η αντίληψη που έχουμε για την ελευθερία και την ιδιωτικότητα, έρχεται από τον 19ο αιώνα και δεν μπορεί να έχει εφαρμογή στον 21ο αιώνα των μεγάλων δεδομένων. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο.
Το βιβλίο του Αντριου Κιν «Πώς θα επισκευάσουμε το μέλλον» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Atlantic Books.
Μου αρέσει επίσης που οι Εσθονοί έχουν υψηλό επίπεδο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση. Μοιάζει πολύ με τη Σιγκαπούρη, αλλά είμαι πιο αισιόδοξος για την Εσθονία, εξαιτίας του ότι είναι πιο δημοκρατική χώρα. Πιστεύω ότι έτσι θα είναι το μέλλον. Αυτό που θέλω να αποφύγω είναι το μοντέλο της Κίνας, τον τεχνοκρατικό ολοκληρωτισμό της παρακολούθησης. Το εσθονικό μοντέλο μας παρέχει ένα είδος εναλλακτικής. Το κράτος ψηφιοποιεί τα πάντα, αλλά ταυτόχρονα υπογράφεται ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ κυβέρνησης και πολιτών σχετικά με το πώς και πότε η κυβέρνηση μπορεί να βλέπει τα δεδομένα των πολιτών».
Ο Κιν είναι συγκρατημένα αισιόδοξος για το μέλλον της σχέσης μας με την τεχνολογία. «Δεν θα είναι ένας εύκολος αγώνας» σημειώνει, «εξάλλου έχουμε βρεθεί ξανά στο ίδιο σημείο. Με έναν τρόπο είμαστε ξανά στα μέσα του 19ου αιώνα, στις απαρχές της Βιομηχανικής Επανάστασης. Στην αρχή εκείνης της Επανάστασης η εκμετάλλευση των ανθρώπων ήταν ακραία. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και τώρα με τα μεγάλα δεδομένα, τα οποία είναι κατά πολλούς το “νέο πετρέλαιο”. Τα μεγάλα δεδομένα απογυμνώνουν τις ταυτότητές μας και εισβάλλουν βάναυσα στην ιδιωτικότητά μας. Πιστεύω ότι οι μελλοντικές γενιές θα κοιτούν την εποχή μας και θα λένε “πώς επέτρεπαν να γίνονται όλα αυτά;”, με τον ίδιο τρόπο που κοιτάμε κι εμείς το παρελθόν κι αναρωτιόμαστε “πώς επέτρεπαν σε 11χρονα παιδιά να δουλεύουν σε εργοστάσια;”».
Ο «μεταφραστής» των γονιδίων μας
Τα κομμάτια ενός γενετικού παζλ που μέχρι πρόσφατα πιστευόταν ότι είναι αδύνατον να συντεθεί έχουν ήδη αρχίσει να βάζουν στη θέση τους οι επιστήμονες, καθιστώντας τα θεωρούμενα… αδύνατα δυνατά.
Ενας «διερμηνέας» της βιολογίας των γονιδίων μας και συγκεκριμένα των γενετικών ποικιλομορφιών που προδιαθέτουν σε νόσους γεννήθηκε για πρώτη φορά μέσα από μια διεθνή συνεργασία με έντονο το ελληνικό στοιχείο. Το νέο «εργαλείο», ένα… Google Translator σχετικά με το πώς επηρεάζουν βιολογικά τον οργανισμό μας όλες αυτές οι γενετικές ποικιλομορφίες που κατά καιρούς ακούμε ότι αυξάνουν τον κίνδυνο για διαφορετικές ασθένειες, είναι τόσο υποσχόμενο ώστε παρουσιάστηκε μέσα από σειρά δημοσιεύσεων στο τεύχος της έγκριτης επιθεώρησης «Science» που κυκλοφόρησε προχθές, Παρασκευή.
O καθηγητής Γενετικής του Πανεπιστημίου της Γενεύης Μανώλης Δερμιτζάκης είναι από τους πρωτεργάτες του πρωτοποριακού προγράμματος GTExΕκ των πρωτεργατών και συντονιστών του καινοτόμου προγράμματος που ονομάζεται GTEx (Genotype-Tissue Expression) και το οποίο οδήγησε στη δημιουργία του γενετικού-βιολογικού «μεταφραστή» είναι ο καθηγητής Γενετικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γενεύης και συνεργαζόμενος ερευνητής στο Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ) κ. Μανώλης Δερμιτζάκης. Ο έλληνας καθηγητήςμιλάει στο «Βήμα» για τη νέα εποχή που ανοίγεται σε ό,τι αφορά την κατανόηση της γενετικής προδιάθεσης των ανθρώπων για εμφάνιση σοβαρών νόσων όπως ο καρκίνος, οι καρδιοπάθειες και ο διαβήτης. Οπως λέει, αυτή η σε βάθος κατανόηση – την οποία δεν είχαμε πριν στις «αποσκευές» μας – είναι εκείνη που θα οδηγήσει, όπως ελπίζουν οι ειδικοί, σε αποτελεσματικότερες θεραπείες οι οποίες θα βασίζονται στο πώς ακριβώς οι γενετικές ποικιλομορφίες (οι κληρονομούμενες αλλαγές στην… ορθογραφία στον κώδικα του DNA) ελέγχουν το πώς, το πότε και το πόσο τα γονίδια «ανάβουν» και «σβήνουν» σε διάφορους ιστούς δημιουργώντας την προδιάθεση για το… άναμμα προβλημάτων στον οργανισμό. Ισως λοιπόν στα χρόνια που έρχονται το GTEx βοηθήσει σημαντικά στο να… σβήνουν οι φωτιές που τα γονίδιά μας «ανάβουν» μέσα μας.
Η ελληνίδα «Robo Woman» μιλά για το μέλλον της ρομποτικής
Συνέντευξη με την Διαλεχτή Αθηνά (Διάνα) Βουτυράκου
Η προσωπική επιτυχία του καθενός, είναι απόρροια συνεχής προσπάθειας για εξέλιξη.Αυτή η εξέλιξη, μπορεί να είναι αποτέλεσμα ακόμα και αποτυχίας που σε ωρίμασε, σε μεγάλωσε σε έκανε να παρατηρήσεις τα λάθη σου και να γίνεις καλύτερος. Καλύτερος, μπορεί να γίνει κάποιος μόνο αν αφοσιωθεί σε κάτι, μοχθήσει για να καινοτομήσει σε διαδικασίες και βρει αυτό το κάτι που συνήθως λείπει από αυτό το puzzle επιτυχίας που μπορεί να είσαι ο νικητής. Έτσι λοιπόν, παρακάτω παρουσιάζεται η συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε μεταξύ εμού και της Ερευνήτριας-Δασκάλας Ρομποτικής κυρίας Διαλεκτή Αθηνά (Διάνα) Βουτυράκου, μιας επιτυχημένης Ελληνίδας η οποία ασχολείται με την Ρομποτική σε Επίπεδο Βιοϊατρικής προσπαθώντας να δώσει το στίγμα της στον παγκόσμιο χάρτη χειρουργικής ιατρικής. Μερικές από τις Διακρίσεις της κ. Βουτυράκου παρουσιάζονται παρακάτω και είναι με χρονολογική ταξινόμηση οι:
· Πρώτη θέση στο WRO HELLAS 2009 (Regular Category)
· Πρώτη Θέση στο WRO HELLAS 2011
· Δεύτερη θέση στο Robomac 2014
· Δεύτερη θέση στο WS: Follow the Line
· Πρώτη Θέση WRO HELLAS 2016
· Τιμητικό Distinction by Corallia and the Hellenic Student Association of Stanford, Berkeley, MIT, UCSD and Georgia Tech
· Social Growth Award For Leading Social Enterprises
· Πρώτη Θέση στο WRO HELLAS 2017
· Olympic Distinction at World Robot Olympiad
· Greek International Women Award : Category Young Star 18-23
· Young Greek Woman of the Year
· Πρώτη θέση στο 7ο International Youth Science and Technology Expo
· Education Leaders Award 2019
Οι παραπάνω διακρίσεις, είναι αποτέλεσμα της ενασχόλησης της κ. Βουτυράκου με τον κλάδο της Ρομποτικής και συνεχούς εξέλιξης του αντικειμένου σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, η κ. Βουτυράκου έγινε το Νεαρότερο Μέλος Κριτικής Επιτροπής στην Παγκόσμια Ολυμπιάδα της Σαγκάη. Η κ. Βουτυράκου, πέρα από την Ερευνητική και Διδακτική συνεισφορά της, έχει ιδρύσει από τον Νοέμβριο του 2016 την Unique Minds, προσδίδοντας της ένα χαρακτηριστικό επιχειρηματικότητας, απολαμβάνοντας την χαρά να δει εν ζωή ένα πνευματικό της παιδί που υλοποιήθηκε ως ΜΚΟ και να βοηθάει χιλιάδες μαθητές να γνωρίσουν τις σχολές και τα πανεπιστήμια της Ελλάδας.
Ύστερα από την εισαγωγή-παρουσίαση του προφίλ της κ. Βουτυράκου, ας περάσουμε στα περί της συνέντευξης έτσι όπως αυτά διαδραματίστηκαν και σχολιάστηκαν. Η συνέντευξη διαδραματίζεται παρακάτω
Πείτε μας για την πρώτη σας εμπειρία με τον όρο Ρομποτική, πότε έγινε και με ποιόν τρόπο;
Η πρώτη μου επαφή με την Ρομποτική, έγινε στα 13 μου και καθώς ήμουν μαθήτρια γυμνασίου, μέσα από τον καθηγητή της Τεχνολογίας που μας παρουσίασε την πρώτη διεξαγωγή του Πανελλήνιου Πρωταθλήματος WRO και ζήτησε την συμμετοχή μας. Το γυμνάσιο που πήγαινα, όντας Πειραματικό είχε μια κλίση να συμμετέχει σε πρωτοπόρα προγράμματα και δεν άργησε πολύ η επιθυμία μου να γίνω μέρος της ομάδας που θα συμμετέχει στον διαγωνισμό αυτό. Μέσα από μια διαδικασία εξέτασης επιλέχτηκαν 3 μαθητές για να λάβουν μέρος εκ των οποίων μία ήμουν και εγώ. Στον πανελλήνιο Διαγωνισμό, κερδίσαμε την πρώτη θέση για το WRO 2009 στην Regular Category που είχε την μορφή Τριάθλου για το Ρομπότ και μας έδωσε το εισιτήριο για την Παγκόσμια Ολυμπιάδα. Στην Κορέα, πραγματικά ενθουσιάστηκα τόσο που δεν μπορώ να περιγράψω ακριβώς την σημασία που είχε η συμμετοχή μου αυτή για την ολοκλήρωση της ταυτότητας μου. Μπορώ να δώσω ένα παράδειγμα, αυτό της Εύας, ένα ανθρωπόμορφο ρομπότ που μοιάζει με γυναίκα μπορεί να επικοινωνήσει με τον άνθρωπο και αυτό το έβλεπα μέσα από τα μάτια ενός 13 κοριτσιού. Έτσι κατάλαβα ότι «Αυτό θέλω να κάνω», βάζοντας την Ρομποτική πιο εντατικά στην ζωή μου και στόχο να τη σπουδάσω.
Εκτός από την πρώτη σας εμπειρία με τον όρο της «Ρομποτικής», ας περάσουμε στο τι περιμένεις εσύ μέσα από την Ρομποτική ως επιστήμη;
Η Ρομποτική, είναι για μένα ένα εργαλείο το οποίο μας βοηθάει να δίνουμε λύσεις σε καθημερινά προβλήματα ή ακόμα και πιο ειδικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως άνθρωποι. Με μια απλή φράση αυτό που περιμένω είναι να βελτιωθεί η ζωή του ανθρώπου μέσα από την Ρομποτική.
Με αφορμή την βελτίωση της ζωής του ανθρώπου, ας περάσουμε στην Ερευνητική Δραστηριότητα που ασκείτε στο TUDarmstadt(Technical University of Darmstadt) στην Γερμανία και τα οφέλη αυτής της πολυδιάστατης έρευνας που μπορεί να έχει στον παγκόσμιο Ιατρικό Χάρτη.
Στο Πολυτεχνείο εδω, μελετάμε τον τρόπο με τον οποίο η επαυξημένη πραγματικότητα θα μπορέσει να συμβάλει στον περιορισμό των σφαλμάτων στις λαπαροσκοπικες επεμβάσεις που πραγματοποιούνται μεσω της σύνδεσης ουσιαστικά του κλάδου της ρομποτικής στον κλάδο της Ιατρικής. Σκοπός είναι να αξιοποιηθεί σωστά η τεχνολογία της επαυξημένης πραγματικότητας στα χειρουργεία και τα ζητήματα της ακριβείας και της μειώσης σφαλμάτων είναι οι κύριοι περιορισμοί ως τώρα στον τομέα.
Γενικά μέσω της Βιοϊατρικής , προσπαθούμε να προσεγγίσουμε τον άνθρωπο/ασθενή ως ένα διαφορετικό ον που χρειάζεται εξατομικευμενη ιατρική μεταχείριση. Επομένως, έχουμε εξατομικευμένες θεραπείες μέσα από την συλλογή των δεδομένων από ιατρικά ιστορικά ενός ασθενή και δημιουργείται έτσι μια πλατφόρμα με δεδομένα όπου AI συστήματα θα μπορέσουν να αναλύσουν και να ”προτείνουν” μια θεραπεία προσαρμοσμενη όμως στο συγκεκριμένο ασθενή κάθε φορά. Επιπλέον, θέλουμε αυτά τα ρομπότ να είναι με τέτοιον τρόπο δομημένα που να είναι User Friendly για τους Ιατρούς δηλαδή να μπορούν να τα χειριστούν με άνεση. Προϋπόθεση, για την καινοτόμα διαδικασία είναι η αποδοχή της από τον Ιατρικό κόσμο, όπως και με κάθε τεχνολογία που έρχεται για να αλλάξει παραδοσιακές προσεγγίσεις μηχανισμών.
Πολύ ενδιαφέρον αντικείμενο! Τι επιπτώσεις πιστεύετε ότι θα προκαλέσει η υλοποίηση της μελέτης σε κοινωνική διάσταση τα επόμενα χρόνια;
Αρχικά, όπως σας είπα θα αντιμετωπίζεται ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά και προσωποποιημένα όπως είμαστε διαφορετικοί και ως προσωπικότητες, επομένως ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά θα πρέπει να αποβάλει τον φόβο και να γίνει αποδεκτή η προσαρμογή του στα τεχνολογικά μέσα. Επιπλέον, κοινωνικά προφανώς η εγκατάσταση μηχανημάτων στα χειρουργικά τραπέζια, θα μειώσει το ανθρώπινο δυναμικό που βρίσκεται εκείνη την στιγμή μέσα. Δεν χρειάζεται να φοβηθούμε όμως για αύξηση της ανεργίας,καθώς μπορεί να μειώνεται η ανάγκη του χειρούργου γιατρού μέσα στην αίθουσα όμως θα αυξάνεται η ανάγκη για μηχανικό, για προγραμματιστή που θα βρίσκεται δίπλα στον Χειρούργο Ιατρό Χειριστή του μηχανήματος, οπότε θα έλεγα πως απλά αλλάζει η δομή της εργασίαςκαι η ανάγκη για συγκεκριμένου τύπου επαγγελματίες. Θα σας παρουσιάσω ένα παράδειγμα για να καταλάβετε «Φανταστείτε μια αίθουσα χειρουργείου, όπου στο τραπέζι με τον ασθενή υπάρχει το ρομπότ που θα κάνει την τομή. Πίσω, από το ρομπότ αυτό θα υπάρχει ο Προγραμματιστής, ο Μηχανικός και ο Χειριστής. Ο μηχανικός, όντας μηχανικός θα σχεδιάσει το βραχίονα ή τη λαβή που θα κάνει την τομή, όμως ο Χειριστής όντας Ιατρός θα γνωρίζει το μέγεθος της τομής και την ακριβή θέση της. Με αυτόν τον τρόπο, καταλαβαίνουμε ότι ο Ιατρός πάντα θα χρειάζεται για να εκφράσει την γνώμη του που μπορεί να είναι καθοριστική σαν ένας άλλος από μηχανής θεός».
Έχουμε την κοινωνική διάσταση, αλλά ας δούμε και την οικονομική διάσταση της καινοτόμας διαδικασίας-τεχνολογίας.
Οικονομικά, τα πράγματα είναι πιο απλά καθώς όταν μειώνεις το κόστος για την πραγματοποίηση ενός χειρουργείου, μειώνεται παράλληλα και το κόστος της επέμβασης για τον ασθενή. Το όφελος είναι διπλό, για τον άνθρωπο αλλά και για το εκάστοτε νοσοκομείο.
Εχετε ασχοληθεί ενεργά και με την διδασκαλία της Ρομποτικής σε πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Μέσα από την διδασκαλία και την επαφή με τα παιδιά, τι αποκομίζετε;
Η εκπαιδευτική Ρομποτική, είναι μια σημαντική δραστηριότητα που μαθαίνει στα παιδιά να βλέπουν τον κόσμο και να δοκιμάζουν καινούργια πράγματα που δεν είχαν την δυνατότητα προηγουμένως αλλά και εγώ σαν δασκάλα μέσα από την επαφή με τα παιδιά άλλαξα ως άνθρωπος. Αρχικά, είδα πως η φαντασία των παιδιών μπορεί να μεγαλουργήσει όταν αφήνεις τα παιδιά ελεύθερα να δημιουργήσουν ότι θέλουν. Για παράδειγμα τους έλεγα «Θέλω να μου δημιουργήσετε μια ρομποτική λύση ώστε να μεταφέρουμε τα βιβλία και τα παιδιά κατάφεραν να δημιουργήσουν μια τροχαλία, χωρίς να έχουν καν τις γνώσεις φυσικής που απαιτούνται» . Επιπρόσθετα, κάτι άλλο που αποκομίζω από τα παιδιά είναι η ειλικρίνεια που τα διακρίνει. Μπορεί, να έχω μιλήσει με πολλούς ανθρώπους όμως την ειλικρίνεια που είδα μέσα από τα μάτια ενός παιδιού δεν την συνάντησα πουθενά. Η ειλικρίνεια αυτή σε μεγαλώνει, σε ωριμάζει μακάρι να συναντάμε αυτήν την ειλικρίνεια και σε πιο μεγάλες ηλικίες.
Η ειλικρίνεια σπανίζει στις μέρες μας και θα συμφωνήσω μαζί σας. Ας συλλογιστούμε λίγο το προσεχές μέλλον και να ρωτήσω για τις προοπτικές που βλέπετε στην Εκπαιδευτική Ρομποτική;
Η Εκπαιδευτική Ρομποτική έχει ένα κατανοητό σκοπό, αυτόν της δημιουργίας και της τεχνολογικής έκφρασης. Πιστεύω, πως ο κόσμος ήδη συνειδητοποιεί την αναγκαιότητα της εκπαιδευτικής ρομποτικής στα κλιμάκια των σχολείων, όμως είναι σημαντικό να μπουν τα σωστά θεμέλια. Να κατανοήσουν ακριβώς, τι είναι η Ρομποτική και μαθαίνοντας την μπορεί να το εξελίξει σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα. Επομένως, η προοπτική της εκπαιδευτικής ρομποτικής είναι η δημιουργία των επιστημών του αύριο με στόχο την προσφορά μιας καλύτερης ζωής.
Καταλαβαίνω απόλυτα. Για να κλείσουμε, θέλω να μου εκφράσετε μια ανησυχία σας και πως μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε;
Ως ανησυχία, θα μπορούσα να εκφράσω την τεχνολογική αμάθεια των ανθρώπων. Η τεχνολογία, δεν περιμένει και εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς, επομένως δεν μπορούμε να μείνουμε τεχνολογικά αναλφάβητοι αντί αυτού να δούμε πως θα εντάξουμε την τεχνολογία στην ζωή μας, πως θα συμφιλιωθούμε με την ιδέα της διαφορετικότητας μέσω της καινοτομίας και να ζήσουμε αρμονικά με τα τεχνολογικά μέσα που εμφανίζονται. Συνεπώς, χρειάζεται μια ολική αποδοχή της τεχνολογίας από όλους μας και προσπάθεια να μάθουμε τι είναι αυτό το καινούργιο τεχνολογικό μέσο και πως μας βοηθάει. Και κυρίως απαιτείται εκπαίδευση και επιμόρφωση από τον κάθε ένα μας, ώστε να συμπορευόμαστε με τις τεχνολογικές εξελίξεις. Δεν χρειάζεται να είσαι μηχανικός, προγραμματιστης κτλ. για να ξέρεις τι είναι ρομπότ και ρομποτική. Η αμάθεια ή ακόμα χειρότερα η ημιμάθεια γεννάει φόβους και ανασφάλειες. Αντί να αναρωτιόμαστε λοιπόν αν η τεχνητή νοημοσύνη και η ρομποτική αποτελούν ευκαιρία ή απειλή, με σωστή παιδεία και επιμόρφωση μπορούμε να δουλεύουμε μόνο προς την κατεύθυνση που θα αποτελούν ευκαιρία για μια καλύτερη ανθρώπινη καθημερινότητα.
Σας ευχαριστώ πολύ για αυτήν την εποικοδομητική συζήτηση, εύχομαι ότι καλύτερο μόνο επιτυχίες σε όλες τις δραστηριότητες σας
Να είστε καλά και εγώ ευχαριστώ!
―-
Μέσα από την εποικοδομητική συζήτηση που υπήρξε μεταξύ μας, κατάφερα να διαπιστώσω πως η προσπάθεια και αγάπη για το αντικείμενο που σε ενδιαφέρει μπορεί να αποδώσει καρπούς και να γίνεις αποδεκτός στον επιστημονικό κλάδο. Η κ. Βουτυράκου, κατάφερε να γίνει πρότυπο για μικρούς και μεγάλους και να προσφέρει ένα μάθημα ζωής για όσους την παρακολουθούν. Προσπαθώντας, να γίνει καλύτερος άνθρωπος και πιο αποτελεσματικός παράγει διαδικασίες που θα αλλάξουν την αντιμετώπιση των ανθρώπων στις μεθόδους Ιατρικής Ρομποτικής αλλά και των γονέων στην αντιμετώπιση της Ρομποτικής ως εκπαιδευτικό μάθημα και εργαλείο.
Υ.Γ «Το ποιος/ποια είσαι από το ποιος/ποια μπορείς να γίνεις απέχει μόλις ένα ρίσκο μακριά», κάτι που επικαλέστηκα ακόμα πιο έντονα μέσα από την συνομιλία μου με την κ. Βουτυράκου
Επιστημονική ναι, φαντασία όχι
Τι εμπνέει την καινοτομία; Τι προκαλεί την έκρηξη των επιστημονικών και τεχνολογικών ανακαλύψεων; Σίγουρα, πέρα από τη φλόγα της εξερεύνησης, τη λατρεία της εφεύρεσης, την τάση φυγής από την ανία του εξηγημένου, όλο το κουβάρι των δραματικών σύγχρονων προβλημάτων και των πιεστικών ανθρώπινων αναγκών.
Οι πόλεις εξελίσσονται σε διαρκή πηγή δεινών, η γη υποβαθμίζεται γοργά, το περιβάλλον δέχεται ισχυρότατες πιέσεις και επιταχύνεται η κλιματική αλλαγή, ο πληθυσμός γερνά… Μεγαλώνουν οι ανάγκες για καλύτερη υγεία, κατοικία, επικοινωνία. Είναι αστείρευτες οι ανθρώπινες ικανότητες για έργα ασύλληπτα, όπως αποκαλύπτει η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τις «100 πλέον ριζοσπαστικές καινοτομίες του μέλλοντος», οι οποίες τροποποιούν σταδιακά τον τρόπο σκέψης και ζωής μας, τις κοινωνίες μας.
Στόχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής βέβαια δεν ήταν μόνο να διακτινίσει τον νου στο εξωπραγματικό άμεσο μέλλον μας, μόνο να αποτυπώσει τα 100 πλέον θαυμαστά επιτεύγματα που θα έχουν τεράστιο αντίκτυπο στην παγκόσμια οικονομία και κοινωνία. Αλλά και να κινητοποιήσει όλα τα εμπλεκόμενα όργανα και κέντρα λήψης αποφάσεων, σε όλα τα κράτη-μέλη, για πανευρωπαϊκή συνεργασία, ώστε η Γηραιά Ηπειρος να παγιώσει τη θέση της στους τομείς όπου πρωτοπορεί και να κάνει ταχύτερα βήματα εκεί όπου χωλαίνει. Στόχος της Επιτροπής ήταν να κεντρίσει την περιέργεια, να διαφωτίσει σχετικά με τις δυναμικές των ανακαλύψεων και να διευρύνει κατά το δυνατόν τις βάσεις πάνω στις οποίες χαράσσονται εθνικές και περιφερειακές πολιτικές τόσο στην Ελλάδα (Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας, συναρμόδια υπουργεία, Περιφέρειες, ΣΕΒ και άλλοι φορείς), όσο και στα υπόλοιπα κράτη-μέλη. Να ενισχύσει τις αλληλεπιδράσεις και τις συνέργειες μεταξύ φορέων και κρατών για την ανάπτυξη της έρευνας και της καινοτομίας (προς αυτήν την κατεύθυνση κινούνται προγράμματα όπως το Horizon 2020 και Horizon Europe), να επιτύχει τον συντονισμό των στρατηγικών σε ευρωπαϊκό και περιφερειακό επίπεδο, να γίνει ανταγωνιστική στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης.
Οι στόχοι
Οπως αναφέρει στον πρόλογο της έκθεσης ο Ζαν -Ερίκ Πακέ, γενικός διευθυντής Ερευνας και Καινοτομίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, «ο προβληματισμός μας για το μέλλον πρέπει να εμπνέεται από τους στόχους της βιωσιμότητας, προκειμένου να επεκταθούν τα όρια του εφικτού σε συνάρτηση με αυτό που είναι επιθυμητό για τους ανθρώπους». Ομάδες εμπειρογνωμόνων συγκέντρωσαν τα αποτελέσματα των ερευνών, αξιολόγησαν την ωριμότητά τους, εξέτασαν τον αντίκτυπό τους, όπως και τις επιδόσεις της Ε.Ε. σε διαφορετικά επιστημονικά και τεχνολογικά πεδία.
– Οι τρισδιάστατοι εκτυπωτές κάνουν θαύματα. Εκτυπώνουν τρόφιμα π.χ. για ειδικές ανάγκες (πολύ μαλακά, με υψηλή περιεκτικότητα σιδήρου, ασβεστίου), ζωντανούς ιστούς, γυάλινα πολύπλοκα μικροεξαρτήματα, μεγάλα αντικείμενα (κτίρια, τουρμπίνες αεροσκαφών, ανεμογεννήτριες, αυτοκίνητα, μηχανές, οδοστρώματα, γέφυρες κ.ά.). Ομως περισσότερο επαναστατική είναι η 4D εκτύπωση, η οποία εισάγει το στοιχείο του χρόνου ή της κίνησης στη 3D εκτύπωση. Τα αντικείμενα που έχουν παραχθεί από εκτυπωτή τεσσάρων διαστάσεων μπορούν να αλλάξουν σχήμα ή να αυτοσυναρμολογηθούν όταν εκτεθούν σε ένα ερέθισμα, θερμότητα, φως, νερό, μαγνητικό πεδίο. Μικρο-ρομπότ αυτοσυναρμολογούνται και συσκευασίες φαρμάκων αποσυναρμολογούνται όταν προσεγγίζουν συγκεκριμένο σημείο του σώματος, γέφυρες και άλλες υποδομές αυτοεπισκευάζονται.
– Τεχνητά νευρωνικά δίκτυα βελτιώνουν τις δυνατότητες των μηχανών για μη εποπτευόμενη βαθιά μάθηση, χειρισμό νέων καταστάσεων, αυτόματη οδήγηση, αναγνώριση αντικειμένων και προσώπων. Δημιουργούν τεχνητές συνάψεις, ένα είδος τεχνητού εγκεφάλου που επεξεργάζεται τις πληροφορίες όπως το ανθρώπινο μυαλό, επικοινωνεί με τον άνθρωπο και διασυνδέεται με τα ζωντανά κύτταρά του. Χτίζουν υπερυπολογιστές με αδιανόητη έως σήμερα υπολογιστική ισχύ.
– Γυαλιά, φακοί επαφής, εμφυτεύματα επαυξάνουν την πραγματικότητα με εικονικές προβολές πληροφοριών, προσώπων, χώρων, βοηθώντας ανθρώπους να αναπληρώσουν χαμένες αισθήσεις ή να δουν μια δική τους εκδοχή του κόσμου: αυτόματη μετάφραση πινακίδων και κειμένων, εξατομικευμένες οδηγίες προσέγγισης του επιθυμητού σημείου, αλλαγή του χρώματος του ουρανού ανάλογα με τη διάθεσή τους, εικονικά κατοικίδια που τους ακολουθούν παντού. Ηλεκτρόδια στην επιδερμίδα (έξυπνα τατουάζ) ανιχνεύουν περιβαλλοντικά ερεθίσματα, συναισθήματα, αλλά και δεδομένα υγείας. Εμπλαστρα βοηθούν το σώμα να κινηθεί σε εικονικά περιβάλλοντα.
Συστήματα υπερηχητικής ανίχνευσης αναγνωρίζουν χειρονομίες από απόσταση.
Μαλακά μικρο-ρομπότ μπορούν να εισαχθούν στο σώμα, να χειρουργήσουν ή να εγχύσουν φάρμακα και στη συνέχεια να βιο-αποδομηθούν.
– Νέα μικροεργαλεία εισάγονται στον εγκέφαλο και επαναφέρουν λειτουργίες του. Εξωτερικές συσκευές ανακαλούν πληροφορίες από τραυματισμένες περιοχές του εγκεφάλου και βοηθούν τον χρήστη με σοβαρά κινητικά προβλήματα να στέλνει μηνύματα. Ιατρικά εμφυτεύματα διασπώνται στο σώμα μετά το τέλος της αποστολής τους. Νανο-εργαλεία ανακαλύπτουν τον ακριβή ρόλο κάθε γονιδίου, ανιχνεύουν τη γενετική βάση των νόσων, εντοπίζουν την προδιάθεση του εμβρύου για ασθένειες και επεμβαίνουν στα κύτταρα, ούτως ώστε ο μελλοντικός οργανισμός να είναι υγιής. Προγνωστικοί βιοδείκτες εντοπίζουν τις επιγενετικές αλλοιώσεις (μεταξύ αυτών και τον καρκίνο) και νέα γονιδιωματικά εμβόλια και τεχνολογίες θα τις προλαμβάνουν και θα τις θεραπεύουν. Ιατρικές συσκευές από νανοϋλικά αναγνωρίζουν παθήσεις. Κύτταρα – legos, που συναρμολογούνται με τη βοήθεια μαγνητικών νανοσωματιδίων, επιδιορθώνουν ιστούς και όργανα. Αναπρογραμματιζόμενα ανθρώπινα κύτταρα καταστρέφουν καρκινικά κύτταρα. Βιοϋλικά παντρεύονται με μικροσκοπικά ηλεκτρονικά εξαρτήματα που εμπνέονται από βιολογικά συστήματα, για την κατασκευή μηχανημάτων επεξεργασίας και αποθήκευσης πληροφοριών.
– Μηχανές αντικαθιστούν ή ενισχύουν χαμένα ή τραυματισμένα μέλη του σώματος. Εξωσκελετοί, δηλαδή εξωτερικοί φορητοί ρομποτικοί μηχανισμοί ενισχύουν τις φυσικές ικανότητες. Βοηθούν παράλυτους ή ηλικιωμένους με προβλήματα ισορροπίας να περπατήσουν, μετατρέπουν σε Ιronmen στρατιώτες και αστυνομικούς, βοηθούν εργάτες, π.χ. στην αυτοκινητοβιομηχανία, να σηκώσουν τεράστια βάρη και να εκτελέσουν πολύ βαριές εργασίες.
– Υδρογέλες (υλικά που συγκρατούν μεγάλες ποσότητες νερού) χρησιμοποιούνται στην αναγέννηση ιστών, αλλά και στην κατασκευή μαλακών μικρο-ρομπότ που χειρουργούν σε υπο-μικροσκοπικά επίπεδα, οθονών κινητού που εντοπίζουν βακτηρίδια και ρύπους, μεταϋλικών που κάνουν τα αντικείμενα αόρατα.
– Εύκαμπες ηλεκτρονικές συσκευές (οθόνες, αισθητήρες, μπαταρίες, ηλεκτρονικά δίκτυα) απλώνονται πάνω σε ύφασμα, χαρτί, πλαστικό, ανθρώπινο δέρμα. Κάμερες τυλιγμένες γύρω από ένα αντικείμενο πραγματοποιούν λήψεις από αδιανόητες πριν γωνίες. Ρομποτικά χέρια αισθάνονται τις αλλαγές στο περιβάλλον. Στιλό «γράφουν» ηλεκτρονικά δίκτυα πάνω σε επιφάνειες. Ηλιακές κυψέλες τυλίγονται για να εκτοξευθούν και στη συνέχεια ξεδιπλώνονται για να εξερευνήσουν το Διάστημα.
– Ιπτάμενα αυτοκίνητα θα απελευθερώσουν χώρο στις πόλεις. Αυτοκατευθυνόμενοι μικροί πύραυλοι θα μεταφέρουν εκλεκτούς πελάτες σε μία ώρα οπουδήποτε στη γη. Ηδη, λειτουργούν Hyperloop, υπερταχείες που κινούνται μέσα σε αγωγούς, σε κενό αέρος.
– Ανθρωποειδή με σάρκα παρόμοια με τη βιολογική, εξυπηρετούν πελάτες και αναλαμβάνουν δύσκολες αποστολές. Drones πολέμου εντοπίζουν μεμονωμένους ανθρώπους, αναλύουν ουσίες από απόσταση, ανιχνεύουν εκρηκτικά, επιτηρούν πλοία, χαρτογραφούν περιοχές, δρουν σε σμήνη αόρατα στα ραντάρ.
Σε ποιους τομείς η Ευρώπη είναι πρωτοπόρος και σε ποιους υστερεί
Η τεχνητή νοημοσύνη εμπλέκει μια δέσμη καινοτομιών με τεράστιο αντίκτυπο σε όλες της εκφάνσεις της ζωής. Σε μερικές από αυτές η Ε.Ε. εμφανίζεται να πρωτοπορεί, όπως στα chatbots, σε άλλες παρουσιάζει σημαντική υστέρηση, όπως η υπολογιστική μνήμη.
Ρομποτικοί εξωσκελετοί βοηθούν εργάτες να σηκώσουν τεράστια βάρη.
Ηγετική θέση στον κόσμο η Ε.Ε. κατέχει στους εξής τομείς: Chatbots (μηχανές, συγκεκριμένα, προγράμματα υπολογιστών που συνομιλούν σε πραγματικό χρόνο με ανθρώπους και αυτοεκπαιδεύονται). Συλλογή υδριτών μεθανίου (ένα είδος εύφλεκτου πάγου που ανακτάται από τον βυθό των ωκεανών για την παραγωγή φυσικού αερίου). Υποβρύχιες ανθρώπινες κοινότητες. Βιοπλαστικά (από καλαμπόκι, ρύζι, πατάτες, ταπιόκα, ίνες σιταριού, κυτταρίνη ξύλου). Τρισδιάστατη εκτύπωση τροφίμων. Εργαστήριο σε ένα τσιπ (μικροσυσκευή που πραγματοποιεί με μεγάλη ταχύτητα εργαστηριακές εξετάσεις). Κβαντική κρυπτογραφία. Τεχνολογίες θαλάσσιας και παλιρροιακής ενέργειας.
Πολύ ισχυρή, αλλά όχι σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι η Ευρώπη στα εξής πεδία: Αναγνώριση ομιλίας. Νευρομορφικά τσιπ (μιμούνται τον ανθρώπινο εγκέφαλο και χρησιμοποιούνται στην αναγνώριση αντικειμένων, φωνής, χειρονομίας, ανάλυση συναισθημάτων, υγείας, στην κίνηση των ρομπότ, στη μέτρηση της κατανάλωσης ενέργειας). Εύκαμπτες ηλεκτρονικές συσκευές. Επεξεργασία γονιδίων. Εξωσκελετός. Ευφυΐα σμήνους (πληροφορικά συστήματα που μιμούνται τη συμπεριφορά σμήνους εντόμων ή πουλιών για εφαρμογές σε αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, ρομπότ διάσωσης, drones, συστήματα μάχης). Blockchain (τεχνολογία που επιτρέπει σε άγνωστα μεταξύ τους άτομα να οργανώνουν ένα δίκτυο και να διατηρούν αξιόπιστα αρχεία, ενώ αποτελεί τον πυρήνα της χρήσης κρυπτονομισμάτων, όπως το bitcoin). Bιοαποικοδομήσιμοι αισθητήρες (χρησιμοποιούνται ως ιατρικά εμφυτεύματα για τη γρήγορη ανίχνευση δυσλειτουργιών στο σώμα, την απελευθέρωση φαρμάκων, την αναδόμηση ιστών). Υπερφασματική απεικόνιση (χρησιμοποιείται στις τηλεανιχνεύσεις).
Σε άλλους τομείς οι επιδόσεις της Ευρώπης είναι χαμηλές. Μνήμη υπολογιστών. 4D εκτύπωση. Βιο-φωτεινότητα. Αυτοματοποιημένη εσωτερική γεωργία. Διάσπαση του νερού (σε οξυγόνο και υδρογόνο με νέες τεχνικές). Αντιδραστήρες τετηγμένου άλατος (οι ασφαλείς πυρηνικοί αντιδραστήρες του μέλλοντος). Τρανζίστορ από γραφένιο (αντικαθιστούν εκείνα από πυρίτιο, μειώνοντας δραστικά το μέγεθος των συσκευών και αυξάνοντας τρομακτικά την ταχύτητα των μικροεπεξεργαστών). Συλλογή ενέργειας από φυσικές πηγές. Hyperloop. Εξόρυξη αστεροειδών. Θερμοηλεκτρική βαφή. Τεχνητές συνάψεις εγκεφάλου. Ιπτάμενα αυτοκίνητα.
Ορισμένες από τις ανακαλύψεις καινοτομίας είναι αρκετά ώριμες και παρουσιάζουν μεγάλη αναπτυξιακή δυναμική: Νανοτεχνολογία (νανο-LED, νανοσωλήνες, νανοσωλήνες άνθρακα), υδρογέλες, απτά, εκτυπωμένα και ακουστικά ολογράμματα, γεωργία ακριβείας, επεξεργασία γονιδίων, βιοδιασπώμενοι αισθητήρες.
Το περιβάλλον
Πλήθος οι καινοτομίες για την προστασία του περιβάλλοντος. Την τεράστια αιολική ενέργεια που υπάρχει σε μεγάλα ύψη μπορούν να εκμεταλλευθούν αερομεταφερόμενες ανεμογεννήτριες, ενώ με την τεχνητή φωτοσύνθεση επιτυγχάνεται, πέρα από την παραγωγή ηλεκτρισμού, μείωση του διοξειδίου του άνθρακα, παρασκευή φαρμάκων και καυσίμων σε απομακρυσμένες περιοχές. Κι έπειτα, εξόρυξη πρώτων υλών από αστεροειδείς. Υποβρύχιες ανθρώπινες αποικίες, σε περίπτωση υπερπληθυσμού ή καταστροφής της γήινης ξηράς λόγω κλιματικής αλλαγής. Γεωργία σε εσωτερικούς χώρους για άγονα μέρη ή περιοχές που έχουν μολυνθεί με ραδιενέργεια.
Ρομπότ στα χωράφια. Φυτά ως αισθητήρες περιβαλλοντικών απειλών (τα φυτά επικοινωνούν μεταξύ τους, δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις, ψυχαγωγούνται). Βακτήρια, σκουλήκια και κάμπιες που καταβροχθίζουν πλαστικά. Γεωμηχανική για την αλλαγή τοπίων και την αφαίρεση αερίων του θερμοκηπίου. Συλλογή ενέργειας από δονήσεις, παραμορφώσεις, μεταβολές θερμοκρασίας, βιοχημικές αντιδράσεις, ραδιοκύματα, ακτινοβολίες. Σύντομα, ρούχα θα παράγουν ενέργεια από την κίνηση του σώματος, δάπεδα από το περπάτημα πάνω τους και οθόνες κινητού από το άγγιγμα του δακτύλου. Θερμοηλεκτρικές βαφές μετατρέπουν κτίρια και οχήματα σε γεννήτριες ηλεκτρικής ενέργειας
Οι κλασικές σπουδές εργαλείo στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης
Οι εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης αναπτύσσονται ταχύτατα με ιδιαίτερη ποιότητα και πολυπλοκότητα προσφέροντας τρομακτικές δυνατότητες για την ανάπτυξη ενός καλύτερου κόσμου. Παράλληλα όμως αποτελούν το έναυσμα για σημαντικούς και πολύπλοκους προβληματισμούς σχετικά με τους ηθικούς κώδικες και γενικότερα τη διακυβέρνηση της ιδιαίτερα μεγάλης δύναμης που η τεχνολογία αυτή έχει.
Οι προβληματισμοί αυτοί αποκτούν εξέχουσα σημασία από το ότι οι μηχανισμοί λογοδοσίας των αλγορίθμων αυτών ευρίσκονται ακόμη υπό εκκόλαψη, σε μια φάση όπου η ισορροπία της δύναμης φαίνεται να κλίνει υπέρ γιγαντιαίων εταιρειών του ιδιωτικού τομέα, που ελέγχουν την τεχνολογία. Ετσι ενώ η υιοθέτηση της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να έχει ιδιαίτερα θετικές επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, ακόμα και τα πιο προσεκτικά αναπτυγμένα εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να οδηγήσουν σε αρνητικές επιπτώσεις σε σχέση με την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη του ανθρώπινου πληθυσμού. Η εφαρμογή επομένως της τεχνητής νοημοσύνης πρέπει να γίνεται με τρόπο που να προστατεύει από μεροληψίες και να εξασφαλίζει δίκαιη κατανομή των βαρών και συμμετοχή στα οφέλη χωρίς αποκλεισμούς.
Τα παραπάνω οδηγούν στην ανάγκη δημιουργίας ενός πλαισίου διακυβέρνησης της τεχνητής νοημοσύνης ώστε η εφαρμογή της να γίνεται με δίκαιο τρόπο. Το πλαίσιο αυτό επικεντρώνεται στους υιοθετούμενους κώδικες ηθικής και δεοντολογίας, στην ποιότητα των στοιχείων για την ανάπτυξη των αλγορίθμων και τέλος στην αυτονομία δράσης που γίνεται αποδεκτό να έχουν οι εφαρμογές. Και βέβαια όταν οι αλγόριθμοι μηχανικής μάθησης καταλήγουν σε διαδικασίες λήψης απόφασης τότε θέματα λογοδοσίας και ακεραιότητας σε σχέση με τη λαμβανόμενη απόφαση αποτελούν προτεραιότητες στη διακυβέρνηση των αλγορίθμων αυτών.
Σε όλες επομένως τις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης υπάρχει ανάγκη δημιουργίας ενός ολοκληρωμένου και πολλαπλής αντιπροσωπευτικότητας συνόλου όσων εμπλέκονται στην ανάπτυξή τους, όπου θα ενυπάρχουν και θα γεφυρώνονται απόψεις διαφορετικών επιστημονικών ειδικοτήτων, διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, διαφορετικών αξιακών συστημάτων.
Σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση ανάμεσα στην ομάδα των μηχανικών της ψηφιακής τεχνολογίας και των μηχανικών γενικότερα, από τη μια πλευρά, και της ομάδας των επιστημόνων των κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών, από την άλλη πλευρά. Ετσι στο θέμα της τεχνητής νοημοσύνης οι παράλληλοι μονόλογοι των επιστημονικών ειδικοτήτων έχουν οδηγήσει σε σημαντικά πρακτικά προβλήματα, που συχνά θέτουν σε κίνδυνο βασικά δικαιώματα των πολιτών. Είναι επομένως απαραίτητο να σπάσουν τα στεγανά ανάμεσα στις διαφορετικές επιστημονικές ειδικότητες και τις διαφορετικές επαγγελματικές προελεύσεις ώστε να ενισχυθούν η διεπικοινωνία και η διαλειτουργικότητα.
Τα προγράμματα σπουδών των μηχανικών και γενικότερα των θετικών επιστημόνων θα πρέπει να εξυπηρετούν τον στόχο της διεπιστημονικότητας. Η φύση άλλωστε των κοινωνικών προβλημάτων που μεταφράζονται σε τεχνολογικά, και αντιστρόφως, σπάνια είναι μονοθεματική. Επομένως η αποτελεσματική επίλυσή τους απαιτεί πλατιές συνέργειες και βαθιές αλληλεπιδράσεις πολλών και διαφορετικών θεματικών πεδίων.
Παράλληλα, οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις έχουν δημιουργήσει σημαντικά διλήμματα ηθικής, δικαιοσύνης, λογοδοσίας, ασφαλείας κ.λπ. Ο μηχανικός και γενικότερα ο θετικός επιστήμονας που εμπλέκεται στην τεχνητή νοημοσύνη πρέπει να κατέχει σε βάθος τα ζητήματα της ειδικότητάς του και να μπορεί να σκέπτεται καινοτομικά. Παράλληλα όμως, δρώντας σε κομβικά σημεία λήψης και εκτέλεσης αποφάσεων και χειριζόμενος εργαλεία και μεθόδους, που συντίθενται σε πόλους με μεγάλη κατευθυντήρια δύναμη και με κατά κανόνα σημαντικές κοινωνικές συνέπειες, πρέπει να δρα στο πλαίσιο ενός επικαιροποιημένου κώδικα δεοντολογίας και ηθικής.
Απαιτείται επομένως μια νέα προσέγγιση σε αυτά τα προγράμματα σπουδών, ώστε οι παραπάνω διαφορετικές παράμετροι λήψης αποφάσεων να γίνονται γνωστές και να αξιολογούνται από τον κάθε μελλοντικό επιστήμονα κατά τη διάρκεια ακόμη της φοίτησής του, με στόχο την εξ αρχής διαμόρφωση μιας πιο ολοκληρωμένης προσωπικότητας και όχι εκ των υστέρων, σε μια προσπάθεια συγκόλλησης διαφορετικών προσεγγίσεων.
Απαραίτητο βήμα για την επίτευξη του παραπάνω στόχου είναι η ουσιαστική επαναφορά των κλασικών και ανθρωπιστικών σπουδών σε αυτά τα προγράμματα, και μάλιστα ως σημαντικό ποσοστό του συνολικού αριθμού μαθημάτων. Η επαφή με τη Φιλοσοφία και την Ιστορία θα θεμελιώσει πτυχές της ηθικής, της δεοντολογίας, της κοσμικής φιλοσοφικής παράδοσης και της δικαιοσύνης. Πτυχές και απόψεις τις οποίες η ανθρωπότητα διαμόρφωσε τις περασμένες χιλιετίες και επιβάλλεται να ενυπάρχουν στις αναδυόμενες τεχνολογίες. Θα εμπνεύσει επίσης τις νέες γενιές φοιτητών να επιδιώξουν τη δημιουργικότητα και την εφευρετικότητα για την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας υιοθετώντας την έννοια της καινοτομίας με υπευθυνότητα. Οι ανθρωπιστικές σπουδές θα εξασφαλίσουν ότι η τεχνολογική ανάπτυξη θα γίνεται με τρόπο που θα υπερασπίζει τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, θα προωθεί τις πολιτιστικές αξίες και θα χρησιμοποιείται προς το συμφέρον των πολιτών χωρίς αποκλεισμούς.
Η Ελλάδα με την πολιτιστική της κληρονομιά, που αναγνωρίζεται παγκόσμια, μπορεί να γίνει η χώρα που θα πρωταγωνιστήσει στη δημιουργία ενός ρεύματος ανάδειξης της αναγκαιότητας σύζευξης των κλασικών αυτών αξιών με τις τεχνολογικές λογικές ανάπτυξης της μηχανικής μάθησης και τις ενυπάρχουσες τελολογικές προσεγγίσεις. Είναι μια τεράστια ευκαιρία για τη χώρα, που μπορεί έτσι να αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου κώδικα διακυβέρνησης της τεχνητής νοημοσύνης, γεγονός που θα τη φέρει και θα τη διατηρήσει στο παγκόσμιο τεχνολογικό και πολιτιστικό προσκήνιο.
Ο κ. Γιάννης Γκόλιας είναι πρύτανης του ΕΜΠ.
«Η τροχιά της εξέλιξής μας είναι μακριά, αλλά στρέφεται προς την καλοσύνη». Με αυτήν την παράφραση γνωστού ρητού του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, μιλώντας στα ελληνικά, αποπειράται ο Νικόλας Χρηστάκης να συνοψίσει την κεντρική ιδέα του νέου του βιβλίου, «Προσχέδιο: Οι εξελικτικές ρίζες της καλής κοινωνίας», που θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο από τις εκδόσεις Κάτοπτρο.
Ο κ. Χρηστάκης, κάτοχος της έδρας Sterling στις Φυσικές και Κοινωνικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Γέιλ (πρόκειται για την κορυφαία ακαδημαϊκή βαθμίδα του ιδρύματος, που απονέμεται ανά πάσα στιγμή σε 40 μόνο μέλη του διδακτικού προσωπικού), συγγραφέας ευπώλητων βιβλίων και ένας εκ των 100 ανθρώπων με τη μεγαλύτερη επιρροή διεθνώς σύμφωνα με το περιοδικό Time για το 2009, βρέθηκε στην Αθήνα την περασμένη εβδομάδα για να μιλήσει στο Microsoft Summit.
Στο διάλειμμα της εκδήλωσης, στο ΚΠΙΣΝ, μίλησε στην «Κ» για τα κοινωνικά δίκτυα, πραγματικά και ψηφιακά, για τη σημασία της ελευθερίας του λόγου σε μία εποχή που μοιάζει να βάλλεται από παντού και για το καλά κρυμμένο μυστικό της εξελικτικής πορείας του ανθρώπινου είδους: την τάση προς το καλό.
«Εδώ και πολύ καιρό έχουμε εστιάσει, ως επιστήμονες και ως κοινωνία, στη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης: στη ροπή μας προς τον εγωισμό, τη μισαλλοδοξία, το μίσος και τη βία» εξηγεί (στα αμερικανικά πλέον· κάπως απολογητικά αναφέρει ότι ενώ μπορεί να συνεννοείται στα ελληνικά, δυσκολεύεται με την ορολογία).
«Η φυσική επιλογή, ωστόσο, μας έχει προικίσει εξίσου με την ικανότητα να αγαπάμε, να κάνουμε φίλους, να συνεργαζόμαστε, να διδάσκουμε. Η φωτεινή πλευρά δεν έχει λάβει την προσοχή που της αξίζει. Αν, όμως, όποτε πλησίαζα κάποιον με έβλαπτε, τότε θα είχαμε εξελιχθεί διαφορετικά – θα είχαμε γίνει μοναχικό είδος. Συνεπώς, εξ ορισμού τα θετικά της κοινωνικής ζωής υπερέχουν των αρνητικών. Το βιβλίο είναι μία μελέτη του πώς προέκυψε αυτό – του πώς η διαδικασία της φυσικής επιλογής μας διαμόρφωσε ώστε να έχουμε όλες αυτές τις υπέροχες ιδιότητες».
Παράλληλα, όμως, δεν έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος εργαλεία με ανυπολόγιστες καταστροφικές δυνατότητες, ικανά να αφανίσουν τη ζωή στον πλανήτη; Και –παραφράζοντας τον Μαρξ– δεν ανησυχεί για το ενδεχόμενο με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης (το θέμα του συνεδρίου), να έχουμε εφεύρει, ως είδος, τους νεκροθάφτες μας; «Δεν συμμερίζομαι αυτού του είδους την απαισιοδοξία σχετικά με την τεχνολογία. Κάθε τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλούς ή για κακούς σκοπούς. Αγαπώ την αρχαία ελληνική λέξη “φάρμακον”, που μπορεί να σημαίνει “δηλητήριο” ή “θεραπευτική ουσία”. Οπως πάντα, έτσι και με τις νέες τεχνολογίες: θα υπάρξουν κακοί ηγέτες που θα τις χρησιμοποιήσουν για σκοτεινούς σκοπούς –μαζική παρακολούθηση των πολιτών, για παράδειγμα– αλλά οι θετικές εφαρμογές θα έχουν μεγαλύτερο αποτέλεσμα».
Η ανησυχία
Πώς σχολιάζει ένας πρωτοπόρος της ανάλυσης των κοινωνικών δικτύων (στον υλικό κόσμο), την επιβλαβή επίδραση των ψηφιακών μέσων δικτύωσης – την υποδαύλιση του μίσους, του φατριασμού και του διχασμού; «Οπως πολλοί, στα πρώτα βήματα του Διαδικτύου περίμενα ότι θα είναι μία δύναμη εκδημοκρατισμού: όλοι μπορούσαν να δημοσιεύσουν τις ιδέες τους, χωρίς αρχισυντάκτες και επιχειρηματικά στελέχη να ελέγχουν τη ροή της πληροφορίας. Εγινε γρήγορα αντιληπτό, ωστόσο, ότι οι ανισότητες που μαστίζουν οποιοδήποτε κοινωνικό σύστημα θα αναπαράγονταν και στο Διαδίκτυο, ενώ πρόσφατα είδαμε οι νέες τεχνολογίες να χρησιμοποιούνται ως όπλα παραπληροφόρησης. Πιστεύω ότι θα υπάρξει μία διορθωτική τάση, μια στροφή προς την αλήθεια, αλλά με ανησυχεί ιδιαίτερα η κακόβουλη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της τεχνητής νοημοσύνης από κράτη».
Κάτι άλλο που τον προβληματίζει, όπως αναφέρει, είναι η τάση περιστολής της ελευθερίας του λόγου –τόσο online όσο και στις αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις– από «προοδευτικούς» που θέλουν να επιβάλουν όρια στο τι μπορεί να λεχθεί: «Αν οι ιδέες σου είναι τόσο ισχυρές, κέρδισε τη μάχη με επιχειρήματα· μην επιχειρείς να κλείσεις το στόμα του αντιπάλου σου».
Στη διάλεξή του, ο Χρηστάκης αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, σε πειράματα που τρέχει και στα οποία χρησιμοποιεί bots σε κοινωνικά δίκτυα, για να βελτιώσει τη συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων σε αυτά ή τη διάδοση καινοτομιών.
«Κάποιοι σχεδιάζουν προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης με κακούς σκοπούς, άλλοι με ουδέτερους, εμπορικούς σκοπούς –που μπορεί όμως να έχουν ακούσιες συνέπειες, π.χ. η επαφή με την Alexa μπορεί να κάνει τα παιδιά πιο αγενή στο πώς μιλούν σε άλλους ανθρώπους– και άλλοι για καλούς σκοπούς. Κατά τη γνώμη μου, δεν αναλογιζόμαστε επαρκώς τις συνέπειες για τη διάδραση μεταξύ των ανθρώπων όταν σχεδιάσουμε αυτά τα έξυπνα προγράμματα. Ολη η έμφαση είναι στη διάδραση μεταξύ ανθρώπου και μηχανής· εγώ ενδιαφέρομαι περισσότερο για το πώς αυτή η επαφή με τις νέες έξυπνες συσκευές θα επηρεάσει το πώς επικοινωνούμε μεταξύ μας».
Ματιά στο μέλλον του Homo virtualis
«Αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσα από τη λεγόμενη δυνητικότητα (virtuality). Την κατάσταση όπου ο άνθρωπος μπορεί να κατασκευάσει από τη φαντασία του την πραγματικότητά του. Να γίνει το τέρας ή ο άγγελος των ονείρων του. Ο Homo virtualis είναι αυτός που ζει σε τρία επίπεδα, στη φυσική πραγματικότητα, στη virtual (δυνητική) και σε μια μεικτή, μαζί ψηφιακή και πραγματική. Μπορεί να επιλέγει όποια πραγματικότητα επιθυμεί ζώντας στους διαδικτυακούς κόσμους που κατασκευάζει και βγαίνοντας από αυτούς π.χ. για να τραφεί. Τεχνολογία και πραγματική ζωή γίνονται ένα. Θα περπατάμε δίπλα από την Ακρόπολη και με τα ειδικά γυαλιά θα βλέπουμε στην οθόνη όλες τις πληροφορίες για το μνημείο, θα βαδίζουμε στο Σύνταγμα και θα διαβάζουμε τα στοιχεία των προσώπων που περνούν από μπροστά μας, εφόσον αυτά είναι συνδεδεμένα στο νέο virtual facebook», λέει ο κ. Κοσκινάς.
Οπως μας πληροφορεί ο πανεπιστημιακός καθηγητής, «το Facebook αγόρασε την Oculus, μια virtual reality εταιρεία που έχει κατασκευάσει τα γνωστά γυαλιά και έχει στα σκαριά το virtual facebook. Ολοι οι κοινωνικοί φραγμοί, ιδέες, παραδόσεις, αισθήσεις, που διαμεσολαβούσαν μεταξύ των ανθρώπων, υποχωρούν. Και αντιμετωπίζουμε χωρίς προφυλάξεις τις ψηφιακές οντότητες – τα νέα δίκτυα είναι φτιαγμένα και από υπολογιστικά συστήματα όχι μόνον ανθρώπους, που μπορούν να εμφανιστούν με διαφορετικά ονόματα, να υιοθετήσουν διαφορετικούς ρόλους, να αναπτύξουν μια διάχυτη ταυτότητα. Ολα αυτά έχουν μια τρομακτική επίπτωση στην αντίληψή μας για τον άλλο», εξηγεί ο κ. Κοσκινάς.
«Η τεχνητή νοημοσύνη, η μεγιστοποιημένη νοημοσύνη, το blockchain, τα drones, το διαδίκτυο των πραγμάτων, η ρομποτική, η δυνητική πραγματικότητα, η τρισδιάστατη εκτύπωση, οι οκτώ νέες τεχνολογίες δεν φέρνουν απλά επανάσταση στον τρόπο που ζούμε, διαμορφώνουν έναν νέο άνθρωπο, με πλήθος δυνατότητες και διαφορετικό τρόπο σκέψης».
Οπως σημειώνει, «υπάρχουν τεχνολογίες που “διαβάζουν” τις αλλαγές στην ίριδα, τους σπασμούς του προσώπου, τη θερμοκρασία του δέρματος, και αποκαλύπτουν τα συναισθήματα που προκαλείς σε κάποιον όταν σε πρωτοσυναντήσει. Πέρα από τα βιογραφικά του στοιχεία στα οποία μπορείς να έχεις πρόσβαση, εφόσον εκείνος το επιτρέπει, λαμβάνεις και πληροφορίες που αφορούν την ίδια του τη συγκρότηση, χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει».
Οι αντιφάσεις
«Βιώνουμε νέες αντιφάσεις και συγκρούσεις. Η ηλεκτρονική επικοινωνία εξάπτει το ενδιαφέρον, ερεθίζει τη φαντασία, πυροδοτεί αντιθετικά συναισθήματα, αντικατοπτρίζοντας κυνικές συμπεριφορές. Θυμώνεις στα κοινωνικά μέσα με κάποιον που δεν γνωρίζεις. Λόγω των πολλαπλών βαθμών ελευθερίας που σου παρέχει το μέσο, ο θυμός σου εκφράζεται με πρωτόγονη συμπεριφορά. Στον νέο ηλεκτρονικό κόσμο, η πόλωση της συναισθηματικής αντίφασης κάνει όλες τις διαφορές και τις συγκρούσεις να γίνονται αντιληπτές πιο έντονα, οδηγώντας σε ακραίες αντιδράσεις. Ο συναισθηματικά φορτισμένος λόγος, ο λυρισμός, εκφράζεται με τρομακτική βιαιότητα. Οπως έλεγε ο Γερμανός κοινωνιολόγος Καρλ Μανχάιμ, ο ρομαντισμός είναι τόσο επαναστατικός όσο και συντηρητικός», σημειώνει ο κ. Κοσκινάς.
Και συνεχίζει: «Τα πράγματα πλέον εξελίσσονται μακριά και πέρα από τη θέληση των κέντρων λήψης αποφάσεων, τα οποία αδυνατούν να οργανώσουν και να διοικήσουν τον κόσμο της επικοινωνίας, τον κόσμο χωρίς σύνορα που τα ίδια δημιούργησαν. Ταυτόχρονα, συγκεντρωτικός αλλά και με τάσεις (κινήματα) αποκέντρωσης είναι ένας κόσμος που ενώνει διά της απρόσκοπτης επικοινωνίας τούς ανθρώπους και με διχαστικές δυνάμεις του παρελθόντος, του μίσους, του ρατσισμού τούς χωρίζει».
Αντιφάσεις δημιουργούν και οι αλλαγές στην εργασία. «Μέσα σε ένα ψηφιακό περιβάλλον που καταργεί τον τόπο (μπορείς να δουλεύεις από το σπίτι σου) και τον χρόνο (όχι με ωράριο, αλλά όποτε θέλεις), η εργασία επιμερίζεται σε έργα που ανατίθενται με ένα είδος πλειστηριασμού, μειοδοτικού διαγωνισμού σε όποιον πληροί τις προδιαγραφές και δεσμεύεται για το μικρότερο χρόνο παράδοσης στην πιο συμφέρουσα τιμή. Στο πλαίσιο της αναδυόμενης gig-economy μεταβάλλεται το περιεχόμενο της εργασίας, της απασχόλησης, της παραγωγής, της υπεραξίας, του πλούτου δεν υπάρχει συνδικαλιστικό κίνημα γιατί η εργασία από συλλογική γίνεται ατομική –στη βιομηχανία και στη γεωργία οι αυτοματισμοί θα μειώσουν το εργατικό δυναμικό σε μερικούς ελεγκτές–, όμως ο εργαζόμενος δεν αποξενώνεται από το προϊόν της δουλειάς του, που παραμένει στην “ιδιοκτησία” του», λέει ο κ. Κοσκινάς.
Ο Κβαντικός υπολογιστής
Μια επανάσταση μεγαλύτερη από αυτήν των ηλεκτρονικών υπολογιστών ή του Διαδικτύου φέρνουν οι κβαντικοί υπολογιστές, που πραγματοποιούν υπολογισμούς σε τρομακτικές ταχύτητες και βρίσκουν λύσεις που δεν μπορούν να προσεγγίσουν οι κλασικοί υπολογιστές.
Λειτουργούν με βάση όχι το «κλασικό» δυαδικό σύστημα, την ψηφιακή λογική των bits, ή αλλιώς του 0 και του 1, αλλά των κβαντικών bits, που είναι ταυτόχρονα και 0 και 1. Δηλαδή αποτυπώνουν πάμπολλες εκδοχές πιθανοτήτων, προβλέποντας το ακριβέστερο αποτέλεσμα. «Για παράδειγμα, αν πετάξουμε ένα κέρμα, θα έρθει κορώνα ή γράμματα. Ομως μέχρι να προσγειωθεί στο χέρι μας, στη διαδικασία της κίνησής του, είναι μαζί και κορώνα και γράμματα. Ο κβαντικός υπολογιστής εκμεταλλεύεται την απροσδιοριστία που δημιουργούν οι άπειρες ταυτόχρονες εκδοχές, από τις οποίες θα αντλήσει την ισχυρότερη πιθανότητα», λέει ο κ. Κοσκινάς.
Πώς θα επηρεάσει τη ζωή μας; «Θα αλλάξει, μεταξύ άλλων, τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τα κοινωνικά προβλήματα, π.χ. των ναρκωτικών: ολιστικά. Καμία απαγόρευση ή συμβουλή δεν αρκεί από μόνη της για να πείσει έναν έφηβο να μην κάνει χρήση του ανθρώπινου δικαιώματος της αυτοδιάθεσης. Χρειάζεται, πέρα από τους ηθικούς και κοινωνικούς περιορισμούς, καλύτερη εκπαίδευση και επιπλέον όλο εκείνο το πλέγμα εναλλακτικών λύσεων που παρέχουν οι επιστήμες, η ιστορία, η κοινωνική ανθρωπολογία, λαμβάνοντας υπόψη όλη του την προσωπική ζωή και εμπειρία. Χρειάζονται λύσεις που θα του προσφέρουν την ευχαρίστηση, την ένταση την οποία αποζητάει στις ουσίες και, παράλληλα, τα μέσα για να εκτιμήσει την αξία αυτών των λύσεων».
Ο κοινωνικός χαρακτήρας της τεχνολογίας blockchain
«Εχουμε ανάγκη από μια φιλοσοφική μηχανική, είχε πει ο Τιμ Μπέρνερς Λι, ο εφευρέτης του παγκόσμιου ιστού, ο οποίος διέθεσε δωρεάν την ανακάλυψή του και είδε το δώρο αυτό να εξελίσσεται σε μονοπώλια. Ο προγραμματιστής –πιστεύει ο Μπέρνερς Λι– θα πρέπει να δουλεύει όχι μόνος του, αλλά χέρι χέρι με έναν κοινωνικό επιστήμονα, διότι με τα προγράμματα που κατασκευάζει παρεμβαίνει στις συνειδήσεις και στις αντιλήψεις των ανθρώπων, χωρίς να αντιλαμβάνεται τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν από μια τέτοια ενέργεια. Μια (πρόσκαιρη) λύση στα προβλήματα που δημιουργούν αυτές οι διλημματικές, αντιφατικές, συγκρουσιακές καταστάσεις προσφέρουν τεχνολογίες όπως το blockchain», σημειώνει ο κ. Κοσκινάς.
«Η διαφορά που υπάρχει μεταξύ του Διαδικτύου και του blockchain είναι ότι στο δεύτερο δεν χρειάζεται να εμπιστευόμαστε ο ένας τον άλλον, η διαφάνεια και η εμπιστοσύνη είναι μια δεδομένη κατάσταση. Πρόκειται για μια αποκεντρωμένη, διανεμόμενη και διαφανή τεχνολογία επικοινωνίας, που λειτουργεί χωρίς διαμεσολάβηση, χωρίς την παρεμβολή των τραπεζών, του κράτους, των θεσμών. Οι ίδιοι οι συμβαλλόμενοι ρυθμίζουν τη μορφή της σχέσης τους. Δεν υπάρχει κεντρικός κόμβος λήψης αποφάσεων, όλη η πληροφορία, τα ημερολόγια των συναλλαγών του κάθε χρήστη βρίσκονται μέσα στο cloud του δικτύου και ο καθένας μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτά. Οι χρήστες εμφανίζονται με έναν αριθμό, όχι το όνομά τους, το περιεχόμενο της συναλλαγής μένει κρυφό, κοινοποιούνται μόνο ο τίτλος και το αποτέλεσμά της».
«Το blockchain αλλάζει τον τρόπο οργάνωσης, το πώς σκεφτόμαστε τη συναλλαγή, πώς αντιλαμβανόμαστε και αποθηκεύουμε το χρήμα. Σήμερα, τρισεκατομμύρια είναι αποθηκευμένα σε χαρτί, σε ομόλογα ή σε ηλεκτρονική μορφή και κινούνται με πολύ μεγάλη δυσκολία λόγω των ρυθμιστικών πλαισίων που υπάρχουν σε διάφορες χώρες. Οι προτεστάντες του 15ου και 16ου αι. κοιτάζονταν στα μάτια, έδιναν τα χέρια και έκλειναν το συμβόλαιο. Μέσα σε 200-300 χρόνια φτιάξαμε ένα γραφειοκρατικό “τέρας” που κοστολογεί πανάκριβα τη συναλλαγή. Συχνά, το κόστος της γραφειοκρατίας είναι υψηλότερο από την αξία της δοσοληψίας. Φτάσαμε σε ένα σημείο πέρα από το οποίο δεν μπορούμε πλέον να προχωρήσουμε. Οι ελίτ του κόσμου δυσκολεύονται να κυβερνήσουν», περιγράφει ο κ. Κοσκινάς.
Το blockchain, κατά τον πανεπιστημιακό καθηγητή, «κλείνει το χάσμα ανάμεσα στην ανάπτυξη της τεχνολογίας και στην ανάπτυξη της οργάνωσης, που αναδύεται συνήθως υπό συνθήκες κρίσης. Απελευθερώνει δυνάμεις καθώς δίνει την ευκαιρία στους χρήστες τραπεζικών προϊόντων για μια άμεση, μη διαμεσολαβούμενη συναλλαγή. Οι Ισραηλινοί, παλαιότερα, βγήκαν μέσα από μια δεκαετή κρίση με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και αργότερα του blockchain, που σήμερα έχει υιοθετηθεί συστηματικά από ΗΠΑ, Ιαπωνία, Μαλαισία, Καναδά, Κύπρο, αλλά και από Μάλτα, Ισπανία, Πορτογαλία».
Αυτόνομα δίκτυα
Πού εμφανίζεται το blockchain; «Εμφανίζεται στο dark web. Εμείς βλέπουμε το 10% με 15% του Διαδικτύου. Το υπόλοιπο δεν το βλέπουμε, είναι το deep web (οι λογαριασμοί των τραπεζών, που μένουν μεταξύ των τραπεζών και ημών) και το dark web, ένα πλαίσιο περιορισμένης δημοσιότητας, το οποίο γνωρίζουν μόνο όσοι κινούνται εκεί». Υπάρχουν αυτόνομα (dark) επικοινωνιακά δίκτυα στην Ελλάδα; «Ναι, υπάρχουν δίκτυα που παράγουν τη δική τους ενέργεια, δεν παίρνουν ρεύμα από τη ΔΕΗ. Συνδέονται σε ένα τοπικό Διαδίκτυο, το οποίο ανεβαίνει σε μια πλατφόρμα blockchain, προσφέροντας τη δυνατότητα διασύνδεσης των δικτύων αυτών μεταξύ τους αλλά και με τα κεντρικά δίκτυα», λέει ο κ. Κοσκινάς.
Συμπερασματικά, τι θα λέγαμε; «Για τον Homo Virtualis η ζωή στη μεικτή πραγματικότητα οδηγεί σε έναν νέο τρόπο κατανόησης του άλλου. Οι αντιφάσεις των συναισθημάτων, ο κυνισμός του τεχνο-ρομαντισμού, ο επαναπροσδιορισμός της εμπιστοσύνης με blockchain τεχνολογία, είναι τάσεις ενός νέου “γενναίου” κόσμου»
Περιορίζει το Facebook την ελευθερία του λόγου;
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 12.05.2019
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Γρηγόρης Φαρμακής*: Ασύμμετρη ισχύς
Οταν συζητάμε για «ελευθερία του λόγου», πρέπει να έχουμε στον νου μας ότι ο όρος μπορεί να αναφέρεται σε δύο εντελώς διαφορετικές έννοιες. Η σύγχυσή τους οδηγεί σε εύκολες και βιαστικές απαντήσεις. Η ελευθερία του λόγου μπορεί αρχικά να αναφέρεται στο ανθρώπινο δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης, και ως τέτοια είναι μια ελευθερία «αρνητική», με την έννοια ότι δηλώνει ότι κανείς δεν πρέπει να μπορεί να με εμποδίσει να εκφραστώ ή να με τιμωρήσει για αυτά που θα πω.
Αλλά φυσικά αυτό δεν υποχρεώνει κανέναν να μου παρέχει βήμα και να διαδίδει τις απόψεις μου. Από αυτή την άποψη το Facebook, όταν αποκλείει τη δημοσίευση συγκεκριμένων απόψεων, δεν περιορίζει αυτήν την ελευθερία του λόγου.
Αν, όμως, μείνει κάποιος εκεί, δίνει μια εύκολη και μισή απάντηση. Η άλλη έννοια της ελευθερίας του λόγου στρέφεται όχι στο άτομο και στην αξιοπρέπειά του, αλλά στον δημόσιο διάλογο αυτόν καθ’ εαυτόν, και απαιτεί τον ελεύθερο και επί ίσοις όροις ανταγωνισμό των ίδιων των ιδεών και των αξιών.
Αυτή η ελευθερία, στις πλουραλιστικές κοινωνίες μας, είναι ζωτική. Οι ελεύθερες αγορές των ιδεών είναι μηχανισμοί αναζήτησης της αλήθειας, η οποία μπορεί να αναδυθεί μόνο μέσα από την αντιπαράθεση.
Στη φιλελεύθερη πολιτική παράδοση μάλιστα, συχνά είναι αυτή η αναζήτηση της αλήθειας που δικαιολογεί και το ίδιο το αίτημα για ελευθερία του λόγου ως ανθρώπινο δικαίωμα.
Η ελευθερία της αγοράς των ιδεών προϋποθέτει φυσικά το ατομικό δικαίωμα. Αλλά αυτό μόνο του δεν αρκεί, όπως ακριβώς στις αγορές των προϊόντων δεν αρκεί η ελευθερία των συναλλαγών. Γι’ αυτό έχουμε επιτροπές ανταγωνισμού και νόμους που τις προστατεύουν από αθέμιτες πρακτικές παικτών με κυρίαρχη θέση και από τις στρεβλώσεις που δημιουργεί η ασύμμετρη συγκέντρωση ισχύος.
Εχει ήδη αποδειχθεί ότι το Facebook διαθέτει πλέον την ασύμμετρη ισχύ, εκ της συντριπτικά κυρίαρχης θέσης του και του εγκλωβισμού των χρηστών του, αν το θελήσει, να ευνοεί επιλεκτικά τη διάδοση συγκεκριμένων απόψεων, ή να αποκλείει άλλες. Αυτό δημιουργεί δυνητικά κινδύνους για την ελευθερία του λόγου, ως ανεμπόδιστης ανάπτυξης της αγοράς των ιδεών.
* Ο κ. Γρηγόρης Φαρμάκης είναι διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας στατιστικής και πληροφορικής Agilis Α.Ε.
Αριστείδης Χατζής*: Αναγκαία διόρθωση
Το Facebook αποφάσισε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των fake news που διαδίδονται αστραπιαία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπό την πίεση της πρόσφατης δικαιολογημένης διεθνούς κατακραυγής αποφάσισε να συμμαζέψει λίγο το σπίτι του.
Συνήθως τα fake news προέρχονται από δύο πηγές: από συγκροτημένα κέντρα εξουσίας που τα χρησιμοποιούν εργαλειακά, με σκοπό να βλάψουν αντιπάλους, να επηρεάσουν ή απλώς να δημιουργήσουν σύγχυση· και από παρανοϊκές, ακροδεξιές κυρίως, ομάδες με βάση συνήθως τις ΗΠΑ. Αυτές δεν έχουν πάντα συγκεκριμένη στόχευση, ούτε τη δυνατότητα να ελέγξουν τις θεωρίες συνωμοσίας που εξαπολύουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα φληναφήματά τους δεν έχουν συνέπειες. Τα εκμεταλλεύονται τα παραπάνω κέντρα εξουσίας, ενώ τα υιοθετούν ενστικτωδώς οι αφελείς. Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσες θεωρίες συνωμοσίας, δημοφιλείς στην ελληνική Αριστερά, προέρχονται από ακροδεξιές ομάδες των ΗΠΑ.
Αποτελεί περιορισμό της ελευθερίας του λόγου η μείωση της παραπληροφόρησης σε μια ιδιωτική πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης; Οχι βέβαια. Ούτε αποτελεί περιορισμό της ελευθερίας του λόγου η εκδίωξη από αυτήν ακροδεξιών, ρατσιστών, αντισημιτών και άλλων παρόμοιων λουλουδιών.
Μια θεμελιώδης ελευθερία είναι εκείνη των συμβάσεων. Επιλέγουμε εμείς με ποιον θα συνεργαστούμε, από πού θα αγοράσουμε, σε ποιον θα πουλήσουμε. Επιπλέον, το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου δεν συμπεριλαμβάνει, προφανώς, την υποχρέωση άλλων να σε βοηθήσουν να διαδώσεις τις ιδέες σου.
Το Facebook πρέπει να διατηρήσει το δικαίωμα να επιλέγει σε ποιους θα δώσει χώρο σε μια ιδιωτική πλατφόρμα που το ίδιο δημιούργησε και συντηρεί. Την έχει διατηρήσει ελεύθερη και ανοικτή. Εχει δικαίωμα να θέσει προϋποθέσεις εγγραφής και κάποιους βασικούς κανόνες συμπεριφοράς. Προφανώς θα κάνει λάθη και υπερβολές, και θα ελεγχθεί γι’ αυτό αν παραβιάσει τη σχετική νομοθεσία. Αλλά πρέπει να διατηρήσει το δικαίωμα επιλογής με ποιους θα συμβληθεί. Και εμείς θα έχουμε πάντα το δικαίωμα να κρίνουμε αυστηρά τον τρόπο που το ασκεί.
Το Facebook έχει πολλά πλεονεκτήματα. Αλλά και πολλά τρωτά. Ενα από αυτά είναι ότι έδωσε φωνή στην άγνοια και στο ψέμα. Τώρα το διορθώνει και πολύ καλά κάνει.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η λογοκρισία των fake news
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 12.05.2019 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Υπάρχει πρόβλημα με τα fake news; Υπήρχε πάντα και μάλιστα σε καλύτερα του Διαδικτύου σπίτια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το 1976 η χώρα έζησε μήνες φρενίτιδας με το «νερό του Καματερού», που «θεράπευε τον καρκίνο». Προωθήθηκε δεόντως από μερίδα του Τύπου της εποχής, με αποτέλεσμα να γρονθοκοπούνται άνθρωποι στις ουρές για να πάρουν ένα μπουκαλάκι με το «θαυματουργό Ηλιον».
Παγκοσμίως, υπήρξαν fake news που οδήγησαν χώρες σε πόλεμο. Ενα από αυτά ήταν η βύθιση του αμερικανικού θωρηκτού «USS Maine» στον κόλπο της Αβάνας, από άγνωστα μέχρι σήμερα αίτια και οδήγησε στον αμερικανοϊσπανικό πόλεμο και στην ανεξαρτησία της Κούβας από τους Ισπανούς. Υπάρχουν, επίσης, fake stories που επιδεικνύουν αξιοθαύμαστη ικανότητα επιβίωσης και αναπαραγωγής. «Τα πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», ένα κατασκεύασμα των μυστικών υπηρεσιών του Τσάρου της Ρωσίας ζουν και επανατυπώνονται πάνω από έναν αιώνα.
Με τα ψηφιακά fake news υπάρχουν δύο προβλήματα. Το πρώτο είναι ότι δεν ξέρουμε από πού κρατά η σκούφια τους, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να καταπολεμηθούν στην πηγή. Το δεύτερο συνίσταται στο γεγονός πως είναι τόσοι πολλοί οι πομποί-αναμεταδότες τους, που είναι σχεδόν αδύνατον να ανασχεθούν. Στην εποχή της τυπογραφίας ήταν δακτυλοδεικτούμενες οι εφημερίδες-παραγωγοί ψευδών ειδήσεων και υπήρχε ο ανταγωνισμός των εκδοτών που ξεσκέπαζε ο ένας τα ανομήματα των άλλων. Ομοφωνία στην παραγωγή και διάδοση fake news στις σκληρά ανταγωνιζόμενες εφημερίδες εμφανιζόταν μόνο σε ό,τι αφορά τα αποκαλούμενα «εθνικά θέματα»· όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παγκοσμίως, όπως έδειξε και η περίπτωση του αμερικανοϊσπανικού πολέμου το 1898.
Πλούσια παραγωγή
Στην εποχή των social media παραγωγοί fake news μπορεί να είναι κάποια εργοστάσια στη Ρωσία· μπορεί να είναι κάποιες εφημερίδες που κάθε λίγο και λιγάκι βρίσκουν εικόνες του Ιησού που δακρύζουν/μυροβολούν/αστράφτουν κ.λπ.· μπορεί να είναι και κάποιες μητέρες που γράφουν στο facebook «Κορίτσια ακούστε. Οταν έμεινε έγκυος η γιαγιά μου στον πατέρα μου, πήγε η μαμή και της ζούληξε την θηλή και έβγαλε υγρό. Με αυτό έκανε έναν σταυρό στον τοίχο και της λέει: άμα μείνει ο σταυρός είναι αγόρι, άμα όχι είναι κορίτσι. Εμεινε τελικά (σ.σ.: ο σταυρός) και ήταν ο πατέρας μμμ!!!». Και από κάτω υπήρχε η απάντηση: «Υπάρχουν τόσα που έκαναν οι παλιές που μερικοί τα κοροϊδεύουν αλλά είναι πάντα αληθιβά κ σωστά!!!».
Φράγμα στην πλημμυρίδα των fake news επιχειρούν να στήσουν τώρα οι επιχειρήσεις που διαχειρίζονται τις πλατφόρμες social media, έπειτα από τρομακτική πολιτική πίεση και στην Ουάσιγκτον και στις Βρυξέλλες. Η Facebook Inc ανακοίνωσε τη συνεργασία της με διάφορους φορείς ανά την υφήλιο, για την ανάσχεση του φαινομένου. Για την Ελλάδα επέλεξε τα ellinikahoaxes.gr, έναν δικτυακό τόπο με μικρή αλλά αξιόλογη ιστορία στην επαλήθευση ή διάψευση διάφορων ιστοριών που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο. Η ομάδα αυτή δημιούργησε και ειδική εφαρμογή που μοιράζεται δωρεάν, με την οποία «θα μπορείτε να ενημερώνεστε, τη στιγμή που σερφάρετε, για την αξιοπιστία των ιστοσελίδων που επισκέπτεστε». Είναι και το μόνο στην Ελλάδα μέλος του International Fact-Checking Network, ενός παγκόσμιου οργανισμού καταπολέμησης των fake news που έχει αυστηρούς όρους «για πολιτική ανεξαρτησία, διαφάνεια των πηγών, της χρηματοδότησης, της μεθοδολογίας, και δέσμευση για ανοικτές και ειλικρινείς διορθώσεις».
Η εξέλιξη αυτή δεν άρεσε φυσικά στους άρχοντες της κρατικής προπαγάνδας κ. Νίκο Παππά και Λευτέρη Κρέτσο, ίσως επειδή στο παρελθόν τα ellinikahoaxes.gr αποκάλυψαν πολλές κυβερνητικές λαθροχειρίες στην ενημέρωση. Ξεκίνησαν –κατά τη ΣΥΡΙΖΑϊκή πρακτική– μια εκστρατεία λάσπης, πρωτίστως από τις συχνότητες της φιλόξενης στην κυβερνητική προπαγάνδα ΕΡΤ. Αμφισβήτησαν τη δυνατότητα του δικτυακού τόπου να κάνει ένα τόσο μεγάλο έργο, έθεσαν «αθώα» ερωτήματα για τις πηγές χρηματοδότησης (πλέρια διαφάνεια υπάρχει), επιστράτευσαν τον γνωστό μηχανισμό παραπληροφόρησης που λειτουργεί πάντα ως ο ανεμιστήρας για τη λάσπη τους. Κάποιος μάλιστα (ο οποίος κυκλοφορεί όπως ο κ. Θανάσης Θεοχαρόπουλος στην πολιτική, δηλαδή με μια σφραγίδα του προέδρου της «Ενωσης Ελλήνων Χρηστών Internet») πρότεινε, μέσω της φιλόξενης πάντα ΕΡΤ, να ληφθούν στο ελληνικό Διαδίκτυο μέτρα τύπου Ερντογάν. «Εγώ θα κατέβαζα τους διακόπτες», είπε.
Πέραν, όμως, της ιδιοτελούς προσπάθειας των κ. Παππά και Κρέτσου υπάρχει ζήτημα λογοκρισίας στο Διαδίκτυο. Οχι τόσο με την επαλήθευση των ειδήσεων που θα κάνουν τα ellinikahoaxes.gr και άλλοι οργανισμοί σε ολόκληρη την υφήλιο –χρήσιμο είναι αυτό– αλλά με τον αποκλεισμό χρηστών που εκφέρουν ακραίο λόγο. Το Τwitter κατέβασε από τον λογαριασμό του ακροδεξιού υποστηρικτή του Τραμπ, Μάιλο Γιαννόπουλος, μέχρι και ένα λογαριασμό-παρωδία της βουλευτού των Δημοκρατικών Αλεξάντρια Οκάσιο-Κορτέζ.
Οι πολίτες κρίνουν
O καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Αριστείδης Χατζής δεν βλέπει κάποιο πρόβλημα. Οπως έγραψε σχετικώς στο Facebook, δεν αποτελούν περιορισμό της ελευθερίας του λόγου ο περιορισμός της παραπληροφόρησης και η εκδίωξη ακροδεξιών, ρατσιστών κ.ά., από μια ιδιωτική πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης. «Εχει και πρέπει να διατηρήσει το Facebook αυτό το δικαίωμα. Εμείς έχουμε το δικαίωμα να κρίνουμε τον τρόπο που το ασκεί» καταλήγει. (5.5.2019)
Αυτό είναι αληθές στη βιομηχανική εποχή. Αν, για παράδειγμα, ο κ. Νίκος Μιχαλολιάκος στείλει ένα άρθρο στην «Καθημερινή» για τα… καλά του ναζισμού, η εφημερίδα μπορεί και πρέπει να το στείλει εκεί που αξίζει. Εξάλλου, η Χρυσή Αυγή έχει τη δική της εφημερίδα για να χύνει το ακροδεξιό δηλητήριο. Το πρόβλημα που διαμορφώνεται στο ψηφιακό περιβάλλον είναι πως τρεις κολοσσοί έχουν όλα τα τυπογραφεία του κόσμου. Ο δημόσιος διάλογος παγκοσμίως γίνεται πάνω σε ιδιωτικές και χωρίς δημοκρατικό έλεγχο πλατφόρμες οι οποίες σήμερα –έστω λόγω πολιτικών πιέσεων– απαγορεύουν τον ρατσιστικό λόγο. Ποιος μπορεί όμως να ξέρει τι θα απαγορεύσουν αύριο;
Η ψηφιακή τεχνολογία άλλαξε ριζικώς τους τρόπους διακίνησης της πληροφορίας. Αλλάζει και τους όρους της λογοκρισίας. Κι αυτό το τελευταίο πρέπει ιδιαιτέρως να το προσέξουμε.
Το μεγαλύτερο φακέλωμα στην Ιστορία
Τη Δευτέρα, μία δίκη-ορόσημο ξεκίνησε στη Βρετανία. Ο 36χρονος Εντ Μπρίτζις προσέφυγε εναντίον της αστυνομίας της Νότιας Ουαλλίας, υποστηρίζοντας ότι η καταγραφή του προσώπου του στον κεντρικό πεζόδρομο του Κάρντιφ από αστυνομική κάμερα που αναλύει βιομετρικά στοιχεία συνιστά παραβίαση της προσωπικής του ζωής.
Ο Μπρίτζις θεώρησε ότι η μετάβαση από τις κάμερες κλειστού κυκλώματος στις κάμερες που αναλύουν βιομετρικά στοιχεία είναι πολύ σοβαρή υπόθεση. Με το λογισμικό αυτό, οι Αρχές μπορούν να γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή όνομα, επώνυμο, ηλικία και συναισθηματική κατάσταση χιλιάδων ανθρώπων που βρίσκονται σε δημόσιους χώρους, ενώ το σκανάρισμα των προσώπων δεν γίνεται μόνο για να συγκριθούν με φωτογραφίες καταζητούμενων αλλά και για να αναζητήσουν οι Αρχές άτομα με πιθανές ψυχικές διαταραχές ή να εξακριβώσουν μαζικά τα στοιχεία όλων όσοι ασκούν το δημοκρατικό δικαίωμα συμμετοχής σε μία κινητοποίηση.
«Η τεχνολογία αυτή ταιριάζει σε ένα αστυνομικό κράτος και δεν έχει θέση στους δρόμους μας», είπε η συνήγορος του Μπρίτζις, Μέγκαν Γκούλντιν. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν και οι άνθρωποι που αναπτύσσουν την τεχνολογία αυτή, με αποτέλεσμα το Σαν Φρανσίσκο, όπου κατοικούν πολλοί προγραμματιστές της Σίλικον Βάλεϊ να γίνει ο πρώτος δήμος που απαγορεύει την χρήση της αυτόματης αναγνώρισης προσώπου από τις Αρχές. Εξακολουθεί, ωστόσο, να επιτρέπεται η χρήση της τεχνολογίας από ιδιωτικές εταιρείες, οι οποίες εμπορευματοποιούν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Το λογισμικό αναγνώρισης προσώπου γίνεται όλο και πιο αποτελεσματικό στην ανίχνευση συναισθημάτων, τον προσδιορισμό σκέψεων και την πρόβλεψη αντιδράσεων, με αποτέλεσμα να αποτελεί κρίσιμο εργαλείο στα χέρια όσων επιδιώκουν να επηρεάσουν ανθρώπους προς συγκεκριμένες καταναλωτικές ή πολιτικές συμπεριφορές. Αλλά ποιοι είναι αυτοί και πώς ακριβώς λειτουργούν; Ξέρουμε πώς ακριβώς μας πωλούν και μας αγοράζουν το Facebook, η Amazon, η Apple και η Google;
«Ποτέ στην ανθρώπινη Ιστορία δεν υπήρχε τόσο μεγάλη συσσώρευση ασύμμετρης γνώσης και άρα ασύμμετρης ισχύος», σημείωσε η ομότιμη καθηγήτρια της σχολής διοίκησης επιχειρήσεων του πανεπιστημίου Χάρβαρντ Σοσάνα Ζούχοβ. «Ξέρουν σχεδόν τα πάντα για εμάς, δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα γι’ αυτούς».
Συναίνεση με «σεντόνια»
Πολλές εταιρείες οχυρώνονται πίσω από τη συναίνεση που παρέχουν οι χρήστες υπογράφοντας «σεντόνια» γεμάτα όρους που δεν διαβάζουν ποτέ, ως μια επίφαση νομιμότητας στην «άγρια δύση» της πιο διεισδυτικής μαζικής εκμετάλλευσης προσωπικών δεδομένων στην ιστορία.
Σίγουρα θα υπάρξουν περισσότεροι νόμοι και κανόνες, όσο γίνεται αντιληπτό το μέγεθος του προβλήματος – αλλά οι νόμοι θα είναι αδύναμοι αν προσπαθήσουν να περιορίσουν τη χρήση των δεδομένων αφού αυτά συγκεντρωθούν.
Είναι μάταιο να πιστεύουμε ότι αφού οι Αρχές ή οι εταιρείες ξεκινήσουν να σκανάρουν και να αναλύουν σε μόνιμη βάση τα πρόσωπα όλου του πληθυσμού, συνδέοντας τα δεδομένα αυτά με όλες τις υπόλοιπες πληροφορίες που αντλούν για τον κάθε ένα από εμάς, εν συνεχεία θα αξιοποιήσουν την τεράστια αυτή δύναμη μόνο για αγαθούς σκοπούς. Οπως είπε ο πρόεδρος του Free Software Foundation, Ρίτσαρντ Στάλμαν, η μόνη ασφαλής βάση δεδομένων είναι αυτή που δεν δημιουργήθηκε ποτέ.
Μίσος και πολιτισμός
27 Μαρτίου 2019, 16:30
Τα δύο πιο άχρηστα συναισθήματα – αλλά ταυτόχρονα και τόσο ανθρώπινα – είναι η ζήλια και το μίσος.
Η ζήλια γιατί συνήθως ζηλεύουμε μόνο εκείνο που βλέπουμε από τους άλλους, το οποίο δεν είναι περισσότερο από το δέκα τοις εκατό (το υπόλοιπο ενενήντα μπορεί και να σκοτώναμε για να μην το έχουμε), και το μίσος γιατί σε καθηλώνει σε μια εμμονή που εσένα δεν σου κάνει κανένα καλό, πέρα από μια πρόσκαιρη ευχαρίστηση για το κακό του άλλου.
Αυτά τα δύο είναι τα κυρίαρχα συναισθήματα στα social media. Και είναι τόσο ενεργητικά όσο και παθητικά. Πέρα από το «ζηλεύω» υπάρχει κυρίως το «ζηλέψτε με» γιατί κάνω ζωάρα και είμαι και επιτυχημένος, το οποίο ποτέ δεν κατάλαβα ποια ακριβώς ανάγκη καλύπτει.
Το «μισήστε με» επίσης αδυνατώ να κατανοήσω γιατί επιδιώκεις να τραβήξεις επάνω σου τόση αρνητική ενέργεια και πού βρίσκεις την ισόποση θετική για να συνεχίσεις να ζεις.
Οσο για το «μισώ», αυτό πια έχει περάσει σαν δηλητήριο στους κεντρικούς αγωγούς ύδρευσης της πόλης. Ταινία επιστημονικής φαντασίας. Νομίζω όμως πως δεν είναι αυτή που διαβάζουμε η αληθινή αντιστοιχία με το πραγματικό αίσθημα. Περνώντας από το πληκτρολόγιο μέσω της μοναχικής και απρόσωπης διαδικασίας του σχολιασμού και της επίθεσης, μεγεθύνεται, πολλαπλασιάζεται, γίνεται κάτι αρκετά διαφορετικό από εκείνο που στα αλήθεια είναι ο γράφων.
Γιατί απλά δεν γίνεται να ισχύει στο ακέραιο αυτό που διαβάζουμε. Δεν μπορεί να είναι ο εαυτός των social media ο πραγματικός και μετά να πηγαίνεις στη δουλειά σου, στο supermarket, στις οικογενειακές και φιλικές επισκέψεις, να χαϊδεύεις τα παιδιά σου, γενικά να είσαι λειτουργικός στην καθημερινότητά σου και να μη σε δένουν κάθε λίγο και λιγάκι…
Η απόσταση – για ορισμένους η ανωνυμία – αλλά και η απρόσωπη «επαφή» είναι που θρέφουν ένα virtual τέρας. Πάντα μαλακώνουμε όταν η επαφή είναι σωματική, όταν ο άλλος είναι απέναντί μας – ίσως γιατί όσο και να διαφωνούμε η ζέστη που εκπέμπουν τα σώματα των ανθρώπων μάς κάνουν να γινόμαστε λιγότερο μισαλλόδοξοι, λιγότερο φανατικοί και να αισθανόμαστε περισσότερο ασφαλείς. Πάντα αισθανόμαστε περισσότερο ασφαλείς όταν είμαστε ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους ακόμη κι αν είναι «εχθροί» μας.
Ολα αυτά βέβαια – αν υποθέσουμε πως ισχύουν – ισχύουν για έναν γενικό μέσο όρο στον οποίο υπαγόμαστε οι περισσότεροι, και σε συνθήκες που ευνοούν συμπεριφορές μέσου όρου. Σε ακραίες καταστάσεις οι ακραίες συμπεριφορές γίνονται ο μέσος όρος.
Αυτός είναι και ο ρόλος του πολιτισμού. Να κρατάει εν υπνώσει τον κακό μας εαυτό, να μεταθέτει συνέχεια το τι είμαστε ικανοί να κάνουμε.
Ο πολιτισμός, το περιβάλλον είναι το πλαίσιό μας και ο μεγάλος διαμορφωτής μας. Από τα παιδικά μας χρόνια για όσο ακόμη μπορεί να μας διαμορφώνει. Οι μαζικές δολοφονίες και επιθέσεις αυτοκτονίας των τελευταίων χρόνων μπορεί από κάποιους να βαφτίζονται ως αποκλίνουσες ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις μεμονωμένων φανατικών αλλά ακόμη κι αυτές οι συμπεριφορές και πρακτικές είναι τρύπες στον πολιτισμό μέσω των οποίων γλιστράνε άνθρωποι στην άβυσσο. Δεν κατέβηκαν από το Διάστημα. Μέχρι χθες ήταν μαζί μας.
Η ελάχιστη συνεισφορά μας σε αυτόν τον πολιτισμό είναι να μειώσουμε λιγάκι τα δηλητήριά μας γιατί μπορεί κάποιοι να τα αντέχουν μερικά ποτηράκια παραπάνω αλλά κάποιοι άλλοι χαλιούνται επικίνδυνα.
Παρένθετη μητρότητα επ’ αμοιβή: Ηθική επιλογή;
ΕΛΕΝΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΥ*
Με την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης είναι πλέον δυνατή η γονιμοποίηση γαμετών –ωαρίου και σπερματοζωαρίου– στο εργαστήριο, έξω δηλαδή από το ανθρώπινο σώμα. Οταν η κυοφορία από τη γενετική μητέρα δεν είναι δυνατή, το έμβρυο δίνεται στην παρένθετη μητέρα να το κυοφορήσει για εννέα μήνες και στη συνέχεια να το παραδώσει στους γονείς.
Θα είχε κανείς αντίρρηση αν μια τέτοια πράξη διεξαγόταν υπό όρους αλτρουισμού; Μάλλον όχι. Ενα συγγενικό πρόσωπο, συνήθως η μητέρα ή η αδελφή, θα μπορούσε να αναλάβει να κυοφορήσει το παιδί της νύφης της ή της αδελφής της. Εντούτοις, οι νομοθεσίες των λεγόμενων «ανεπτυγμένων» χωρών επιτρέπουν την προσφυγή στην παρένθετη μητέρα επ’ αμοιβή, δίνουν δηλαδή το πράσινο φως στην εμπορική παρένθετη μητέρα. Ως συνέπεια αυτού, συχνά με την υποστήριξη των κέντρων εξωσωματικής γονιμοποίησης που ανθούν στις εύπορες χώρες, όπως είναι η Αμερική και η Αυστραλία, έχουν ιδρυθεί μεσιτικές εταιρείες που επιδίδονται στην εξεύρεση παρένθετων μητέρων στην Ινδία, στο Νεπάλ και στο Πακιστάν, προκειμένου να κυοφορήσουν επί πληρωμή το παιδί των πλούσιων ζευγαριών της Δύσης.
Το θέμα της εκμίσθωσης των αναπαραγωγικών λειτουργιών της γυναίκας είναι σοβαρό και εγείρει πολλές αντιρρήσεις. Σε ό,τι ακολουθεί, θα αναφερθώ σε δύο από αυτές.
Α. Πολλές φεμινίστριες, και όχι μόνο, υποστηρίζουν ότι η εκμίσθωση των αναπαραγωγικών λειτουργιών της γυναίκας είναι ένα επάγγελμα και ότι οι παρένθετες το αναλαμβάνουν έπειτα από δική τους επιλογή. Η άποψη αυτή προϋποθέτει λογικά μια άλλη θέση, ότι δηλαδή το σώμα μου, τα όργανά μου, οι λειτουργίες μου είναι ιδιοκτησία μου και ότι, επομένως, μπορούν να καταστούν αντικείμενα οικονομικής συναλλαγής και να εισαχθούν στην αγορά.
Εντούτοις, η θέση αυτή είναι αστήρικτη και σαθρή. Μπορώ να νοήσω τον εαυτό μου και να υπάρξω ανεξάρτητα από το σπίτι και τους ζωγραφικούς πίνακες που έχω στην ιδιοκτησία μου. Δεν μπορώ όμως να υπάρξω ανεξάρτητα από το σώμα μου. Σκέφτομαι, αισθάνομαι και ζω μέσα από το σώμα μου και τίποτε δεν μπορεί να το αλλάξει αυτό. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής (7ος αι.) γράφει ότι «ο άνθρωπος είναι το όλον αυτού», υπονοώντας ότι ο άνθρωπος είναι αυτό το αδιάσπαστο και το αδιαχώριστο, ενώ ο Γάλλος φιλόσοφος Μορίς Μερλό-Ποντί ισχυρίζεται ότι είμαστε το σώμα μας. Η άποψη ότι τα όργανά μας και οι βιολογικές μας λειτουργίες είναι ιδιοκτησία μας υπάγεται σε μια οικονομίστικη καπιταλιστική πολιτική η οποία θέλει, μέσω ποικίλων πρακτικών, να εντάξει τον ίδιο τον άνθρωπο στους κανόνες της αγοράς και έτσι να τον χειραγωγήσει εντελώς.
Β. Η άποψη ότι η παρένθετη γυναίκα ελεύθερα και αυτόνομα αποφασίζει να εκμισθώσει τις αναπαραγωγικές της λειτουργίες είναι επίσης απλοϊκή. Διότι, πρώτον, όπως αναφέρθηκε, οι παρένθετες γυναίκες προέρχονται κατά κανόνα από τις αναπτυσσόμενες χώρες, έχουν λάβει ελάχιστη ή καθόλου εκπαίδευση και έχουν πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση. Ετσι πέφτουν εύκολα θύματα εκμετάλλευσης των εταιρειών που αναζητούν να εκμισθώσουν παρένθετες για να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες των πλούσιων Αυστραλών και Αμερικανών πελατών τους.
Δεύτερον, διότι η αυτονομία, όπως χρησιμοποιείται στο παραπάνω επιχείρημα, είναι προβληματική. Η ηθική αυτονομία δεν είναι ένα απλό «θέλω» ή «δεν θέλω». Κάτι τέτοιο θα ήταν μια αυθαίρετη επιλογή. Η ηθική αυτονομία, σύμφωνα με τον Καντ, περιλαμβάνει μια επιλογή η οποία διέπεται από καθολικούς ηθικούς νόμους. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορώ να επιλέξω να χρησιμοποιήσω τον εαυτό μου –πρωτίστως– αλλά ούτε και τους άλλους μόνο ως μέσο αλλά συγχρόνως και ως σκοπό. Διότι μια τέτοια μεταχείριση του εαυτού μου (ή των άλλων) αναιρεί την ηθική μου αυτονομία (την αυτονομία τους) και με (τους) υποβιβάζει στην κατάσταση του πράγματος, παραβιάζοντας την αξιοπρέπειά μου (τους) που ως αυτόνομα όντα έχουμε.
Εντούτοις, αυτό ακριβώς κάνει η εμπορική παρένθετη μητέρα, όταν αποφασίζει, υποτίθεται αυτόνομα, να εκμισθώσει τις αναπαραγωγικές της λειτουργίες. Στην πραγματικότητα, η ίδια ελεύθερα πραγματοποιεί μια πτυχή του εαυτού της, δηλαδή αυτόνομα αναιρεί την ηθική της αυτονομία. Για τον λόγο αυτό, ορισμένοι φιλόσοφοι έχουν μιλήσει για «αντίφαση» ή «παραδοξότητα» της αυτονομίας.
Από την άλλη πλευρά, κάποιοι άλλοι φιλόσοφοι, ακολουθώντας τον Μαρξ, κάνουν λόγο για ένα είδος «ηθικής αλλοτρίωσης». Αυτό που εννοούν ακριβώς είναι η ψυχολογική κατάσταση εκείνη την οποία βιώνει η παρένθετη όταν προσποιείται ότι αυτό που εκμισθώνει δεν είναι το δικό της σώμα ούτε οι δικές της λειτουργίες. Περαιτέρω δε, έχει την ψευδαίσθηση ότι η πράξη αυτή την οποία κάνει –η κυοφορία ενός παιδιού το οποίο μετά τη γέννησή του θα παραδώσει στους γενετικούς του γονείς– είναι μια πράξη που της είναι αδιάφορη. Κάνει απλώς τη δουλειά της. Στην πραγματικότητα, όμως, η παρένθετη δένεται συναισθηματικά με το παιδί που κυοφορεί και υποφέρει συναισθηματικά όταν το παραδίδει στους γονείς του. Συχνά μάλιστα αρνείται να το παραδώσει. Εντούτοις, η ίδια έχει καταδικάσει τον εαυτό της στο να μη νιώθει τα συναισθήματά της, αν πρόκειται να συνεχίσει να εργάζεται ως παρένθετη.
Για περαιτέρω μελέτη
• Ε. Καλοκαιρινού, «Είναι οι ρίζες της ηθικής και δικαϊκής αυτοκατανόησής μας υπό απειλή; Οι απόψεις του Jürgen Habermas για τις γενετικές τεχνολογίες». Από το βιβλίο «Εισαγωγή στη Βιοηθική: Ιστορικές και συστηματικές προσεγγίσεις», Σ. Δεληβογιατζής και Ε. Καλοκαιρινού (επιμ.), Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 2014, σελ. 191-206.
• Ε. Καλοκαιρινού, «Τι είναι ο άνθρωπος; Ή, γιατί το έμβρυο in vitro δεν είναι υλικό που χρησιμοποιούμε;». Από το βιβλίο «Ο άνθρωπος και οι τεχνικές της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Ε. Καλοκαιρινού, Ε. Πρωτοπαπαδάκης και Τρ. Ζέλκα (επιμ.), Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 89-110.
• M. Sandel, «Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα», Αθήνα, Πόλις, μτφρ. Μ. Μητσός, 2016.
* Η κ. Ελένη Καλοκαιρινού είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας του ΑΠΘ, συγγραφέας του βιβλίου «From Meta-Ethics to Ethics: An Overview of R. M. Hare’s Moral Philosophy», Peter Lang, Frankfurt am Main 2011.
Επιστήμη και αβεβαιότητα
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΡΤΙΔΗΣ*
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Η εισχώρηση του Διαδικτύου στη ζωή μας και η συνακόλουθη πρόσβαση σε μεγάλο όγκο πληροφοριών έχουν καλλιεργήσει την αίσθηση ότι όλοι είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε τι συνεπάγονται τα εμπειρικά δεδομένα των επιστημών. Αν σε αυτό το σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο προστεθεί μια ευρέως διαδεδομένη δυσπιστία προς τους ειδικούς ενός επιστημονικού πεδίου, σε συνδυασμό με την έλλειψη στοιχειώδους κατάρτισης στα βασικά χαρακτηριστικά της επιστημονικής μεθόδου, μας βοηθάει να εξηγήσουμε σύγχρονα φαινόμενα ανορθολογισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αυτό της άρνησης από αρκετούς γονείς να επιτρέψουν τον εμβολιασμό των παιδιών τους.
Ο σκεπτικισμός για τον εμβολιασμό των παιδιών άρχισε το 1998 μετά τη δημοσίευση της αμφιλεγόμενης έρευνας του Βρετανού γιατρού Aντριου Γουέικφιλντ, ο οποίος είχε ισχυριστεί ότι υπήρχε αιτιακή σχέση μεταξύ του τριπλού εμβολίου ιλαράς-μαγουλάδων-ερυθράς και του αυτισμού. Τα συμπεράσματά του πολύ σύντομα καταρρίφθηκαν από την επιστημονική κοινότητα. Δυστυχώς, η αμφιλεγόμενη απόφαση ενός δικαστηρίου της Ιταλίας το 2012, ότι μία περίπτωση παιδικού αυτισμού προκλήθηκε από το εν λόγω εμβόλιο, αν και ανατράπηκε δικαστικά το 2015, οδήγησε σε μια κατάσταση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί υστερία αντιεμβολιασμού. Το φαινόμενο δεν περιορίστηκε στην Ιταλία.
Βεβαίως, πρόκειται για ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο θα μπορούσε να εξεταστεί από διάφορες οπτικές γωνίες, π.χ. της κοινωνιολογίας ή της ψυχολογίας.
Ωστόσο, το συμβάν αυτό (και δεν είναι το μόνο) φανερώνει ότι η επιστημονική κοσμοαντίληψη πολύ απέχει ακόμα από το να καταστεί κυρίαρχος τρόπος σκέψης. Αυτό καθόλου δεν εκπλήσσει, αλλά είναι ενδεικτικό μιας παραδοξότητας: παρατηρείται σε μια εποχή όπου η τεχνολογία (δηλαδή, ένα παράγωγο της επιστήμης) κυριαρχεί στις περισσότερες πτυχές της ανθρώπινης ζωής. Ας εξετάσουμε, λοιπόν, το φαινόμενο από την οπτική αυτής της διαπίστωσης.
Τα παράγωγα της επιστήμης θα μπορούσαν, σε γενικές γραμμές, να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία εμπίπτουν οι εφαρμογές των επιστημονικών θεωριών, οι οποίες οδηγούν σε τεχνολογίες και σε εξειδικευμένη τεχνογνωσία. Στη δεύτερη, εμπίπτει η επιστημονική γνώση, η οποία εξάγεται από τις διάφορες επιστημονικές θεωρίες.
Στην τρίτη, εμπίπτει η επιστημονική μέθοδος, η οποία καθορίζει την αξιοπιστία της επιστημονικής γνώσης, όπως επίσης και κάποια μετα-επιστημονικά διδάγματα, αρκετά από τα οποία αντλούνται από τα γνωρίσματα της επιστημονικής μεθόδου. Εστιάζω εδώ στην τρίτη κατηγορία.
Μια απλή περιγραφή της επιστημονικής μεθόδου είναι η εξής: προτείνονται υποθέσεις (ή θεωρίες) ως υποψήφιες εξηγήσεις του εκάστοτε συνόλου εμπειρικών δεδομένων. Αρκετές φορές προτείνονται ασύμβατες μεταξύ τους υποθέσεις. Ακολουθούν ανηλεείς έλεγχοι (πειράματα, παρατηρήσεις), οι οποίοι διεξάγονται από πολλές διαφορετικές επιστημονικές ομάδες και κάτω από διαφορετικές συνθήκες, που οδηγούν στην απόρριψη κάποιων υποθέσεων και στην ανάδειξη/επικράτηση της καλύτερης, δηλαδή αυτής που δεν συγκρούεται με το πείραμα.
Είναι, νομίζω, προφανές από αυτή την απλή περιγραφή ότι το χαρακτηριστικό της (απόλυτης) βεβαιότητας απουσιάζει από την επιστημονική γνώση. Βεβαίως, η απουσία αυτή έχει την εξήγησή της.
Πρώτον, τα εμπειρικά δεδομένα είναι αδύνατο να καθορίσουν την ορθή επιστημονική υπόθεση ή θεωρία (αυτό είναι ένα σημαντικό φιλοσοφικό πρόβλημα).
Δεύτερον, η διατύπωση επιστημονικών θεωριών γίνεται με τη χρήση νοητικών αφαιρέσεων και η αξιοπιστία των θεωριών εξετάζεται από την επιστήμη σε ελεγχόμενα περιβάλλοντα. Δεν είναι δυνατόν μια υπόθεση στην οποία διατυπώνονται λεπτομερώς όλα τα στοιχεία του κόσμου να καταστεί γνωστικά χρήσιμη και ούτε μπορούν να είναι γνωστικά χρήσιμα μη ελεγχόμενα πειράματα.
Τρίτον, η επιστήμη βρίσκεται σε μια συνεχή εξελικτική πορεία και η ιστορία της μας έχει διδάξει ότι ενδέχεται κάποιες επιστημονικές θεωρίες μας να εγκαταλειφθούν για να αντικατασταθούν από άλλες, ακριβέστερες. Αν προστεθεί σε αυτούς τους λόγους το γεγονός ότι πολλές σημαντικές επιστημονικές θεωρίες είναι πιθανολογικές ή στατιστικές, έπεται ότι εγγενές στοιχείο της επιστημονικής γνώσης είναι η αβεβαιότητα. Με απλά λόγια, αν ακολουθούμε τον επιστημονικό τρόπο σκέψης, είμαστε υποχρεωμένοι να ενσωματώσουμε την αβεβαιότητα σε πολλές από τις πεποιθήσεις και τις ιδέες μας.
Σε αυτό το σημείο του συλλογισμού, κάποιος θα μπορούσε να οδηγηθεί στο εξής ερώτημα: «Αφού η επιστημονική γνώση χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα, γιατί τότε να την αποδεχθούμε και να μην ασπαστούμε τις απόψεις ατόμων ή θεσμών, που τις παρουσιάζουν με βεβαιότητα;». Ομως ένα τέτοιο συμπέρασμα θα βασιζόταν σε ένα εννοιολογικό σφάλμα.
Η επιστήμη είναι γνωστικά αβέβαιη, ενώ το παραπάνω συμπέρασμα αναφέρεται στην έννοια της ψυχολογικής βεβαιότητας. Το να είναι κάποιος ψυχολογικά βέβαιος σημαίνει να αισθάνεται ότι δεν υπάρχει λόγος για αμφιβολία, όπως όταν λέει «ήμουν βέβαιος ότι η κυβέρνηση θα στήριζε τους ανέργους, αλλά αποδείχθηκε ευσεβής πόθος». Το να είναι κάποιος γνωστικά βέβαιος, όμως, σημαίνει να αναφέρεται σε κάποια γνωστική (και όχι ψυχολογική) ιδιότητα ή κατάσταση, όπως όταν λέει «είμαι βέβαιος ότι όλα τα τετράγωνα έχουν τέσσερις ίσες πλευρές».
Εύκολα μπορούμε να βρούμε παραδείγματα όπου πεποιθήσεις μας έχουν ψυχολογική βάση αλλά όχι γνωστική. Δεν είναι δύσκολο, επίσης, να βρούμε παραδείγματα όπου κάποιες πεποιθήσεις είναι γνωστικά βέβαιες, αλλά αρκετοί άνθρωποι συνεχίζουν να εκφράζουν αμφιβολίες, συχνά ανορθολογικού χαρακτήρα. Αυτά συνεπάγονται ότι το κενό που δημιουργεί η απουσία γνωστικής βεβαιότητας δεν μπορεί να γεμίσει με την επίκληση κάποιας ψυχολογικής βεβαιότητας.
Η επιστημονική γνώση μπορεί, λοιπόν, να συνοδεύεται από κάποιο βαθμό γνωστικής αβεβαιότητας. Αν, ωστόσο, αναλογιστούμε ότι η επιστημονική γνώση είναι το μόνο πράγμα που διαθέτει ο άνθρωπος, το οποίο τον οδηγεί συστηματικά σε επιτυχείς λύσεις προβλημάτων, τότε το έλλογο συμπέρασμα είναι ότι για να διατηρούμε την ορθολογικότητά μας, οφείλουμε να αναγνωρίζουμε τουλάχιστον πρακτική βεβαιότητα στην επιστήμη, έστω και αν η τελευταία δεν είναι ταυτόσημη με γνωστική βεβαιότητα. Ισως να οφείλουμε επίσης να αποδεχθούμε ότι η γνωστική αβεβαιότητα είναι συνθήκη της ύπαρξής μας.
* Ο κ. Δημήτρης Πορτίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, συγγραφέας του βιβλίου (μαζί με τους Σ. Ψύλλο και Δ. Αναπολιτάνο) «Λογική: Η δομή του επιχειρήματος», Νεφέλη, 2007.
Η συνενοχή μας σε εξανδραποδισμό
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 16.04.2019 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Κάθε τόσο όλο και μια ξένη λέξη προστίθεται στο φτωχό ελληνικό λεξιλόγιό μας, αντιπροσωπεύοντας ολόκληρη σχολή ανθρώπινης επικοινωνίας. Υποτίθεται εκφράζοντας την ανάγκη της εποχής. Προηγήθηkε το Facebook, το οποίο έχει οδηγήσει σε αποκάλυψη κάθε πτυχής της ιδιωτικής ζωής των χρηστών του, στη χειμαρρώδη έκθεση των προσωπικών τους δεδομένων.
Ολα σε δημόσια θέα – τι έχουμε να φοβηθούμε άλλωστε; Ο βίος μας είναι κρυστάλλινος, όπως ακόμη και η κρεβατοκάμαρά μας. Ετσι, ακροβατούμε μεταξύ άκρων: θυσίες και αίμα για την προστασία των ατομικών μας δικαιωμάτων, της προστασίας της ιδιωτικής μας ζωής από τον «Μεγάλο Αδελφό».
Κατοχύρωση των προσωπικών μας δεδομένων, ιδιαίτερα των ευαίσθητων, με νόμους εξαιρετικά αυστηρούς για τους παραβάτες, που φθάνουν στην υπερβολή, και προστασία τελικά κακοποιών στοιχείων ενώπιον της Δικαιοσύνης.
Και από την άλλη, παρατηρούμε την οικειοθελή εκχώρηση των συνταγματικά κατοχυρωμένων αυτών δικαιωμάτων. Ουσιαστικά συνιστά παραίτηση από διαχρονικές αξίες, που κατέστησαν μέσα από το διάβα των αιώνων πανανθρώπινες. Ο ίδιος ο χρήστης των ψηφιακών υπηρεσιών αδυνατεί μέσα στην ατομική του σύγχυση, προερχόμενη σε μεγάλο βαθμό από τη γενικότερη επικρατούσα παραφροσύνη, να αντιληφθεί βασικές έννοιες και κανόνες προστασίας της προσωπικής ελευθερίας, της ιδιωτικότητας.
Ο πολίτης μετατρέπεται σε άβουλο όργανο εναλλασσόμενων διαχειριστών της εξουσίας και αρκείται στην ψευδαίσθηση της επικοινωνίας μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αισθάνεται ασφαλής. Είναι μια άψυχη όμως επικοινωνία. Λείπει το ζωντανό στοιχείο.
Ο χρήστης θεωρεί ότι ο κόσμος είναι δικός του. Μόνο που είναι εντελώς μόνος. Χωρίς προσωπικότητα. Χωρίς διάθεση παρέμβασης στα κοινά. Θεωρεί ότι μετέχει, ότι είναι μέρος της κοινωνίας, ενώ έχει καταστεί απροσάρμοστος. Ή μάλλον έχει καταστεί μέλος μιας ανάλογης κοινωνίας, που αδυνατεί να συνειδητοποιήσει πλέον και να διακρίνει αξίες ανθρώπινες τις οποίες έχει περιθωριοποιήσει. Αντ’ αυτού αναδεικνύει και προωθεί, ακουσίως, καθετί που αποδυναμώνει τη σκέψη και οδηγεί σε λήθαργο και απονεύρωση.
Η τεχνολογία δουλεύει καλά και καθιστά σκλάβους τους ανθρώπους. Η μοναδικότητα του ανθρώπινου πνεύματος αντικαθίσταται από επιφανειακές απολαύσεις των αισθήσεων, των οποίων μετριέται μόνο η ποσότητα, όχι η ποιότητα. Εξ ου και το φτωχό λεξιλόγιο και οι άναρθρες κραυγές που βλέπουμε στις μονομαχίες πολιτικών στην τηλεόραση, με τις λέξεις-κλειδιά που στοχεύουν στον εντυπωσιασμό των ημικοιμωμένων.
Κι έτσι φθάσαμε στο Twitter, ως τρόπο επικοινωνίας των «ηγετών» μας με τους υπηκόους τους. Ακόμη και σε κρίσιμα θέματα, σε συναντήσεις κορυφής που κρίνουν το άδηλο μέλλον της χώρας, προτιμάται το «τιτίβισμα» για την ενημέρωση.
Χωρίς αρχές και χωρίς αιδώ, με την κακή καταχρηστική χρήση επιτευγμάτων της τεχνολογίας, οδηγηθήκαμε σε ευνουχισμό του νου, ο οποίος καθίσταται εύκολα χειραγωγούμενος – ανίκανος να εστιάσει, να εμβαθύνει, να κατανοήσει.
Ο «Μεγάλος Αδελφός» απουσιάζει. Τον αντικαθιστούμε εμείς επάξια, οι αμέτρητοι μικροί αδελφοί του Διαδικτύου…
* Ο κ. Δημήτρης Παξινός είναι πρώην πρόεδρος του ΔΣΑ.
Διαδίκτυο, το όραμα που δημιούργησε πολλούς εφιάλτες
Τον σχεδιασμό εναλλακτικής «αρχιτεκτονικής δεδομένων», που θα επιτρέπει σε κάθε χρήστη να γίνει κυρίαρχος των προσωπικών του ψηφιακών δεδομένων προτείνει ο δημιουργός του Ιντερνετ Τιμ Μπέρνερς-Λι. EPA / FABRICE COFFRINI
Αυστηρές προειδοποιήσεις, αντί επαίνων, απηύθυνε αυτή την εβδομάδα ο εφευρέτης του Ιντερνετ, Τιμ Μπέρνερς-Λι, με αφορμή την 30ή επέτειο της πρότασής του για δημιουργία συστήματος διαχείρισης πληροφοριών, που έδωσε το έναυσμα για τη γέννηση των διαδικτυακών υπηρεσιών. Στην επιστολή του, όμως, ο σερ Τιμ εκφράζει τη λύπη του, καθώς το Ιντερνετ δεν έγινε ο μορφωτικός παράδεισος ισότητας τον οποίο είχε οραματιστεί.
Η νέα τεχνολογία είχε δημιουργήσει υπέρμετρες προσδοκίες, που παρότι διαψεύσθηκαν, δεν την κάνουν λιγότερο επαναστατική και ικανή να συγκριθεί με την εφεύρεση της τυπογραφίας από τους Κινέζους και τον Γουτεμβέργιο.
Οι τρεις παράγοντες
Την κακοδαιμονία που πλήττει σήμερα το Διαδίκτυο αποδίδει ο εφευρέτης του σε τρεις κατηγορίες παραγόντων: πρώτον, στις κακόβουλες ενέργειες, όπως οι κυβερνοεπιθέσεις με δράστες κρατικές υπηρεσίες, η εγκληματική συμπεριφορά και ο διαδικτυακός εκφοβισμός, δεύτερον, στην επιβολή κερδοσκοπικών προτύπων, που ανταμείβουν την «επισκεψιμότητα» σελίδων και την άμεση μετάδοση της παραπληροφόρησης και τρίτον, σε ακούσιες αρνητικές επιπτώσεις καλοπροαίρετων σχεδίων, όπως ο οργίλος τόνος της λεκτικής αντιπαράθεσης και η χαμηλή ποιότητα της διαδικτυακής συζήτησης. Ο σερ Τιμ υπογραμμίζει βέβαια και τις μυριάδες θετικές επιπτώσεις του δημιουργήματός του, αφού σαν κάθε πατέρας αντιμετωπίζει με αγάπη τα καμώματα του άτακτου παιδιού του, όπως γράφει η Νατάσα Λόμας στην ιστοσελίδα TechCrunch. Ο Λι εκθειάζει έτσι τα προτερήματά του Ιντερνετ, υπενθυμίζοντας ότι έχει καταστεί «πλατεία χωριού, βιβλιοθήκη, ιατρείο, κατάστημα, σχολείο, εργαστήριο ντιζάιν, γραφείο, κινηματογραφική αίθουσα, τράπεζα και τόσα άλλα». Την ίδια ώρα, επιμένει να μας αποκαλύπτει τη διττή φύση της ηλεκτρονικής αυτής χίμαιρας, που έχει αποδειχθεί ικανή να αλλοιώνει τις αγορές, να ευνοεί την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να απειλεί τη δημοκρατία, το απόρρητο της ιδιωτικής ζωής, την πολιτισμική ποικιλία και την ασφάλεια, να υποσκάπτει την επιστημονική αλήθεια, ακόμη και να ενισχύει τις ανισότητες.
Οι περισσότερες κυβερνήσεις συνεχίζουν να μη συνειδητοποιούν τη δυναμική της ψηφιακής εποχής, παραμένοντας ανίκανες να εκπονήσουν αποτελεσματική νομοθεσία, δίκαιη φορολογία και προστασία της ιδιωτικής ζωής. Εξίσου κοντόφθαλμες αποδείχθηκαν και οι μεγάλες εταιρείες υψηλής τεχνολογίας για τις δεινές κοινωνικές επιπτώσεις των υπηρεσιών τους, καθώς η συνεχιζόμενη κερδοφορία τους εξαρτάται από τη μυωπία αυτή. Για την ώρα, ο κατακερματισμός, ή αλλιώς η «βαλκανοποίηση» του Διαδικτύου, όπως εύστοχα την ονομάζει ο Τζον Θόρνχιλ των Financial Times, σημαίνει ότι τα δεδομένα των χρηστών βρίσκονται διεσπαρμένα σε πολλούς «περίκλειστους κήπους», ιδιοκτησίας των μεγάλων εταιρειών τεχνολογίας. Αυτό δεν διακινδυνεύει μόνο την προστασία της ιδιωτικής μας ζωής, αλλά εμποδίζει και την ιδανική χρήση και ροή του αχανούς όγκου υπαρχόντων δεδομένων. «Δεν μας αφήνει να κάνουμε καταπληκτικά, δημιουργικά πράγματα, τα οποία θα ήταν εφικτά εάν είχαμε πρόσβαση στα δεδομένα αυτά και είχαμε τη δυνατότητα να τα αξιοποιήσουμε», γράφει ο Τιμ Μπέρνερς-Λι.
Ο δημιουργός του Ιντερνετ διατηρεί ωστόσο την αισιοδοξία του και προτείνει τον σχεδιασμό εναλλακτικής «αρχιτεκτονικής δεδομένων», που θα τροποποιήσει ριζικά τη λειτουργία της ψηφιακής οικονομίας, επιτρέποντας σε κάθε χρήστη να γίνει κυρίαρχος των προσωπικών του ψηφιακών δεδομένων.
Τα μοντέλα
«Θρυμματισμένο δίκτυο» αποκαλούν το Διαδίκτυο οι πανεπιστημιακοί Ουέντι Χολ και Κίρον Οχάρα του Πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον στη Βρετανία, γράφοντας ότι τέσσερα αντικρουόμενα πρότυπα κυριαρχούν πλέον στο Ιντερνετ: το αρχικό φιλελεύθερο, ανεκτικό μοντέλο, το εμπορικό μοντέλο που κυριαρχείται από τις μεγάλες εταιρείες υψηλής τεχνολογίας, το ευρωπαϊκό μοντέλο που χαρακτηρίζεται από την κρατική ρύθμιση του μέσου και το αυταρχικό ψηφιακό μοντέλο, που επινοήθηκε από την Κίνα. Τα περίπου 3 δισεκατομμύρια άνθρωποι, που δεν έχουν ακόμη πρόσβαση στο Διαδίκτυο σε απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της Ασίας και της Αφρικής, θα «συνδεθούν» σε κάποια εκδοχή του αυταρχικού ψηφιακού μοντέλου, σύμφωνα με άρθρο των Financial Times. Το δυσοίωνο αυτό μέλλον, όμως, δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Το σχέδιο Solid, που σχεδιάστηκε στο ΜΙΤ με τη συμμετοχή του σερ Τιμ Μπέρνερς-Λι φιλοδοξεί να προσφέρει στους χρήστες του Ιντερνετ τον απόλυτο έλεγχο των ψηφιακών τους δεδομένων, τα οποία θα αποθηκεύονται σε προσωπικές «αποθήκες ηλεκτρονικών δεδομένων» (Pods).
Οι ψευδολόγοι που μας κυβερνούν
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 03.03.2019 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Υπήρχαν fake news στην αρχαιότητα; Ναι, απαντά ντοκιμαντέρ του αμερικανικού PBS για τον Νέρωνα, στο οποίο αρχαιολόγοι και ιστορικοί διατυπώνουν αμφιβολίες για την ορθότητα των μαρτυριών του Τάκιτου, του Σουητώνιου και του Δίωνος του Κάσσιου. Κατά τους σύγχρονους ειδήμονες, οι αρχαίοι ιστορικοί σκιαγράφησαν ένα πορτρέτο του Νέρωνα μελανότερο του πραγματικού, επινοώντας επιπρόσθετες αποτρόπαιες πράξεις. Λέγεται ότι πυρπόλησε τη Ρώμη για να την ξαναχτίσει όπως αυτός ήθελε (μάλλον δεν είχε σχέση με την πυρκαγιά), ότι δηλητηρίασε τον 13χρονο ετεροθαλή αδελφό του, ότι ήταν ακόλαστος, κακοποιούσε αγόρια, αποπλανούσε παντρεμένες, είχε ερωτικές σχέσεις ακόμη και με τη μητέρα του την οποία δολοφόνησε, ότι υποχρέωνε 5.000 νέους να τον επευφημούν ενώ τραγουδούσε, ενώ κανείς δεν μπορούσε να εγκαταλείψει το θέατρο κατά τις εμφανίσεις του – γυναίκες γεννούσαν εκεί, πολλοί υποκρίνονταν τους πεθαμένους για να αποδράσουν. Ακόμη έλεγαν ότι ήταν λαομίσητος (αρχαιολογικά ευρήματα στην Πομπηία δείχνουν ότι ήταν αντίθετα αγαπητός στον απλό λαό). Το βέβαιο είναι ότι δεν είχε στρατιωτικούς θριάμβους που έφερναν πλούτο και δόξα στη Ρώμη και ήταν εξαιρετικά αντιπαθής στη ρωμαϊκή σύγκλητο.
Πολλά έχουν γραφτεί για τις ανακρίβειες, τις υπερβολές, τις αντιφάσεις και στις διηγήσεις των Ελλήνων αρχαίων ιστορικών, με εξαίρεση τον Θουκυδίδη, που έλεγχε ενδελεχώς, διακρίβωνε επιμελώς και αποτύπωνε σαφώς την ύλη του. Ο Ηρόδοτος δεν έγραψε για την εποχή του, όπως ο Θουκυδίδης. Θέλησε να αποτυπώσει τις μνήμες κοσμοϊστορικών γεγονότων και επιτευγμάτων του παρελθόντος, και ερεύνησε, ταξίδεψε σε ξένες χώρες, συγκέντρωσε στοιχεία και διηγήσεις και εξιστόρησε, ανθρώπινα κι ελεύθερα, όσα ανακάλυψε και έμαθε για την αρχαία Ελλάδα, τους ανατολικούς λαούς, όλον τον τότε γνωστό κόσμο· στοιχεία μύθου το μέσο για την κατανόηση και την ερμηνεία του. Ωστόσο συγγραφείς της αρχαιότητας, βλέποντας λάθη και ανακρίβειες στο έργο του «πατέρα της Ιστορίας», όπως τον αποκάλεσε ο Κικέρωνας, τον είπαν «λογοποιό» και «ψεύτη» (Κτησίας), «μυθολόγο» (Αριστοτέλης), τον κατηγόρησαν για έλλειψη αντικειμενικότητας και σκόπιμη νόθευση των γεγονότων (Πλούταρχος, Περί της Ηροδότου κακοήθειας), ακόμη και ο Θουκυδίδης τον παρομοίαζε με κάποιον που έγραφε «για ένα πρόσκαιρο ακροατήριο».
Προχωρώντας σε πιο σκοτεινές ζώνες, σοβαροί παραχαράκτες της Ιστορίας, πληρωμένοι κονδυλοφόροι των ισχυρών, ψευδογράφοι, υμνωδοί τυραννικών μορφών, υπήρξαν σε όλα τα έθνη ανά τους αιώνες. Αλλωστε η «αλήθεια» ήταν πάντοτε προϊόν μιας εξουσίας. Αφηγήσεις παραγεμισμένες με ανενδοίαστες αναλήθειες, θεοποιήσεις ηγητόρων, ηρωοποιήσεις σφαγέων, χαλκευμένες υμνολογίες, κατασκευασμένες υστεροφημίες, φρικαλέα εγκλήματα που βαφτίστηκαν εποποιίες. Οπως έλεγε και ο Λουκιανός, «μέγα τείχος χωρίζει το εγκώμιο από την ιστορία».
Φαινόμενο διαχρονικό είναι η εμπρόθετη παραμόρφωση των γεγονότων. Μόνο που σήμερα, με την κακόβουλη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης από πληρωμένους χάκερ, το παλιό μπροστά στο νέο ωχριά. Χιλιάδες bots, ένας συνδυασμός αλγόριθμων και πολυλειτουργικών κακόβουλων λογισμικών, όπως και ψευδή βίντεο, παράγουν κατά παραγγελία πλήθος ψευδών ειδήσεων και στοχευμένων μηνυμάτων που διαχέονται αστραπιαία και πολλαπλασιάζονται ακατάπαυστα επηρεάζοντας τη δημόσια συζήτηση και καθορίζοντας πολιτικές θέσεις εκατομμυρίων χρηστών του Διαδικτύου. Υποδύονται ακολούθους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μιμούνται ανθρώπινες συμπεριφορές, ακόμη και συνομιλούν με χρήστες, όχι για να εκτελέσουν κάποιο επαγγελματικό έργο (διότι δεν είναι όλα τα bots κακόβουλα, chatbots εξυπηρετούν τάχιστα πελάτες σε πλήθος υπηρεσίες), αλλά για να ασκήσουν προπαγάνδα, όπως έγινε στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016 και στο δημοψήφισμα για το Brexit, να χειραγωγήσουν τον καθένα ξεχωριστά και όλους μαζί, να εγκαταστήσουν ανύπαρκτα συμβάντα και «αποκαλύψεις» στη σκέψη τους, σε αδιανόητη κατά το παρελθόν κλίμακα – η τεχνολογία δεν υπηρετεί πάντα τη δημοκρατία. Αυταρχικές εξουσίες, ακραίες ιδεολογίες, ληστές, τρομοκράτες, εγκληματίες, πίσω από αθέατους αλγόριθμους, επιχειρούν να κυβερνήσουν τα ανθρώπινα και να καθορίσουν την έκβαση των πραγμάτων. Υποσκάπτοντας την αρχή της ελευθερίας του ατόμου, την αυτονομία του και την ελευθερία των επιλογών του, αφού διεκδικούν να λαμβάνουν αυτοί για λογαριασμό του τις «ωφελιμότερες» αποφάσεις. Κάπως έτσι ίσως έρθει μια μέρα, όπως έχει επισημάνει ο Ισραηλινός ιστορικός Γιουβάλ Νώε Χαράρι, που οι ελεύθερες εκλογές και οι ελεύθερες αγορές θα έχουν πια χάσει το νόημά τους.
Γιώργος Μητακίδης στην «Κ»: Ιντερνετ, η ουτοπία που έγινε δυστοπία
Η συζήτηση για τον έλεγχο της παντοδυναμίας των τεχνολογικών κολοσσών, των Big Five, των μεγάλων πέντε ή GAFAM (Google, Amazon, Facebook, Apple, Microsoft), που κερδίζουν τεράστια ποσά πουλώντας τα δεδομένα των χρηστών του Διαδικτύου, διαμορφώνουν τις πολιτικές θέσεις και τις αγοραστικές τους συνήθειες, τους παρασύρουν σε αδηφάγα –πολιτικά και οικονομικά– περιβάλλοντα, εκμεταλλεύονται ανεξέλεγκτα πνευματικά προϊόντα, έχει ανοίξει για τα καλά. Ενώ πυκνώνουν οι περιορισμοί και τα πρόστιμα που επιβάλλει η Ε.Ε., η οποία πρωτοπορεί στην προσπάθεια «ρύθμισης» του αναδυόμενου ψηφιακού οικοσυστήματος με τις οδηγίες GDPR και, πρόσφατα, PSI (Public Sector Information) όπως συνηθίζουν να λένε, μία είναι η ρυθμιστική αρχή της Silicon Valley, η Ε.Ε.
Βρετανική κοινοβουλευτική έκθεση κατηγόρησε τα στελέχη της Facebook για αθέμιτες πρακτικές και τα χαρακτήρισε «ψηφιακούς γκάνγκστερ». Η γαλλική ρυθμιστική αρχή επέβαλε στην Alphabet’s Google το πρώτο πρόστιμο, 50 εκατ. ευρώ, για την παραβίαση του GDPR. Παλαιότερα, η Κομισιόν είχε επιβάλει στην ίδια εταιρεία πρόστιμο 4,3 δισ. ευρώ για μονοπωλιακές πρακτικές (πιέσεις στους κατασκευαστές smartphone για την προεγκατάσταση εφαρμογών Android) και 2,4 δισ. ευρώ για αθέμιτη χρήση του «google search» υπέρ των δικών του υπηρεσιών online αγορών. Οι γερμανικές αρχές απαγόρευσαν στη Facebook να συλλέγει πληροφορίες για διαφημιστικούς σκοπούς από την ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ Facebook, WhatsApp και Instagram. Η Κομισιόν υποχρέωσε την Apple να καταβάλει στο ιρλανδικό δημόσιο φόρους ύψους 14,3 δισ. ευρώ, μετά τη σκανδαλωδώς ευνοϊκή φορολογική μεταχείρισή της (κάτω του 1%). Η Γαλλία προχωρά σε ρυθμίσεις για τη φορολόγηση των ψηφιακών κολοσσών, ενώ έπειτα από πρόσφατη ευρωπαϊκή συμφωνία ανοίγει ο δρόμος για την καταβολή από τις εταιρείες πνευματικών δικαιωμάτων για την ψηφιακή εκμετάλλευση καλλιτεχνικών έργων, ειδήσεων, άρθρων, ρεπορτάζ κ.λπ.
Οι τρομεροί πέντε
Για το όραμα, την ουτοπία της άμεσης δημοκρατίας του Διαδικτύου που έγινε δυστοπία, μιλάει στην «Κ» ο Γιώργος Μητακίδης, συνδημιουργός της Κοινοπραξίας του Παγκόσμιου Ιστού (www Consortium), ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών και πρόεδρος του Φόρουμ για τον Ψηφιακό Διαφωτισμό. «Το ψηφιακό οικοσύστημα ελέγχουν ολιγάρχες, οι τρομεροί πέντε, οι GAFAM, και οι αντίστοιχοι Κινέζοι, η Baidu, το αντίπαλον δέος της Google, η AliBaba, αντίστοιχη της Amazon, το Tencent, το κινεζικό Facebook. Κατέχουν τις πρώτες θέσεις στον ψηφιακό κόσμο, αλλά και στην παγκόσμια κεφαλαιοποίηση, κάτι πρωτόγνωρο. Παλαιότερα πρώτες σε κεφαλαιοποίηση ήταν εταιρείες πετρελαίου ή αυτοκινητοβιομηχανίες, είχαν οικονομική ευρωστία αλλά δεν διέθεταν τον έλεγχο των δεδομένων. Μια τρομακτική συγκέντρωση πλούτου και δύναμης, ικανής να χειραγωγήσει πολιτικούς και ταυτόχρονα την κοινή γνώμη. Μια συγκέντρωση δύναμης δυστοπική, όπως εξελίσσονται τα κοινωνικά δίκτυα, αυξάνονται τα δεδομένα που συλλέγουν αλλά και η ικανότητα άντλησης γνώσης από αυτά», σημειώνει ο κ. Μητακίδης, που κατείχε για τρεις δεκαετίες υψηλόβαθμες θέσεις στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα για την έρευνα, την ανάπτυξη, τη διεθνή συνεργασία. «Επονται μοιραία οι γεωπολιτικές επιπτώσεις. Παρακολουθείτε τι γίνεται με τη Huawei, μία από τις μεγαλύτερες εταιρείες στον χώρο του 5G, των δικτύων τηλεφωνίας πέμπτης γενιάς, που κατέχει το ένα τρίτο της αγοράς, ακολουθούν από κοντά οι ευρωπαϊκές Ericsson και η Nokia και πιο πίσω η αμερικανική Cisco, η κινεζική ZTE, κ.ά. Oι ΗΠΑ έχουν αποκλείσει τη Huawei από το χτίσιμο δικτύων 5G στην Αμερική, το ίδιο έκαναν οι Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Πολωνία, ενώ οι Καναδάς, Γερμανία και Βρετανία ταλαντεύονται υπό αμερικανική πίεση. Ενας νέος Ψυχρός Πόλεμος έχει αρχίσει, ένας σκληρός ανταγωνισμός αυτή τη φορά όχι για τα πυρηνικά αλλά για τα ψηφιακά, με πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές διαστάσεις», λέει. «Ακόμη, εξακριβωμένη και μετρήσιμη πλέον είναι η απειλή στην ιδιωτική ζωή, στις ανθρώπινες σχέσεις, στην ελευθερία του ατόμου. Οι εταιρείες αυτές έχουν στρατιές μηχανικών που φροντίζουν για να ξοδεύεις όλο και περισσότερο χρόνο online, έχουν φίλτρα και λογισμικά επηρεασμού της συμπεριφοράς, αλγόριθμους δολώματα για να κάνεις όσα περισσότερα κλικ γίνεται σε όλα, από διαφημίσεις μέχρι κατασκευασμένες ειδήσεις. Το πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι χρήστες δεν αντιλαμβάνονται με ποιο τρόπο γίνεται η εκμετάλλευση των δεδομένων τους, ακόμη και των ευαίσθητων της υγείας. Οι εταιρείες, που προστατεύονται νομικά γιατί παραχωρούν την υπηρεσία “δωρεάν”, ξέρουν σχεδόν τα πάντα για εμάς, αλλά εμείς δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς ξέρουν, ούτε πώς χρησιμοποιούν αυτή τη γνώση. Η GDPR είναι ένα πρώτο βήμα στην αντιμετώπιση αυτής της ευθείας απειλής στους πυλώνες της ατομικής ελευθερίας και της δημοκρατίας. Παράλληλα, απειλή αποτελεί και η εσκεμμένη παραπληροφόρηση, που έχει τρία κίνητρα: την ιδεοληψία, γεωπολιτικές σκοπιμότητες, οικονομικό κέρδος. Λεφτά ήθελαν να βγάλουν οι έφηβοι από το Βέλες των Σκοπίων που μετέδωσαν την είδηση ότι ο Πάπας ενέκρινε την υποψηφιότητα του Τραμπ το 2016. Η εσκεμμένη παραπληροφόρηση είναι μια ασύμμετρη απειλή – η Γερμανία δίνει 24ωρη διορία στις εταιρείες να αφαιρέσουν αναρτήσεις παραπληροφόρησης μίσους, όμως αυτές σε δύο λεπτά έχουν γίνει viral. Ούτε ο αυτοέλεγχος των εταιρειών αρκεί. Από την άλλη, δεν μπορείς να δώσεις τον απόλυτο έλεγχο στα κράτη, γιατί θα κινδυνεύσεις από κρατική λογοκρισία».
Οπως λέει ο ειδήμων στις τεχνολογίες πληροφορικής, «πρέπει να σπάσει το επιχειρηματικό μοντέλο, να βγαίνουν λεφτά από τις διαφημίσεις με τον αριθμό των κλικ. Εχουν αρχίσει να γίνονται συζητήσεις για κατάρτιση μιας μαύρης λίστας από sites που αναρτούν διαφημίσεις δίπλα σε άσχετο ή ανάρμοστο περιεχόμενο. Οι περισσότερες επιχειρήσεις δεν θέλουν να διαφημίζονται π.χ. σε πορνογραφικά sites, και αρχίζουν πλέον να εγκαταλείπουν ιστοσελίδες όπως το Breitbart news (ακροδεξιό περιεχόμενο, ψεύτικες ειδήσεις, θεωρίες συνωμοσίας), αρχίζουν να πείθονται ότι ο αριθμός των κλικ δεν είναι επαρκές κριτήριο επιλογής χώρου. Μόνο αν οι ψηφιακοί κολοσσοί αρχίσουν να χάνουν λεφτά, θα ευαισθητοποιηθούν».
Ο κ. Γιώργος Μητακίδης είναι συνδημιουργός της Κοινοπραξίας του Παγκόσμιου Ιστού (www Consortium), ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών και πρόεδρος του Φόρουμ για τον Ψηφιακό Διαφωτισμό.
Μονοπώλιο
Στο ψηφιακό οικοσύστημα «ο νικητής τα παίρνει όλα». Πρόκειται για «ένα φυσικό μονοπώλιο, μερικά κομμάτια του οποίου πρέπει να σπάσουν. Τι θα πείραζε αν δεν είχε επιτραπεί στην Google να αγοράσει το YouΤube; Θα είχαμε δύο εταιρίες ανταγωνιζόμενες η μία την άλλη. Ή, η Facebook να μην αγοράσει το Instagram και το WhatsApp; Από την άλλη, κάτι τέτοιο θα τιμωρούσε τα νέα παιδιά που γίνονται εκατομμυριούχοι πουλώντας τις εταιρείες τους. Ναι, αλλά τα ισχυρά μονοπώλια αγοράζουν καθετί καινοτόμο, είτε για να το χρησιμοποιήσουν οι ίδιοι είτε για να το πνίξουν. Κι αυτό διαιωνίζει τη μονοπωλιακή κατάσταση. Βέβαια, δεν είναι κάτι που δεν έχουμε αντιμετωπίσει ξανά. Ο Ντουάιτ Αϊζενχάουερ είχε κλείσει την αποχαιρετιστήρια ομιλία του λέγοντας “Μόνο επαγρυπνούντες και ενήμεροι πολίτες μπορούν να επιβάλουν τη σωστή σύμπλεξη του τεράστιου στρατιωτικoβιομηχανικού συμπλέγματος με τις ειρηνικές μεθόδους και τους στόχους μας, έτσι ώστε η ελευθερία και η ασφάλεια να ευημερήσουν μαζί”. Βάλτε στη θέση της φράσης “στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα” τη φράση “μηχανισμός επιτήρησης κυβερνήσεων-ψηφιακών ολιγαρχών”. Τα πράγματα μπορεί να εξελιχθούν πολύ άσχημα αν δεν κάνουμε κάτι».
«Αλγόριθμοι πετούν αεροπλάνα και κάνουν ιατρικές διαγνώσεις»
«Θυμάμαι να έχω περάσει πολλές ώρες στο σπίτι μας στις Βρυξέλλες κουβεντιάζοντας με τον καλό φίλο και καθηγητή στο ΜΙΤ Μιχάλη Δερτούζο και τον Τιμ Μπέρνερς Λι που είχε μόλις εφεύρει τον παγκόσμιο ιστό στο Cern, για το πώς θα στήσουμε την Κοινοπραξία του www, που θα έκανε πραγματικότητα το web.Ο Μιχάλης Δερτούζος ήταν τότε επικεφαλής του Computer Science Laboratory στο MIT, εγώ ήμουν διευθυντής του προγράμματος ESPRIT για τις τεχνολογίες πληροφορικής στις Βρυξέλλες. Ο Δερτούζος είδε το Web ως ένα είδος Γιουσουρούμ, όπου άνθρωποι, συνδεδεμένοι με τον υπολογιστή τους, θα πουλούσαν την πραμάτεια τους, υλική ή πνευματική, ελεύθερα. Οπως ξέρουμε, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν ακριβώς έτσι», λέει ο κ. Μητακίδης. «Ο Τιμ ήθελε να το δώσει στον κόσμο, ο ίδιος δεν ήθελε να το πατεντάρει, να βγάλει λεφτά. Ο Δερτούζος και εγώ φέραμε σε επαφή αντίστοιχα τον Αλ Γκορ, αντιπρόεδρο του Κλίντον, και τον πολιτικό μου προϊστάμενο, τον επίτροπο Μπάνγκεμαν, και προσφέρθηκε ένα εκατομμύριο από το ΜΙΤ και ένα από το ΕSPRIT, και έτσι ξεκίνησε το World Wide Web Consortium με διευθυντή τον Τιμ Μπέρνερς Λι, έτσι εξελίχθηκε το web 1, το web 2, το web 3… Στην αρχή, το web 1 απλώς συνέδεε έγγραφα, το web 2 ένωσε ανθρώπους μέσω των κοινωνικών δικτύων, το web 3 είναι ο σημασιολογικός ιστός, βάζει “ετικέτες” σε μια πληθώρα δεδομένων από διαφορετικά πεδία, για τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση και έξυπνη διασύνδεση. Είναι το Διαδίκτυο των Πραγμάτων, Ιnternet of Τhings (ΙοΤ), τώρα γίνεται web of things, αποκτάει το ίδιο μια ευφυΐα, και μπορεί να συνδέει πράγματα όχι μόνο με λέξεις-κλειδιά, αλλά και μέσα από τις λεγόμενες οντολογίες, σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων», εξηγεί ο κ. Μητακίδης, με ακαδημαϊκή καριέρα σε ΜΙΤ, Κορνέλ, Πανεπιστήμιο του Ρότσεστερ και σήμερα επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον.
«Στην αρχή ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν το web, δεν υπήρχαν υποδομές, είχαμε modem 56 Κ, το αστείο για το www ήταν “world wide wait”, και περίμενες και περίμενες. Το 2007, τη χρονιά που βγήκαν στην αγορά το iPhone και το σύστημα Android για τα κινητά, έγινε η έκρηξη που μας έβαλε στην τροχιά του νέου ψηφιακού οικοσυστήματος. Στην καρδιά του συγκλίνουν και συν-αναπτύσσονται με τρομακτική ταχύτητα οι τεχνολογίες που αποτελούν τους πυλώνες της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης», διηγείται.
Οι τέσσερις πυλώνες
«Πρώτος πυλώνας, τα δίκτυα επικοινωνιών, το 5G, που αυξάνει όχι μόνο την ευρυζωνικότητα αλλά και μειώνει στο ελάχιστο την υστέρηση, από 100 σε 1 milisecond. Τρομερή αλλαγή. Η μεγάλη υστέρηση είναι απαγορευτική για ένα σωρό εφαρμογές, ιατρικές, στρατιωτικές, βιομηχανικές… Δεύτερος πυλώνας, πλέον το web of things, που έρχεται να καθίσει πάνω στο 5G –μαζί με το υπολογιστικό νέφος και την τρισδιάστατη εκτύπωση– και αποκτά τεράστιες δυνατότητες. Συνδέει δυνητικά τα πάντα, 30 δισ. “πράγματα”, δηλαδή προϊόντα, υπηρεσίες, συσκευές, αισθητήρες, ανθρώπους, κατοικίδια, οχήματα, αεροπλάνα, 150 δισ. έως το 2025. Αλλά το ΙοΤ συνδέει όχι μόνο όλα τα παραπάνω, συνδέει και δεδομένα, που είναι ο τρίτος πυλώνας. Τα δεδομένα που δημιουργούνται και αναπαράγονται από τα “πράγματα” που συνδέει το ΙοΤ αλλά και από τους χρήστες του Διαδικτύου (ο καθένας από εμάς παράγει 1,5 mega ανά δευτερόλεπτο) υπολογίζονται σε επίπεδο zetabytes (ή 10 στην 21η) τον χρόνο. Και δεν είναι μόνο ότι είναι πολλά –διπλασιάζονται κάθε 12 ώρες–, είναι και ότι διασυνδέονται μεταξύ τους και παράγουν γνώση, την οποία καταβροχθίζουν οι αλγόριθμοι. Οσο πιο πολλά δεδομένα παράγονται τόσο πιο ισχυροί γίνονται οι αλγόριθμοι, όπως αυτός που νίκησε τον Νοτιοκορεάτη πρωταθλητή του Γκο, Λι Σέντολ, τόσο πιο ισχυρή γίνεται η νέα γενιά τεχνητής νοημοσύνης (ο τέταρτος πυλώνας), που έχει συνταρακτικές δυνατότητες – και καμιά σχέση με τα ανθρωπόμορφα ρομπότ του 1970. Η νέα γενιά αυτοματοποιημένων συστημάτων βασίζεται σε αλγόριθμους που μαθαίνουν κάνοντας. Οδηγούν αυτοκίνητα και αεροπλάνα, εκτελούν αυτόματα χρηματιστηριακές συναλλαγές, μεταφράζουν, μελετούν δικογραφίες και σχεδιάζουν τη βέλτιστη υποστηρικτική γραμμή, αναλύουν ιατρικά δεδομένα (π.χ. εκατομμύρια τομογραφίες) και προτείνουν διαγνώσεις, βοηθούν σε επεμβάσεις, και είμαστε ακόμη στην αρχή…».
Η πρόκληση και το ρίσκο της τεχνητής νοημοσύνης
ΜΑΝΩΛΗΣ ΑΝΔΡΙΩΤΑΚΗΣ
«Αν ενισχύσουμε τη νοημοσύνη μας με την τεχνητή νοημοσύνη, τότε πολλές από τις τεχνολογίες που μπορεί να είχαμε σκεφθεί, και θα χρειάζονταν χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια για να εφευρεθούν, θα μπορούσαν να αποκτηθούν μέσα στον χρόνο της δικής μας ζωής», λέει ο Μαξ Τέγκμαρκ, καθηγητής Φυσικής στο ΜΙΤ.
Η συζήτηση για την τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.) τείνει σήμερα να γίνει μόδα. Οπως όμως με όλα τα περίπλοκα πράγματα, πολλοί μιλούν αλλά λίγοι είναι εκείνοι που πραγματικά ξέρουν. Ο Μαξ Τέγκμαρκ ανήκει αναμφίβολα στην κατηγορία των επιστημόνων που ενώ ξέρουν καλά για τι μιλούν, αποφεύγουν να θολώνουν τα νερά. Ο Τέγκμαρκ διδάσκει Φυσική στο ΜΙΤ, είναι ο άμεσα υπεύθυνος για την πρώτη συνάντηση των σημαντικότερων ερευνητών του πεδίου το 2015 στο Πουέρτο Ρίκο και είναι ο συγγραφέας του διαφωτιστικού δοκιμίου «Life 3.0, Τι θα σημαίνει να είσαι άνθρωπος στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης». Το βιβλίο του ανέβηκε αμέσως μετά την κυκλοφορία του το καλοκαίρι του 2017 στη λίστα ευπώλητων των New York Times, μπήκε στη λίστα των αγαπημένων της χρονιάς του Μπαράκ Ομπάμα, σύντομα μεταφράστηκε σε 32 γλώσσες, ενώ στα ελληνικά κυκλοφόρησε μόλις πρόσφατα από τις εκδόσεις Τραυλός, σε μετάφραση του Νίκου Αποστολόπουλου. Ο Τέγκμαρκ είναι συνιδρυτής του Ινστιτούτου για το Μέλλον της Ζωής, μιας πρωτοβουλίας που έλαβε γενναία χρηματοδότηση από τον διάσημο επιχειρηματία της Σίλικον Βάλεϊ, Ιλον Μασκ, και στοχεύει στην ανάπτυξη της ωφέλιμης κι ασφαλούς Τ.Ν.
– Κύριε Τέγκμαρκ, εφόσον δεν γνωρίζουμε τι θα συμβεί αν επιτύχουμε την κατασκευή τεχνητής γενικής νοημοσύνης (ΤΓΝ), τι είναι όλες αυτές οι σχετικές προβλέψεις που ακούμε και διαβάζουμε τον τελευταίο καιρό;
– Νομίζω ότι το σημαντικό δεν είναι να προσπαθούμε να προβλέψουμε αυτά που μπορεί να συμβούν αν καταφέρουμε να κατασκευάσουμε ΤΓΝ, αλλά πρώτα να αναρωτηθούμε τι θέλουμε να συμβεί, και έπειτα να δούμε τι συγκεκριμένα βήματα πρέπει να κάνουμε για να φτάσουμε εκεί. Γιατί στην πραγματικότητα μπορεί να συμβεί οτιδήποτε. Μπορεί να φτιάξουμε ένα υπέροχο μέλλον που οι φτωχοί θα γίνουν πλουσιότεροι, οι πλούσιοι πλουσιότεροι, και όλοι θα είναι ελεύθεροι και υγιείς για να ζήσουν ωραιότατα. Μπορεί να φτιάξουμε έναν δυστοπικό εφιάλτη με πρωτοφανή παγκόσμια δικτατορία. Μπορεί ακόμα να φτιάξουμε ένα μέλλον όπου οι άνθρωποι θα εξολοθρευτούν. Το ζήτημα είναι να μην καθόμαστε ως παθητικοί θεατές να αναρωτιόμαστε τι μπορεί να μας συμβεί σαν να μην μπορούμε να το επηρεάσουμε.
– Είναι η πιο σημαντική συζήτηση της εποχής μας, η ηθική της Τ.Ν.;
– Νομίζω ότι η πιο σημαντική συζήτηση της εποχής μας συνολικά είναι το τι κάνει η Τ.Ν. στην ανθρωπότητα. Βλέπουμε την Τ.Ν. σταδιακά να αντικαθιστά ολοένα και περισσότερες θέσεις εργασίας, αυξάνοντας τις οικονομικές ανισότητες καθώς οι μισθοί σταματούν να πηγαίνουν στους εργαζομένους και αρχίζουν να κατευθύνονται στους ιδιοκτήτες των μηχανών, είμαστε επίσης στα πρόθυρα μιας κούρσας εξοπλισμών για φονικά αυτόνομα όπλα, ενώ οι ερευνητές της Τ.Ν. προβλέπουν ότι μέσα στις επόμενες δεκαετίες θα καταλήξουμε να κατασκευάσουμε ΤΓΝ, που θα μπορεί να κάνει όλες τις δουλειές καλύτερα απ’ τους ανθρώπους.
Αν συμβεί αυτό, είναι ξεκάθαρο ότι είτε θα είναι το καλύτερο πράγμα που έχει συμβεί στην ανθρωπότητα, ή το χειρότερο. Γιατί τότε θα έχουμε φτιάξει μια νέα οντότητα κατά πολύ εξυπνότερη από εμάς και θα είναι σαν να έχουμε δημιουργήσει μια νέα μορφή ζωής. Οι άνθρωποι είμαστε το κυρίαρχο είδος στον πλανήτη, όχι γιατί έχουμε περισσότερη δύναμη απ’ τις τίγρεις, αλλά γιατί είμαστε εξυπνότεροι. Κι αν κατορθώσουμε να φτιάξουμε μηχανές που θα μας ξεπερνούν σε ευφυΐα, τότε αυτοί ή αυτό που τις ελέγχει θα μπορούσε εύκολα να ελέγχει όλη την ανθρωπότητα. Δεν χρειάζεται να είναι ένα τρομερό πράγμα, εσύ κι εγώ ήμασταν περιτριγυρισμένοι από πιο έξυπνα όντα όταν ήμασταν παιδιά, τη μαμά και τον μπαμπά μας, και αυτό λειτουργούσε αρκετά καλά γιατί οι στόχοι των γονιών μας ήταν σε συμφωνία με τους δικούς μας στόχους, ήθελαν δηλαδή πράγματα που μας βοηθούσαν. Μπορούμε όμοια να έχουμε ένα καλό μέλλον με την ΤΓΝ εάν καταφέρουμε την Τ.Ν. να καταλάβει τους στόχους μας, να τους υιοθετήσει, και να τους διατηρήσει.
– Ακούγεται πολύ δύσκολο αυτό. Πώς μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο;
– Είναι όντως πολύ δύσκολο. Είναι τρία άλυτα προς το παρόν προβλήματα πάνω στα οποία πρέπει οι τεχνικοί να δουλέψουν σκληρά. Μπορεί να τους πάρει 30 χρόνια να τα λύσουν, γι’ αυτό είναι καλό να ξεκινήσουν από τώρα, και όχι τη νύχτα πριν κάποιος «ανάψει» τον διακόπτη της υπερνοημοσύνης. Αν πεις, για παράδειγμα, στο σούπερ μελλοντικό αυτοκινούμενο όχημά σου να σε πάει στο αεροδρόμιο όσο γρηγορότερα γίνεται και φτάσεις εκεί καλυμμένος με εμετό, θα πεις «όχι, όχι, δεν εννοούσα αυτό», και το όχημα θα σου πει με τη ρομποτική του φωνή «αυτό ζήτησες ακριβώς», τότε θα εκτιμήσεις πόσο δύσκολο είναι να κάνεις τις μηχανές να καταλάβουν αυτό που πραγματικά θέλεις. Οταν τα παιδιά μου ήταν μικρά, ήταν ενθουσιασμένα με τα Lego, αλλά σήμερα όλα τα Lego τους σκονίζονται στο υπόγειο, γιατί τα βαριούνται. Εάν δημιουργήσουμε πολύ έξυπνες μηχανές που θα είναι πραγματικά ενθουσιασμένες με τον στόχο της προσφοράς βοήθειας στην ανθρωπότητα, δεν θα θέλουμε να βαρεθούν με αυτό το στόχο όσο γίνονται εξυπνότερες, όπως οι γιοι μου, ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος με τα Lego τους.
Κι έπειτα υπάρχει μία ακόμα ερώτηση: αν καταφέρουμε τις μηχανές να καταλάβουν, να υιοθετήσουν και να διατηρήσουν τους στόχους μας, τι είδους στόχοι πρέπει να είναι αυτοί; Πρέπει να είναι οι στόχοι του Ντόναλντ Τραμπ; Οι στόχοι του Βαρουφάκη; Του ISIS; Του Σι Τζιπίνγκ; Τι μέλλον θέλουμε; Θέλουμε οι άνθρωποι να ζούμε βασικά σε περιβάλλοντα που μοιάζουν με ζωολογικούς κήπους, με απεριόριστα κοκτέιλ και ρομπομασάζ, ή θέλουμε μια κοινωνία με περισσότερες προκλήσεις που θα μας δίνουν νόημα και σκοπό; Οσο περισσότερο συζητάμε για όλα αυτά τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να καταλήξουμε σε ένα καλό μέλλον.
– Στο βιβλίο σας, τα τρία από τα δώδεκα μελλοντικά σενάρια δεν συμπεριλαμβάνουν τον άνθρωπο στην εξίσωση. Πώς το βλέπετε αυτό;
– Οταν έγραφα το βιβλίο, συζητούσα πολύ με τη γυναίκα μου, και ήταν εντυπωσιακό ότι για κανένα απ’ αυτά τα δώδεκα σενάρια δεν ένιωθα 100% ενθουσιασμένος, γι’ αυτό κι είναι τόσο σημαντικό να συμμετάσχουμε όλοι σ’ αυτή την συζήτηση. Υπάρχουν σίγουρα σενάρια που δεν επιθυμώ, αν η ανθρωπότητα καταλήξει σύντομα να εξαφανιστεί, τότε σημαίνει ότι είμαστε ελάχιστα φιλόδοξος ως πολιτισμός. Τώρα ο βαθμός των εφευρέσεών μας περιορίζεται απ’ τη δική μας ικανότητα να τις εφευρίσκουμε, αλλά αν ενισχύσουμε τη νοημοσύνη μας με την Τ.Ν., τότε πολλές απ’ τις τεχνολογίες που μπορεί να είχαμε σκεφθεί και θα χρειάζονταν χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια για να εφευρεθούν, θα μπορούσαν να αποκτηθούν μέσα στον χρόνο της δικής μας ζωής.
Σίγουρα δεν υπάρχει έλλειψη θετικών προοπτικών, αλλά την ίδια στιγμή, δεν υπάρχει ούτε και έλλειψη τρόπων να πάνε τα πράγματα άσχημα. Εάν ήμασταν μία αγέλη από γορίλλες που έκαναν αυτή τη συζήτηση, ρωτώντας «έι, τι θα γινόταν αν εφευρίσκαμε ανθρώπους και τους απελευθερώναμε;», δεν νομίζω ότι οι γορίλλες θα χαίρονταν με τον τρόπο που θα τελείωνε όλο αυτό, οι άνθρωποι θα τους σκότωναν, θα κατέστρεφαν τις κατοικίες τους, και κάποιοι θα κατέληγαν σε κλουβιά. Με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί πριν απελευθερώσουμε κάτι εξυπνότερο από εμάς. Ακόμα και αν πολλές ταινίες τείνουν να εστιάζουν σε προβλήματα που προκύπτουν από μηχανές που στρέφονται εναντίον μας, που αποφασίζουν να μας ξεφορτωθούν ή ό,τι άλλο, το ακόμα πιο προφανές πρόβλημα είναι ότι άλλοι άνθρωποι που δεν μας αρέσουν θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν την Τ.Ν. εις βάρος μας. Εχουμε ήδη δει την Cambridge Analytica να χρησιμοποιείται για να επηρεάσει εκλογές, κι αν μια μέρα φτιάξουμε υπεράνθρωπη νοημοσύνη, φαντάζομαι ότι θα είναι αρκετοί οι άνθρωποι σε αυτό τον πλανήτη που δεν θα ήθελες να ήταν υπεύθυνοι γι’ αυτήν, γιατί ουσιαστικά θα ήταν υπεύθυνοι και για εσένα.
«Αν φτιάξουμε μια οντότητα κατά πολύ εξυπνότερη από εμάς, θα είναι σαν να έχουμε δημιουργήσει μια νέα μορφή ζωής», λέει ο κ. Τέγκμαρκ.
Πρέπει να απαγορευθούν τα φονικά αυτόνομα ρομπότ
– Υπάρχει όντως κούρσα εξοπλισμών στην Τ.Ν.;
– Υπάρχουν δύο είδη κούρσας Τ.Ν. Υπάρχει μία κούρσα πολιτών και μία κούρσα στρατιωτική. Η κούρσα των πολιτών βασίζεται στην παραδοχή ότι η Τ.Ν. τροφοδοτεί την οικονομία και ότι οι χώρες που θα μείνουν πίσω στην Τ.Ν., θα μείνουν πίσω και οικονομικά. Η Ευρώπη ήταν πρώτη στον τομέα, μετά έγινε δεύτερη και τώρα είναι τρίτη, και δεν υπάρχει χώρα χωρίς κάποιο σχέδιο για την Τ.Ν., για το πώς θα μπορέσει να έχει καλύτερη Τ.Ν. πολιτών. Αυτό το καλωσορίζω. Παράλληλα, όμως, υπάρχει δυστυχώς και μια στρατιωτική κούρσα εξοπλισμών, η οποία μόλις τώρα αρχίζει. Η Τ.Ν. δυνητικά μπορεί να παραγάγει τα πιο απεχθή όπλα που θα έχει γνωρίσει ποτέ η ανθρωπότητα.
Εχουμε κάνει αυτό το βίντεο, το Slaughterbots, που προβάλλαμε στα Ηνωμένα Εθνη, για να μιλήσουμε για ένα είδος όπλου που ελπίζω να μη δούμε ποτέ. Είναι πολύ εύκολο με την Τ.Ν. να φτιάξεις μικρά drones στο μέγεθος ενός μικρού κουτιού, που θα έχουν GPS και λογισμικό αναγνώρισης προσώπου και θα μπορείς να τα προγραμματίζεις να σκοτώσουν όλους τους λευκούς ανθρώπους, όλους τους μαύρους, ή συγκεκριμένους τύπους ανθρώπων, να δολοφονήσουν μια πρώην φίλη σου, πολιτικούς σου αντιπάλους, και αυτό που είναι φριχτό μ’ αυτά τα όπλα είναι ότι θα γίνουν απίστευτα φθηνά και θα είναι εν πολλοίς ανώνυμα. Ακόμα δεν ξέρουμε ποιος πέταξε το drone στο αεροδρόμιο του Στάνστεντ τον Δεκέμβριο του ’18.
– Πώς θα αποφευχθεί αυτό το δυστοπικό σενάριο;
– Οι περισσότεροι ερευνητές της Τ.Ν. θέλουν πραγματικά να αποφύγουμε αυτό το μέλλον και πιέζουν πολύ για την επίτευξη ενός διεθνούς αποκλεισμού των φονικών αυτόνομων όπλων, των αυτόνομων φονικών ρομπότ. Είναι αυτό που συνέβη με τη βιολογία στις αρχές του ’70. Τότε οι βιολόγοι επιτυχώς πίεσαν για τον αποκλεισμό των βιολογικών όπλων. Σε εκείνη την περίπτωση τα κατάφεραν και γι’ αυτό θεωρούμε ότι η βιολογία είναι μια δύναμη του καλού, και συνδέουμε τη βιολογία με νέα φάρμακα και νέες θεραπείες κι όχι με βιολογικά όπλα. Πιθανώς ούτε θα θυμάστε πότε διαβάσατε για τελευταία φορά κάτι για όπλα βιολογικού πολέμου και βιοτρομοκρατία. Ελπίζω να γίνει το ίδιο με τα όπλα Τ.Ν., ότι θα απαγορευθούν, το χειρότερο είδος τους τουλάχιστον.
Αυτό σημαίνει ότι άνθρωποι στην Ελλάδα και οπουδήποτε αλλού θα πρέπει να ζητήσουν από τους πολιτικούς να τα απαγορεύσουν. Ως τώρα 25 χώρες έχουν υποστηρίξει την απαγόρευση, της Κίνας συμπεριλαμβανόμενης, αλλά όχι η Ελλάδα. Ελπίζω ότι κοιτάζοντας πίσω θα βλέπουμε την Τ.Ν. ως πηγή νέων λύσεων σε παγκόσμια προβλήματα και όχι ως την πηγή φθηνών και ανώνυμων μέσων για δολοφονίες
Τα εν οίκω στο σύννεφο
την ιδιωτική και τη μυστική
Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες
Παλιά, θυμάμαι, τα της ιδιωτικής μας ζωής μας ήξεραν οι οικογένειές μας και κάποιοι καλοί μας φίλοι. Υπήρχαν δε πράγματα που δεν ήξερε κανείς, ή έστω ένας. Σήμερα, έχουμε παραδώσει την προσωπική μας ζωή στους αλγόριθμους και ένας εσμός ανθρώπων, εάν έχει την περιέργεια, μπορεί να ανασυστήσει ένα μέρος της. Οι εταιρείες και τα κοινωνικά δίκτυα πάντως μας ξέρουν τόσο καλά, που μας προτείνουν, ωφελιμιστικά βέβαια, και πράγματα που ξέρουν ότι θα μας αρέσουν. Τα εν οίκω ανέβηκαν στο σύννεφο του δήμου. Πού έχει πάει η ιδιωτικότητα;
Ιδιωτικότητα, κατά κοινή παραδοχή, θεωρείται η ικανότητα ενός ατόμου να απομονωθεί, να ελέγξει τις πληροφορίες που δίδονται για τον εαυτό του και να εκφραστεί με τον τρόπο με τον οποίο εκείνο θέλει. Οταν κάτι θεωρείται ιδιωτικό, σημαίνει συνήθως ότι ενέχει κάποια εγγενή ιδιαιτερότητα ή ευαισθησία για το υποκείμενο. Ο τομέας της ιδιωτικής ζωής επικαλύπτει εν μέρει την ασφάλεια (εμπιστευτικότητα), η οποία μπορεί να περιλαμβάνει και την προστασία των πληροφοριών. Ωστόσο ακόμα και αυτός ο γενικός ορισμός μοιάζει ατελής.
Δεκαετίες συζητήσεων ακαδημαϊκών και εμπειρογνωμόνων, στο πλαίσιο της σύνταξης του οικουμενικού καταλόγου των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αποδεικνύουν ότι το ζήτημα ορισμού της ιδιωτικότητας είναι ιδιαιτέρως ακανθώδες, μια και δεν έχουν καταλήξει σε μια ευρέως αποδεκτή περιγραφή του όρου.
Ο Alan Westin, ένας από τους πρωτεργάτες του πεδίου της σχετικής έρευνας, έχει δηλώσει ότι «κανένας ορισμός της ιδιωτικότητας δεν είναι εφικτός, γιατί το θέμα ιδιωτικότητα είναι εκ θεμελίων ζήτημα αξιών, συμφερόντων και εξουσίας». Εχει απόλυτο δίκιο, μια και η έννοια είναι εγγενώς συνυφασμένη με τα κοινωνικοπολιτικά συμφέροντα της εκάστοτε εξουσίας και τον βαθμό ελευθερίας που επιτρέπει – ακόμη και η πιο προοδευτική. Ενώ καταστατικά η έλλειψη ιδιωτικότητας ακούγεται ως κάτι αδιανόητο και απάνθρωπο, τα πράγματα στις σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι τόσο απλά, μια και οι βασικές έννοιες που συνδέονται με την ιδιωτικότητα είναι ρευστές, ενώ οι κοινωνικοτεχνολογικές εξελίξεις είναι καθοριστικές για τον βαθμό διείσδυσης οποιουδήποτε φυσικού ή μη προσώπου στην προσωπική ζωή του κάθε ατόμου.
Στη διαμόρφωση της έννοιας της ιδιωτικότητας έχουν συνεισφέρει επιστήμονες από διαφορετικά πεδία. Η Ruth Gavison αναγνωρίζει τρία κυρίαρχα στοιχεία στη φύση της ιδιωτικότητας: τη μυστικότητα (secrecy), την ανωνυμία (anonymity) και τη μοναξιά (solitude), τονίζοντας ότι πρόκειται για μια ρευστή κατάσταση η οποία, ανάλογα με τις επιλογές κάθε ατόμου, είναι δυνατόν να απολεσθεί. Ο Edward Bloustein κρίνει το δικαίωμα της ιδιωτικότητας ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ενώ ο James Rachels ως αναγκαία για την ανάπτυξη της διαφορετικότητας και του νοήματος στις ανθρώπινες διαπροσωπικές σχέσεις. Βέβαια υπάρχουν και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις. Στην Κίνα, π.χ., ολόκληρη η οικογένεια ζει μαζί, παππούδες, γονείς, κόρες, γιοι και συγγενείς. Τρώνε μαζί, μοιράζονται τα πάντα και συζητούν για όλα, θεωρώντας ότι η ιδιωτικότητα σκοτώνει τη συνοχή της οικογένειας.
Συνήθως σήμερα, όταν αναφερόμαστε στο θέμα ιδιωτικότητα, μιλάμε σχετικά με το σε ποιον βαθμό επιτρέπουμε στην κοινωνία να εισδύει στον ζωτικό μας χώρο. Σε μια εποχή που η απλή συμμετοχή στα σόσιαλ μίντια σημαίνει πως κάθε λογής εταιρείες και οργανισμοί διαθέτουν αυτόματα έναν εσμό, όχι απλά γενικών, αλλά εξαιρετικά προσωπικών πληροφοριών για εμάς, το να νομίζει κανείς πως διατηρεί την πλήρη ιδιωτικότητα της ζωής του αγγίζει τη σφαίρα της ουτοπίας.
Ας εξετάσουμε όμως το θέμα και εκ του αντιθέτου. Ενας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του καιρού μας, ο Τόμας Πίντσον, του οποίου το όνομα κάθε φορά επανέρχεται την περίοδο απονομής των βραβείων Νομπέλ, έχει καταφέρει να έχει διατηρήσει απολύτως την ιδιωτικότητά του. Υπάρχει μόνο μια φωτογραφία του κι αυτή σε νεαρή ηλικία. Κανείς δεν ξέρει στην ουσία ποιος είναι, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται διάφοροι αστικοί μύθοι για την περίπτωσή του. Ωστόσο, στην περίπτωση του συγγραφέα υπεισέρχεται και η έννοια της μυστικότητας, η οποία επίσης έχει πολύ ενδιαφέρον, μια και συγγενεύει με την έννοια που μας απασχολεί, πλην όμως ο διαχωρισμός μεταξύ ιδιωτικότητας και μυστικότητας είναι οντολογικού χαρακτήρα. Η ίδια η λέξη «ιδιωτικότητα» σε μερικές γλώσσες δεν υπάρχει.
Ας μιλήσουμε και για έναν άλλον τεράστιο μύθο που έμεινε στην Ιστορία: την Γκρέτα Γκάρμπο, η οποία αποσύρθηκε από την ενεργό δράση στο απόγειο της καριέρας της και διευκρίνισε: «Ποτέ δεν είπα πως θέλω να μείνω μόνη, είπα ότι θέλω να με αφήσουν μόνη. Εκεί έγκειται η διαφορά».
Το μείζον θέμα της ιδιωτικότητας έχει τις βάσεις του στις αρχαίες κοινωνίες και τίθεται ίσως για πρώτη φορά στις αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη. Την περίοδο αυτή υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός μεταξύ δημόσιας σφαίρας της πολιτικής και της δραστηριοποίησης στον ιδιωτικό χώρο – τον οίκο. Ο οίκος είναι ιερός. Οταν οι πόρτες κλείνουν, όσα συμβαίνουν εντός αφορούν τους ενοίκους του και μόνο. Βαρετά, πυρακτωμένα, επαναλαμβανόμενα, καταιγιστικά, αφορούν εκείνους αποκλειστικά. Ο θρυλικός πρωθυπουργός της Αγγλίας William Pitt The Elder έλεγε το 1763: «Και ο φτωχότερος των ανθρώπων μπορεί στην καλύβα του να περιφρονεί τις δυνάμεις του στέμματος – η στέγη μπορεί να τρίζει, η καταιγίδα να μπαίνει στο σπίτι, αλλά ο ο βασιλιάς της Αγγλίας δεν επιτρέπεται να μπει». Η οικία είναι που στεγάζει την ονειροφαντασία, η οικία προστατεύει τον ονειροπόλο, η οικία επιτρέπει σε κάποιον να ονειρεύεται εν ειρήνη. Αυτά φυσικά πριν από τη σαρωτική έλευση του αυτοματισμού.
Οι Αγγλοι είναι εκείνοι που έχουν πει και το περίφημο «my home is my castle». Εάν κάνουμε ωστόσο ένα άλμα στη σύγχρονη εποχή, θα παρατηρήσουμε πως όσο προστατευμένο και να είναι το μικρό ή μεγάλο μας φρούριο, εμείς οι ίδιοι έχουμε δώσει τα κλειδιά του σε άλλους, ώστε να μας παρακολουθούν όχι μόνο περιστασιακά, αλλά και καθημερινά, και ότι στο μέλλον η ιδιωτικότητά μας, έτσι όπως την ξέραμε, θα είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να εξασφαλιστεί. Ηδη η εξέλιξη της τεχνολογικής επανάστασης και τα κοινωνικά δίκτυα διεισδύουν στους πιο προσωπικούς μας χώρους και στο μέλλον θα κάνουν τις προσωπικότητές μας φύλλο και φτερό, όχι απλώς χωρίς αντίσταση, αλλά με την απόλυτη συναίνεσή μας. Ο νεότερος άνθρωπος έχει γαλουχηθεί πλέον με την ανάγκη του φαίνεσθαι και όχι με την ανάγκη της περισυλλογής και θέλει ο ίδιος να ενημερώνει όσο περισσότερους μπορεί και για την παραμικρή του κίνηση. Είναι λοιπόν και ο ίδιος απόλυτα υπεύθυνος για την «κερκόπορτα» που άνοιξε και τις συνέπειες που υφίσταται και πρόκειται να υποστεί. Αυτή η «φαουστική» ανταλλαγή θα είναι προς το συμφέρον του; Ιδωμεν.
Τελικά μόνο στον νου μας έχουμε την απόλυτη ιδιωτικότητα. Εκεί δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα σε εκείνο που συμβαίνει και σε αυτό που θα μπορούσε να συμβεί.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
Εμπάργκο στις οθόνες
Ενα από τα καλύτερα αμειβόμενα επαγγέλματα σήμερα, αναλογικά βέβαια με τα πτυχία που χρειάζεται να έχεις για να προσληφθείς και το βιογραφικό σου γενικά, είναι «μπέιμπι σίτερ» στη Silicon Valley της Καλιφόρνιας.
Από 15 έως και 21 δολάρια την ώρα, αναλόγως προσόντων, είναι οι αποδοχές για 40 έως 50 ώρες απασχόλησης την εβδομάδα, και το ποσοστό ανεργίας στο επάγγελμα τις ημέρες αυτές είναι το χαμηλότερο από ποτέ. Χωρίς να λείπουν μάλιστα και οι εξαιρέσεις προς τα επάνω για τις έμπειρες παιδαγωγούς. Παρατηρήθηκε δε πως υπήρξαν και δασκάλες πρόθυμες να αφήσουν τη δημόσια εκπαίδευση, όπου αμείβονται με 11 έως 12 δολάρια την ώρα περίπου, για να πάνε στις πλούσιες οικογένειες των ανθρώπων με τα καλά αμειβόμενα, στην Κοιλάδα του Πυριτίου, επαγγέλματα. Αφού ένας απλός πολλαπλασιασμός τούς δείχνει ότι θα κερδίσουν αρκετά περισσότερα έτσι.
Γιατί όμως να απασχολήσει εμάς εδώ στις Τάσεις αυτό το θέμα; Οι τακτικοί αναγνώστες ίσως να θυμούνται ότι στο παρελθόν έχει γίνει λόγος εδώ για τους επιτυχημένους επαγγελματικά και κατά συνέπεια και οικονομικά ανθρώπους που δούλεψαν ή δουλεύουν σε όλους αυτούς τους γίγαντες της Πληροφορικής και βοήθησαν να επιτύχουν παγκόσμια εξάπλωση με οικονομική δύναμη που κόβει την ανάσα. Κάποιοι έφυγαν ήδη, πάμπλουτοι, μόλις στα 35 έως 40, αλλά και σημαδεμένοι. Από τους ρυθμούς της δουλειάς και το τι επιπτώσεις είχε η δουλειά αυτή στον κόσμο γύρω τους. Τώρα θέλουν να ξεχάσουν. Πηγαίνουν σε ασράμ, κάνουν ακόμη και τους μάγειρες σε κοινόβια, διαλογίζονται και κρατούν τον εαυτό τους πολύ μακριά από τα προϊόντα που σχεδίαζαν πριν από λίγο καιρό. Ομως έχουμε και αυτούς που συνεχίζουν, αλλά θέλουν τα παιδιά τους να μη βλέπουν αυτό που οι γονείς τους φτιάχνουν κάθε ημέρα πηγαίνοντας σε ό,τι αποκαλούν «δουλειά» τους. Ναι, οι πλουσιοπάροχα αμειβόμενοι άνθρωποι της Κοιλάδας του Πυριτίου βάζουν τις (ή τους) μπέιμπι σίτερ των παιδιών τους να υπογράψουν από την πρώτη ημέρα πολύ σκληρά συμβόλαια σχετικά με τις οθόνες και τις αντίστοιχες σε αυτές ηλεκτρονικές συσκευές.
Τι δεν καταλάβατε; Αυτοί που εργάζονται καθημερινά για να βρουν τρόπους οι εταιρείες τους να διεισδύσουν στα σπίτια των άλλων ανθρώπων μέσα από τις οθόνες, με παιχνίδια, μέσα από κοινωνικά δίκτυα, εικονο-ιστορίες, με τα κινητά τηλέφωνα και τις «ακίνητες» παρακολουθήσεις για ώρες των άλλων να παίζουν παιχνίδια ή να ανταλλάσσουν χαζομηνύματα, δεν θέλουν τα δικά τους παιδιά να αντικρίζουν καν μια οθόνη. Τα βάζουν να παίζουν με τις γκουβερνάντες τους τα παλιά επιτραπέζια παιχνίδια!
Η λέξη «σκληρά» για αυτά τα επονομαζόμενα «no-phone use contracts» είναι και ήπια. Απαγορεύεται στη συνοδό των παιδιών σε ώρα υπηρεσίας να βγάλει κινητό από την τσάντα της και φυσικά να απαντήσει σε οποιαδήποτε κλήση (εκτός φυσικά από αυτές του ίδιου του γονέα). Αλλά τα πράγματα δεν σταματούν εδώ. Η εμμονή αυτή δημιούργησε και κάτι ακόμη, το «nanny-outing». Υπάρχουν δηλαδή και καλοθελητές που πηγαίνουν στις παιδικές χαρές της περιοχής και φωτογραφίζουν τις συνοδούς των παιδιών αν τις δουν να κρατούν κινητό ή τάμπλετ την ώρα εκείνη. Και στη συνέχεια αναρτούν τη φωτογραφία σε συγκεκριμένες θέσεις του Διαδικτύου με την ερώτηση: Είναι αυτή η δική σας νταντά;
Οι άνθρωποι που φτιάχνουν τα επίμαχα προϊόντα ξέρουν και το πόσο εθιστικά είναι και τα φοβούνται δεόντως. Διότι δεν έχει βρεθεί προς το παρόν το εμβόλιο. Οταν ένα παιδί έρχεται σε επαφή με αυτά θα κολλήσει. Μετά η θεραπεία είναι μακροχρόνια και επίπονη. Δεν μπορεί άλλωστε ένα παιδί να πηγαίνει στο σχολείο και να μην ξέρει. Η απαγόρευση με το μαχαίρι, όπως γίνεται με τα ναρκωτικά, αλλά σε κλειστή περίθαλψη, εδώ δεν πιάνει. Χρειάζεται βαθμιαίος περιορισμός προσφέροντας κάτι άλλο ενδιαφέρον, όπως για παράδειγμα η εκμάθηση προγραμματισμού αλλά με πολύ διασκεδαστικό τρόπο.
Τον περασμένο Δεκέμβριο που βρεθήκαμε στη Γαλλία ένα πρωί όλες οι εφημερίδες είχαν ως πρώτο θέμα τους τη μελλοντική απαγόρευση των κινητών στο σχολείο με νόμο. Και στη χώρα μας υπάρχει αντίστοιχος νόμος, αλλά πόσο εφαρμόζεται; Μήπως είναι καιρός να πάρουν την πρωτοβουλία οι γονείς και να συμφωνήσουν (όλοι όμως) σε αυτό το θέμα; Οι γονείς δηλαδή στη Σίλικον Βάλεϊ που τηρούν αυτή τη στάση είναι πιο έξυπνοι ή ξέρουν λιγότερα;
Θα αυξήσουν οι νέες τεχνολογίες την ανισότητα;
Πλατών Τηνιός*: Οι φόβοι επιβεβαιώνονται
Η τεχνολογία θα μπορούσε να φέρνει τη σύγχρονη ουτοπία· μπορεί όμως να σημάνει και εφιαλτική δυστοπία. Την ελπίδα περιέγραψε το 1923 ο H.G. Wells με το «Ανθρωποι σαν θεοί»· τον εφιάλτη το 1932 ο Aldous Huxley με το «Θαυμαστός καινούργιος κόσμος». Καθώς οι φόβοι επιβεβαιώνονται, ο τεχνολογικός εφιάλτης του Huxley συναντάται με τον πολιτικό του Orwell. Οι τεχνολογικά εμπεδωμένες ανισότητες τροφοδοτούν τον ολοκληρωτισμό, ενώ το παραθυράκι της λύτρωσης μέσω της δημιουργικότητας φαίνεται ερμητικά κλειστό. Τις εξελίξεις σπρώχνει ο ανταγωνισμός, ενώ αν πατήσεις φρένο θα περιθωριοποιηθείς. Η ανθρωπότητα έχει ήδη πέσει στα βαθιά και πασχίζει να κολυμπήσει.
Εχει χαθεί το παιχνίδι; Αν υπήρχε αντίδοτο, θα έπρεπε να το βρούμε στις ατομικές αντιδράσεις.
Η περιδίνηση προκύπτει από τις σωρευτικές τάσεις ανισότητας. Ολα κρίνονται από την προσαρμοστικότητα. Κάποιοι προσαρμόζονται μόνοι τους. Κάποιοι άλλοι θα μπορούσαν να προσαρμοστούν, αν υπήρχε κάποια βοήθεια. Κάποιοι, τέλος, βρίσκουν τον νέο κόσμο απροσπέλαστο και μπορούν να βοηθηθούν μόνο εκ των υστέρων. Τα ποσοστά των τριών ομάδων είναι άγνωστα και διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Στην Ευρώπη δεν αποκλείεται οι προσαρμοστικοί να είναι περί το 10%-15%, οι ανεπίδεκτοι άλλο τόσο, που αφήνει τους προσαρμόσιμους 70% με 80% – τη μεγάλη πλειονότητα. Αυτοί θα κρίνουν το παιχνίδι.
Η κάθε ομάδα έχει διαφορετικές απαιτήσεις. Οι προσαρμοστικοί σύρουν τον χορό και το κάνουν ήδη μόνοι τους. Εκτός από τη δική τους ανταμοιβή, θα πρέπει να χρηματοδοτούν και τις δράσεις για τους υπολοίπους. Ποιες είναι αυτές και πόσο κοστίζουν;
Οι μη προσαρμόσιμοι χρειάζονται τη γνωστή κοινωνική πολιτική – κλασική αναδιανομή με παροχές, συντάξεις και επιδόματα. Η ενδιάμεση κατηγορία θα μπορούσε να τα καταφέρει – αλλά μόνο αν τόνωνε την ευελιξία της με παιδεία, κατάρτιση και ατομικό προγραμματισμό. Η βοήθεια που θα πάρει πρέπει να ταιριάζει στις μελλοντικές προκλήσεις, σήμερα δηλαδή είναι άγνωστη. Η μορφή της θα προκύψει δυναμικά: όχι πόσο χρόνο διανύεις σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, αλλά τι μαθαίνεις. Το περιεχόμενο, όχι το περιτύλιγμα.
Η μέθοδος αποτροπής του εφιάλτη θεωρητικά υπάρχει. Το πρόβλημα είναι ότι ζητάμε το κλειδί της προσαρμοστικότητας από ανθρώπους και από δομές που διακρίνονται από την έλλειψή της.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
Χάρης Θεοχάρης*: Νέες προοπτικές για όλους
Οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις προκαλούν σύγχυση – αλλά και ενθουσιασμό για τις προοπτικές που διανοίγονται. Αλγόριθμοι που πραγματοποιούν καλύτερες διαγνώσεις από τους γιατρούς και καθοδηγούν τους χειρουργούς σε επεμβάσεις· τεχνητές καρδιές που λειτουργούν για πάντα· οχήματα που μειώνουν δραστικά τον αριθμό των ατυχημάτων και των θυμάτων στην άσφαλτο· σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που μπορεί να αξιολογήσει δικογραφίες καλύτερα από δικηγόρους μέσα σε μερικά δευτερόλεπτα. Ο δρόμος προς την εργασιακή ημέρα των τεσσάρων ωρών δεν απέχει πολύ. Η επίτευξη της οικονομίας μηδενικού άνθρακα έως το 2060 είναι απολύτως εφικτή.
Αυτές είναι μερικές μόνο από τις δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας. Ο καπιταλισμός μετασχηματίζεται σε «ταλεντο-κρατία», καθώς η σημασία του κεφαλαίου μειώνεται και η αξία του ανθρώπινου δυναμικού – του ταλέντου– αυξάνεται.
Τι μας σταματάει από το να αξιοποιήσουμε όλες αυτές τις δυνατότητες;
Ας αφήσουμε τη χώρα μας στην άκρη, καθώς εμείς ακόμη συζητάμε για τα αυτονόητα.
Πρώτο εμπόδιο είναι η αργή ταχύτητα αλλαγής του κανονιστικού πλαισίου. Στο πρόσφατο συνέδριο του ALDE στη Μαδρίτη, υψηλόβαθμο στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μάς επεσήμανε κάποια από τα προβλήματα που προκαλεί ο επιταχυνόμενος κύκλος της τεχνολογίας. Το αποτέλεσμα είναι ότι μέχρι οι νεοφυείς (startup) επιχειρήσεις να προλάβουν να βγάλουν κέρδος, προκύπτει μία νέα τεχνολογία που τις ξεπερνά και που καθιστά το κανονιστικό πλαίσιο παρωχημένο.
Δεύτερο κρίσιμο ζήτημα είναι η ανασφάλεια που δημιουργείται στον πολύ κόσμο. Παραπληροφόρηση, επαναστατικές αλλαγές, αργή αντιμετώπιση των προβλημάτων που αναπόφευκτα δημιουργούνται, ηθικά και άλλα ζητήματα που δεν έχουν ακόμη ούτε καν θεωρητική αντιμετώπιση, η έμφυτη αντίσταση στις αλλαγές – όλα τα παραπάνω εντείνουν τον προβληματισμό του κόσμου και οδηγούν τις πολιτικές επιλογές στα άκρα.
Οφείλουμε να διευκολύνουμε την ανάπτυξη της τεχνολογίας ώστε η ζωή των πολιτών να γίνει ασφαλέστερη, πιο ευημερούσα και μεγαλύτερης διάρκειας, διαψεύδοντας ψευδείς ειδήσεις και επιχειρηματολογώντας κατά αντιρρήσεων που πηγάζουν από το ένστικτο αλλά όχι τη λογική. Και δεν πρέπει να αφήνουμε όσους επηρεάζονται από τις αλλαγές απροστάτευτους.
Αυτό άλλωστε είναι το νόημα της πολιτικής στον 21ο αιώνα.
* Ο κ. Χάρης Θεοχάρης είναι ανεξάρτητος βουλευτής.
Ποιες είναι οι συνέπειες της ψηφιοποίησης της ζωής;
Βάσω Κιντή*:Τα όρια του υποκειμενικού
Οταν μιλάμε στη φιλοσοφία για την εμπειρία, εννοούμε τον τρόπο που έχουμε ως υποκείμενα να αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα. Με τις αισθήσεις μας, με το σώμα μας, με τις πράξεις μας, ερχόμαστε σε επαφή με τον κόσμο, τον γνωρίζουμε και τον αλλάζουμε.
Στην ιστορία της φιλοσοφίας υπήρξαν στιγμές που θεωρήθηκε ότι η εμπειρία, αντί να μας φέρνει κοντά στον κόσμο, μας απομονώνει από αυτόν – σαν ένα πέπλο που μεσολαβεί και μας τυλίγει. Είμαστε εμείς με τις εμπειρίες μας και δεν μπορούμε να τις διαπεράσουμε και να βγούμε έξω από αυτές. Αυτό που θεωρούμε πραγματικό είναι αυτό που μας λέει η εμπειρία μας. Αλλά, μήπως μας παραπλανά; Μήπως ο κόσμος είναι διαφορετικός από αυτό που μας λένε οι αισθήσεις μας; Μήπως βρισκόμαστε στα έγκατα ενός σπηλαίου, όπως στην αλληγορία του Πλάτωνα, και βλέπουμε μόνο είδωλα των πραγματικών όντων; Ο Ντεκάρτ, αναπτύσσοντας τη σκεπτικιστική αμφιβολία του, σκέφθηκε το ενδεχόμενο να είμαστε θύματα εξαπάτησης ενός κακόβουλου δαίμονα ο οποίος μας τροφοδοτεί με εμπειρίες που νομίζουμε ότι μας αποκαλύπτουν τον κόσμο ενώ αυτές μπορεί να συνθέτουν μια μεγάλη ψευδαίσθηση. Κατ’ αναλογίαν, ο Αμερικανός φιλόσοφος Χίλαρι Πάτναμ σκέφτηκε την πιθανότητα να είμαστε εγκέφαλοι σε γυάλες που τροφοδοτούνται με τις τρέχουσες εμπειρίες μας από έναν τρελό επιστήμονα. Στην τέχνη ο Καλντερόν έλεγε ότι η ζωή μπορεί να είναι μια αυταπάτη, ενώ στο σινεμά έχουμε το «Matrix» και το «Truman Show», όπου η εμπειρία παραπλανητικά ταυτίζεται με την πραγματικότητα.
Η συγχώνευση, όμως, και εν τέλει η υποκατάσταση της πραγματικότητας από την εμπειρία είναι επικίνδυνη. Διότι σε μια τέτοια περίπτωση δεν μπορούμε ποτέ να ελέγξουμε εάν τυχόν η εμπειρία μας σφάλλει. Ακόμη και για να χαρακτηρίσουμε κάτι ως όνειρο θα πρέπει να μπορούμε να βγούμε από αυτό. Αν αυτό δεν συμβαίνει ποτέ, τότε μπορούμε κάλλιστα να πούμε ότι το όνειρο είναι η πραγματικότητα.
Το ίδιο ισχύει για την εικονική πραγματικότητα. Για να είναι εικονική, χρειάζεται την πραγματική πραγματικότητα. Χωρίς τη διάκριση εμπειρίας και πραγματικότητας (ακόμη και ως ρυθμιστικής ιδέας ή κατασκευής) είμαστε εγκλωβισμένοι, ο καθένας μόνος του, σε έναν ιδιωτικό κόσμο. Τέλος, για να μπορούμε να μιλάμε για fake news πρέπει να διαθέτουμε μια έννοια πραγματικότητας που διαφέρει από την εκάστοτε προσωπική εμπειρία.
* Η κ. Βάσω Κιντή είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ.
Ααρόν Φρανκ*: Εκδημοκρατισμός εμπειρίας
Νέοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, με οθόνες εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας, θα οδηγήσουν στο προσεχές μέλλον σε συγχώνευση των εμπειριών του πραγματικού και του ψηφιακού κόσμου. Από την εκπαίδευση έως την κοινωνική ψυχαγωγία, έχουμε πολλά να κερδίσουμε.
Σύντομα, θα έχουμε την ικανότητα να οικοδομούμε (ή να ανοικοδομούμε) τον υλικό κόσμο με ποικίλους θελκτικούς τρόπους. Φαντασθείτε, για παράδειγμα, να ξεναγήστε πεζοπορώντας στα κανάλια του Αμστερνταμ και να τα βλέπετε ακριβώς όπως ήταν όταν κατασκευάστηκαν τον 17ο αιώνα. Εμπειρίες όπως αυτή, που σήμερα είναι διαθέσιμες μόνο ως εικόνες σε μουσεία ή βιβλία, θα ξεχυθούν στον πραγματικό κόσμο παρέχοντας συναρπαστικούς νέους τρόπους αντίληψης του παρελθόντος.
Οι ψηφιακές εκδοχές της πραγματικότητας υπόσχονται επίσης να παράσχουν πρόσβαση σε εμπειρίες που σήμερα είναι διαθέσιμες μόνο στους πιο πλούσιους και προνομιούχους ανάμεσά μας. Το αγαπημένο μου παράδειγμα είναι η Labster, μία δανική εταιρεία που «κατασκευάζει» εικονικά επιστημονικά εργαστήρια εξοπλισμένα με προσομοιώσεις μηχανημάτων όπως μικροσκόπια ηλεκτρονίων και άλλες εξειδικευμένες συσκευές. Με αυτήν την τεχνολογία, ένα παιδί που ζει στην επαρχία οπουδήποτε στον κόσμο θα έχει πρόσβαση στις ίδιες εργαστηριακές υποδομές που μέχρι πρότινος απολάμβαναν μόνο οι πιο καλά χρηματοδοτούμενοι ερευνητές.
Στη δική μου ζωή, πρόσφατα είχα την ευκαιρία να μάθω να χρησιμοποιώ τον ακριβό εξοπλισμό που χρησιμοποιούν οι επαγγελματίες DJ – μέσω ενός λογισμικού που μου κόστισε λίγα μόνο δολάρια.
Από κοινωνική άποψη, οι ψηφιακές εκδοχές της πραγματικότητας θα επιτρέψουν σε πολύ περισσότερους ανθρώπους να έχουν πρόσβαση σε θεραπευτικές κοινωνικές δραστηριότητες. Στο σύμπαν του δημοφιλούς εικονικού παιχνιδιού Second Life, για παράδειγμα, κάποιος χρήστης δημιούργησε ένα εικονικό περιβάλλον στο οποίο παρέχεται σε ασθενείς της νόσου Πάρκινσον η δυνατότητα να κοινωνικοποιηθούν εντός ενός τρισδιάστατου κόσμου, κάνοντας ιππασία, πατινάζ στον πάγο και χορό.
Πρέπει φυσικά να υπάρξουν αυστηρές ηθικές παράμετροι για την οικοδόμηση των νέων αυτών ψηφιακών κόσμων, ώστε να αποτραπούν οι κίνδυνοι που συνοδεύουν τα νέα εργαλεία. Αλλά μας δίνουν τη δυνατότητα να σχεδιάσουμε άπειρες χρήσιμες, παραγωγικές και αξιόλογες εμπειρίες.
* Ο κ. Ααρον Φρανκ διδάσκει στο Singularity University.
Το βιβλίο δεν φοβάται πια την τεχνολογία
«Ενθουσιασμένος» που η Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018 διοργανώνεται στην Αθήνα ήταν ο Μίκελ Κόλμαν όταν τον συναντήσαμε στις λίγες ώρες που πέρασε στην Αθήνα ενόψει της επίσημης έναρξης της διοργάνωσης. Ο χαμογελαστός Ολλανδός, που ξεκίνησε ως αστροφυσικός και αργότερα πέρασε στο σύμπαν των επιστημονικών εκδόσεων, είναι σήμερα από τα βασικά στελέχη του εκδοτικού οίκου Elsevier και πρόεδρος της Διεθνούς Ενώσεως Εκδοτών (IPA, International Publishers Association).
Μπορεί η εκδοτική βιομηχανία σε διεθνές επίπεδο να πηγαίνει καλά, τουλάχιστον καλύτερα από τα προηγούμενα χρόνια, αλλά οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η IPA δεν είναι μόνο στο πεδίο της αγοράς. Σε ορισμένες χώρες, μας λέει ο κ. Κόλμαν, τα βιβλία δυσκολεύονται να εκδοθούν. «Μακάρι να μπορούσα να πω ότι η ελευθερία της δημοσίευσης (freedom of publish) είναι μια κατάσταση που βελτιώνεται, αλλά στην πραγματικότητα πηγαίνει χειρότερα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η ελευθερία της έκφρασης και η ελευθερία της δημοσίευσης δέχονται επίθεση», σημειώνει, και στην περιοχή της Μεσογείου η ανησυχία της IPA στρέφεται προς την Τουρκία. «Ανησυχούμε για τις εξελίξεις στην Τουρκία. Δεν είναι μόνο η ελευθερία της έκφρασης αλλά και οι εκδότες που δέχονται επίθεση στη γειτονική χώρα. Ελπίζουμε ότι οι εκλογές δεν θα κάνουν τα πράγματα χειρότερα, όμως όταν η εξουσία συγκεντρώνεται σε έναν άνθρωπο δεν βοηθάει την κατάσταση. Θα θέλαμε να δούμε ένα περιβάλλον όπου οι άνθρωποι μπορούν να εκφράζουν την άποψή τους και να δημοσιεύουν πράγματα που δεν είναι στη γραμμή του καθεστώτος», τονίζει.
Ούριος άνεμος
Η «απειλή» που ένιωθαν οι παραδοσιακοί εκδότες από την τεχνολογία και το ψηφιακό βιβλίο φαίνεται πως ανήκει στο παρελθόν. Από τα συνολικά έσοδα του εκδοτικού χώρου διεθνώς για το 2016, το 28% προέρχεται από τις ηλεκτρονικές εκδόσεις, ένα νούμερο που παραμένει σταθερό τα τελευταία χρόνια και ο κ. Κόλμαν εύχεται να αρχίσει να ανεβαίνει και πάλι. «Τα καλά νέα είναι ότι οι πωλήσεις των έντυπων εκδόσεων ανεβαίνουν και ακολουθούν τα audiobooks από πίσω. Με αυτή την έννοια στη βιομηχανία του βιβλίου πνέει ούριος άνεμος. Νομίζω ότι κανείς δεν λέει πια ότι το έντυπο θα κυριαρχήσει στα ηλεκτρονικά βιβλία ή ότι τα ebooks θα εξαφανιστούν.
Εχουμε αυτά τα δύο φορμά, αλλά φαίνεται ότι είναι δύο υγιή φορμά», τονίζει. Αντιθέτως, εκτιμά πως οι εκδότες δεν έχουν εκμεταλλευτεί πλήρως τις δυνατότητες που τους δίνει η τεχνολογία και το ηλεκτρονικό βιβλίο. «Ελπίζω ότι ο χώρος μας θα καινοτομήσει, μπορούμε να μάθουμε μερικά πράγματα από τη βιομηχανία των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, πώς να αντιμετωπίζουμε την πληροφορία με έναν συναρπαστικό διαδραστικό τρόπο, πώς να γίνουν πιο διαπροσωπικά και στα ebooks κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί ακόμη».
Στην Κίνα, την ανερχόμενη δύναμη στον χώρο των εκδόσεων, αναπτύσσονται αρκετές καινοτομίες από τους εκδότες, λέει ο κ. Κόλμαν. Η τελευταία μόδα θέλει τους νέους να διαβάζουν στο κινητό τους λογοτεχνικά «επεισόδια» σε συνέχειες. «Μερικά από αυτά είναι τόσο επιτυχημένα που γίνονται τηλεοπτικές σειρές, ταινίες ή προϊόντα και οι ιδιοκτήτες τους γίνονται εκατομμυριούχοι», σημειώνει. Η παραγωγή της Κίνας άγγιξε τα 57 εκατομμύρια βιβλία το 2016, φέρνοντας τη χώρα στην πρώτη θέση της λίστας, με τη Βρετανία να ακολουθεί με 45 εκατομμύρια βιβλία. Με μεγάλη μερίδα του πληθυσμού να στρέφεται σταδιακά προς τα αγγλόφωνα βιβλία, η χώρα διαμορφώνεται σε έναν ισχυρό παίκτη με ανοιχτό όμως το ζήτημα της λογοκρισίας. «Στον τομέα της προστασίας των δικαιωμάτων βλέπουμε αρκετή πρόοδο. Η εικόνα έχει αλλάξει συγκριτικά με 20 χρόνια πριν, όταν η πειρατεία ήταν μεγάλο θέμα, αλλά διατηρούμε τις επιφυλάξεις μας στον τομέα των ελευθεριών της δημοσίευσης. Θα θέλαμε να δούμε μεγαλύτερη ελευθερία στους Κινέζους εκδότες από αυτή που έχουν σήμερα», επισημαίνει ο κ. Κόλμαν.
Οι πλατφόρμες
Αρκετοί εκδότες, κυρίως των εκπαιδευτικών και επιστημονικών περιοδικών και συγγραμμάτων, έχουν γίνει «εταιρείες δεδομένων», χρησιμοποιούν τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης και λειτουργούν κυρίως online. Ωστόσο, η σχέση των εκδοτών γενικά με τις μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες περνάει από διάφορα κύματα. Ενώ σταδιακά γίνεται αντιληπτό σε όλους ότι «δεν μπορούν να παίρνουν το περιεχόμενο που έχουν παραγάγει άλλοι χωρίς να το πληρώνουν», οι μεγάλες πλατφόρμες «δεν έχουν αναλάβει τις ευθύνες τους ως προς το περιεχόμενο», σημειώνει ο πρόεδρος της IPA, κάτι που διαφοροποιεί τους παραδοσιακούς εκδότες, ειδικά στην εποχή της διασποράς ψευδών ειδήσεων. Από την άλλη, σημειώνει, το μεγαλύτερο διαδικτυακό βιβλιοπωλείο, η Amazon, κινείται με τους δικούς του όρους. «Δεν μοιράζονται τα στοιχεία τους, δεν ξέρουμε για παράδειγμα πόσα βιβλία πωλούνται μέσω της Amazon και αυτό είναι κρίμα», τονίζει ο κ. Κόλμαν.
Oταν η κουβέντα έρχεται στα ελληνικά πράγματα και στο ακανθώδες θέμα της ενιαίας τιμής του βιβλίου, την επαναφορά της οποίας διεκδικεί η Ενωση Ελληνικού Βιβλίου (από τα νεότερα μέλη της IPA), ο κ. Κόλμαν επαναλαμβάνει την ουδέτερη στάση που τηρεί η Ενωση στο ζήτημα (καθώς άλλες χώρες-μέλη την εφαρμόζουν και άλλες όχι) αλλά μας δίνει από την πατρίδα του, την Ολλανδία, την αξία του μέτρου. «Κάθε φορά που έρχεται η συζήτηση για το αν πρέπει να συνεχίσουμε με την ενιαία τιμή του βιβλίου στην Ολλανδία αποφασίζουμε να συνεχίσουμε επειδή είναι πολύ σημαντικό για τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία. Δεν θέλουμε να καταλήξουμε σε μια κατάσταση όπου η αγορά θα κυριαρχείται από τα μπεστ σέλερ, τα οποία φοβόμαστε ότι δεν θα είναι ολλανδικά», καταλήγει γελώντας.
Οι θεωρίες συνωμοσίας βλάπτουν
«Είναι απίστευτα επικίνδυνο και καταστροφικό να μη δίνουμε σημασία στην ψευδοεπιστήμη» διεμήνυσε την περασμένη εβδομάδα ο Πολ Ρόμερ (Νoμπέλ Οικονομίας 2018), τονίζοντας ότι θα πρέπει να επιδεικνύουμε μηδενική ανοχή στην αμφισβήτηση των επιστημονικών στοιχείων.
Δεν είναι μόνο οι θεωρίες συνωμοσίας και η ψευδοϊστορία –π.χ. ότι Κινέζοι ανακάλυψαν την Αμερική, εξωγήινοι δίδαξαν την κατασκευή των πυραμίδων…– που βρίσκουν τεράστια απήχηση· δημοφιλείς είναι και αναρίθμητοι ψευδοεπιστημονικοί, επιστημονικοφανείς ισχυρισμοί. Στους καταλόγους των ψευδοεπιστημών περιλαμβάνονται δεκάδες, αστρολογία, αστροθεραπεία, μαντική, δημιουργισμός, λυσενκοϊσμός, κρυπτοζωολογία, αντιβαρύτητα, επίπεδη γη, γραφολογία, παραψυχολογία, μετενσάρκωση, ευφυής σχεδιασμός, θεοσοφία, πνευματισμός, βιοσυντονισμός κ.ο.κ., που παγιδεύουν το πνεύμα στον ανορθολογισμό. Ωστόσο, η αμφισβήτηση δεδομένων σχετικά με το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία είναι που παρασύρουν πλήθη σε ολέθριες για την ανθρωπότητα οδούς.
«Υπάρχουν ακόμη άνθρωποι, ευτυχώς στο εξωτερικό προς το παρόν τουλάχιστον, που πιστεύουν ότι η Γη είναι επίπεδη ή και ότι η προσσελήνωση δεν έγινε ποτέ, αλλά και στο εσωτερικό που θεωρούν ότι μας ψεκάζουν», λέει στην «Κ» ο Κωνσταντίνος Καρτάλης, καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
«Πρόσφατα παραδείγματα καχυποψίας στην επιστήμη αποτελούν το αν είναι αναγκαίος ο εμβολιασμός ως μέτρο πρόληψης ασθενειών αλλά και αν πράγματι αλλάζει το κλίμα του πλανήτη. Και στις δύο περιπτώσεις τα επιχειρήματα δεν βασίζονται σε πειραματικά ή άλλα δεδομένα, γεγονός που τα καθιστά αυτοδίκαια έωλα. Αλλωστε, βασική προϋπόθεση της επιστημονικής γνώσης είναι η έρευνα που προηγείται, έρευνα που σε ορισμένες περιπτώσεις οφείλει, για να είναι συνεπής, να είναι εντατική και μακροχρόνια».
Κάτι περισσότερο από προειδοποιητική κραυγή μπροστά στην αδράνεια που φέρνει η αμφισβήτηση της επιστήμης, ήταν η έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) που στηρίχθηκε σε 6.000 επιστημονικές μελέτες: η άνοδος της θερμοκρασίας είναι αδύνατον να συγκρατηθεί στον 1,5 βαθμό Κελσίου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, βαδίζουμε ολοταχώς σε αύξηση 2 ή και 3 βαθμών. Μόλις ξεπεραστεί το «φράγμα» του 1,5 βαθμού, που εκτιμάται ότι θα συμβεί το 2030, ακόμη και μια άνοδος κατά κλάσματα του βαθμού θα οδηγεί σε ξηρασίες, πλημμύρες, καύσωνες και φτώχεια σε μεγάλα τμήματα του πλανήτη. Στην Ελλάδα, πολλές περιοχές θα κινδυνεύσουν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας από 0,2 έως 0,5 μέτρα, οι παρατεταμένες ξηρασίες, η αύξηση των ανέμων, οι καύσωνες θα επηρεάσουν γεωργία, τουρισμό και υγεία.
Παράλληλα, ξεχασμένες ασθένειες επανεμφανίζονται εξαιτίας του αντιεμβολιαστικού κινήματος – κοκίτης, μηνιγγίτιδα, παρωτίτιδα, ιλαρά. Ειδικά σε ό,τι αφορά την τελευταία, την περίοδο 2016-2018 έχουν καταγραφεί 20.000 περιστατικά στην Ευρώπη, σύμφωνα με το ΚΕΕΛΠΝΟ και 79 θάνατοι (οι 31 το 2018). Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί 3.258 κρούσματα ιλαράς και τέσσερις θάνατοι, από 1/5/2017 έως 11/10/2018. Το 20% του πληθυσμού στη χώρα είναι ανεμβολίαστο ή ατελώς εμβολιασμένο. Επίσης, έχουν πενταπλασιαστεί τα περιστατικά του έρπητα ζωστήρα – στην Ευρώπη καταγράφονται πλέον 1,8 εκατ. περιστατικά ετησίως.
Η άρνηση της κλιματικής αλλαγής
Κάθε χρόνο για τα επόμενα 20 χρόνια, λέει η IPCC, κυβερνήσεις και ιδιώτες θα πρέπει να επενδύουν το 2,5% του παγκόσμιου ΑΕΠ (2,4 τρισ. δολ.) προκειμένου να μη διαβούμε το «κατώφλι» του 1,5 βαθμού. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτείται μείωση των παγκόσμιων εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα κατά 45% έως το 2030, οι ανανεώσιμες πηγές να παρέχουν το 85% της ηλεκτρικής ενέργειας έως το 2050 και η χρήση άνθρακα σχεδόν να μηδενιστεί.
Ο Ντόναλντ Τραμπ, που είχε μιλήσει για «απάτη που επινοήθηκε από τους Κινέζους» προκειμένου να καταστήσουν την αμερικανική βιομηχανία λιγότερο ανταγωνιστική και είχε αποσύρει τις ΗΠΑ από τη Συμφωνία των Παρισίων, προ ημερών παραδέχθηκε ότι «κάτι συμβαίνει, δεν είναι φάρσα», ωστόσο επανέλαβε ότι «δεν θέλω να δώσω τρισεκατομμύρια δολάρια, να χάσω εκατομμύρια δουλειές, να μπω σε μειονεκτική θέση».
«Νέα θρησκεία»
Από τον Νορβηγό νομπελίστα φυσικό Αϊβαρ Γκίεβερ, που είπε ότι «η παγκόσμια υπερθέρμανση έχει γίνει μια νέα θρησκεία» και τους Αμερικανούς ειδικούς Πάτρικ Μίκαελς, Τζον Κρίστι, Ρίτσαρντ Λίντζεν, που συνέταξαν καθησυχαστικές εκθέσεις, έως τον Αμερικανό τηλεπαρουσιαστή Αλεξ Τζόουνς σήμερα, που διαδίδει τις θέσεις Τραμπ, η άρνηση της ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης καλά κρατεί. Οπως και οι θεωρίες συνωμοσίας ότι η κλιματική αλλαγή οφείλεται σε στρατιωτικά πειράματα ή ότι υποστηρίζεται από συμφέροντα που θέλουν να ανατρέψουν το υπάρχον σύστημα προς όφελος νέων παγκόσμιων παικτών.
«Τα αίτια της αμφισβήτησης δεν είναι πάντα επιστημονικά, αλλά όπως εύστοχα υποστηρίζεται συναρτώνται με τα συμφέροντα των πετρελαϊκών χωρών ή και εταιρειών που δεν επιθυμούν να είναι επιτυχής η πορεία προς οικονομίες χαμηλού άνθρακα (βασίζονται στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας)», λέει ο κ. Καρτάλης. «Ομως, μετά μία περίοδο μακράς επιστημονικής έρευνας που έκλεισε σχετικά πρόσφατα, έχει πλέον διαμορφωθεί μια παγκόσμια επιστημονική συναντίληψη ότι το κλίμα αλλάζει, και οι επιπτώσεις είναι ήδη ορατές. Η πρόσφατη έκθεση της IPCC δεν αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες. Δέκα έτη είναι μόλις το διάστημα που απομένει για τη λήψη των αναγκαίων μέτρων. Μετά θα είναι (αρκετά) αργά…».
Η αμφισβήτηση της κλιματικής αλλαγής, συνεχίζει ο κ. Καρτάλης, «από τους κάθε λογής κύκλους (πολιτικούς, επιχειρηματικούς, αλλά και επιστημονικούς, αν και σε περιορισμένο πλέον βαθμό) όπως και από ομάδες πολιτών που διαβλέπουν μία διεθνή συνωμοσία εις βάρος τους με όχημα την κλιματική αλλαγή, θα μπορούσε να είναι εύλογη αν ήταν τεκμηριωμένη. Καθώς αυτό δεν συμβαίνει, είναι μάλλον επικίνδυνη, καθώς το αποτέλεσμα είναι να χάνεται πολύτιμος χρόνος στη λήψη μέτρων, σε ένα δε φαινόμενο που από τη φύση του η προληπτική δράση είναι μακράν αποτελεσματικότερη της κατασταλτικής. Μέτρα που δεν λαμβάνονται σήμερα, θα χρειαστεί να ληφθούν με διπλή ή και πολλαπλάσια ένταση και φυσικά κόστος τα επόμενα έτη για να έχουν το ίδιο αποτέλεσμα. Στο ίδιο διάστημα, οι ανισορροπίες στο κλιματικό σύστημα θα ενισχύονται, πλήττοντας όλο και περισσότερες περιοχές του πλανήτη και ομάδες πληθυσμού και ακυρώνοντας σταδιακά την ήδη προβληματική ευημερία της τρέχουσας και της επόμενης γενιάς».
Η αντιεμβολιαστική απειλή
Οι απαρχές του αντιεμβολιαστικού κινήματος τοποθετούνται στο 1998, όταν ο Βρετανός γαστρεντερολόγος Αντριου Γουέικφιλντ δημοσίευσε στο ιατρικό περιοδικό Lancet μελέτη σε 12 παιδιά, με την οποία υποστήριζε πως το εμβόλιο MMR κατά ιλαράς, παρωτίτιδας, ερυθράς συνδέεται με την εμφάνιση ενός νέου συνδρόμου, της «αυτιστικής εντεροκολίτιδας».
Ο Γουέικφιλντ έδωσε συνέντευξη Τύπου που πυροδότησε τη μαζική φοβία στον εμβολιασμό. Περαιτέρω έρευνες δεν επιβεβαίωσαν τα ευρήματα και το Lancet απέσυρε τη δημοσίευση του 1998, ο Γουέικφιλντ διαγράφηκε από το ιατρικό μητρώο του Ηνωμένου Βασιλείου, ωστόσο το αντιεμβολιαστικό κίνημα συνέχισε να διογκώνεται και λόγω Διαδικτύου, όπως σημειώνει ο ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και πρόεδρος της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας Ανδρέας Κωνσταντόπουλος. «Μέσα στην τελευταία τριετία αυξήθηκε κατά 10% η αμφισβήτηση των εμβολίων εξαιτίας των λανθασμένων πληροφοριών που παίρνουν κυρίως νέες μητέρες, κάτω των 35 ετών, από τον Μr Google. Τα εμβόλια σώζουν ζωές», συνεχίζει ο κ. Κωνσταντόπουλος. «Εχουν βοηθήσει στο να εξαφανιστούν παλιές αρρώστιες τις οποίες οι νέοι παιδίατροι δεν έχουν αντιμετωπίσει στην καριέρα τους –πολιομυελίτιδα, διφθερίτιδα, τέτανος– εξαιτίας των οποίων πέθαιναν, ή έμεναν ανάπηρα, δεκάδες παιδιά τις δεκαετίες του ’50, ’60 και ’70. Παγκοσμίως, 5 εκατ. παιδιά σώζονται λόγω των εμβολιασμών, παρά ταύτα ακόμη 2-2,5 εκατομμύρια παιδιά χάνονται λόγω μη εμβολιασμού στις υπανάπτυκτες χώρες, αλλά και λόγω του αντιεμβολιαστικού κινήματος».
Στη χώρα μας δεν υπήρχε αντιεμβολιαστικό κίνημα. Οι απαρχές του τοποθετούνται στο 2009, «όταν με την πανδημία της γρίπης πολλοί επαγγελματίες υγείας, γιατροί, νοσηλεύτριες, μαίες, άλλες ειδικότητες που δεν γνωρίζουν τα εμβόλια –στη χώρα μας μόνο οι παιδίατροι τα διδάσκονται– έδιναν λανθασμένες πληροφορίες, έλεγαν, ακόμη και σοβαροί άνθρωποι, καθηγητές πανεπιστημίου, ότι προκαλούν εγκεφαλοπάθεια», εξηγεί ο κ. Κωνσταντόπουλος, ο οποίος είχε δώσει τότε αγώνα υπέρ των εμβολίων. «Οι καθηγητές εκείνης της εποχής γνώριζαν το εμβόλιο της πανδημίας της γρίπης του ’70. Με το εμβόλιο εκείνο χορηγούσαν αδρανοποιημένο όλον τον ιό, 3.000 διαφορετικές ουσίες, ορισμένες από τις οποίες δημιουργούσαν ενίοτε σοβαρές παρενέργειες, εγκεφαλοπάθειες κ.ά. Από το 1993 τα εμβόλια είναι “καθαρά”, δεν χορηγείται πλέον όλος ο ιός αλλά 3 – 4 ουσίες, 3 για τον κοκίτη, 4 για τη γρίπη. Τα εμβόλια είναι πλέον εντελώς αθώα, γι’ αυτό δεν βλέπουμε πια παρενέργειες στα παιδιά, πυρετούς, σπασμούς».
Και συνεχίζει ο ίδιος: «Ωστόσο, από την αμφισβήτηση εκείνης της περιόδου καλλιεργήθηκε μια γενική δυσπιστία και είχαμε μείωση της εμβολιαστικής κάλυψης από 15% μέχρι 40% σε όλα τα εμβόλια. Η Παιδιατρική Εταιρεία προέβη σε αγώνα ενημέρωσης και κυρίως στους επαγγελματίες υγείας, διότι από εκεί ξεκινάει το πρόβλημα.
Αλλο παράδειγμα, το εμβόλιο κατά του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Οταν ήρθε πριν από 10-12 χρόνια στην Ελλάδα, οι γυναικολόγοι δεν το συνιστούσαν σχεδόν στο σύνολό τους. Μετά τέσσερα-πέντε χρόνια συνεργασίας γυναικολόγων – παιδιάτρων, συνιστάται ανεπιφύλακτα και η εμβολιαστική κάλυψη έχει αυξηθεί».
Η αποκαθήλωση της επιστημονικής γνώσης από συμφέροντα
«Σε μεγάλο βαθμό η κρίση εμπιστοσύνης στην επιστήμη έχει ιδεολογικά κίνητρα και απαρχές», εξηγεί στην «Κ» ο Στάθης Ψύλλος, καθηγητής Φιλοσοφίας της Επιστήμης και Μεταφυσικής στο ΕΚΠΑ. «Σχετίζεται, κατά τη γνώμη μου, με την ευρύτερη προβολή και αποδοχή σχετικιστικών και κατασκευασιοκρατικών προσεγγίσεων στην επιστημονική γνώση. Η επιστημονική γνώση, η τεκμηρίωση των θεωριών και των υποθέσεων και ο έλεγχός τους παύουν να θεωρούνται οι κορωνίδες της αντικειμενικότητας και της ορθολογικής κρίσης και χαρακτηρίζονται ως κοινωνικές κατασκευές, προϊόντα διαπραγματεύσεων και συσχετισμού δυνάμεων. Η επιστήμη καθίσταται ένα από τα πολλά ισοδύναμα πλαίσια “γνώσης” του κόσμου με αποτέλεσμα να ανοίγει ο δρόμος για την ψευδο-επιστήμη. Αυτού του είδους οι απόψεις, που ενίοτε παρουσιάζονται ως “προοδευτικές”, υπονομεύουν τη γνώση, άρα και την αλλαγή, της πραγματικότητας.
Επιχειρηματικά, οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα τρέφονται από, αλλά και τρέφουν, την αποκαθήλωση της επιστημονικής γνώσης και την αμφισβήτηση ενδελεχώς τεκμηριωμένων επιστημονικών θεωριών. Είναι γνωστή η συνύφανση επιχειρηματικών συμφερόντων με την άρνηση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής. Η περίπτωση της κριτικής του εμβολιασμού αναδεικνύει ότι η αμφισβήτηση της επιστημονικά τεκμηριωμένης γνώσης έχει μακροπρόθεσμες και πολλές φορές μη αναστρέψιμες αρνητικές συνέπειες στη συνείδηση της κοινής γνώμης. Το 2010, το έγκριτο περιοδικό Lancet απέσυρε (έστω και μετά από 12 έτη) ως ψευδεπίγραφη και αναξιόπιστη τη (μοναδική) μελέτη που υποτίθεται ότι αποδείκνυε συσχέτιση μεταξύ του εμβολιασμού MMR και του αυτισμού. Παρά ταύτα ακόμα υπάρχει παγιωμένη αντίσταση στον εμβολιασμό.
Προσπάθεια χειραγώγησης
Η αναγνώριση του πρωταρχικού ρόλου της επιστημονικής γνώσης στη διαμόρφωση και δικαιολόγηση της κοσμοεικόνας και των πεποιθήσεών μας δεν συνεπάγεται την άκριτη στήριξη της επιστήμης. Αυτή η στάση αντίκειται στο ίδιο το επιστημονικό πνεύμα. Οι ερευνητές και τα Πανεπιστήμια πρέπει, για παράδειγμα, να είναι πολύ πιο επιφυλακτικοί με την ιδιωτική χρηματοδότηση της έρευνας εφόσον υπάρχουν ισχυρά τεκμήρια για την προσπάθεια χειραγώγησής της από επιχειρηματικούς ομίλους. Εν τέλει, η επιστήμη είναι το καλύτερο μέσο που έχουμε επινοήσει για να υπερβούμε την άγνοια και να αποφύγουμε το λάθος».
Πίτερ Ντιαμάντης στην «Κ»: Εργαλείο δημοκρατίας η τεχνολογία
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
«Η αποστολή του Singularity University είναι να επιμορφώσει μεταπτυχιακούς φοιτητές και στελέχη επιχειρήσεων σχετικά με τις εκθετικές τεχνολογίες, και το πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να λύσουν τα μεγαλύτερα προβλήματα του πλανήτη και να δημιουργήσουν έναν κόσμο αφθονίας», λέει ο Πίτερ Ντιαμάντης.
Τον προσεχή Νοέμβριο, ένας σημαντικός διεθνής θεσμός στον χώρο της ψηφιακής τεχνολογίας, το Singularity University, θα δώσει για πρώτη φορά το «παρών» στην Αθήνα. Το Singularity Summit Greece, που θα λάβει χώρα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 19-20 Νοεμβρίου, θα παρουσιάσει στο κοινό που θα το παρακολουθήσει μία επισκόπηση των τεχνολογιών που θα κυριαρχήσουν στην οικονομία του αύριο: το Διαδίκτυο των Πραγμάτων, την τεχνητή νοημοσύνη, τη βιοτεχνολογία κ.ο.κ.
Ο εμπνευστής και συνιδρυτής του Singularity University είναι ο Πίτερ Ντιαμάντης. Ο φανατικά αισιόδοξος, αναγεννησιακά πολυπράγμων συγγραφέας, επιστήμονας και επιχειρηματίας μίλησε στην «Κ» (μέσω ηλεκτρονικής επικοινωνίας) για τις εκθετικές τεχνολογίες και πώς θα αλλάξουν τον κόσμο, για τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις που θα δημιουργήσουν. Αφηγήθηκε επίσης την οικογενειακή του ιστορία και πώς τον προίκισε με την ακόρεστη φιλοδοξία που τον έχει ωθήσει να κοιτάζει τα αστέρια, όχι απλά ρεμβάζοντας, αλλά αναζητώντας τον τρόπο για να φτάσει εκεί.
Η συζήτηση ξεκινάει από το Singularity University – τι τον ώθησε να το ιδρύσει; Πώς βλέπει την αποστολή του; «Ιδρυσα το πρώτο μου πανεπιστήμιο όταν ήμουν ακόμα μεταπτυχιακός φοιτητής, στο MIT και στην Ιατρική Σχολή του Harvard, το 1987. Ηταν το ISU –International Space University–, το οποίο ξεκινήσαμε μαζί με τον Μπομπ Ρίτσαρντς και τον Τοντ Χόλεϊ. Η ιδέα βασίστηκε στο ότι δεν υπήρχε τότε κάποιο πανεπιστήμιο που να διδάσκει όλες τις πτυχές της ενασχόλησης με το Διάστημα – από τη νομοθεσία και την πολιτική ώς τις μηχανικές πτυχές και την τεχνολογία. Σήμερα, το ίδρυμα στεγάζεται σε μία υπέροχη πανεπιστημιούπολη 100 εκατ. δολ. στο Στρασβούργο της Γαλλίας. Είκοσι χρόνια μετά το ISU, το 2007, πεζοπορώ στην Παταγονία, στη Χιλή, και έχω μαζί μου το βιβλίο του Ρέι Κούρτσγουεϊλ με τίτλο “The Singularity is Near” – ο Ρέι είχε μόλις γίνει μέλος του συμβουλίου επιτρόπων του ιδρύματος XPRIZE. Διαβάζοντάς το, σκεφτόμουν ότι δεν υπάρχει κάποιο μέρος όπου μπορεί κάποιος να αποκτήσει μία πανοραμική άποψη για όλες αυτές τις εκθετικές τεχνολογίες, η ισχύς των οποίων διπλασιάζεται κάθε χρόνο – για το πώς θα επηρεάσουν τις επιχειρήσεις, την κοινωνία, τις οικογένειές μας».
To ιδρυτικό συνέδριο
Oπως αφηγείται, έγραψε μία σύντομη πρόταση για ένα τέτοιο ίδρυμα, την έδειξε στον Κούρτσγουεϊλ, που «ενθουσιάστηκε», και πολύ γρήγορα έγινε ένα ιδρυτικό συνέδριο στο ερευνητικό κέντρο Ames της NASA κοντά στο Σαν Φρανσίσκο, με τη συμμετοχή μεταξύ άλλων του Λάρι Πέιτζ της Google. «Η αποστολή του Singularity University», εξηγεί ο Ντιαμάντης, «είναι να επιμορφώσει μεταπτυχιακούς φοιτητές και στελέχη επιχειρήσεων σχετικά με τις εκθετικές τεχνολογίες, και το πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να λύσουν τα μεγαλύτερα προβλήματα του πλανήτη και να δημιουργήσουν έναν κόσμο αφθονίας. Oπως λέω στις διαλέξεις μου στο SU, τα μεγαλύτερα προβλήματα του κόσμου είναι παράλληλα οι μεγαλύτερες επιχειρηματικές ευκαιρίες. Θέλεις να βγάλεις ένα δισεκατομμύριο δολάρια; Βρες έναν τρόπο να βοηθήσεις ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους».
Εμπνευση του Ντιαμάντη ήταν και το ίδρυμα XPRIZE, το οποίο διοργανώνει και χρηματοδοτεί μεγάλης κλίμακας διαγωνισμούς τεχνολογίας για την εξεύρεση λύσεων στα μεγάλα προβλήματα της ανθρωπότητας (στο Δ.Σ. του συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, ο Λάρι Πέιτζ, ο σκηνοθέτης Τζέιμς Κάμερον και η Αριάνα Χάφιγκτον). Η λογική του XPRIZE, εξηγεί ο Ντιαμάντης, συνίσταται, πρώτον, στη μεγιστοποίηση των ευεργετικών συνεπειών της φιλανθρωπικής δράσης. «Συνήθως, όταν δαπανάς ένα δολάριο για κάποιο φιλανθρωπικό σκοπό, μόνο το 20-30% καταλήγει να ωφελεί αυτόν τον οποίο ήθελες να ωφελήσεις. Με διαγωνισμούς κινήτρων μεγάλης κλίμακας, η αρχική χορηγία πενταπλασιάζεται ή δεκαπλασιάζεται μέσω της διαδικασίας». Δεύτερον, «δεν προσπαθούμε να προκαταλάβουμε από πού θα προέλθει η πρωτοποριακή τομή. Μου αρέσει να λέω ότι τη μέρα πριν κάτι επιβεβαιωθεί ως πρωτοποριακή τομή, είναι μία παλαβή ιδέα. Με το XPRIZE, λέμε στους διαγωνιζόμενους ότι δεν μας νοιάζει πού πήγαν πανεπιστήμιο, τι έχουν κάνει με τη ζωή τους κ.λπ.: “Αν λύσετε αυτό το πρόβλημα, κερδίσατε”, αυτό είναι το μήνυμα. Είναι εντελώς αξιοκρατικό – και πολύ αποτελεσματικό: 50 ή 500 ομάδες ασχολούνται με ένα δύσκολο πρόβλημα και πληρώνεται μόνο όποιος το λύσει».
Εξορύξεις σε αστεροειδείς
Ο Ελληνοαμερικανός «κυβερνο-ουτοπιστής», ωστόσο, δεν ασχολείται μόνο με κοινωφελείς δραστηριότητες. Μεταξύ των εταιρειών που έχει ιδρύσει είναι η Planetary Resources, που δραστηριοποιείται –ή, ακριβέστερα, φιλοδοξεί να δραστηριοποιηθεί– στις εξορύξεις σε αστεροειδείς, ώστε να διευκολύνει τα ταξίδια στα Διάστημα.
Ο Ντιαμάντης αποκαλεί την εξόρυξη στους αστεροειδείς «αναπόφευκτη». Αυτή τη στιγμή, εξηγεί, «είναι αδύνατος ο ανεφοδιασμός των διαστημικών σκαφών στο Διάστημα, κι αυτό περιορίζει το τι μπορούν να κάνουν. Είναι το αντίστοιχο του να ταξιδεύεις από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη και να μην υπάρχουν βενζινάδικα – θα πρέπει να κουβαλάς μαζί σου μία τεράστια δεξαμενή με καύσιμα. Με τις εξορύξεις στους αστεροειδείς, ελπίζουμε να αντλήσουμε υγρό οξυγόνο, που αποτελεί το 80% της μάζας των καυσίμων στους διαστημικούς πυραύλους. Θεωρώ ότι μέσα στην επόμενη δεκαετία θα υπάρξουν αποστολές ιδιωτικών φορέων σε αστεροειδείς, ενώ ο Ιλον [σ.σ.: Μασκ] έχει βάλει στόχο να στείλει επανδρωμένες αποστολές στον Aρη ώς το 2024. Ακόμα κι αν του πάρει ώς το 2028, θα είναι εκπληκτικό!».
Τα οικονομικά και τα ρυθμιστικά ζητήματα είναι «σύνθετα», παραδέχεται. «Είναι δύσκολο το εγχείρημα – όπως ήταν δύσκολη και η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου. Τα πάντα είναι δύσκολα – μέχρι να τα κάνεις πράξη. Και τώρα έχουμε περισσότερα κεφάλαια διαθέσιμα από ποτέ, και περισσότερη πρόσβαση σε εκθετικές τεχνολογίες – αισθητήρες, δίκτυα, υπολογιστές που μπορούν να κάνουν προσομοιώσεις σε υψηλή ανάλυση, τρισδιάστατες εκτυπώσεις εξαρτημάτων… Ολα αυτά αυξάνουν σημαντικά τις προοπτικές ανοίγματος του Διαστήματος!».
Ιδιες δυνατότητες
Πόσο αισιόδοξος είναι ότι η έμφυτη αισιοδοξία του, το αμερικανικό «can-do attitude», μπορεί να μεταδοθεί στην Ελλάδα – μία χώρα που αναδύεται βαθιά λαβωμένη από μια βαθιά, δεκαετή ύφεση, με τους πολίτες να μην πιστεύουν ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν προς το καλύτερο;
«Οι εκθετικές τεχνολογίες είναι μεγάλο εργαλείο εκδημοκρατισμού», λέει. «Ενας επιχειρηματίας στην Αθήνα έχει πρόσβαση στην ίδια υπολογιστική ισχύ, στις ίδιες γνώσεις, στις ίδιες δυνατότητες άντλησης πόρων μέσω crowdfunding και τρισδιάστατης εκτύπωσης μέσω του υπολογιστικού νέφους που έχει ένας επιχειρηματίας στη Σίλικον Βάλεϊ ή στο Ισραήλ. Aρα ζούμε σε μία φανταστική περίοδο για την επιχειρηματικότητα: αυτά που μετρούν είναι η θέληση, η δέσμευση, όχι η γεωγραφία. Σε αυτήν την εποχή αφθονίας, ξέρω πολλούς Eλληνες που έχουν το ένστικτο για μάθηση, το ένστικτο να πετύχουν κάτι σπουδαίο. Υπάρχει, όμως, και η άλλη Ελλάδα, η οποία δεν με ενθουσιάζει: η Ελλάδα των ανθρώπων που προτιμούν να διασκεδάζουν από το να εργάζονται σκληρά. Για να πετύχεις –είτε στην Ελλάδα, είτε στο Λονδίνο, είτε στις ΗΠΑ– χρειάζεται σκληρή δουλειά, όλες τις ώρες της ημέρας. Το άλλο πράγμα που με εξοργίζει είναι η συνεχής αναφορά στο πόσο σπουδαία ήταν η Ελλάδα πριν από 2.000 χρόνια. Eχω κουραστεί να μιλάω για το παρελθόν. Θέλω να εστιάσω στο μέλλον της Ελλάδας, ποιο θέλει να είναι το brand της στην παγκόσμια σκηνή, τι είδους επιχειρηματίες θέλει να προαγάγει».
Από τη Λέσβο στο Διάστημα, σε δύο γενιές
Ο Ντιαμάντης μεγάλωσε στη Νέα Υόρκη σε συνθήκες αστικής άνεσης, ως Αμερικανός δεύτερης γενιάς. Οι καταβολές του πατέρα του ήταν πολύ λιγότερο ευοίωνες. «Μεγάλωσα σε μία πολύ δεμένη οικογένεια και γνώριζα από πολύ μικρός την ιστορία του πατέρα μου: την ταπεινή του ανατροφή στα Μιστεγνά της Λέσβου, το ταξίδι του στην Αθήνα για να δώσει εξετάσεις για την Ιατρική – ο δικός του πατέρας, που ήταν πολύ αυστηρός, του είχε πει να μην γυρίσει πίσω αν δεν περάσει, και εκείνος το είχε πάρει σοβαρά… Oλοι οι συγγενείς του και οι συνομήλικοί του έγιναν παπάδες ή δάσκαλοι, έμειναν στο νησί, αλλά ο πατέρας μου είχε ένα μεγαλύτερο όραμα. Στην Αθήνα γνώρισε τη μητέρα μου, και μέσα σε δύο μέρες αρραβωνιάστηκαν. Η μητέρα μου ζούσε στις ΗΠΑ από δέκα ετών, και μετά από δύο χρόνια την ακολούθησε στη Νέα Υόρκη. Ο πατέρας μου δεν μιλούσε λέξη αγγλικά, και χρειάστηκε έξι χρόνια για να πάρει άδεια άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος, αλλά τα κατάφερε, και έγινε ένας πολύ πετυχημένος γυναικολόγος. Hταν ένας σπουδαίος άνθρωπος, πολύ ηθικός, που μου δίδαξε τις βασικές αρχές που καθοδηγούν τη ζωή μου ακόμα και σήμερα. Και βλέπω το δικό του ταξίδι, από το μικρό χωριό στη Λέσβο έως το επιτυχημένο ιατρείο στη Νέα Υόρκη, ως αντίστοιχο με τη δική μου φιλοδοξία να φτάσω στο φεγγάρι ή στον Aρη».
Κινούμαστε ταχύτατα προς έναν κόσμο με έχοντες και υπερ-έχοντες
Η ερώτηση πρέπει να τεθεί: οι θετικές πλευρές των νέων τεχνολογιών διαφημίζονται ακατάπαυστα από τους θιασώτες τους· τι πιστεύει ο ίδιος για τους κινδύνους – για την ιδιωτικότητα, για την αλήθεια και τη γνώση της αντικειμενικής πραγματικότητας, για την ατομική ελευθερία;
«Πάντα η τεχνολογία συνδύαζε την υπόσχεση για κάτι καλύτερο με νέους κινδύνους, από το μαχαίρι που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για κυνήγι ή για να σκοτώσεις κάποιον, ή τη φωτιά, που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για μαγείρεμα ή για να καούν σπίτια. Στη νέα εποχή της αφθονίας, στα επόμενα χρόνια, θα έχουμε 50 δισεκατομμύρια ψηφιακά διασυνδεδεμένες συσκευές και ένα τρισεκατομμύριο αισθητήρες. Και δέκα χρόνια αργότερα, οι διασυνδεδεμένες συσκευές θα φτάσουν τα 500 δισεκατομμύρια και οι αισθητήρες θα είναι 100 τρισεκατομμύρια – θα μπορούν να δουν και να μετρήσουν τα πάντα. Εκατοντάδες δορυφόροι θα βρίσκονται σε τροχιά, εκατομμύρια drones θα πετούν στον αέρα, οι δρόμοι θα είναι γεμάτοι αυτόνομα οχήματα που θα αντιλαμβάνονται τα πάντα σε μια ακτίνα 100 μέτρων. Θα είναι συνεπώς πολύ δύσκολο να παραμείνει οτιδήποτε μυστικό. Αυτό αναπόφευκτα σημαίνει συρρίκνωση της ιδιωτικότητας. Σημαίνει, όμως, επίσης ότι όσοι έχουν σκοπό να βλάψουν κάποιον είναι πάντα υπό παρακολούθηση. Αν μία διαδήλωση καταγράφεται από μία κάμερα, το δικτατορικό καθεστώς είναι λιγότερο πιθανό να βιαιοπραγήσει έναντι γυναικών και παιδιών. Ενα από τα ιδρύματα τα οποία υποστηρίζω στην Αφρική, το ίδρυμα Lindbergh, στέλνει drones πάνω από κοπάδια ελεφάντων και ρινόκερων· όταν οι λαθροθήρες βλέπουν τα drones, δεν πλησιάζουν τα κοπάδια. Στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν κάμερες στα περιπολικά· αν καταγραφεί ο αστυνομικός να χτυπάει κάποιον που έχει συλλάβει, οδηγείται στη Δικαιοσύνη. Οταν είμαστε υπό παρακολούθηση, τείνουμε να συμπεριφερόμαστε πιο ηθικά. Θα υπάρξουν προκλήσεις εξαιτίας των νέων τεχνολογιών – αλλά τις προκλήσεις αυτές θα τις λύσει η ίδια η τεχνολογία».
Στο μέλλον, όπως το οραματίζεται ο Ντιαμάντης, ο ψηφιακός βοηθός του θα έχει πρόσβαση σε οτιδήποτε λέει, ακούει ή διαβάζει και θα τον βοηθάει να εντοπίζει τις προκαταλήψεις του και να διαχωρίζει μεταξύ της πραγματικότητας και των προσομοιώσεών της. «Οδηγούμαστε σε μία εποχή κατά την οποία η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορεί να δημιουργεί πράγματα τα οποία θα μοιάζουν απολύτως αληθινά –εικόνες, ήχους– αλλά δεν θα είναι. Το ερώτημα δεν είναι πρέπει ή δεν πρέπει να συνεχιστεί αυτού του είδους η τεχνολογική εξέλιξη. Η εξέλιξη αυτή συμβαίνει ούτως ή άλλως, δεν μπορεί να τη σταματήσει κανείς. Αλλά υπάρχουν σήμερα περισσότεροι επιχειρηματίες από ποτέ άλλοτε, οι οποίοι βρίσκουν λύσεις σε προβλήματα».
Τι θα κρίνει αν οι νέες τεχνολογίες θα χρησιμοποιηθούν για καλό – για να απελευθερώσουν την ανθρωπότητα αντί να την εξανδραποδίσουν, για να εξαλείψουν τη φτώχεια αντί να διευρύνουν την ανισότητα;
«Θα ξεκινήσω από το τελευταίο, γιατί είναι πολύ σημαντικό οι αναγνώστες σας να λάβουν αυτό το μήνυμα. Υπάρχει όντως ένα αυξημένο χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών, αλλά δεν είναι το θέμα στο οποίο πρέπει να εστιάσει ο κόσμος. Στο παρελθόν, υπήρχαν οι βασιλείς, με το παλάτι πάνω στον λόφο, και όλοι οι υπόλοιποι, που δεν είχαν τίποτα. Αυτό που συμβαίνει τώρα είναι ότι κινούμαστε με μεγάλη ταχύτητα προς έναν κόσμο με έχοντες και υπερ-έχοντες. Αναβαθμίζουμε το βιοτικό επίπεδο κάθε άνδρα, γυναίκας και παιδιού στον πλανήτη – καλύπτουμε τις ανάγκες τους για τροφή, νερό, εκπαίδευση, υγεία. Ναι, θα υπάρχουν κάποιοι τρισεκατομμυριούχοι που θα ζουν στον Αρη. Αλλά προτιμώ να έχουμε ανυψώσει τους πάντες και να υπάρχουν και αυτοί που έχουν πολύ περισσότερα από την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η ανθρωπότητα για χιλιετίες, με τη μεγάλη πλειονότητα να μην έχει τίποτα».
Ο Ντιαμάντης στρέφει το βλέμμα του 100 χρόνια πίσω: «Το 1918, 50 εκατομμύρια άνθρωποι ανά τον κόσμο πέθαναν από την ισπανική γρίπη, για να προστεθούν στα 15-20 εκατομμύρια που είχαν σκοτωθεί στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εξιδανικεύουμε το παρελθόν, αλλά ξεχνάμε ότι η ζωή τότε ήταν κτηνώδης και σύντομη, και πολλοί ζούσαν σαν σκλάβοι για να επιβιώσουν. Χάρη στην τεχνολογία, έχουμε έκτοτε οδηγηθεί σε έναν κόσμο απίστευτης αφθονίας»
H αβάσταχτη ψευδομελαγχολία του Διαδικτύου
Αλέξης Σταμάτης
Μας κάνει λιγότερο έξυπνους η έξυπνη τεχνολογία;
ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΓΙΑΤΗΣ*, ΔΙΟΜΗΔΗΣ ΣΠΙΝΕΛΛΗΣ*
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Σπύρος Μαγιάτης: Το μυαλό ατονεί
Πρόσφατα δημοσιεύθηκε σειρά ερευνών οι οποίες αναιρούν τη λεγόμενη θεωρία του Flynn για τη σταθερή αύξηση του IQ του γενικού πληθυσμού στη μεταπολεμική περίοδο. Μία από αυτές τις μελέτες δείχνει ότι τις τελευταίες τρεις δεκαετίες εμφανίζεται, στις ανεπτυγμένες τουλάχιστον κοινωνίες, μια πτώση του μέσου IQ της τάξεως των 0,33 μονάδων τον χρόνο. Η αιτία συνδέεται περισσότερο με συμπεριφορικούς παρά με γενετικούς παράγοντες.
Τι ρόλο παίζει σε αυτό η σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία; Το πρόβλημα μπορεί να τεθεί ως εξής: ο νέος ψηφιακός κόσμος που μας περιβάλλει και αποτελεί τον βασικό αγωγό ερεθισμάτων προς τον εγκέφαλό μας είναι λιγότερο απαιτητικός από όσο νομίζουμε, και ταυτόχρονα διαθέτει δυνατότητες που ξεφεύγουν πολύ από αυτές του ανθρώπινου νου. Η αυξημένη εξάρτησή μας, όσον αφορά σύνθετες υπολογιστικές δραστηριότητες, στις μηχανές σημαίνει ότι χάνουμε σημαντικά πεδία στα οποία ακονίζαμε μέχρι πρότινος το μυαλό μας. Η αφιέρωση ολοένα και περισσότερου ελεύθερου χρόνου σε μονοδιάστατες ψηφιακές αλληλεπιδράσεις επιδεινώνει περαιτέρω την κατάσταση.
Μπορεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος να μην είναι κατασκευασμένος για να καταναλώνει και να επεξεργάζεται τα Petabytes πληροφορίας μου παράγονται καθημερινά στον ψηφιακό κόσμο. Τι να κάνεις έναν διάδρομο προπόνησης που τρέχει με 1.000 χλμ./ώρα αν δεν μπορείς να τον χρησιμοποιείς; Η ραγδαία εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας κινδυνεύει να μετατρέψει τον άνθρωπο σε παθητικό αποδέκτη ενός κόσμου που αδυνατεί να παρακολουθήσει.
Ηλικιακά ανήκω στη λεγόμενη γενιά Χ, την τελευταία που πρόλαβε να ζήσει τον παλιό αναλογικό κόσμο και την πρώτη που μεγάλωσε στο νέο ψηφιακό περιβάλλον. Θυμάμαι τον εαυτό μου τα καλοκαιρινά μεσημέρια να φτιάχνει εφαρμογές στη γλώσσα προγραμματισμού Basic και τα βράδια να παίζει κρυφτό στις αλάνες. Ισως οι σημερινοί σαραντάρηδες είναι οι μόνοι που μπορούν να κατανοήσουν το λαμπρό μέλλον που έρχεται, αλλά ταυτόχρονα να εκτιμήσουν το παλιό που χάνεται πίσω μας: Εναν κόσμο πιο απλό, πιο κοντά στο φυσικό περιβάλλον, στον οποίο η ανθρώπινη νοημοσύνη, όπως εξελίχθηκε γενετικά στην πορεία του χρόνου, ίσως ήταν καλύτερα προσαρμοσμένη σε σύγκριση με τη σύγχρονη πραγματικότητα που τώρα διαμορφώνεται.
* Ο κ. Σπύρος Μαγιάτης είναι συνιδρυτής και Chief Technology Officer της Workable.
Διομήδης Σπινέλλης: Η ανθρωπότητα ωφελείται
Η έξυπνη τεχνολογία μας κάνει εξυπνότερους. Η ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου περιγράφει τη διαρκή κατάκτηση νέων ικανοτήτων και την ατροφία άλλων. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είμαστε πια ικανοί να κυνηγούμε άγρια ζώα στη σαβάνα, να καλλιεργούμε την τροφή μας, ή να κατασκευάζουμε τη στέγη και τα εργαλεία μας. Χάρη όμως στην τεχνολογία κυριεύσαμε τη γη, περπατήσαμε στο φεγγάρι, εξαφανίσαμε θανατηφόρες ασθένειες και αποκωδικοποιήσαμε νόμους της φύσης.
Πνευματικά εξελιχθήκαμε με παρόμοιο τρόπο. Σχεδόν κανείς σήμερα δεν μπορεί απαγγείλει απέξω την Iλιάδα και την Οδύσσεια, αλλά θεαματικά περισσότεροι, τόσο σε απόλυτους αριθμούς όσο και ως ποσοστό του πληθυσμού, γνωρίζουν ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Οι μαθητές δεν μπορούν πια να υπολογίσουν την τετραγωνική ρίζα χωρίς αριθμομηχανή, αλλά μέσω του Διαδικτύου καθημερινά βρίσκουν αστραπιαία απαντήσεις που δεν γνωρίζουν ούτε οι καθηγητές τους.
Η έξυπνη τεχνολογία δεν είναι παρά ένας μοχλός του μυαλού μας. Οι εφαρμογές της ενδυναμώνουν εντυπωσιακά τις πνευματικές μας ικανότητες. Χάρη σ’ αυτήν πατώντας λίγα κουμπιά μεταφράζουμε άγνωστες σε εμάς γλώσσες, χαϊδεύοντας το γυαλί του τηλεφώνου μας δημοσιεύουμε τις σκέψεις μας στην άλλη άκρη του πλανήτη, δίνοντας τον προορισμό μας πλοηγούμαστε με σιγουριά σε άγνωστα μέρη. Αναπόφευκτα, κάποιες δεξιότητες και ικανότητες, όπως εδώ η ευρεία γλωσσομάθεια, η καλλιγραφία, ή ο προσανατολισμός, καθίστανται λιγότερο σημαντικές και ατροφούν. Ομως ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι φτιαγμένος για να σκέφτεται, και αυτό θα συνεχίσει να κάνει· με την έξυπνη τεχνολογία ως παραστάτη θα σκέφτεται πιο αποδοτικά, δαμάζοντας όλο και πιο δύσκολα προβλήματα.
Κάθε τεχνολογική εξέλιξη, από την τυπογραφία και την αστρονομία μέχρι τα τρένα και τους αυτόματους αργαλειούς, βρήκε απέναντί της πολέμιους που περιέγραψαν τις ολέθριες επιπτώσεις της. Η αλήθεια είναι ότι σε κάθε βήμα προόδου κάποιοι θα βρεθούν να χάνουν δύναμη και προνόμια – στα αντίστοιχα παραδείγματα οι έχοντες το μονοπώλιο της αυθεντίας, η Καθολική Εκκλησία, οι γαιοκτήμονες, ή οι υφάντριες. Η πρόοδος εμπεριέχει τη δημιουργική καταστροφή του παλιού. Τελικά, όμως, η ανθρωπότητα βγαίνει πάντα κερδισμένη: δυνατότερη, εξυπνότερη, σοφότερη.
* Ο κ. Διομήδης Σπινέλλης είναι καθηγητής και πρόεδρος του τμήματος Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Aγορά και «πόλις», Facebook και δημοκρατία
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 22.04.2018
ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΥΚΑΣ*
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Οι ακροάσεις στο αμερικανικό Κογκρέσο έχουν πολλαπλό ενδιαφέρον. Υπενθυμίζουν ότι στη δημοκρατία η λογοδοσία αποτελεί κορυφαία αρχή. Συμβολίζουν την υπαγωγή της οικονομικής ισχύος στη θεσμισμένη πολιτική ισχύ – η αγορά δεν υποκαθιστά την «πόλιν».
Πριν από είκοσι χρόνια κατέθεσε στη Γερουσία ο Μπιλ Γκέιτς, επικεφαλής της Microsoft, εγκαλούμενος για εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης στην αγορά. Τώρα ήταν η σειρά του Μαρκ Ζούκερμπεργκ, επικεφαλής του Facebook. Το έναυσμα ήταν το σκάνδαλο της Cambridge Analytica (η παραβίαση της ιδιωτικότητας έως 87 εκατομμυρίων χρηστών). Είχε προηγηθεί η κριτική ότι το fb αδιαφορεί για τα θέματα του περιεχομένου της επικοινωνίας (ψευδείς ειδήσεις, λόγος μίσους, κλπ.), δεν μεριμνά επαρκώς για την προστασία της ιδιωτικότητας, και είναι ευάλωτο σε χειραγώγηση από πολιτικά-οικονομικά συμφέροντα.
Στα τέλη του 19ου αιώνα στην Αμερική, όταν άρχισαν να γιγαντώνονται οι επιχειρήσεις λαμβάνοντας τη μορφή μεγάλων εταιρειών (corporations), η συγκέντρωση οικονομικής ισχύος προκάλεσε έντονο προβληματισμό. Ενώ ο αμερικανικός φιλελευθερισμός έβλεπε ως επιθυμητή τη «φυσική» εξέλιξη των επιχειρήσεων σε μια ανταγωνιστική αγορά, η υπερβολική εταιρική ισχύς, στον βαθμό που εξαγόραζε προνόμια, θεωρείτο ότι επηρέαζε αθέμιτα τους δημοκρατικούς θεσμούς.
Η δημόσια κατακραυγή κατά της οικονομικής συγκέντρωσης οδήγησε στον περίφημο αντιμονοπωλιακό Νόμο Σέρμαν το 1890. Ο γερουσιαστής Σέρμαν υποστήριξε τον νόμο με ένα χαρακτηριστικά αμερικανικό φιλελεύθερο επιχείρημα: «Αν δεν υποστήκαμε τον βασιλιά ως πολιτική εξουσία, δεν θα πρέπει να υποστούμε ένα βασιλιά για την παραγωγή, μεταφορά και πώληση οποιωνδήποτε από τις αναγκαιότητες της ζωής». H διάλυση της Standard Oil του Τζον Ροκφέλερ, το 1911, σε 34 χωριστές εταιρείες (μεταξύ αυτών οι γνωστές μας Exxon, Mobil, κ.λπ.) υπήρξε η πιο προβεβλημένη εφαρμογή του νόμου. Ακολούθησαν δεκάδες άλλες τον περασμένο αιώνα. Η σημερινή μορφή του αμερικανικού καπιταλισμού συν-διαμορφώθηκε καθοριστικά από πολιτικές επιλογές. Τι μορφή θα πάρει το fb εξαρτάται, εν πολλοίς, από τους πολιτικούς.
Στην κατάθεσή του ο επικεφαλής του κέρδισε τις εντυπώσεις. Δεσμεύθηκε ότι θα κάνει αλλαγές, θα εφαρμόσει μονομερώς την αυστηρή νομοθεσία της Ε.Ε. για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και δέχθηκε την ανάγκη «ρύθμισης» των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Το fb έχει αλλάξει δραματικά τον τρόπο που διαχέονται και χρησιμοποιούνται οι πληροφορίες σήμερα. Η κατάθεση του κ. Ζούκερμπεργκ συνεισέφερε στον προβληματισμό για θέματα υπαρξιακής σπουδαιότητας: τη χειραγώγηση, την ιδιωτικότητα, και την έλλογη επιλογή στον ψηφιακό-δικτυακό καπιταλισμό.
Επιτηρούμενη χρήση
Το Facebook, η έκτη μεγαλύτερη σε αξία εταιρεία στον κόσμο, με 2,1 δισ. χρήστες, παρέχει δωρεάν υπηρεσίες δικτύωσης. Πώς βγάζει χρήματα; Από τις διαφημίσεις. Τι πουλά; Τα προσωπικά δεδομένα που οικειοθελώς παραχωρούμε. Η χρήση του fb και των εφαρμογών του είναι επιτηρούμενη: ο αλγόριθμος της πλατφόρμας όχι μόνο καταγράφει τι θέματα σου αρέσουν, πόσο χρόνο δαπανάς σε κάθε θέμα, με ποιους επικοινωνείς, κ.λπ., αλλά μαθαίνει από τις διαχρονικές επιλογές σου έτσι ώστε να σου στέλνει μηνύματα που σε ενδιαφέρουν. Με τον τρόπο αυτό παράγεται ένας τεράστιος πλούτος προσωπικών δεδομένων και συμπερασμάτων με βάση τα οποία κατασκευάζεται το προφίλ του κάθε χρήστη, από το οποίο μπορούν να συναχθούν οι μελλοντικές επιλογές του. Πρόκειται για πολύτιμη γνώση – το όνειρο κάθε διαφημιζόμενου. Οχι μόνο γιατί η εξαιρετικά στοχευμένη πρόσβαση του επιτρέπει να απευθύνεται σε συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων, αλλά και γιατί μπορεί να γνωρίζει την αποτελεσματικότητα του μηνύματός του – ποιος βλέπει τι, και τι αγοράζει.
Η γνώση, όμως, είναι δίκοπο μαχαίρι. Οι επιτηρούμενες, δωρεάν ψηφιακές επιλογές μάς παρέχουν πολλές ευκολίες και ευκαιρίες, αλλά υποσκάπτουν, δυνητικά, την προσωπική ελευθερία και έλλογη δράση – κάποιος μας παρακολουθεί και μπορεί να μας χειραγωγήσει. Οπως προσφυώς είπε ο Τζάρον Λένιερ, πρωτοπόρος τεχνολόγος, «αν δεν πληρώνεις για κάτι, πιθανότατα είσαι το προϊόν». Οι αλγόριθμοι έχουν αλλάξει τη λειτουργία της διαφήμισης: η διαδραστικότητα της ψηφιακής τεχνολογίας μετατρέπει τη διαφήμιση (ιδιαίτερα την πολιτική) από ανακοίνωση σε εργαλείο αλλαγής της συμπεριφοράς του ατόμου.
Ενημέρωση και επιλογή
Αν σκεφθεί κανείς ότι η κύρια πηγή ενημέρωσης προέρχεται πλέον από τα κοινωνικά δίκτυα, αντιλαμβάνεται ότι οι κατασκευασμένες ειδήσεις, προσεκτικά στοχευμένες να εμφανίζονται στην οθόνη επιλεγμένων χρηστών, επηρεάζουν καθοριστικά την πολιτική συμπεριφορά. Εκτιμάται ότι τις διαφημίσεις στο Facebook που αγόρασαν ρωσικές εταιρείες, υπό την επιρροή του Κρεμλίνου, για να επηρεάσουν τις αμερικανικές εκλογές το 2016, τις είδαν περί τα 150 εκατ. πολίτες.
Οσο πιο πολύ εξατομικεύεται η πληροφορία, τόσο πιο πολύ τα άτομα μοιάζει να κατοικούν σε ένα δωμάτιο που ακούν μόνο τον αντίλαλό τους – απόψεις με τις οποίες συμφωνούν, αντιδράσεις που ενισχύουν τις προκαταλήψεις τους. Η ενημέρωση έτσι υπονομεύεται, ο διά-λογος εξασθενεί, οι πολιτικές επιλογές χειραγωγούνται. Η ψηφιακή διαδραστικότητα παράγει αμφίσημα αποτελέσματα: αφενός παρουσιάζει επιλογές που μας ικανοποιούν, αφετέρου δίνει μορφή σε ό,τι εκλαμβάνουμε ως πραγματικότητα.
Το Facebook είναι σύμβολο της άυλης, ψηφιακής-δικτυακής εποχής: από τα 493 δισ. δολ. της αξίας του, μόνο το 3% αντιστοιχεί σε υλικό ενεργητικό! Στην άυλη οικονομία το μείζον είναι η εμπιστοσύνη – εξ ου και η προθυμία του κ. Ζούκερμπεργκ να ζητήσει συγγνώμη στο Κογκρέσο. Η εμμονή του, όμως, να βλέπει τις προκλήσεις της εταιρείας του κυρίως τεχνοκρατικά («η τεχνητή νοημοσύνη θα λύσει το πρόβλημα»), του στερεί τη δυνατότητα να αντιληφθεί το ευρύτερο διακύβευμα με υπαρξιακούς-πολιτικούς όρους: την ανθρώπινη ελευθερία και τη δυνατότητα έλλογων επιλογών.
Αυτό, ωστόσο, είναι δική μας ευθύνη – των αξιών που πρεσβεύουμε και των αντιπροσώπων που επιλέγουμε να κυβερνήσουν την «πόλιν». Η απρόσκοπτη επικοινωνία έχει το τίμημά της. Η ανθρώπινη ευημερία υπερβαίνει τα οφέλη της συναλλακτικής αποτελεσματικότητας και του απρόσκοπτου καταναλωτισμού. Η γνώση λύνει προβλήματα και παράγει νέα. Αρχέγονα θέματα σε νέα συσκευασία!
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
Ψέματα, μεγάλα ψέματα και Τwitter
18.03.2018 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Οσοι νομίζουν ότι το «ψέμα έχει κοντά ποδάρια» ας το ξανασκεφτούν. Στην εποχή των social media περισσότερο ισχύει αυτό που έγραψε ο Τζόναθαν Σουίφτ – «το ψέμα πετάει, η αλήθεια ακολουθεί κουτσαίνοντας». Αυτό είναι το συμπέρασμα της μεγαλύτερης έρευνας που έγινε ποτέ για το Τwitter από τρεις καθηγητές του ΜΙΤ, οι οποίοι ανέλυσαν με τη βοήθεια υπερυπολογιστών 126.000 ιστορίες που εμφανίστηκαν στην πρώτη δεκαετία της ιστορίας του μέσου, ιστορίες που αναμεταδόθηκαν από 3 εκατομμύρια και πάνω χρήστες («The spread of true and false news online», Science 9.3.2018).
Τα αποτελέσματα, σύμφωνα με το περιοδικό The Atlantic, ήταν απογοητευτικά: «Η αλήθεια δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τα hoaxes και τους ψιθύρους. Με κάθε μονάδα μέτρησης το ψεύδος κυριαρχεί επί της αλήθειας: τα fake news και οι ψευδείς ψίθυροι φτάνουν σε περισσότερους ανθρώπους, διεισδύουν βαθύτερα στα κοινωνικά δίκτυα και εξαπλώνονται ταχύτερα από τις αληθείς ειδήσεις.
«Είναι εμφανές ότι η ψευδής πληροφορία έχει καλύτερη επίδοση από την αληθή πληροφορία», λέει ο επικεφαλής της έρευνας Soroush Vosoughi, ο οποίος μελετά τα fake news από το 2013. «Κι αυτό δεν οφείλεται μόνο στα bots (σ.σ.: προγράμματα που αναπαράγουν αυτόματα περιεχόμενο). Μπορεί να έχει να κάνει με την ανθρώπινη φύση».
Παρόμοιο ήταν και το συμπέρασμα μιας πιο πρόχειρης ανάλυσης που έκανε λίγο μετά τις αμερικανικές εκλογές ο δικτυακός τόπος BuzzFeed και έδειξε ότι οι πέντε πιο δημοφιλείς απάτες είχαν μεγαλύτερη απήχηση από τις πέντε πιο δημοφιλείς αληθινές ιστορίες. Σύμφωνα, όμως, με την έρευνα του ΜΙΤ μια ψευδής ιστορία φτάνει σε 1.500 άτομα, έξι φορές ταχύτερα από μία αληθινή. Κι αυτό παρατηρείται σε όλη την γκάμα των ενδιαφερόντων των ανθρώπων: επιχειρήσεις, τρομοκρατία και πόλεμος, ψυχαγωγία, επιστήμη και τεχνολογία. Και τα πολιτικά fake news τα πάνε καλύτερα απ’ όλα τ’ άλλα.
«Οι χρήστες του Τwitter», γράφει το περιοδικό, «προτιμούν να μοιράζονται ψεύδη. Ακόμη και όταν οι ερευνητές έλεγξαν τις διαφορές των λογαριασμών που ξεκίνησαν τους ψευδείς ψιθύρους –όπως τον αριθμό των ακολούθων (followers) ή αν ο λογαριασμός είναι πιστοποιημένος– τα ψεύδη έχουν 70% περισσότερες πιθανότητες να αναμεταδοθούν σε σχέση με τις αληθείς ειδήσεις. Και το φταίξιμο δεν είναι των bots. Από το 2016 μέχρι το 2016 τα twitter bots ενίσχυσαν τη μετάδοση των αληθών πληροφοριών στο ίδιο ποσοστό που ενίσχυσαν τις ψευδείς. Τα fake news ευημερούν “επειδή οι άνθρωποι και όχι τα ρομπότ τείνουν να τα διαχέουν”, γράφουν οι συγγραφείς της μελέτης. Ελέγχοντας τρία εκατομμύρια λογαριασμούς, βρήκαν ότι τα αυτόματα προγράμματα μοίραζαν τις ψευδείς ειδήσεις εξίσου γρήγορα με τις αληθείς».
Οι ερευνητές υποθέτουν πως οι ψευδείς ειδήσεις κυριαρχούν στα social media για δύο λόγους: «Πρώτον, τα fake news μοιάζουν να είναι πολύ πιο διαφορετικά από τις αληθείς ειδήσεις. Η ερευνητική ομάδα διαπίστωσε ότι τα ψεύδη είναι συχνά πολύ διαφορετικά από όλα τα άλλα tweets που εμφανίστηκαν στην οθόνη κάποιων χρηστών τις τελευταίες 60 μέρες πριν αναμεταδώσουν κάποια ψευδή είδηση. Δεύτερον, τα fake news έχουν πολύ περισσότερο συναίσθημα. Οι ερευνητές δημιούργησαν μια βάση δεδομένων με λέξεις που επιστράτευσαν οι χρήστες σε 126.000 tweets. Κατόπιν ανέλυσαν τις αναρτήσεις με ειδικό λογισμικό. Τα ψευδή tweets τείνουν να προκαλούν έκπληξη και αηδία, ενώ οι αναρτήσεις με αληθινές ειδήσεις χρησιμοποιούν λέξεις που σχετίζονται με τη λύπη ή την εμπιστοσύνη».
Ο αρθρογράφος των Financial Times Tim Harford είχε αναφέρει παλιότερα κι έναν τρίτο λόγο: «Οι αληθινές ιστορίες καλύπτονται από δεκάδες μέσα, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα η δημοτικότητα κάθε ξεχωριστού άρθρου να είναι σχετικά μικρότερη. Αντιθέτως, κάθε απάτη είναι μοναδική. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που οι πιο δημοφιλείς απάτες επικρατούν επί των πιο δημοφιλών αληθινών ιστοριών» (Hard truths about fake news, F.T., 28.2.2017).
Κάποιοι ισχυρίζονται ότι δεν είναι η αλήθεια ή το ψέμα η διαιρετική τομή μεταξύ των δημοφιλών ή μη ειδήσεων, αλλά ο συναισθηματικός τους αντίκτυπος. «Το κλειδί είναι ότι το περιεχόμενο που δημιουργεί μεγάλες συναισθηματικές αντιδράσεις πάει ταχύτερα, μακρύτερα και βαθύτερα», δήλωσε στο The Atlantic η Rebekah Tromble, καθηγήτρια του πανεπιστημίου Leiden της Ολλανδίας. «Αυτό το εύρημα απαντάται σε έρευνες και άλλων επιστημόνων στον τομέα της ψυχολογίας και της επικοινωνιακής επιστήμης». Ο καθηγητής του Dartmouth College, Brendan Nyhan, συμπληρώνει ότι «οι ψευδείς πληροφορίες είναι συνήθως καινοτομικές και συχνά αρνητικές. Ξέρουμε γενικότερα ότι αυτά είναι τα δύο χαρακτηριστικά της πληροφορίας που προσέχουμε και θέλουμε να τη μεταδώσουμε σε άλλους. Τείνουμε, ως ανθρώπινα όντα, να δίνουμε προσοχή σε νέους κινδύνους…».
Ριζοσπαστικό YouTube
Αυτό ίσως να εξηγεί και το μυστήριο της προτίμησης προς τον ριζοσπαστισμό του YouTube, που παρατήρησε η καθηγήτρια του πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας Zeynep Tufekci. Σε άρθρο της που δημοσιεύει στους New York Times («YouTube, the Great Radicalizer», 10.3.2018) αναφέρει την περίεργη εμπειρία ο αλγόριθμος του δικτυακού τόπου να προτείνει βίντεο με όλο και πιο ριζοσπαστικό περιεχόμενο. Παρακολουθούσε ομιλίες του Ντόναλντ Τραμπ; «Το YouTube άρχισε να προτείνει και να παίζει αυτόματα βίντεο από ρατσιστικές ομάδες, αρνητές του Ολοκαυτώματος». Παρακολουθούσε ομιλίες της Χίλαρι Κλίντον και του Μπέρνι Σάντερς των Δημοκρατικών; «Λίγο αργότερα ο αλγόριθμος με οδηγούσε σε βίντεο αριστερής συνωμοσιολογίας για την ύπαρξη κρυφών κρατικών δομών και κατηγορίες ότι η αμερικανική κυβέρνηση ήταν πίσω από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου. Οπως και με τα βίντεο του Τραμπ το YouTube πρότεινε περιεχόμενο που ήταν όλο και πιο ακραίο από το συμβατικό πολιτικό περιεχόμενο που είχα ξεκινήσει». Το ίδιο συνέβαινε με κάθε θέμα ακόμη κι αν δεν ήταν αυστηρά πολιτικό: τα βίντεο για τη χορτοφαγία (vegetarianism) οδηγούσαν σε βίντεο για την αυστηρή χορτοφαγία (veganism) από το τζόκινγκ έφτανε στους μέγα μαραθώνιους.
Οι αλγόριθμοι βεβαίως δεν τείνουν με κάποιον μαγικό τρόπο προς τη ριζοσπαστικοποίηση. Προτείνουν τα πιο δημοφιλή βίντεο ανά κατηγορία. Οι ακραίες οργανώσεις και οι ακραίες τάσεις έχουν περισσότερες θεάσεις, έστω λόγω περιέργειας του κοινού. Ετσι δημιουργείται χιονοστιβάδα: η αρχική περιέργεια τα ανεβάζει στον κατάλογο του αλγόριθμου και μετά ο αλγόριθμος τα προτείνει ανεβάζοντάς τα ακόμη περισσότερο για να ξαναγίνουν προτάσεις κ.ο.κ.
Η αλήθεια είναι ότι τα νέα μέσα είναι… πολύ νέα και αυτά τα φαινόμενα μπορεί να είναι οι παιδικές ασθένειες, που πρέπει πρώτα να εκδηλωθούν και κατόπιν να θεραπευτούν. Ο διάλογος συνεχίζεται. Και η ειρωνεία είναι πως γίνεται πρωτίστως από τα παραδοσιακά μέσα…
Δημήτρης Νανόπουλος: Το 2030 θα υπάρχουν «φεγγαρόπαιδα»
Την Κυριακή 10 Δεκεμβρίου 2013, ο Πίτερ Χιγκς παρέλαβε μαζί με τον Φρανσουά Ενγκλέρ το Νομπέλ Φυσικής. Στην ομιλία του περιέγραψε τη θεωρία του (τον μηχανισμό μέσω του οποίου η ύλη αποκτά τη μάζα της) και φυσικά μίλησε για το πασίγνωστο σε όλο τον κόσμο μποζόνιό του, κλείνοντας με την εξής φράση: «…το 1976 οι Ελις, Γκάιλαρντ και Νανόπουλος παρότρυναν τους πειραματικούς φυσικούς του CERN να αναζητήσουν το μποζόνιο Higgs όπως το προέβλεπε η θεωρία. Ηταν η αρχή μιας μεγάλης πειραματικής έρευνας, η οποία κορυφώθηκε με την ανακοίνωση του CERN τον Ιούλιο του 2012».
Ο Νανόπουλος στον οποίο αναφέρθηκε ο περίφημος Χιγκς είναι, φυσικά, ο Δημήτρης Νανόπουλος – ο σημαντικότερος εν ζωή θεωρητικός φυσικός. Ενα φτωχό παιδί που μετρούσε τ’ άστρα στο Χαρβάτι Αττικής (την Παλλήνη του 1950), όπου πέρασε τα παιδικά του χρόνια, για να φτάσει δύο δεκαετίες αργότερα να μιλάει για τ’ άστρα στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.
Ενας μεγαλοφυής άνθρωπος, πάντα χαμογελαστός και αισιόδοξος, που μπορεί τη μία στιγμή να περιγράφει τη θεωρία των υπερχορδών και τα πολλαπλά σύμπαντα και την άλλη να παροτρύνει νέους επιστήμονες να τολμούν να χτυπήσουν την πόρτα μεγάλων ξένων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Τη μία στιγμή να αποδεικνύει μαθηματικά την τυχαιότητα της ζωής και την άλλη να συγκινείται με μια κλασική μελωδία ή να απαγγέλλει ένα ποίημα που υμνεί τον έρωτα. Και κάθε ώρα και στιγμή να θυμίζει σ’ όλους όσοι είναι ευλογημένοι με το δώρο της ζωής ότι πρέπει να ρουφούν το κάθε λεπτό που περνάει σαν να μην υπάρχει αύριο.
Διδακτική ιστορία
Γι’ αυτό και το τελευταίο βιβλίο του «Στον τρίτο βράχο από τον Ηλιο» (που έγραψε σε συνεργασία με τον Μάκη Προβατά και έχει πουλήσει ήδη 20.000 αντίτυπα από τις εκδόσεις Πατάκη) θα πρέπει να διαβαστεί από κάθε Ελληνόπουλο που ψάχνει να βρει τον δρόμο του στις δύσκολες αυτές μέρες που περνάει η χώρα. Οχι μόνο γιατί εξιστορεί την πορεία ενός νέου που με την προσωπική του σκληρή προσπάθεια πετυχαίνει αυτό που αγαπάει. Αλλά κυρίως γιατί μέσα από τις εξιστορήσεις μπορεί κανείς να διακρίνει την καθαρότητα του μυαλού ενός μεγάλου επιστήμονα που ασχολείται με το σύμπαν αλλά πατάει γερά τα πόδια του στο έδαφος. Και νοιάζεται για την πρόοδο και την προκοπή της Ελλάδας.
– Πηγαινοέρχεστε χρόνια μεταξύ Ελλάδας και Αμερικής, τι είναι αυτό που σας κάνει μεγαλύτερη εντύπωση από το πηγαινέλα μεταξύ δύο τελείως διαφορετικών κρατών;
– Αυτό που με τρομάζει είναι η απόσταση που χωρίζει τις δύο χώρες. Μια απόσταση που συνεχώς μεγαλώνει. Στη δεκαετία του ’50 αυτοί έκαναν δέκα βήματα και εμείς μισό. Τώρα αυτοί τρέχουν με την ταχύτητα του φωτός και εμείς πάμε με τον αραμπά. Και αν δεν βιαστούμε να καλύψουμε την απόσταση, κι αν δεν κάνουμε το παν για να ανεβούμε στο τρένο της προόδου με όλες μας τις δυνάμεις, κινδυνεύουμε να βρεθούμε ουραγοί. Σαν τους κατοίκους σε κάτι νησιά της Αυστραλίας, πολύ κοντά στην ηπειρωτική χώρα, όπου ζουν άνθρωποι όπως ζούσαν πριν από αρκετούς αιώνες, ενώ μερικά χιλιόμετρα πιο δίπλα απογειώνονται πύραυλοι.
– Εχουμε τόσο μεγάλες διαφορές με τις ΗΠΑ;
– Ασφαλώς. Στην Ελλάδα γίνονται μεγάλο θέμα οι απεργίες και το άσυλο στα πανεπιστήμια, όταν πλέον είναι σαφές διεθνώς ότι στον κόσμο της εργασίας και της παιδείας έχουν έρθει τα πάνω κάτω. Και με αυτές τις αλλαγές καταρρίπτονται πλέον οι κομισάριοι και οι εργατοπατέρες, γιατί ο κόσμος είτε το θέλει είτε όχι, για να βγάλει το ψωμί του θα πρέπει να έχει γνώσεις. Οι νέοι που ξεκινούν σήμερα πρέπει να καταλάβουν ότι θα πρέπει να έχουν μεγάλη ειδίκευση και απόλυτη σχέση με τα επαγγέλματα του μέλλοντος –κομπιούτερ, βιολογία, τεχνητή νοημοσύνη, ρομπότικς– εάν θέλουν να προχωρήσουν. Είναι σαν να προσλάβεις μια γραμματέα 25 χρονών και να φέρει μαζί της γραφομηχανή και να μην ξέρει αγγλικά. Δεν έχει κανένα μέλλον.
Οι αλλαγές γύρω μας θυμίζουν την ταινία του Τσάρλι Τσάπλιν «Μοντέρνοι καιροί» – με την είσοδο των μηχανών τη δεκαετία του ’30 στην αγορά εργασίας. Κάποτε τα σπίτια χτίζονταν με το χέρι, με εργάτες που κουβαλούσαν τον τενεκέ με τη λάσπη κι ανέβαιναν με τα πόδια τη σκαλωσιά. Περάσαμε γρήγορα στις μπετονιέρες και πλέον χτίζουμε σε λίγους μήνες ολόκληρο ουρανοξύστη. Σε λίγο δεν θα χρειαζόμαστε καν αυτά – θα τα αναλάβουν όλα τα ρομπότ ή οι τρισδιάστατοι εκτυπωτές.
– Πόσο γρήγορα θα πάμε εκεί;
– Αφάνταστα γρήγορα. Σε μία πενταετία οι μεγάλες πόλεις θα έχουν ηλεκτρικά αυτοκίνητα χωρίς οδηγούς. Ηδη η Amazon εγκαινίασε το πρώτο της κατάστημα χωρίς υπαλλήλους, ενώ προχωράμε με άλματα στο Διάστημα. Το 2024 θα κάνουμε επανδρωμένη αποστολή στον Αρη και το 2027, όπως λέει ο Ελον Μασκ της Tesla, θα ’χουμε 1.000 ανθρώπους στο φεγγάρι και στη συνέχεια θα εποικίσουμε και τον Αρη. Δηλαδή 200 χρόνια από τη ναυμαχία του Ναυαρίνου με την οποία απελευθερωθήκαμε από τους Τούρκους, θα υπάρχει η πρώτη αποικία στο φεγγάρι.
Μέχρι το 2030 θα ’χουμε τα λεγόμενα «φεγγαρόπαιδα». Θα κοιτάς την ταυτότητά τους και θα λέει ότι έχουν γεννηθεί στη Σελήνη. Και δεν μιλάω για 100 χρόνια μπροστά, μιλάω για αύριο. Το επόμενο αυτό βήμα θα γίνει πολύ γρήγορα, γιατί δεν θα γίνει από κράτη. Θα γίνει από ιδιωτικές εταιρείες που ξοδεύουν δισεκατομμύρια δολάρια και περιμένουν γρήγορα κέρδη.
Επιστημονικά άλματα
– Τι ήταν αυτό που έσπρωξε την ανθρωπότητα μπροστά;
– Οι θετικές επιστήμες. Η Φυσική και το ξαδελφάκι της η Τεχνολογία. Οι βασικοί νόμοι της Φυσικής είναι παντού ίδιοι. Μελετώντας το φως της κοσμικής ακτινοβολίας που έρχεται από 13,8 δισ. χρόνια μακριά ξέρουμε ότι λειτουργούν οι νόμοι του Μάξγουελ. Αντίθετα οι νόμοι, π.χ., της Βιολογίας μπορεί να είναι διαφορετικοί σε άλλους πλανήτες. Μπορεί εκεί να μην είναι ο άνθρακας το βασικό συστατικό της ζωής, αλλά το πυρίτιο. Να μην είναι το DNA το κληρονομικό μόριο. Οι «άνθρωποι» να ζουν με το θειάφι. Αρα, αντίθετα από τη Φυσική, η Βιολογία είναι τοπική επιστήμη. Και πρόσεξε: αν αφαιρέσεις την επιστήμη, ο κόσμος θα ζούσε σήμερα όπως την εποχή του Πλάτωνα. Καμία γενιά στην Ιστορία δεν έχει ζήσει τα άλματα που είδαμε εμείς στην επιστήμη. Από το αβάκιο φτάσαμε μέσα σε 50-60 χρόνια στην τεχνητή νοημοσύνη.
Στην Ελλάδα οι κλασικές σπουδές είναι το CERN του κόσμου
– Αν σας καλούσαν να αναλάβετε το υπουργείο Παιδείας, τι θα κάνατε για το ελληνικό πανεπιστήμιο;
– Κατ’ αρχάς με έναν νόμο και ένα άρθρο, που λένε, θα γύριζα στον νόμο Διαμαντοπούλου, ως μια πρώτη αρχή. Δεν μπορούμε να μην έχουμε ιδιωτικά πανεπιστήμια – θα προτιμούσα μάλιστα να έρχονταν στην Ελλάδα παραρτήματα αμερικανικών ή δυτικοευρωπαϊκών γνωστών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων για να είναι πέραν πάσης υποψίας.
– Να είναι κερδοσκοπικά ιδρύματα;
– Ας ξεκινήσουν ως μη κερδοσκοπικά, νομίζω ότι το Χάρβαρντ και τα άλλα μεγάλα ξένα πανεπιστήμια έχουν αρκετά λεφτά. Ομως στην Ελλάδα οι κλασικές σπουδές είναι το CERN του κόσμου. Ο μεγάλος επιταχυντής νετρονίων όσον αφορά τις κλασικές σπουδές είναι κάτω από την ελληνική γη, και αυτό θα ’πρεπε να το είχαμε εκμεταλλευτεί χρόνια τώρα. Σε κάθε δρόμο της Αθήνας θα έπρεπε να υπάρχει ένα παράρτημα μεγάλων πανεπιστημίων απ’ όλο τον κόσμο. Οχι μόνο από την Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη. Και οι Κινέζοι έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για τις κλασικές σπουδές και την αρχαία Ελλάδα, και οι Ινδοί.
Εδώ θα έπρεπε να υπάρχει waiting list φοιτητών για να έρθουν και να διδαχθούν, π.χ. αρχαιολογία. Θα μπορούσαμε να ’μαστε το πνευματικό Μονακό του κόσμου. Κι ας αφήσουμε τις μεγάλες παραγωγές, να φτιάχνουμε αυτοκίνητα και τέτοια. Βέβαια, πρέπει να εκμεταλλευθούμε σωστά τον ορυκτό μας πλούτο και τις πλουτοπαραγωγικές μας πηγές.Αλλά εγώ θα σου μιλήσω γι’ αυτά που ξέρω. Είναι δυνατόν να μην επιτρέπεται η διδασκαλία κλασικών σπουδών στα αγγλικά – να το κάνουν τα πανεπιστήμια σχεδόν κρυφά; Ημαρτον, Θεέ μου. Πού ζούμε; Κι αυτό θα έβγαζε τεράστια κεφάλαια για να μπορούσε να κάνει άλλα πράγματα η χώρα.Γιατί να μην πηγαίνουν στα ελληνικά πανεπιστήμια χιλιάδες Ελληνες φοιτητές που φεύγουν στο εξωτερικό και να μην προσελκύουμε και δεκάδες χιλιάδες φοιτητές που θα ήθελαν να ’ρθουν στην Ελλάδα να σπουδάσουν αυτό που μόνο η Ελλάδα μπορεί να τους προσφέρει σε τέτοιο επίπεδο;
Αλλά για να γίνει αυτό θα πρέπει κάποιοι καθηγητές των ελληνικών πανεπιστημίων που έχουν φέουδα και δεν θέλουν κανέναν να τους τα αγγίξει να προσγειωθούν στη νέα πραγματικότητα. Εδώ δεν δέχονται την αξιολόγηση. Αν είναι δυνατόν. Μιλάμε σοβαρά;
Κάθε χρόνο, τα 50 χρόνια που είμαι στο εξωτερικό, στα πανεπιστήμια, στο CERN κλπ., έχουμε αξιολόγηση. Γράφω εκθέσεις, αναλυτικά τι έχω παραγάγει, τι ομιλίες έδωσα, πώς πήγαν τα εργαστήρια και τα πειράματα. Κάθε χρόνο. Μέχρι 31 Ιανουαρίου θα πρέπει να γράψω τι έγινε τον προηγούμενο χρόνο. Και να το υποβάλω στο πανεπιστήμιο ή στα αντίστοιχα ερευνητικά κέντρα με τα οποία συνεργάζομαι. Δεν νοείται αλλιώς να προχωρήσουμε μπροστά.
Γιαν Τάλιν: Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να γίνει επικίνδυνη
«Σκεφτείτε ένα διαστημόπλοιο αρκετά μεγάλο να χωρέσει όλη την ανθρωπότητα. Η επιβίβαση έχει αρχίσει πριν ακόμα ολοκληρωθεί το χτίσιμό του και όλοι είναι πολύ ενθουσιασμένοι για το ταξίδι. Το διαστημόπλοιο φτιάχνεται άλλωστε τις τελευταίες δεκαετίες, δισεκατομμύρια δολάρια έχουν δαπανηθεί και χιλιάδες μηχανικοί έχουν αφοσιωθεί στην κατασκευή και σχεδίασή του. Μια μικρή ομάδα ανθρώπων όμως προσπαθεί απεγνωσμένα να δείξει ότι υπάρχει ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα… δεν δουλεύει το τιμόνι. Η φωνή της ομάδας αυτής όμως δεν ακούγεται. Μερικοί μηχανικοί λένε ότι το τιμόνι θα ήταν άχρηστο, καθώς το διαστημόπλοιο δεν πρόκειται να απογειωθεί τα επόμενα 300 χρόνια, ενώ άλλοι ότι το διαστημόπλοιο είναι τόσο ισχυρό που θα πάει εκεί όπου θέλει να πάει, οπότε γιατί να χάσουμε χρόνο και ενέργεια σε ένα τιμόνι».
Αυτή είναι η ιστορία που μας διηγείται ο ιδρυτής του Skype, ο Εσθονός Γιαν Τάλιν, θέλοντας να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για την γρήγορη εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης. «Το πιο ντροπιαστικό κομμάτι στην ιστορία είναι ότι παρά τις διάφορες δικαιολογίες, η αλήθεια είναι ότι όλοι αυτοί οι μηχανικοί απλά ξέχασαν να ασχοληθούν με το τιμόνι», λέει, για να τονίσει έτσι ότι και στην περίπτωση της τεχνητής νοημοσύνης, οι προγραμματιστές μέχρι πολύ πρόσφατα δεν είχαν σκεφτεί το θέμα ασφάλειας και τον ορισμό ενός πλαισίου σε μια ραγδαία αναπτυσσόμενη τεχνολογία που μπορεί να αλλάξει τη ζωή στον πλανήτη μια για πάντα. Αφού πούλησαν αυτός και οι συνεταίροι του τη Skype στη Microsoft, ο Γιαν Τάλιν έχει αφοσιωθεί σε έναν σκοπό – να εξηγεί πράγματα που πολύ λίγοι μπορούν να καταλάβουν: τις πιθανές καταστροφές που μπορεί να προκύψουν με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης.
Κλείνει ένας κύκλος
«Είμαστε κοντά στο να κλείσει ένας κύκλος χιλίων ετών της ανθρωπότητας, η χιλιετία που το ανθρώπινο μυαλό ήταν η πιο ισχυρή δύναμη στον πλανήτη Γη», λέει ο Τάλιν. Υπάρχουν πολλοί που πιστεύουν ότι στην επόμενη φάση της ανθρωπότητας οι άνθρωποι δεν θα επιβιώσουν, καθώς «θα υπάρχει νοημοσύνη πιο έξυπνη από την ανθρώπινη και θα διαμορφώνει το μέλλον του πλανήτη. Θα εισάγουμε συστήματα στον πλανήτη που δεν θα χρειάζονται τη βοήθεια του ανθρώπου, θα τα κάνουμε καλύτερα από τον άνθρωπο», λέει χαρακτηριστικά. Και όταν αναφέρεται στο τέλος αυτού του κύκλου, τοποθετεί τη νέα αυτή εξέλιξη μέσα στον 21ο αιώνα.
Κάποιοι θα σκεφτούν ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι κάτι πολύ μακρινό από την καθημερινότητά μας – την έχουμε συνδέσει με ρομπότ με κόκκινα μάτια ή με σενάρια επιστημονικής φαντασίας. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι πλέον η τεχνητή νοημοσύνη είναι στη ζωή μας καθημερινά. Σε αυτήν βασίζεται π.χ. η Siri, η προσωπική ηλεκτρονική βοηθός που έχουν τα τηλέφωνα και οι ταμπλέτες της Apple με τη φιλική φωνή, με την οποία επικοινωνούμε καθημερινά καθώς μας βρίσκει πώς να φτάσουμε στον προορισμό μας, ή στέλνει μηνύματα ενώ οδηγούμε. Αλλά και ο γνωστός ιστότοπος Νetflix, ο οποίος μέσα από έναν συνεχώς αναπτυσσόμενο αλγόριθμο μπορεί να προβλέψει ποια θα είναι η επόμενη σειρά που θα μας αρέσει. Σε τεχνητή νοημοσύνη βασίζεται και η ιστοσελίδα Amazon που μας εμφανίζει προϊόντα που γνωρίζει ότι μας ενδιαφέρουν να αγοράσουμε μέσα από την εξέλιξη ενός αλγορίθμου που λαμβάνει υπόψη τις ιστοσελίδες που επισκεπτόμαστε, αυτές που κάνουμε like στο Facebook, τα άρθρα που μοιραζόμαστε, τα κείμενα που διαβάζουμε, κ.ο.κ.
«Aυτό που με απασχολεί είναι η βασική έρευνα της τεχνητής νοημοσύνης» λέει στην «Κ» ο Τάλιν, καθώς, όπως αναφέρει, «όλη η εξέλιξή της γίνεται από νέους λευκούς άνδρες σε κάποιο υπόγειο τα ξημερώματα», χωρίς κάποιο νομικό πλαίσιο ή περιορισμό. Και η βασική του ανησυχία είναι ότι πολύ σύντομα «η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα αναπτύσσεται από ανθρώπους αλλά από ηλεκτρονικούς υπολογιστές με τεχνητή νοημοσύνη που ήταν αποτέλεσμα τεχνητής νοημοσύνης, η οποία κάποια στιγμή δημιουργήθηκε από ανθρώπινο μυαλό. Με πολύ πιθανό αποτέλεσμα, η πραγματικότητα που ξέρουμε και ζούμε να μην είναι πλέον σχεδιασμένη από ανθρώπους αλλά από μηχανήματα και λογισμικά. Θα είναι μια τεχνολογία που θα μπορεί η ίδια να δημιουργεί τεχνολογία, όπως κάνουμε μέχρι τώρα οι άνθρωποι» περιγράφει. «Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι η ανθρωπότητα δεν έχει αρκετή εμπειρία στο θέμα και δεν θα αποκτήσει τέτοια εμπειρία μέχρι να είναι πολύ αργά», προειδοποιεί.
Το θέμα είναι πολύ σοβαρό θεωρεί ο Τάλιν. Γι’ αυτό πριν από λίγα χρόνια αποφάσισε μαζί με έναν καθηγητή φιλοσοφίας και έναν αστροφυσικό να ιδρύσει ένα κέντρο ερευνών στο πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, με σκοπό να μειωθούν οι κίνδυνοι εξαφάνισης του ανθρώπινου είδους.
Τρία κέντρα ερευνών
Ρωτώντας τον αν υπάρχει κάποια κυβέρνηση στον πλανήτη που είναι κάπως ενημερωμένη και παρακολουθεί τις εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη, ο Τάλιν απαντάει πως τρία είναι τα βασικά σημεία στον κόσμο όπου γίνεται όλη η έρευνα και η ανάπτυξη. Η Οξφόρδη, το Κέμπριτζ και το Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ στην Καλιφόρνια. Η διαφορά είναι ότι οι δεσμοί μεταξύ των δύο αγγλικών πανεπιστημίων και της αγγλικής κυβέρνησης είναι πολύ πιο στενοί από αυτούς που έχει το Μπέρκλεϊ με την αμερικανική κυβέρνηση, καθώς πολλοί απόφοιτοι των δύο βρετανικών πανεπιστημίων βρίσκονται σε κυβερνητικά πόστα. Γι’ αυτό η βρετανική κυβέρνηση είναι μάλλον «η πιο ενημερωμένη στον κόσμο όσον αφορά τους υπαρξιακούς κινδύνους». Το γεγονός, όμως, ότι έχει ξεκινήσει η διαδικασία της εξόδου της Μ. Βρετανίας από την Ε.Ε. «δεν ήταν η καλύτερη κίνηση για την ανθρωπότητα», λέει χαρακτηριστικά.
Πώς μπορούμε να είμαστε ασφαλείς από την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, τον ρωτάμε. «Είναι σημαντικό να συμπεριφερόμαστε σαν να υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα. Και μεγάλη αβεβαιότητα δεν σημαίνει ότι δεν ξέρουμε τι να κάνουμε. Π.χ., εάν επιβιβαστείτε σε ένα αεροπλάνο και ανακοινωθεί ότι κάποιοι αξιωματούχοι πιστεύουν ότι υπάρχει βόμβα στο αεροσκάφος και κάποιοι πιστεύουν ότι δεν υπάρχει, τότε είναι ήδη σαφές τι πρέπει να γίνει σε αυτό το σημείο – να ψάξουμε για την ύπαρξη βόμβας». Γι’ αυτό, τονίζει, καλύτερα να είμαστε ασφαλείς παρά μετανιωμένοι. Το 2017, έρευνα έδειξε ότι το 34% των ειδικών σε θέματα τεχνητής νοημοσύνης πιστεύει ότι οι κίνδυνοι που συνδέονται με τη δουλειά τους είναι σημαντικό πρόβλημα και το 5% το πιο σημαντικό πρόβλημα. «Φανταστείτε να είστε σε ένα αεροπλάνο και το 40% των ειδικών πει ότι υπάρχει μία βόμβα, δεν θα περιμένετε τους υπόλοιπους ειδικούς να πειστούν!».
Η ριψοκίνδυνη μέθη της υπερ-προόδου
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 05.11.2017
Ασπαζόμενος τους κινδύνους της υπερβολικής προόδου, ο Στίβεν Χόκινγκ δεν κουράζεται να ανησυχεί, και να προειδοποιεί, έτη πολλά τώρα, για δύο ενδεχόμενα: ο κόσμος μας να καταστραφεί, άρα πρέπει επειγόντως να προετοιμάσουμε τη μετοίκησή μας σε άλλους πλανήτες· τα ρομπότ να εξελιχθούν σε μια νέα μορφή ζωής και να αντικαταστήσουν τους ανθρώπους. Ομως δεν καταφέρνει να μας σύρει μακριά από τον ταραγμένο μικρόκοσμό μας, από τα «ταπεινά» μας σφαγεία. Να μας αποσπάσει από την παραδοχή της κυβέρνησης ότι συνειδητά υπερφορολογεί τη μεσαία τάξη και τους συνεπείς φορολογούμενους, από τις εκτιμήσεις του Stratfor ότι η έξοδος της Ελλάδας από τα μνημόνια δεν θα είναι «καθαρή», από τη φυματική σαρανταποδαρούσα του Τσακαλώτου με μηνίσκο στα 25 πόδια, από το κουβάρι της Κεντροαριστεράς κ.ο.κ.
Ωστόσο οι νοήμονες μηχανές είναι εδώ (χρόνια τώρα, λογισμικά έχουν περάσει το «τεστ Turing» που δείχνει αν μια μηχανή έχει ανθρώπινη ευφυΐα). Μαθαίνουν, αυτοβελτιώνονται, αυτοανασχεδιάζονται. Είναι εδώ, οχήματα χωρίς οδηγό, μηχανές για αυτόματες διαγνώσεις ασθενειών, ρομπότ που κερδίζουν παγκόσμιους πρωταθλητές σε παιχνίδια, που γράφουν μυθιστορήματα (όπως η μηχανή Σέλεϊ, κατά τη συγγραφέα του Φρανκεστάιν, η οποία αφού μελέτησε 140.000 τρομακτικές ιστορίες, πλέον γράφει τα δικά της βιβλία τρόμου)…
Ομως δεν υπάρχει «επαφή» μέσα σε έναν τομέα που είναι ξένος προς τις τρέχουσες οδύνες. Και καταλήγουμε σχεδόν να ταυτίζουμε τις εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη με τα προϊόντα της βιομηχανίας του Χόλιγουντ, με ανασυναρμολογούμενα τέρατα, εξολοθρευτές, Iron Men, ανθρωποειδή με εμφυτευμένες αναμνήσεις και εμπειρίες, σαν τα C-3PO και R2-D2 των «Star Wars» και τον Sonny του «I, Robot», ανδροειδή όπως ο πράκτορας Κ στο «Blade Runner 2049»… Και να καταχωρίζουμε στο εξωπλανητικό σύμπαν κάθε νέα ανακάλυψη, κάθε συζήτηση π.χ. ότι θα αντιμετωπίσουμε τα επερχόμενα ρομπότ με αυτοεπίγνωση –ένα δισεκατομμύριο φορές πιο έξυπνα από τον άνθρωπο– μόνο αν εμφυτεύσουμε στους εγκεφάλους μας μικροτσίπ που θα μας καταστήσουν ισότιμους αντίπαλους των μηχανών.
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο άνθρωπος θα συνεχίσει να ξεδιψά σε ωκεανούς επινοητικότητας, χωρίς να εκπνέουν οι ενθουσιασμοί από τα ερωτήματα για τη μετεξέλιξη του ανθρώπου σε ένα ανατριχιαστικό υβρίδιο υπό συνεχή αναβάθμιση, για την τύχη της συνείδησης, του ενδότερου χώρου όπου αναβλύζουν όλες οι ανθρώπινες ποιότητες, όπου βιώνονται όλες οι βασανιστικές ταλαντεύσεις. Αλλωστε, παράλληλα αναπτύσσονται δικλίδες ασφαλείας, λένε. Προ μηνών, εκατό προσωπικότητες ζήτησαν από τον ΟΗΕ να εμποδίσει την ανάπτυξη αυτόνομων όπλων – οπλικών συστημάτων που δρουν χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση. Μελέτες εξετάζουν σενάρια αντιμετώπισης κακόβουλων μηχανών. Προ καιρού, διεκόπη πείραμα του Facebook, όταν δύο chatbots που πραγματοποιούσαν εμπορική συναλλαγή άρχισαν να επικοινωνούν σε μια γλώσσα ακατανόητη στους ανθρώπους. Ωστόσο, τα αντίδοτα στις παρενέργειες συνήθως αναπτύσσονται βραδέως (βλ. κλιματική αλλαγή, ασθένειες και υπερχρήση αντιβιοτικών). Η μέθη της επινόησης και ο μαγνήτης του κέρδους αποδεικνύονται ισχυρότερα από τη διασφάλιση της μελλοντικής επιβίωσης στον κόσμο μας και όχι σε μια εξομοίωση του σύμπαντος, σε ένα Matrix, όπως φοβάται ο Ιλον Μασκ, ο ιδρυτής των ηλεκτροκίνητων Tesla, των διαστημικών οχημάτων SpaceX και της Neuralink που επεξεργάζεται τεχνολογίες τεχνητής διεύρυνσης (με ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο) των δυνατοτήτων της ανθρώπινης ευφυΐας.
Σίγουρα οι άνθρωποι δεν ποδοπατούν μόνο αλλά και αναστηλώνουν τα μυστικά της ύπαρξής τους. Ομως για πόσο; Πλείστοι οι θηρευτές «ονείρων» τα οποία δεν είναι θεμιτό να ονειρευόμαστε. Ενα ένστικτο ριζωμένο μέσα στα βάθη της ματαιοδοξίας τους, ενδέχεται να τους οδηγήσει σε μια τάξη στοχασμών τόσο ευρεία, ώστε ακόμη και ο θάνατος του είδους να τους μοιάζει ασήμαντος, τα θεμέλια του ανθρώπινου πεπρωμένου σαθρά και η γλώσσα της λογικής φτωχή και ανίσχυρη.
«Τα ρομπότ θα εργάζονται ανάμεσά μας»
«Οι πολιτικοί συνήθως είναι οι τελευταίοι που κατανοούν τις τεχνολογικές εξελίξεις – και η ρομποτική δεν αποτελεί εξαίρεση». Με τη φράση αυτή, ο Αλεκ Ρος, συγγραφέας, επιχειρηματίας, πρώην σύμβουλος κορυφαίων ηγετών και εκκολαπτόμενος πολιτικός ο ίδιος, επιχειρεί να δώσει το στίγμα της πρόκλησης που συνεπάγεται για την ανθρωπότητα η νέα εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και της επέκτασης της χρήσης των ρομπότ στην εργασία αλλά και την οικογενειακή ζωή.
Ο Ρος γνώρισε τις εξελίξεις αυτές από πρώτο χέρι ως σύμβουλος καινοτομίας της Χίλαρι Κλίντον κατά τη θητεία της ως υπουργού Εξωτερικών, ενώ πριν από αυτό, το 2008, είχε διατελέσει βασικός σύμβουλος του υποψηφίου Μπαράκ Ομπάμα σε θέματα τεχνολογίας και καινοτομίας. Οι εμπειρίες του αυτές αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για το βιβλίο του με τίτλο «Οι βιομηχανίες του μέλλοντος», που κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Iκαρος. Το βιβλίο εστιάζει στις ανατροπές, στα θαύματα αλλά και τα επώδυνα διλήμματα που θα αντιμετωπίσει στα επόμενα χρόνια η ανθρωπότητα, καθώς εξελίσσονται πεδία όπως η ρομποτική, η ανάλυση δεδομένων, οι γονιδιωματικές θεραπείες και η ψηφιακή κωδικοποίηση του χρήματος.
«Τα ρομπότ θα ζουν και θα εργάζονται ανάμεσά μας τη δεκαετία του 2020», λέει ο Ρος στην «Κ». «Θα εξακολουθούν όμως να συμπεριφέρονται και να μοιάζουν με ρομπότ, όχι με ανθρώπους», κάτι που «ίσως συμβεί στη δεκαετία του ’30, αν τα πράγματα αλλάξουν πολύ γρήγορα». Ο Αμερικανός ειδικός σε θέματα καινοτομίας σημειώνει ότι η λέξη «ρομπότ» προέρχεται από την τσεχική λέξη «robotnik», που σημαίνει «δουλοπάροικος». «Τα ρομπότ αναπτύχθηκαν για να παίξουν τον ρόλο σκλάβων και δεν προβλέπω ότι θα έχουν ανθρώπινα δικαιώματα».
Το ερώτημα αυτό θα γίνει ιδιαίτερα σύνθετο σε περίπτωση που επιτευχθεί στα επόμενα χρόνια η «τεχνολογική μοναδικότητα» – η αναβάθμιση της τεχνητής νοημοσύνης στο ίδιο επίπεδο με την ανθρώπινη. «Πιστεύω ότι θα μπορούσε να συμβεί, και μάλιστα νωρίτερα από ό,τι περιμένει ο κόσμος», λέει ο Ρος, που παραδέχεται ότι τον ανησυχεί το θέμα: «Αν οι αλγόριθμοι των μηχανών μάθουν να “αμύνονται” έναντι των εντολών των ανθρώπων, θα υπάρχει κάποιου είδους κουμπί τερματισμού, που θα μπορεί να παρακάμψει οποιαδήποτε τέτοια εξέλιξη».
Εκφυλισμός προσόντων
Ο άνθρωπος όμως υπονομεύεται και με πιο υποδόριους τρόπους από τις μηχανές. Η αυτοματοποίηση δεν οδηγεί στην απώλεια προσόντων όσων καταλήγουν να εξαρτώνται από αυτήν, από γιατρούς έως πιλότους και αρχιτέκτονες; «Oντως, η τεχνολογία οδηγεί στον εκφυλισμό κάποιων προσόντων – όπως για παράδειγμα το γράψιμο, όπου πλέον η ορθογραφία και το συντακτικό δεν μαθαίνονται μέσω κατάλληλης πρακτικής, αλλά διορθώνονται από τον υπολογιστή. Η τεχνολογία μάς κάνει ταυτόχρονα περισσότερο και λιγότερο ικανούς».
Ο Ρος πάντως δεν πιστεύει ότι η τεχνολογική επανάσταση που βρίσκεται σήμερα εν εξελίξει θα καταστρέψει περισσότερες θέσεις εργασίας από προηγούμενα κύματα τεχνολογικών ανατροπών. «Η μηχανοποίηση της γεωργικής παραγωγής μεταμόρφωσε την αγορά εργασίας περισσότερο από οτιδήποτε έχουμε δει τις τελευταίες δεκαετίες, και θα χρειαστεί πολύ δρόμο ακόμα για να φτάσει να έχει τον ίδιο αντίκτυπο. Το 1870, ένας στους δύο Αμερικανούς εργαζόταν στον πρωτογενή τομέα. Το 1910, ήταν ακόμα ένας στους τρεις. Σήμερα είναι μόνο ένας στους πενήντα».
Ως στέλεχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ο Ρος έζησε από κοντά το δράμα της Αραβικής Ανοιξης και την επίδραση των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας σε έναν ταραγμένο κόσμο. Πώς βλέπει τον προβληματισμό που έχει αναπτυχθεί σχετικά με τον ρόλο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στη δημοκρατία, που έχει διαδεχθεί μια περίοδο μάλλον άκριτου ενθουσιασμού για την απελευθερωτική τους δυναμική;
«Υπήρχε υπερβολικός ουτοπισμός και ευφορία πριν, και υπερβολική, δυστοπική υστερία σήμερα», απαντά. «Το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθιστούν το παρόν πολλά υποσχόμενο, αλλά και γεμάτο κινδύνους. Η επίδρασή τους είναι σύνθετη και δεν πρέπει να είμαστε πνευματικά οκνηροί, αλλά να εξετάζουμε και τις δύο πλευρές του αντικτύπου τους».
Αμφίσημη είναι και η επίδραση της τεχνολογίας στην ανισότητα – το ψηφιακό χάσμα διευρύνει την απόσταση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, αλλά π.χ. η κινητή τηλεφωνία έχει δώσει μεγάλη ώθηση σε αναπτυσσόμενες χώρες στην προσπάθεια σύγκλισης με τον ανεπτυγμένο κόσμο. «Η τεχνολογία μειώνει την ανισότητα», σχολιάζει ο Ρος. «Αυτό δείχνουν τα δεδομένα. Βοηθάει τα frontier markets να γίνουν αναδυόμενες χώρες και τις αναδυόμενες χώρες να γίνουν ανεπτυγμένες. Μειώνει την οικονομική απομόνωση».
Η βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη της καινοτομίας, εξηγεί ο Αμερικανός ειδικός, είναι «ο κοινωνικός και οικονομικός πλουραλισμός». Οπως λέει, «όσο πιο ανοικτή είναι μια κοινωνία τόσο πιο γόνιμο έδαφος θα είναι για την καινοτομία». Ωστόσο, «παρότι δεν μπορεί να υπάρξει παρά ελάχιστη καινοτομία σε κλειστές κοινωνίες και οικονομίες, όπως είναι οι περισσότερες χώρες της Μέσης Ανατολής, μια χώρα με κλειστό πολιτικό σύστημα [αλλά ανοικτή οικονομία] μπορεί να αναπτύξει την καινοτομία σε κάποιο βαθμό».
Ο Ρος ανακοίνωσε πρόσφατα ότι θα διεκδικήσει το χρίσμα των Δημοκρατικών για το αξίωμα του κυβερνήτη της πολιτείας του Μέριλαντ. Πώς πρέπει οι Δημοκρατικοί να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο Τραμπ; Και πώς η εμπειρία του στην πολιτική προώθησης της καινοτομίας θα καθορίσει την εκστρατεία του;
«Η άνοδος του Τραμπ οφείλεται στις δεκαετίες οικονομικής στασιμότητας που έχει βιώσει η εργατική τάξη. Ως υποψήφιος, πρέπει να παρουσιάσω πολιτικές που ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ανθρώπων αυτών, που αγωνίζονται για να τα βγάλουν πέρα. Δεν αρκεί η αύξηση του ΑΕΠ – η ανάπτυξη πρέπει να τους περιλαμβάνει όλους. Αν δεν συμβεί αυτό, τόσο η Αριστερά όσο και η Δεξιά θα ρέπουν προς τα άκρα και θα προκύψουν περισσότεροι δημαγωγοί σαν τον Τραμπ».
Η διάχυση της επιστήμης
ΔΙΟΝΥΣΗΣ Π. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ*
Το όνομα του ακαδημαϊκού Σταμάτη Κριμιζή είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τα πιο σημαντικά διαστημικά προγράμματα της NASA. Γι’ αυτό δεν είναι καθόλου παράξενο που, στις αρχές Μαΐου, ο κ. Κριμιζής θα τιμηθεί από την Ενωση Ελλήνων Φυσικών (ΕΕΦ) για τη συνολική του προσφορά στην επιστήμη της Φυσικής και του Διαστήματος. Αυτή δεν είναι, φυσικά, παρά ακόμη μία αναγνώριση στις δεκάδες άλλες που έχει λάβει από διεθνείς επιστημονικούς φορείς ο Χιώτης επιστήμονας, ο οποίος ως διευθυντής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins διηύθυνε τις δραστηριότητες 600 επιστημόνων, μηχανικών και υποστηρικτικού προσωπικού για τον σχεδιασμό, την κατασκευή, τις δοκιμές, την εκτόξευση και την παρακολούθηση 63 διαστημικών αποστολών και 175 επιστημονικών οργάνων που έκαναν μετρήσεις διαπλανητικών αποστολών της NASA. Είναι, άλλωστε, ο μόνος επιστήμονας στον κόσμο ο οποίος μ’ αυτόν τον τρόπο έχει επισκεφθεί όλους τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος! Η διάκριση, όμως, από την ΕΕΦ αποτελεί και μια διάκριση που αναγνωρίζει, μεταξύ των άλλων, και την προσπάθεια του κ. Κριμιζή να διαχύσει στο ευρύτερο κοινό της χώρας μας την ανάγκη κατανόησης από τον μέσο άνθρωπο των τρόπων με τους οποίους η σύγχρονη επιστήμη εξερευνά τη φύση.
Στην εποχή μας, που οι πολίτες αντιμετωπίζουν κρίσιμες επιλογές σε θέματα που έχουν επιστημονική και τεχνολογική βάση, είναι απαραίτητο η επιστημονική μεθοδολογία να γίνει κατανοητή ευρύτερα. Η εξάρτηση, άλλωστε, της ανθρωπότητας από την υπεύθυνη χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας αυξάνει καθημερινά, ενώ η ανάγκη για μια πλατύτερη διάχυση της γνώσης θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο στο άμεσο μέλλον.
Ως άτομα και ως συνειδητοποιημένοι πολίτες είναι απαραίτητο να εξοικειωθούμε με την επιστήμη και την τεχνολογία και τις συνέπειές τους στην καθημερινή μας ζωή.
Ο σημερινός, άλλωστε, ρυθμός των αλλαγών στην κοινωνία μας είναι και γρήγορος και ριζοσπαστικός. Οι μηχανικοί της δεκαετίας του 1960 χρησιμοποιούσαν τελείως διαφορετικές τεχνικές, οι σύγχρονοί τους αστρονόμοι διαφορετικά όργανα και οι υπάλληλοι της εποχής εκείνης χρησιμοποιούσαν διαφορετικούς τρόπους επικοινωνίας, διαφορετικές μεθόδους αποθήκευσης πληροφοριών και υπολογισμού των κερδών.
Μόνο οι γραφειοκρατικοί τρόποι παρεμπόδισης της προόδου δεν έχουν αλλάξει! Κι όμως, οι περισσότεροι άνθρωποι γύρω μας δεν διαθέτουν την απαιτούμενη βάση για μια ευρύτερη κατανόηση των αλλαγών, αφού ο τρόπος της εκπαίδευσής τους είναι συνήθως πολύ αόριστος για να τους επιτρέψει να τις παρακολουθήσουν, με αποτέλεσμα πολλοί απ’ αυτούς να παραιτούνται από οποιαδήποτε περαιτέρω προσπάθεια αφού θεωρούν ότι πολλά πράγματα στον κόσμο είναι πλέον πάνω και πέρα από τις ικανότητές τους. Είναι φανερό ότι μια τέτοια κατάσταση δεν βοηθά στη δημιουργία ενός πολίτη με αυτοπεποίθηση και αυτοσεβασμό ούτε και στη δημιουργική και υπεύθυνη συμπεριφορά του στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Και να σκεφτεί κανείς ότι στο άμεσο μέλλον τα πράγματα θα γίνουν ακόμη χειρότερα, γιατί ήδη αντιμετωπίζουμε μιαν εκρηκτική αύξηση του αριθμού των νέων γνώσεων και ανακαλύψεων, γεγονός που συνεπάγεται και μιαν ανάλογη αύξηση της επίδρασής τους στην καθημερινή μας ζωή. Αυτή η εξέλιξη σημαίνει επίσης πως όλες οι νέες γνώσεις θα είναι όλο και πιο εξειδικευμένες, με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολα κατανοητές από τους «μη ειδικούς». Γι’ αυτό η μετάδοση των γνώσεων θα πρέπει να γίνεται με τέτοιον τρόπο ώστε οι πιο βασικές έννοιες τουλάχιστον να είναι κατανοητές από κάθε άτομο, ακόμη κι αν αυτό δεν διαθέτει κάποια ιδιαίτερη εκπαίδευση, ενώ είναι καθήκον των «ειδικών» να μεταδίδουν αυτά που ξέρουν στους μη ειδικούς με έναν απλό και κατανοητό τρόπο και σε καθημερινή βάση.
Σ’ ένα τέτοιο, λοιπόν, πλαίσιο θεωρώ ότι κάθε επιστήμονας έχει την υποχρέωση να παίξει έναν πολύ κρίσιμο ρόλο στη διάχυση των νέων γνώσεων αφού, έτσι κι αλλιώς, τα περισσότερα άτομα κάθε ηλικίας γοητεύονται από τη φύση και θα ’θελαν πράγματι να την κατανοήσουν καλύτερα. Γιατί, όπως έλεγε και ο Αριστοτέλης, οι άνθρωποι είμαστε από τη φύση μας περίεργα όντα. Είναι αυτό που μας ωθεί να θέτουμε τις ερωτήσεις, που μας κάνει κυνηγούς της γνώσης, πειραματιστές και εξερευνητές. Αυτό το συναίσθημα της περιέργειας και της τάσης για εξερεύνηση είναι στην πραγματικότητα και η βάση της επιστήμης. Γι’ αυτό θεωρώ ότι σ’ ένα μεγάλο ποσοστό η δουλειά των επιστημόνων θα ’πρεπε να περιλαμβάνει και την εξοικείωση του κοινού με την πραγματική φύση της επιστήμης και τη συνειδητοποίηση ότι αυτά που κάνουν οι «επαγγελματίες» επιστήμονες δεν είναι παρά μια πιο σύνθετη πλευρά αυτού που κάθε άνθρωπος έχει τη φυσική τάση να κάνει: να διερευνά, δηλαδή, το άγνωστο.
*Ο κ. Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.
Βιοηθική: όταν η κοινωνία παλεύει με τα επιτεύγματά της
Ο όρος Βιοηθική όλο και περισσότερο ακούγεται τα τελευταία χρόνια για να καταδεικνύει την πάλη των κοινωνιών με τα επιτεύγματά τους. Η διείσδυση της τεχνολογίας στην ιατρική και η πρωτοφανής δυνατότητα παρέμβασης στα άδυτα των γενετικών μυστικών μας, μαζί με τις μεταφυσικού διαμετρήματος ελπίδες που εγείρουν, γεννούν βαβελική αλαζονεία και φέρνουν τον άνθρωπο όσο ποτέ κοντά στον ρόλο του Θεού και όσο ποτέ μακρυά από την ομοιότητα μαζί Του4. Είναι γνωστό ότι η Βιοηθική έκανε την εμφάνισή της τα τελευταία χρόνια, αρχικά στην Αμερική και στη συνέχεια στην Ευρώπη, προφανώς δε είναι προϊόν των νέων δεδομένων που έθεσε η ιατρική πρόοδος και οι έρευνες στον τομέα της βιολογίας5. Ο όρος Βιοηθική τέθηκε από τον Βάν Πόττερ το 1971 προκειμένου να καθορισθεί ένας τομέας «ο οποίος θα μπορούσε να συνδυάζει τις βιολογικές γνώσεις με τις ανθρωπιστικές επιστήμες»6.
Η έναρξη της νέας πορείας της Βιοηθικής ως επιστήμης έγινε σε μια πόλη των δυτικών Ηνωμένων Πολιτειών, το Εσάϊλομαρ το 1974, όταν σε μία συνάντηση βιολόγων διαπιστώθηκε ότι με το ανασυνδυασμένο DNA και τις δυνατότητες της νέας τεχνολογίας οι επιστήμονες αποκτούσαν μία μορφή εξουσίας πάνω στην ζωή του ανθρώπου, με τον χειρισμό των γονιδίων. Εκεί τέθηκαν τα πρώτα ερωτήματα, όπως για παράδειγμα «ποιος αποφασίζει αν κάποιο πείραμα είναι ηθικά αποδεκτό, με ποια κριτήρια μπορεί να γίνει εφαρμογή μιάς ανακάλυψης, αν ο άνθρωπος έχει δικαίωμα να επεμβαίνει γενετικά στον ίδιο τον άνθρωπο»7.
Η Βιοηθική παρουσιάσθηκε για να αντιμετωπίσει την επανάσταση που έφερε η βιολογία και η σύγχρονη ιατρική τεχνολογία. Η ραγδαία ανάπτυξη αυτών των επιστημών με αποκορύφωμα στα επιτεύγματά τους την κλωνοποίηση και στους στόχους τους την αποκρυπτογράφηση και χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, συνιστά επανάσταση με εντυπωσιακές εξελίξεις και πρωτόγνωρες εφαρμογές στη ζωή του ανθρώπου και του φυσικού περιβάλλοντος. Γιατί σίγουρα η Βιοηθική είναι κάτι πολύ περισσότερο από ηθική της ιατρικής, αφού δεν περιορίζεται μόνο στο πλαίσιο των σχέσεων των γιατρών ή του νοσηλευτικού προσωπικού με τους ασθενείς ούτε αναφέρεται μόνο στις ηθικές υποχρεώσεις που απορρέουν από το επάγγελμά τους. Η Βιοηθική έχει σχέση με ένα πολύ ευρύτερο φάσμα επιστημών, που έχουν σχέση με τον άνθρωπο και φιλοδοξούν η κάθε μια από το πεδίο της έρευνας και της δικής της προοπτικής να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής του.
Η ετυμολογία του όρου Βιοηθική παραπέμπει στη σχέση της ηθικής με τη βιολογία και συγκεκριμένα με το βίο του ανθρώπου ως βιολογικής διαδικασίας. Αυτή η σχέση έχει ως αντικείμενο έρευνας και αναφέρεται πρωτίστως σε βιολογικές και βιοϊατρικές μεθόδους και πρακτικές, που αρχίζουν από τη σύλληψη και τελειώνουν με το θάνατό του. Όμως η Βιοηθική με την κυριολεξία του όρου περιλαμβάνει και όλα τα έμβια όντα, όπως επίσης και θέματα οικολογίας και προστασίας του περιβάλλοντος. Στη Βιοηθική εμπίπτουν τα γενετικά τροποποιημένα ή μεταλλαγμένα φυτά και τρόφιμα8.
Η Βιοηθική ως επιστήμη μελετάει τρία βασικά πράγματα: 1) τηναρχή της ζωής εξωσωματική γονιμοποίηση, ομόλογη και ετερόλογη γονιμοποίηση, παρένθετη μητρότητα, προγεννητικός και προεμφυτευτικός έλεγχος, εμβρυική έρευνα, εκτρώσεις, κλωνοποίηση κ.ά.), 2) την παράταση της ζωής (αιμοκάθαρση, μεταμοσχεύσεις, βλαστοκύτταρα,…), 3) το τέλος της ζωής (ευθανασία, δωρεές σωματικών οργάνων ,…).
Η Βιοηθική καλείται να αντιμετωπίσει τους νέους ηθικούς προβληματισμούς, τους οποίους δημιούργησε και συνεχώς δημιουργεί η έρευνα στο χώρο της βιολογίας και της ιατρικής. Συνεπώς η Βιοηθική έχει την αποστολή να αξιολογήσει την τολμηρή πρόοδο και να δεί αν και σε ποιο βαθμό συμβιβάζεται με τις εν γένει παραδεκτές αξίες που διέπουν τη ζωή του ανθρώπου. Οι νέοι ορίζοντες που ανοίγονται με την επιστημονική έρευνα συνεπάγονται και νέες προοπτικές στις αξιολογήσεις και στην περί ζωής φιλοσοφία του ανθρώπου. Υπάρχουν δηλαδή ηθικές συνέπειες που συνοδεύουν την κατά ένα τρόπο ευγενή προσπάθεια του ανθρώπου να επεκτείνει τη γνώση του, να ευκολύνει τη ζωή και να ερευνήσει το χώρο της βιολογικής διαδικασίας9.
Τελικά, με την επιστήμη της Βιοηθικής, αναπτύσσεται ένας «βιοηθικός δυϊσμός», αφού επιχειρείται να γίνεται διάκριση μεταξύ καλού και κακού, βλαβερού και ωφέλιμου, τυπικού και παράτυπου10. Οπότε, αυτός ο «βιοηθικός δυϊσμός», προσπαθεί να αξιοποιήσει τα οφέλη των γενετικών και τεχνολογικών νεωτερισμών και να αποτρέψει τα καταστρεπτικά αποτελέσματα από την αλόγιστη χρήση αυτών των νέων επιτευγμάτων της βιοϊατρικής έρευνας και της βιοτεχνολογικής επανάστασης11.
4 Μητρ. Μεσογαίας κ. Νικολάου,«Ελεύθεροι από το γονιδίωμα», εκδ. Σταμούλη, σ.15.
5 Βλ. Σκουτέρη Κων/νου, ομότιμου καθηγητού πανεπιστημίου Αθηνών, «Βιοηθική και το ήθος της Ορθοδοξίας».
6 Αλαχιώτη Σταμάτη, Καθ.Γενετικής,«Βιοηθική, αναφορά στους γενετικούς και τεχνολογικούς νεωτερισμούς», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004,σ.68.
7 Βλ. Μητρ. Ναυπάκτου Ιεροθέου, «Βιοηθική και Βιοθεολογία», εκδ, Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου, 2005, σ. 59.
8 Κεσελόπουλου Ανέστη Καθ. ΑΠΘ, «Θεολογική αποτίμηση και Ποιμαντική προσέγγιση στις προκλήσεις της βιοηθικής», περ.Πνευματική διακονία, τεύχος 10ο
9 Βλ. Σκουτέρη Κων/νου, ομότιμου καθηγητού πανεπιστημίου Αθηνών, «Βιοηθική και το ήθος της Ορθοδοξίας».
10 Αλαχιώτη Σταμάτη, Καθ.Γενετικής,«Βιοηθική, αναφορά στους γενετικούς και τεχνολογικούς νεωτερισμούς», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004,σ.72
11 Βλ. Μητρ. Ναυπάκτου Ιεροθέου, «Βιοηθική και Βιοθεολογία», εκδ, Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου, 2005, σ. 63.
Παρατήρηση: το παρόν άρθρο είναι το δεύτερο μέρος της εισήγησης του Αρχιμ. Αλέξιου Σαμαρτζή, Γεωπόνου και Θεολόγου, αναπληρωτή καθηγητή στο 1ο ΕΠΑΛ Λιβαδειάς, με τίτλο «Βιοηθική και Ορθόδοξη Θεολογία», στην Επιστημονική Ημερίδα «Φιλοσοφία, Φυσικές Επιστήμες, Βιοηθική», που διοργανώθηκε από τη Διεθνή Επιστημονική Εταιρία Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας και την Ένωση Ελλήνων Φυσικών, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στις 12/11/2014.
Η διάχυση της επιστήμης
ΔΙΟΝΥΣΗΣ Π. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ*
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Το όνομα του ακαδημαϊκού Σταμάτη Κριμιζή είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τα πιο σημαντικά διαστημικά προγράμματα της NASA. Γι’ αυτό δεν είναι καθόλου παράξενο που, στις αρχές Μαΐου, ο κ. Κριμιζής θα τιμηθεί από την Ενωση Ελλήνων Φυσικών (ΕΕΦ) για τη συνολική του προσφορά στην επιστήμη της Φυσικής και του Διαστήματος. Αυτή δεν είναι, φυσικά, παρά ακόμη μία αναγνώριση στις δεκάδες άλλες που έχει λάβει από διεθνείς επιστημονικούς φορείς ο Χιώτης επιστήμονας, ο οποίος ως διευθυντής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins διηύθυνε τις δραστηριότητες 600 επιστημόνων, μηχανικών και υποστηρικτικού προσωπικού για τον σχεδιασμό, την κατασκευή, τις δοκιμές, την εκτόξευση και την παρακολούθηση 63 διαστημικών αποστολών και 175 επιστημονικών οργάνων που έκαναν μετρήσεις διαπλανητικών αποστολών της NASA. Είναι, άλλωστε, ο μόνος επιστήμονας στον κόσμο ο οποίος μ’ αυτόν τον τρόπο έχει επισκεφθεί όλους τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος! Η διάκριση, όμως, από την ΕΕΦ αποτελεί και μια διάκριση που αναγνωρίζει, μεταξύ των άλλων, και την προσπάθεια του κ. Κριμιζή να διαχύσει στο ευρύτερο κοινό της χώρας μας την ανάγκη κατανόησης από τον μέσο άνθρωπο των τρόπων με τους οποίους η σύγχρονη επιστήμη εξερευνά τη φύση.
Στην εποχή μας, που οι πολίτες αντιμετωπίζουν κρίσιμες επιλογές σε θέματα που έχουν επιστημονική και τεχνολογική βάση, είναι απαραίτητο η επιστημονική μεθοδολογία να γίνει κατανοητή ευρύτερα. Η εξάρτηση, άλλωστε, της ανθρωπότητας από την υπεύθυνη χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας αυξάνει καθημερινά, ενώ η ανάγκη για μια πλατύτερη διάχυση της γνώσης θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο στο άμεσο μέλλον.
Ως άτομα και ως συνειδητοποιημένοι πολίτες είναι απαραίτητο να εξοικειωθούμε με την επιστήμη και την τεχνολογία και τις συνέπειές τους στην καθημερινή μας ζωή.
Ο σημερινός, άλλωστε, ρυθμός των αλλαγών στην κοινωνία μας είναι και γρήγορος και ριζοσπαστικός. Οι μηχανικοί της δεκαετίας του 1960 χρησιμοποιούσαν τελείως διαφορετικές τεχνικές, οι σύγχρονοί τους αστρονόμοι διαφορετικά όργανα και οι υπάλληλοι της εποχής εκείνης χρησιμοποιούσαν διαφορετικούς τρόπους επικοινωνίας, διαφορετικές μεθόδους αποθήκευσης πληροφοριών και υπολογισμού των κερδών.
Μόνο οι γραφειοκρατικοί τρόποι παρεμπόδισης της προόδου δεν έχουν αλλάξει! Κι όμως, οι περισσότεροι άνθρωποι γύρω μας δεν διαθέτουν την απαιτούμενη βάση για μια ευρύτερη κατανόηση των αλλαγών, αφού ο τρόπος της εκπαίδευσής τους είναι συνήθως πολύ αόριστος για να τους επιτρέψει να τις παρακολουθήσουν, με αποτέλεσμα πολλοί απ’ αυτούς να παραιτούνται από οποιαδήποτε περαιτέρω προσπάθεια αφού θεωρούν ότι πολλά πράγματα στον κόσμο είναι πλέον πάνω και πέρα από τις ικανότητές τους. Είναι φανερό ότι μια τέτοια κατάσταση δεν βοηθά στη δημιουργία ενός πολίτη με αυτοπεποίθηση και αυτοσεβασμό ούτε και στη δημιουργική και υπεύθυνη συμπεριφορά του στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Και να σκεφτεί κανείς ότι στο άμεσο μέλλον τα πράγματα θα γίνουν ακόμη χειρότερα, γιατί ήδη αντιμετωπίζουμε μιαν εκρηκτική αύξηση του αριθμού των νέων γνώσεων και ανακαλύψεων, γεγονός που συνεπάγεται και μιαν ανάλογη αύξηση της επίδρασής τους στην καθημερινή μας ζωή. Αυτή η εξέλιξη σημαίνει επίσης πως όλες οι νέες γνώσεις θα είναι όλο και πιο εξειδικευμένες, με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολα κατανοητές από τους «μη ειδικούς». Γι’ αυτό η μετάδοση των γνώσεων θα πρέπει να γίνεται με τέτοιον τρόπο ώστε οι πιο βασικές έννοιες τουλάχιστον να είναι κατανοητές από κάθε άτομο, ακόμη κι αν αυτό δεν διαθέτει κάποια ιδιαίτερη εκπαίδευση, ενώ είναι καθήκον των «ειδικών» να μεταδίδουν αυτά που ξέρουν στους μη ειδικούς με έναν απλό και κατανοητό τρόπο και σε καθημερινή βάση.
Σ’ ένα τέτοιο, λοιπόν, πλαίσιο θεωρώ ότι κάθε επιστήμονας έχει την υποχρέωση να παίξει έναν πολύ κρίσιμο ρόλο στη διάχυση των νέων γνώσεων αφού, έτσι κι αλλιώς, τα περισσότερα άτομα κάθε ηλικίας γοητεύονται από τη φύση και θα ’θελαν πράγματι να την κατανοήσουν καλύτερα. Γιατί, όπως έλεγε και ο Αριστοτέλης, οι άνθρωποι είμαστε από τη φύση μας περίεργα όντα. Είναι αυτό που μας ωθεί να θέτουμε τις ερωτήσεις, που μας κάνει κυνηγούς της γνώσης, πειραματιστές και εξερευνητές. Αυτό το συναίσθημα της περιέργειας και της τάσης για εξερεύνηση είναι στην πραγματικότητα και η βάση της επιστήμης. Γι’ αυτό θεωρώ ότι σ’ ένα μεγάλο ποσοστό η δουλειά των επιστημόνων θα ’πρεπε να περιλαμβάνει και την εξοικείωση του κοινού με την πραγματική φύση της επιστήμης και τη συνειδητοποίηση ότι αυτά που κάνουν οι «επαγγελματίες» επιστήμονες δεν είναι παρά μια πιο σύνθετη πλευρά αυτού που κάθε άνθρωπος έχει τη φυσική τάση να κάνει: να διερευνά, δηλαδή, το άγνωστο.
*Ο κ. Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.
Υποβοηθούμενο τέλος
Τ. ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 18.09.2016
Δεν υπάρχει μία μονοδιάσταση σιδηροπαγής απάντηση στο ερώτημα: τι κάνουμε όταν απομένει μόνο μια λεπτότατη κλωστή φθίνουσας ζωής, που αργεί βασανιστικά να κοπεί; Επισπεύδουμε το ανεπανόρθωτο πέρασμα προς τον μεγάλο άγνωστο; Σε πρόσφατο συνέδριο εντατικής ιατρικής στη Θεσσαλονίκη, ειπώθηκαν πολλά για την αβεβαιότητα, το άγχος των εντατικολόγων μπρος το δίλημμα της παράτασης της ζωής ή του θανάτου τού χωρίς ελπίδα επιβίωσης βαρέως πάσχοντα. Συνήθως έχουν δύο επιλογές: να μη κλιμακώσουν την περαιτέρω βοήθεια προς τον ασθενή, ή να αποσύρουν την τρέχουσα υποστήριξη. Το 91% των γιατρών απάντησε σε έρευνα ότι η μη περαιτέρω κλιμάκωση της θεραπείας είναι ηθικά περισσότερο αποδεκτή, ενώ το 62% βεβαίωσε ότι η απόσυρση της αγωγής πραγματοποιείται σπάνια ή ποτέ. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης ενάντια στη βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ιατρική έχει ως απώτερο στόχο τη διατήρηση της ζωής. Σε κάθε περίπτωση, οι γιατροί νιώθουν νομικά ακάλυπτοι και η όποια απόφαση συνήθως δεν καταγράφεται στον φάκελο του ασθενούς.
Η εκταφή της σορού του Αλέξανδρου Βέλιου για τη διερεύνηση της χορήγησης ή μη θανατηφόρου ουσίας ξανάφερε στην επιφάνεια όλο το μπερδεμένο κουβάρι από όσα χωρίζουν την ανθρωπότητα σε δύο μη αγώγιμα μέρη. Μοιάζει απολύτως λογικό, ίσως κι απλό, όμως δεν υπάρχει τίποτα πιο φοβερό από την πράξη με την οποία καταργεί κάποιος τον εαυτό του, και στην οποία ανθίστανται όλα τα ένστικτα. Αντίφαση που αναπτύσσει μέσα στο πνεύμα μια ισχυρότατη σύγκρουση.
Από τότε που ο Αγγλος φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον επινόησε τον όρο «ευθανασία», ο καλός –ιδία βουλήσει– θάνατος διχάζει. Οι γιατροί έχουν ορκιστεί να προστατεύουν την ανθρώπινη ζωή, όμως το ιατρικό λειτούργημα τους υπαγορεύει να ανακουφίζουν τον ασθενή. Και αμφιταλαντεύονται, ειδήμονες και κοινοί θνητοί ανάμεσα στην αποδοχή του αξιοπρεπούς τέλους και στις απαγορεύσεις του νόμου, της θρησκείας, της ηθικής. Για την προστασία του ύψιστου αγαθού, η υποβοηθούμενη αυτοκτονία αποτελεί δείγμα ακραίας ανυπακοής, που ταπεινώνει κανόνες, αξίες, θεούς.
Για τη λογική που λέει ότι ουδείς οφείλει να υπομένει αβάσταχτα άχθη, τα οποία στερούν το άρωμα από την ύλη, το μυστήριο από τα όνειρα, δεν υφίσταται δίλημμα. Απολύτως νόμιμη είναι η ευθανασία σε Ολλανδία, Λουξεμβούργο, Βέλγιο (στην Ελβετία μόνο στην κλινική «Dignitas» στη Ζυρίχη επιτρέπεται ο υποβοηθούμενος θάνατος σε μη Ελβετούς) με το επιχείρημα του οίκτου προς τον άνθρωπο που υποφέρει. Ομως και πάλι ανακύπτει η διαλεκτική ενάντια στην προσβολή των αναντίρρητων πόνων, και προβάλλει το ερώτημα αν ο άνθρωπος, ειδικός ή μη, έχει δικαίωμα να κόψει το νήμα μιας ζωής, η οποία όσο υφίσταται, πλάθει την ιστορία και τους μορφασμούς της. Δεν υπάρχει ο κίνδυνος να γίνει η ευθανασία μέσο εξυπηρέτησης ιδιωτικών συμφερόντων ή να λειτουργήσει ως σύγχρονος «Καιάδας» για τη διαμόρφωση μιας κοινωνίας τέλειων γενεών; Η ραγδαία εξέλιξη της ιατρικής εντείνει αντί να εξασθενεί τα κοινωνικά, φιλοσοφικά και ηθικά διλήμματα. Το ζήτημα παραμένει ανοικτό. Ποιος είναι ηθικά υπεύθυνος για τον πρόωρο θάνατο; Το ίδιο το άτομο που επιθυμεί να κοιμηθεί τον θανατερό ύπνο πάνω στη μοίρα του, ή ο γιατρός, ο νοσηλευτής, ο φίλος που θα το βοηθήσει να θέσει το μεγάλο τέρμα; Δεν υπάρχει πιο δύσκολο έργο από το να καθορίσεις τη στιγμή που καταργεί όλες τις στιγμές, που φυγαδεύει τον χρόνο για πάντα.
Η Εκκλησία υπέρ της ιατρικής έρευνας, με προϋπόθεση το σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή
26 Μαΐου 2016
[Προηγούμενη δημοσίευση: http://bitly.com/23N6XCC]
Όσον αφορά στο θέμα της θεραπευτικής κλωνοποίησης, η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει ακόμα καταλήξει ποια θα είναι η στάση που θα τηρήσει απέναντί της[600]. Τηρεί αρνητική στάση απέναντι στην έρευνα η οποία βασίζεται σε έμβρυα. Αυτή η θέση, στηρίζεται στην πίστη της Εκκλησίας σχετικά με την ένωση της ψυχής με το σώμα, την οποία αναλύσαμε στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης. Είναι, λοιπόν, ξεκάθαρο ότι για την Εκκλησία το έμβρυο αποτελεί ψυχοσωματική οντότητα, είτε είναι γεννημένο είτε είναι αγέννητο. Επομένως, οποιαδήποτε πειραματική χρήση σε έμβρυα καταδικάζεται αυστηρά από την Ορθόδοξη Εκκλησία, όσο και αν οι προσπάθειες αυτές προσπαθούν να εξυπηρετήσουν αγαθούς σκοπούς[601]. Εντούτοις, είναι αδύνατο για την Εκκλησία να εμποδίσει και να σταματήσει τις έρευνες επί των εμβρύων που πραγματοποιούνται σε ιατρικά εργαστήρια.
Οι έρευνες, οι οποίες αποσκοπούν στη χρήση της κλωνοποίησης για θεραπευτικούς λόγους, δεν παύουν να σχετίζονται με τον πειραματισμό πάνω στα έμβρυα. Ωστόσο, η Εκκλησία δεν μπορεί να λάβει θέση μέχρις ότου τελεσφορήσουν οι προσπάθειες που καταβάλλονται για τη δημιουργία μοσχευμάτων που προέρχονται από τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα. Κατά τον Γρινιεζάκη, ακόμη και τότε θα είναι δύσκολο να λάβει θέση η Εκκλησία απέναντι στις προκλήσεις που θα προκύψουν. Για αυτό θα πρέπει να αντιμετωπίζει την κάθε περίπτωση ξεχωριστά. Ενδεικτικά, η Εκκλησία πρέπει να διασφαλίσει τα δικαιώματα του εμβρύου, αλλά σε περίπτωση που κριθεί αναγκαία η επιλογή μεταξύ της ζωής της μητέρας ή του παιδιού, τότε θα επιλέξει τη διατήρηση της ζωής της μητέρας. Με τον ίδιο τρόπο, λοιπόν, θα αντιμετωπίσει τα ζητήματα που θα προκύψουν από την εφαρμογή της κλωνοποίησης για μεταμοσχεύσεις.
Αναφορικά με το θέμα των μεταμοσχεύσεων, ο Γρινιεζάκης τις θεωρεί ως «ένα κορυφαίο επίτευγμα, που απογείωσε την πρόκληση της χειρουργικής με θεαματικά αποτελέσματα για την παράταση της ανθρώπινης ζωής»[602]. Ωστόσο, οι μεταμοσχεύσεις αποτελούν πρόκληση από τη μεριά της ηθικής. Ανάμεσα στις αρνητικές επιπτώσεις είναι «η ανακήρυξη των ανεγκέφαλων βρεφών ως νεκρών, η διακοπή της ζωής του δότη ή η επίσπευση του θανάτου του για την όσο το δυνατόν γίνεται ταχύτερη λήψη των μοσχευμάτων»[603]. Συνακόλουθα, προκύπτουν δύο άξονες προβληματισμού: (α) το ενδεχόμενο εκμετάλλευσης του αυτεξουσίου του δότη ή αλλιώς η εικαζόμενη συναίνεση και (β) ο αυθαίρετος προσδιορισμός της στιγμής του θανάτου ή αλλιώς ο όρος εγκεφαλικός θάνατος[604]. Η βιοηθική εστιάζει την προσοχή της «στο πόσο συναίνεση είναι η εικαζόμενη και πόσο θάνατος είναι ο εγκεφαλικός»[605]. Από τη μεριά της η Εκκλησία, ακόμη δεν έχει λάβει επίσημη θέση, αλλά έχει κριτήρια και προϋποθέσεις τα οποία μπορούν να βοηθήσουν τον πιστό να διαμορφώσει τη θέση του γύρω από αυτό το ζήτημα.
Κατά τον Γρινιεζάκη, τρεις είναι οι οπτικές γωνίες τις οποίες πρέπει να έχει ως κριτήριο η Ορθοδοξία, ώστε να οριοθετήσει μια εκκλησιολογική και θεολογική θέση για τις μεταμοσχεύσεις. Ως πρώτη οπτική γωνία, προβάλλει την επιθυμία για παράταση της ζωής. Η Εκκλησία δεν είναι κατά της χρήσης της ιατρικής, η οποία έχει ως σκοπό να καλυτερεύσει τη ζωή του ανθρώπου. Για την Εκκλησία, όμως, όσο και να παραταθεί το διάστημα ζωής ενός ανθρώπου, κάποτε θα τελειώσει. Ο Χριστός με τα θαύματά του, δεν παρέτεινε απλώς τη βιολογική ζωή των ασθενών, αλλά τους πρόσφερε συγχώρεση και αιωνιότητα, αθανασία.
Απεναντίας, η προσπάθεια που γίνεται σήμερα από την ιατρική επιστήμη, επικεντρώνει το ενδιαφέρον της μόνο στην ακεραιότητα και την υγεία του σώματος, δημιουργώντας μια νέα μορφή ανθρωπολογίας, τη μηχανιστική ανθρωπολογία, που φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με όσα πρεσβεύει η χριστιανική ανθρωπολογία[606]. Είναι πρόδηλο ότι δίνεται μεγαλύτερο βάρος στη διατήρηση της ζωής και στη σωματική υπόσταση του ανθρώπου από ότι στην ψυχική υπόσταση. Η Εκκλησία τάσσεται εναντίον αυτής της αντιμετώπισης του ανθρώπου, αφού σκοπός της είναι ο καθαγιασμός του ανθρώπου και η σωτηρία του ως ενιαία ψυχοσωματική οντότητα[607]. Επομένως, είναι ορθό για τον χριστιανό να αναζητήσει βοήθεια για παράταση της ζωής του στην ιατρική, αλλά τόσο ο ίδιος όσο και οι ιατροί, πρέπει να ενεργούν με επίγνωση ότι η εξασφάλιση της υγείας και η ζωή γίνεται πρωτίστως με τη βοήθεια του ιατρού των ψυχών και των σωμάτων και ότι η χρήση της επιστήμης πρέπει να αποβλέπει όχι μόνο στη βιολογική παράταση της ζωής, αλλά να χρησιμοποιούν αυτό το γεγονός ως ευκαιρία για πνευματική πρόοδο και απόκτηση της αθανασίας[608].
[Συνεχίζεται]
[600] Μακάριος Γρινιεζάκης, Η κλωνοποίηση υπό το πρίσμα της Ορθοδόξου Βιοηθικής, ό.π., σ. 138
[601] Στο ίδιο, σ. 138
[602] Μακάριος Γρινιεζάκης, Δωρεά οργάνων-Μεταμοσχεύσεις, Ηθική και θεολογική θεώρηση, (http://www.iak.gr/gr/logoi-arthra/bioithika/1305810310.html), ημερομηνία ανάκτησης 02/06/2013
[603] Στο ίδιο
[604] Στο ίδιο
[605] Στο ίδιο
[606] Μακάριος Γρινιεζάκης, Η κλωνοποίηση υπό το πρίσμα της Ορθοδόξου Βιοηθικής, ό.π., σ. 144
[607] Μακάριος Γρινιεζάκης, Δωρεά οργάνων-Μεταμοσχεύσεις, Ηθική και θεολογική θεώρηση, ό.π.
[608] Στο ίδιο
ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ
antifono.gr
Το εισαγωγικό αυτό άρθρο επιχειρεί να φωτίσει την έννοια της βιοηθικής ως διεπιστημονικού κλάδου της εφαρμοσμένης ηθικής, που τα τελευταία χρόνια βρίσκεται συνεχώς στο προσκήνιο, και να δείξει την εγγενή σχέση της με την ηθική φιλοσοφία και πρακτική και τη συνάφειά της με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ως όρος η `βιοηθική’ επινοήθηκε πριν από τριάντα χρόνια, χρησιμοποιήθηκε αρχικά σε ευρεία έννοια όπως συμβαίνει σπάνια και σήμερα βαθμηδόν συρρικνώθηκε ως μετεξέλιξη της ιατρικής ηθικής και στις μέρες μας κατέληξε αυτόνομη και σύνθετη ηθικο-κοινωνική οικουμενική δραστηριότητα. Καίτοι καθιερώθηκε ως ο σημαντικότερος κλάδος της εφαρμοσμένης ηθικής και αποκρυσταλλώθηκε ως έρευνα των ηθικών προβλημάτων και διλημμάτων που προκύπτουν από την ιλιγγιώδη ανάπτυξη των βιοεπιστημών και της βιοτεχνολογίας, συχνά αμφισβητείται η αρμοδιότητα και μεθοδολογία της γιατί δεν αντιμετωπίζεται πάντα ως εφαρμοσμένη φιλοσοφία.
Η βιοηθική δεν εφαρμόζει ωστόσο γραμμικά στην πράξη καθιερωμένες και νεότερες ηθικές θεωρίες, αναλύει καταστάσεις με βάση οικουμενικές αξίες, σέβεται την ελευθερία της έρευνας, παίρνει σοβαρά υπόψη της τα επιστημονικά δεδομένα για το καλό του ανθρώπου και στήνει έννοιες- γέφυρες ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, όπως είναι η δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Κατά βάση χρησιμοποιεί ως κριτήριο αξιολόγησης και ελέγχου των τεχνο- επιστημονικών επιτευγμάτων τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων που πιστεύεται ότι διακυβεύεται από τη βιοτεχνολογική επανάσταση όπως προκύπτει και από την πρόταξη του σεβασμού τους στις πρόσφατες ευρωπαϊκές και διεθνείς σχετικές διακηρύξεις.
Εχουν περάσει τριάντα χρόνια από την ορολογική γέννηση της `βιοηθικής’. Η βιοηθική ενηλικιώθηκε, καθιερώθηκε, ιδώθηκε ως ασφαλιστική δικλείδα απέναντι στην ιλιγγιώδη τεχνο-επιστημονική πρόοδο, αλλά και ως τόπος συνάντησης και συμφιλίωσης επιστημονικής προόδου και αξιών. Το περιεχόμενό της ωστόσο εξακολουθεί να παραμένει για πολλούς αμφιλεγόμενo και αόριστo καθώς και η σχέση της με ό,τι γενικά και κοινότοπα θεωρούμε ως ηθική. Ο συλλογικός και συναινετικός χαρακτήρας της και η διεπιστημονική υφή της εμφανίζονται κάπως αντιφατικά με το διαπροσωπικό αλλά εσώτερα προσωπικό, καίτοι όχι ιδιωτικό, χαρακτήρα της ηθικής. Τα πρωτάκουστα, καινότροπα, και περιπτωσιακά τις περισσότερες φορές και σχεδόν πάντα συγκεκριμένα προβλήματα και διλήμματα που αντιμετωπίζει φαίνονται σε μερικούς να προσκρούουν στον δήθεν συντηρητικό, απολυτοκρατικό, γενικευτικό, μάλλον οικουμενικό, χαρακτήρα της ηθικής, κι έτσι δύσκολα να επιδέχονται `ηθικολογικές’ λύσεις ή έστω αναλύσεις. Η αοριστία του όρου είναι εμφανέστερη στη γλώσσα μας, όπου με τη λέξη `ηθική’, μερικές φορές εννοούμε αδιάκριτα αυτό που στις νεότερες γλώσσες αποδίδεται με δύο, κάποτε ευδιάκριτους καίτοι όχι πάντα μονοσήμαντους, όρους ως `morals’ και `ethics’ (Δραγώνα-Μονάχου 1995: 46-54). Οι όροι αυτοί κάποτε επικαλύπτονται ή χρησιμοποιούνται ιδιοσυγκρασιακά. Κατά βάση όμως διακρίνουν την ηθική (morals) ως κανονιστικό, πρακτικό λόγο, `λόγο πρώτης τάξης’, `σύνολο θρησκευτικά και ιδεολογικά φορτισμένων κανόνων συλλογικής χρήσης’, από την ηθική φιλοσοφία (ethics) ως `επιστήμη της ηθικότητας’, απότοκο ορθολογικότητας, `στοχαστική, επιλεκτική, ανεκτική δραστηριότητα’ (Gilly 2001: 10), ευρύτερο θεωρητικό λόγο, λογική, γλωσσική, εννοιολογική αλλά και ουσιαστική ανάλυση του ηθικού λόγου (discourse), των ηθικών εννοιών, κρίσεων και αρχών, σχεδόν συνώνυμη με τη `μεταηθική’ και τη `μεταηθικότητα’ (Δραγώνα-Μονάχου 1995: 56-57). Μην ξεχνάμε ότι, διαφορετικά από τον ελληνογενή όρο που συνδέεται με το `έθος’ και που πρωτοβρίσκουμε ως επίθετο στον Αριστοτέλη και ως ουσιαστικό στους Στωικούς και το λατινογενή με αφετηρία το κικερώνειο `mores’, ο όρος ‘βιοηθική’, αλλά και το πράγμα, ξεκίνησε και καθιερώθηκε στον αγγλόφωνο κόσμο ως `bioethics’σ.1 και αποδόθηκε ανάλογα σ’ όλες τις γλώσσες και στη δική μας μάλιστα χωρίς διάκριση ανάμεσα στον κανονιστικό-πρακτικό και τον θεωρητικό χαρακτήρα της. Η βιοηθική, εμφανίστηκε στον κόσμο των διανοουμένων, των πολιτικών και της κοινής γνώμης , όπως ειπώθηκε (Gilly 2001: 11-13, 123), για να κάνει ακόμη πιο περίπλοκες `τις εύθραυστες σχέσεις ανάμεσα στις δύο αποδόσεις morale και ethique’ ώστε, σύμφωνα με μια παράδοξη γλωσσική αλχημεία, ενώ η λατινογενής λέξη morale
`εξαφανίστηκε από τη γαλλική γλώσσα και τους μαυροπίνακες των σχολείων καταδικασμένη σε αχρηστία και παρελθοντισμό, η ελληνογενής λέξη ethique εμφανίζεται δυναμικά στολισμένη με το φως του μοντερνισμού’, ενώ η ηθική είναι και πρέπει να μείνει προσωπική, `βλέμμα ενός ανθρώπου προς τον εαυτό του και τις πράξεις του και όχι μιας μικρής ομάδας στην κοινωνία’.
Επισημαίνεται ακόμη ότι στις μέρες μας η ηθική έγινε βιοηθική ως `ηθική του ανθρώπινου σώματος’ και της προστασίας του από την ξέφρενη μεταχείριση της βιοϊατρικής και της βιοτεχνολογίας (Κemp 1998: 21).
Καίτοι η βιοηθική έχει πιά πολιτογραφηθεί διεθνώς ως ιδιαίτερα δημοφιλής διεπιστημονικός φιλοσοφικός λόγος και εισβάλλει στην επικαιρότητα κάθε φορά που ένα καινούργιο τεχνο-επιστημονικό επίτευγμα έρχεται να δημιουργήσει νέα ηθικά και κοινωνικά διλήμματα, όμως, όπως ήδη ειπώθηκε, έχει αρχίσει από μερικούς να αμφισβητείται ως λυδία λίθος της τεχνο- επιστημονικής προόδου, ώστε να γίνεται ακόμη λόγος για `μύθο της βιοηθικής’ με τη `μια μοναδική σκέψη’ (Boutin 1999: 9) ή για την υποκρισία και `ιδεοληψία’ της βιοηθικής στο όνομα `της ηθικής των αληθειών’ (Badiou 1998: 44-61). Εκτός από άλλες αμφισβητήσεις, της καταλογίζεται οπωσδήποτε άκριτα και για την ίδια την ηθική απλοϊκά ότι λ. χ.,
`δεν είναι σοβαρή, καλοθεμελιωμένη ανθρωπιστική σπουδή, ότι δεν έχει καθορισμένη και σαφή μεθοδολογία, ότι της λείπει μια στέρεη εννοιολογική θεμελίωση και βασίζεται στην κινούμενη άμμο του ηθικού συναισθήματος, ότι είναι πολύ αφηρημένη και σε απόσταση από τις πραγματικές καταστάσεις της κλινικής πρακτικής για να την πάρει κανείς στα σοβαρά, ότι δεν διδάσκεται, γιατί η ηθικότητα εξαρτάται από τον χαρακτήρα περισσότερο παρά από τη διάνοια, ότι επιδιώκει απαντήσεις σε ερωτήματα που δεν επιδέχονται απάντηση, ότι η χρησιμότητά της δεν έχει αποδειχθεί, ότι απορροφά πολύτιμο χρόνο, αποσπώντας τους εντεταλμένους με την πρόνοια για την υγεία, αυτούς που χαράζουν την πολιτική στρατηγική και τους ερευνητές από την άμεση επίλυση των προβλημάτων τους, και ότι είναι από ηθική άποψη προβληματική γιατί είτε υπόρρητα πρεσβεύει παραδοσιακές αξίες που θα έπρεπε να αμφισβητηθούν, είτε υπονομεύει παραδοσιακές αξίες που θα έπρεπε να υιοθετηθούν και να προωθηθούν’ (Gorowitz 2001: 143).
Ετσι εξηγείται ο κάποτε απολογητικός και άλλοτε πολεμικός χαρακτήρας της βιοηθικής που αναπτύσσει ενδιαφέροντα θεωρητικό και πρακτικό λόγο ακριβώς για να αντιμετωπίσει παρόμοιες αμφισβητήσεις, για να δικαιολογήσει την αναγκαιότητά της και να περιχαρακώσει την περιοχή της που κυρίως αποσκοπεί στην ηθική ανάλυση των νέων καταστάσεων υπογραμμίζοντας τις επιπτώσεις για τον άνθρωπο της ανεξέλεκτης τεχνοεπιστημονικής έρευνας και πρακτικής.
Πολλές από τις αμφισβητήσεις αυτές και άλλες δεν αφορούν μόνο τη βιοηθική αλλά και την ίδια την ηθική από τις απαρχές της. Ηδη από την εποχή του Σωκράτη, που θεμελίωσε την ηθική προβληματική, τα ηθικά ερωτήματα αφθονούσαν, αλλά οι απαντήσεις δεν ήταν εύκολες και έπρεπε να είναι προσωπικές. Και κατά τον Αριστοτέλη, πατέρα της συστηματικής ηθικής, μόνο χονδρικά και σχηματικά θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για την ηθική (και την αλήθεια της), που δεν αποσκοπούσε στη γνώση αλλά στη διαμόρφωση `ηθικού’ χαρακτήρα και στην πράξη (Η.Ν. 1094b 19 – 1095a 6). Για τον Wittgenstein `δεν μπορούν να υπάρχουν προτάσεις της ηθικής’, γιατί το νόημα του κόσμου βρίσκεται έξω από τον κόσμο, ή έστω για την ηθική μπορεί κανείς να μιλήσει μόνο σε πρώτο πρόσωπο, γιατί η ηθική είναι υπερβατική (Δραγώνα-Μονάχου 1995: 153-180). Υστερα από εικοσι-πέντε αιώνες ηθικού στοχασμού καμιά κανονιστική ηθική ή μεταηθική θεωρία, παρά την ικανοποίηση αρκετών εσωτερικών κριτηρίων, όπως είναι η συνέπεια, η συνεκτικότητα, η σαφήνεια, η οικονομία, η εναρμόνιση με κοινές ηθικές ενοράσεις, δεν κέρδισε ομόφωνη αποδοχή. Το πρόβλημα της αντικειμενικότητας της ηθικής εξακολουθεί να παραμένει ανοιχτό από την εποχή του πλατωνικού Ευθύφρονα (10a) παρά την αναβίωση σοφιστικής κυρίως προέλευσης διϋποκειμενικών και συναινεσιακών θεωριών συμβολαιοκρατικού χαρακτήρα ή ποικίλων εκδοχών πλατωνικο-αριστοτελικού τύπου ηθικού ρεαλισμού (Δραγώνα-Μονάχου 1995: 242-285). Η βιοηθική οπωσδήποτε δεν επαναπαύεται στα συναισθήματα ή τον χαρακτήρα, όπως της καταλογίζεται, γιατί τότε θα αρκούσε η έκκληση στη συνείδηση που επικαλούνται ερευνητές ή γιατροί ενάντιά της και θα ήταν περιττή κάθε ανάλυση και επιχειρηματολογία με βάση δημόσια και κοινώς αποδεκτά κριτήρια. Οπως θα υποστηριχθεί εξάλλου στη συνέχεια, η βιοηθική δεν επιχειρεί να εφαρμόσει γραμμικά ηθικές θεωρίες και αρχές ερήμην των συγκεκριμένων καταστάσεων ενώ, παράλληλα με τις παραδοσιακές ηθικές θεωρίες, αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος στην περιοχή της τόσο η αρεταϊκή, όσο και η `αφηγηματική’ ηθική, η ηθική του διαλόγου και του νεο- πραγματισμού, ακόμη και να αναβιώνει στη μελέτη των λεγόμενων `δυσχερών καταστάσεων’ (hard cases) η παλαιά `καζουιστική’, χωρίς να είναι γενικά απαραίτητη στην προβληματική της η εφαρμογή θεωριών. Η βιοηθική ψάχνει ακόμη να βρεί τον δρόμο της και να οριοθετήσει την εμβέλειά της, γιατί κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί την αδήριτη αναγκαιότητα κάποιας ηθικής αξιολόγησης της τεχνο-επιστημονικής έκρηξης και αναστολής των ακραίων φιλοδοξιών της.
Η βιοηθική οπωσδήποτε βρίσκεται τα τελευταία χρόνια στην επικαιρότητα. Ωστόσο, μετά τη γενετική επανάσταση και ιδιαίτερα μετα την πρόσφατη ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος και τις ασύλληπτες εφαρμογές της γενετικής μηχανικής στο νέο αυτό μικρόκοσμο του γονιδίου και τελευταία μετά τις δυνατότητες ελέγχου του εγκεφάλου από τη νευρο-τεχνολογία και κυρίως πάντα μπροστά στο φάσμα της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης ανθρώπου, η βιοηθική συχνά εισβάλλει ακάθεκτη στο προσκήνιο θετικά και αρνητικά. Αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί σχεδόν καθημερινό ανάγνωσμα στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο και κεντρικό θέμα σε διαλέξεις, συνέδρια και στρογγυλά τραπέζια, και όμως αρκετά ζητήματα παραμένουν ακόμη ασαφή, ανοικτά και αόριστα. Απόδειξη και όχι απλώς ένδειξη της επικαιρότητάς και αναγκαιότητάς της ως `ηθικής δεοντολογίας’ μπορεί να θεωρηθεί και το γεγονός ότι σχετικό με τις επιπτώσεις της μοριακής βιολογίας και της γενετικής κείμενο δόθηκε εφέτος (23.5.2002) ως θέμα στις πανελλήνιες εξετάσεις Γενικής Παιδείας στο μάθημα της Νεοελληνικής γλώσσας. Ζητήθηκε από τους μαθητές να υπογραμμίσουν τους φόβους που προέρχονται από την ανεξέλεκτη εφαρμογή των επιτευγμάτων της βιοτεχνολογίας, να προβληματιστούν με τον `κίνδυνο δημιουργίας πανομοιότυπων οργανισμών’ που εγκυμονεί η κλωνοποίηση και μ’ ένα λόγο να στηλιτεύσουν στην περιοχή των βιοεπιστημών την αρχή `η γνώση για τη γνώση’. Η βιοηθική έχει ήδη περιληφθεί στη θεματική των σχετικών σχολικών βιβλίων αλλά η πραγμάτευση ενός τόσο καίριου και ακόμη ρευστού και καθημερινά εξελισσόμενου θέματος προϋποθέτει και απαιτεί ευρύτερη εξοικείωση των μαθητών με την προβληματική που κατακλύζει ακατάπαυστα τον Τύπο, το διαδίκτυο, τις ειδικές εκδόσεις και μονογραφίες και προπαντός τα σχετικά επιστημονικά περιοδικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως προκύπτει από πρόσφατο Διεθνές Στρογγυλό Τραπέζι με θέμα `Βιοηθική-Διεθνείς Συνέπειες,’σ.2 πολλές χώρες έχουν εισαγάγει κι άλλες προτίθενται να εισαγάγουν τη βιοηθική ως αυτόνομο μάθημα στα σχολεία και στα πανεπιστήμια. Είναι καιρός πια να συμβεί αυτό και στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στις ιατρικές και φιλοσοφικές σχολές.
Σε μια περυσινή ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση της Δελφικής Εταιρείας προβλήθηκαν μεταξύ άλλων ερωτήματα καταστατικά για την ίδια την ηθική. Ενας από τους ομιλητές διερωτήθηκε για ποια ηθική μιλάμε σχετικά με περίπλοκα βιοϊατρικά και τεχνο-επιστημονικά θέματα όπως η τεχνητή γονιμοποίηση, η καλλιέργεια και χρήση βλαστοκυττάρων, η υποκατάστατη μητρότητα, η χρήση και διαχείριση γενετικών δεδομένων, τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας γονιδιακών διαγνώσεων και παρεμβάσεων, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα, η θεραπευτική, αλλά ιδίως η αναπαραγωγική κλωνοποίηση, και άλλα συναφή.Τέθηκε το ζήτημα αν στη σφαίρα της γενετικής οι συμβατικοί κανόνες της ηθικής είναι ξεπερασμένοι και ακόμη `μήπως χρειάζεται αναθεώρηση γενικά του κώδικα ηθικής’. Καίτοι δεν μπορούμε να μιλάμε για `κώδικα ηθικής’ γενικά, παρά μόνο σε συνάφεια με συγκεκριμένους επαγγελματικούς κλάδους, γιατί η ηθική είναι κατά πρώτο λόγο εσωτερική συνειδησιακή θωράκιση και αυτοπεριορισμός, έχει γίνει συνειδητό ότι, αν δεν είναι αναγκαίος, σκόπιμος αλλά και εφικτός ένας επανορισμός του ηθικού θεσμού της ζωής στο σύνολό του, χρειάζεται τουλάχιστον κάποια οριοθέτηση του πεδίου της βιοηθικής για τη δικαίωση της παρέμβασής της σε επιστημο- τεχνολογικά επιτεύγματα που αφορούν τον άνθρωπο και την επιβίωσή του, που περιφρουρούν τη μοναδικότητα, την αυτονομία, την προσωπική ταυτότητα, την ηθική ισότητα, την αξιοπρέπεια και την ποιότητα της ζωής του και κατοχυρώνουν τον σεβασμό που του οφείλεται ως φορέα ανθρώπινων δικαιωμάτων. Εχουμε να κάνουμε πράγματι με `αποτελμάτωση της ηθικής’ σε αντιδιαστολή με τις δραματικές αλλαγές στον κόσμο και τον άνθρωπο μετά τη βιολογική επανάσταση (Razis 1996: 18); Μια σύντομη λοιπόν αναδρομή στη μικρή ιστορία της βιοηθικής, μια συνοπτική οριοθέτηση της εμβέλειας της θεματικής της και των κυριότερων προβλημάτων της, μια λακωνική συζήτηση για τη σχέση της με την ηθική θεωρία και πρακτική και μια σχηματική θεώρηση της συνάφειάς της με τα ανθρώπινα δικαιώματα για τα οποία εκφράζονται φόβοι ότι διακυβεύονται από την ανεξέλεκτη εξέλιξη της βιοτεχνολογίας και της γενετικής μηχανικής δεν θα ήταν ίσως άστοχη εισαγωγικά στα ειδικά άρθρα για συγκεκριμένα ηθικά προβλήματα και διλήμματα αυτού του τόμου.
Η βιοηθική και η ιστορία της
Διαφορετικά από την ιατρική ηθική που έχει πραγματική ζωή πολλών αιώνων ακόμη και πριν από τον όρκο του Ιπποκράτη και ορολoγικά εμφανίζεται εδώ και δύο αιώνες με το έργο Medical Ethics του Thomas Percival (1803), η βιοηθική είναι όψιμος φιλοσοφικός κλάδος με πρόωρη ίσως ανάπτυξη. Η βιοηθική είναι ένας από τους κλάδους της εφαρμοσμένης φιλοσοφίας που γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια μετά την έκλειψη της τεχνικής και ηθικά ουδέτερης μεταηθικής (Δραγώνα-Μονάχου 1995: 374-440). Η βιοηθική ιδιαίτερα, μαζί με την περιβαλλοντική, την επιχειρησιακή, την επαγγελματική, τη διαγενεακή, τη διαφυλική, τη δημόσια ηθική, κ.λπ. και τις εξειδικεύσεις τους έδωσε νέα πνοή στην ηθική, την έφερε κοντά στους ανθρώπους και ξαναθύμισε σε πολλά και όχι μόνο μεθοδολογικά τον Σωκράτη, ο οποίος έπαιρνε γύρα τους πολιτικούς, ποιητές, `επιστήμονες’, ιερείς, τεχνίτες, και επαγγελματίες του καιρού του και εξέταζε τις συνειδήσεις τους. Γιατί γι’ αυτόν `ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω’. Καίτοι ως όρος επινοήθηκε εδώ και τρείς δεκαετίες και για ένα διάστημα υποκαταστάθηκε από την ιατρική ηθική, πιο πρόσφατα καθιερώθηκε ευρύτερα ως μετεξέλιξη μόνο εν μέρει της ιατρικής ηθικής. Η ιλιγγιώδης πρόοδος της βιο-τεχνολογίας προκάλεσε τόσα ηθικά διλήμματα και προβλήματα ώστε η βιοηθική σχεδόν αυτονομήθηκε από την εφαρμοσμένη φιλοσοφία και την πρακτική ηθική, ως ηθική των επιστημών, ή ως ηθική καλλίτερα των επιστημόνων της ζωής και αποτέλεσε ανεξάρτητο διεπιστημονικό κλάδο με παραθεώρηση κάποτε της φιλοσοφικής αφετηρίας της. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα διεπιστημονικό λόγο και διάλογο (discourse), για μια δραστηριότητα και πρακτική που ερευνά και συζητεί τα προβλήματα και τα διλήμματα που αναφύονται από την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης, της βιολογίας και της γενετικής μηχανικής και έχουν κυρίως να κάνουν με τις εφαρμογές της βιοτεχνολογίας στο γονότυπο του ανθρώπου και τις επιπτώσεις τους γενικότερα στον άνθρωπο από ηθική, θρησκευτική, κοινωνική, πολιτική και νομική σκοπιά και, πιο δραματικά, γενικώς με την ανθρώπινη ως `Ανθρώπινη’ και όχι ως μετα-ανθρώπινη επιβίωση.
Δεν πρόκειται για μια νέα επιστήμη ή για μια νέα ηθική. Η αναγκαιότητα της βιοηθικής προκύπτει από το πάντρεμα αλλά και από την αντιπαράθεση των βιοιατρικών τεχνοεπιστημών με τις επιστήμες του ανθρώπου, όπως είναι η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, η πολιτική επιστήμη, η ηθική, το δίκαιο και η θεολογία (Hottois 1995: 49-55). Λόγω ακριβώς του διεπιστημονικού χαρακτήρα της, δεν γίνεται τόσο λόγος για ειδικούς της βιοηθικής γενικώς πέρα από τη φιλοσοφική κατάρτιση και την ηθική ευαισθησία κάποιων επιστημόνων στο πλαίσιο του επιστημονικού πεδίου τους ή τον προβληματισμό κάποιων ηθικών φιλοσόφων, ύστερα από επαρκή πληροφόρηση, σε βιοϊατρικά θέματα όσο και επιτροπές και συμβούλια βιοηθικής. Ούτε αφθονούν σχετικές μονογραφίες, όπως συμβαίνει στην επιστήμη, τη φιλοσοφία και την ηθική το κάθε θέμα της βιοηθικής χρειάζεται εξειδικευμένη γνώση και μελέτη συγκεκριμένων περιπτώσεων όσο εκδόσεις άρθρων, συλλογικοί τόμοι και ανθολογίες με κείμενα συγγραφέων διαφόρων ειδικοτήτων. Για την οποιαδήποτε ετυμηγορία και παρέμβασή της η βιοηθική πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τα πραγματικά δεδομένα και τα πορίσματα πολλών και διαφορετικών γνωστικών περιοχών των οποίων οι θέσεις και κυρίως οι εφαρμογές έχουν επιπτώσεις στην αξιοπρέπεια και τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, στις πνευματικές πεποιθήσεις της κοινωνίας και γενικώς στην ηθική ευαισθησία της κοινής γνώμης. Πριν ακόμη το δίκαιο κωδικοποιήσει σε γενικές γραμμές την προστασία του ατόμου από αθέμιτες τεχνο-επιστημονικές παρεμβάσεις, αλλά και παράλληλα προς αυτό, ως `άγραφο νόμιμο’ και μορφή αριστοτελικής `φρόνησης’ και `επιείκειας’, έρχεται η βιοηθική να προστατεύσει το άτομο από την αναγωγή στα γονίδιά του και να κατοχυρώσει την αξιοπρέπεια, την ελευθερία, την πνευματικότητα και την αυτονομία του. Ο άνθρωπος δεν είναι απλά το σύνολο των γονιδίων του, καθορισμένος πριν γεννηθεί για τη ζωή και τον θάνατο, αλλά ήδη από την εποχή του Δημόκριτου, είναι και αυτό που γίνεται, αυτό που κάνει ο ίδιος με την παιδεία τον εαυτό του: `Παραπλήσιον εστι η φύσις και η διδαχή και γαρ η διδαχή μεταρρυσμοί τον άνθρωπον, μεταρρυσμούσα δε φυσιοποιεί’, μας είπε ο μεγάλος ατομικός φιλόσοφος (Β33 DΚ).σ.3
Η βιοηθική, παρά τη σημασιολογική της ενότητα, είναι αόριστη και πολυσήμαντη δραστηριότητα. Είχε μάλιστα αρχικά, από τη στιγμή που καθιερώθηκε ορολογικά, ευρύτερη σημασία. Πρώτος έπλασε τον όρο το 1970 ο καρκινολόγος Van Rensselaer Potter σε άρθρο του με τον χαρακτηριστικό τίτλο `Βιοηθική: η επιστήμη της επιβίωσης’ και τον σημασιοδότησε πληρέστερα τον επόμενο χρόνο με το βιβλίο του Βιοηθική: Γέφυρα προς το μέλλον. Στα έργα αυτά τονιζόταν η ανάγκη μιας ηθικής
`που θα ενσωμάτωνε τις υποχρεώσεις μας όχι μόνο απέναντι στα άλλα ανθρώπινα όντα αλλά στη βιόσφαιρα στο σύνολό της’,
με το πνεύμα περισσότερο μιας οικο-ηθικής παρά μιας βιοηθικής στη στενή έννοια ως μελέτης των προβλημάτων που προκύπτουν από τη βιοτεχνολογία και την ιατρική (Kuhse-Singer 1999: 1). Στη συνέχεια η βιοηθική, καίτοι για κάποιους διατηρεί το ευρύτερο νόημά της ως ηθική των επιστημών της ζωής (βιολογίας, βιοχημείας, γενετικής, ιατρικής, κ.λπ.), συρρικνώθηκε και συνέπεσε σχεδόν ως βιο-ιατρική με την ιατρική ηθική, όπως ήδη ανέφερα, όχι χωρίς κάποιες ιδεολογικές ενστάσεις, για να ανακτήσει πιο πρόσφατα μια διαφορετική και πιο συγκεκριμένη διάσταση μετά την πρόοδο της μοριακής βιολογίας και της γενετικής μηχανικής και κυρίως μετά τα νέα προβλήματα που δημιούργησαν οι εφαρμογές τους. Ορισμένες αρχές ωστόσο της παραδοσιακής ιατρικής ηθικής και δεοντολογίας, όπως η αυτονομία, η αγαθοεργία, η εχεμύθεια, η πληροφόρηση, η συναίνεση, η δικαιοσύνη και άλλες, μερικές έγκυρες ήδη από την εποχή του Ιπποκράτη, εξακολουθούν να παραμένουν σταθερές και στην πιο πρόσφατη εκδοχή της ως βιοηθικής (Beauchamp 1999: 18-23). Τα διλήμματα όμως είναι τώρα πιο περίπλοκα απ’ ό,τι στην ιατρική ηθική, οι συγκρούσεις των αξιών και των δικαιωμάτων πολύ πιο βαθιές και οι κίνδυνοι κατάχρησης, αλλά και οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής εκμετάλλευσης των δεδομένων της βιοτεχνολογίας, πολύ πιο μεγάλοι. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ανάγκη της βιοηθικής, καίτοι όχι ο όρος, είχε ήδη επισημανθεί από το 1969, όταν ο φιλόσοφος Daniel Callahan και ο ψυχίατρος Willard Gayling συγκρότησαν μια ομάδα επιστημόνων, ερευνητών και φιλοσόφων που είχαν δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις βιοιατρικές επιστήμες, κίνηση που οδήγησε στην ίδρυση του `Ινστιτούτου της Κοινωνίας, της Ηθικής και των Επιστημών της Ζωής’, του περίφημου αργότερα Hastings Center (Abel 1988: 13 επ.).
Στις μέρες μας, απαρχές ενός `χρυσού αιώνα’ της γενετικής για κάποιους υπεραισιόδοξους επιστήμονες, αρχίζει να συνδέεται πιο άμεσα η ηθική με τη γενετική, λόγω των ιδιότυπων ιδιοκτησιακών και διαχειρισιακών προβλημάτων των γενετικών πληροφοριών, το ενδεχόμενο νέων γενετικών διακρίσεων που θα σήμαιναν κοινωνικό στιγματισμό και αποκλεισμό, αλλά και λόγω των κινδύνων της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης με ευγονικές συνιστώσες και με τον κίνδυνο σύγχυσης και μετάλλαξης των ειδών που εγκυμονεί. Πριν από την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του γονιδιώματος μάλιστα, γινόταν επίμονος λόγος για γενετικό ντετερμινισμό λόγω του αναμενόμενου μεγαλύτερου αριθμού γονιδίων στο ανθρώπινο DΝΑ. Ευτυχώς μετά την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, η θεωρία υποβαθμίσθηκε, αναγνωρίστηκε η διαφορά ανάμεσα στο γονότυπο και το φαινότυπο, αποκαταστάθηκαν τα περιθώρια της ανθρώπινης δημιουργικότητας και ελευθερίας αλλά και ατόνησαν οι προκαταλήψεις του ρατσισμού, αφού η αποκρυπτογράφηση έδειξε ότι η ελάχιστη βιοποικιλότητα δεν συνεπάγεται διαφορές που θα εγκυμονούσαν ή θα δικαιολογούσαν γενετικές διακρίσεις. Τα προβλήματα ωστόσο που αναφύονται με τη γενετική επανάσταση, περισσότερο ηθικά παρά θεολογικά εφόσον η θρησκεία δεν είναι καταρχήν αντίθετη με την παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση οπωσδήποτε καλύπτονται από τη βιοηθική με το ορθόδοξο πια εστιακό νόημά της και δεν χρειάζεται μια πιο νέα `γενετική ηθική’.
Προβλήματα και διλήμματα της βιοηθικής
Κάποιοι καθιερωμένοι όχι ιδιοσυγκρασιακοί και ιδεολογικά φορτισμένοι ορισμοί της βιοηθικής είναι εύγλωττοι για το αντικείμενο και τη θεματική της αλλά και ενδεικτικοί τόσο για τη ρευστότητα της προβληματικής της όσο και για την κάποια αποκρυστάλλωση του περιεχομένου της. Γύρω στα 1995 η βιοηθική οριζόταν ως
`η συστηματική μελέτη της ηθικής διάστασης συμπεριλαμβανομένων ενός ηθικού οράματος, αποφάσεων, συμπεριφοράς και πολιτικής των επιστημών της ζωής και της πρόνοιας για την υγεία που χρησιμοποιεί μια ποικιλία ηθικών μεθοδολογιών σ’ ένα διεπιστημονικό πλαίσιο’.σ.4
Πριν τρία χρόνια η βιοηθική σε στενότερη έννοια οριζόταν λακωνικά ως `η μελέτη των ηθικών ζητημάτων που προκύπτουν από τις βιολογικές και ιατρικές επιστήμες’ (Kuhse-Singer 1999: 1). Από πέρυσι η βιοηθική ορίζεται ως μια `περίπλοκη περιοχή διερεύνησης, αντιπαράθεσης και λήψης αποφάσεων’ (Gorowitz 2001: 141). Και τον ίδιο χρόνο πληρέστερα και, κατά τη γνώμη μου, πιο ικανοποιητικά ως
`σύνολο ερευνών, λόγων (discourse) και πρακτικών, γενικά διεπιστημονικών, που έχει ως αντικείμενο να αποσαφηνίσει, ή και να λύσει ζητήματα που έχουν ηθική σπουδαιότητα και προκύπτουν από την πρόοδο και την εφαρμογή των βιοϊατρικών τεχνοεπιστημών’ (Hottois 2001: 124).
Οπως επεξηγείται στη συνέχεια, η τεχνοεπιστημονική πρόοδος αφορά τη βιοηθική στο μέτρο που συνεπάγεται ασυνείδητη χειραγώγηση του ανθρώπου, όταν ο ηθικός λόγος έχει άμεση ή έμμεση πρακτική σημασία και τα προβλήματα επιδέχονται πολυφωνική αντιμετώπιση. Αξίζει να σημειωθεί ότι, καίτοι ο πρόεδρος της Επιτροπής Βιοηθικής της FΙSP αναγνωρίζει ότι λείπει στους σχετικούς λόγους και τις πρακτικές η ακρίβεια και η ομοφωνία που θα επιτύγχανε ένα απλό και μονοσήμαντο καθορισμό της βιοηθικής, δεν πιστεύει όμως ότι αυτό θα πρέπει να αποτελέσει
`πρόσχημα για την απόρριψη της έννοιας ή την αποκήρυξή της ως τεχνητής και ιδεολογικής κατασκευής’.
Γιατί οι βιοηθικές ανησυχίες είναι παγκόσμιες και τις συμμερίζονται όλοι, ακόμη και ο ίδιος ο επιστημονικός κόσμος. Ετσι, δεν θεωρεί βλαπτική την έλλειψη ακρίβειας στη χρήση του όρου και επισημαίνει `οικογενειακές ομοιότητες’ που τελικά δίνουν μια `σημασιολογική ενότητα στη χρήση του’. Εξάλλου όλοι σχεδόν οι ειδικοί συμφωνούν σε γενικές γραμμές για τη θεματική της παρά τις διαφοροποιήσεις τους στις ιεραρχήσεις των επιμέρους θεμάτων και στις σχετικές προτεραιότητες αντιμετώπισής τους. Πράγματι, σε οποιαδήποτε σχετική μονογραφία, συλλογικό τόμο, ανθολόγιο, εγκυκλοπαίδεια, κ.λπ. κι αν κοιτάξει κανείς, θα βρεί περίπου την ίδια προβληματική. Πράγμα που σημαίνει ότι το αντικείμενο της βιοηθικής έχει σε γενικές γραμμές αποκρυσταλλωθεί αλλά είναι φυσικό και πρέπον να μένει το πεδίο ανοικτό για τα νέα προβλήματα που καθημερινά δημιουργούν τα καινούργια τεχνο-επιστημονικά επιτεύγματα. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές επισημαίνεται στον Τύπο ο κίνδυνος απώλειας ελέγχου του εγκεφάλου μας από τη νευροτεχνολογία.σ.5 Ο Hottois ομαδοποιεί επιγραμματικά τα ζητήματα της βιοηθικής με βάση τύπους προβληματικών παρεμβάσεων και πειραματισμών. Μιλά, λοιπόν, για παρεμβάσεις στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, στο ανθρώπινο γονιδίωμα, στα γηρατιά και το θάνατο καθώς και στον ανθρώπινο εγκέφαλο, με συνέπεια τη χειραγώγηση της προσωπικότητας, και για πειραματισμούς στα ανθρώπινα και τα λοιπά έμβια όντα (ό.π. 127).
Είναι πολύ γνωστά για αναφερθούν εδώ λεπτομερειακά τα ηθικά προβλήματα και διλήμματα που προκύπτουν από αυτές και άλλες παρεμβάσεις. Ενδεικτικά περιορίζομαι σε μερικά: Τεχνητή γονιμοποίηση, επιλογή φύλου, υποκατάστατη μητρότητα, προγεννητική διάγνωση, χρήση βλαστοκυττάρων, ευγονική, παθητική και ενεργητική ευθανασία, υποβοήθηση σε αυτοκτονία, μεταλλαγμένα τρόφιμα, κριτήρια διανεμητικής δικαιοσύνης κατά τη μεταμόσχευση οργάνων, διαχείριση γενετικών δεδομένων, δικαιώματα ευρεσιτεχνίας για γονιδιακές διαγνώσεις και θεραπευτικές παρεμβάσεις, θεραπευτική και προπαντός αναπαραγωγική κλωνοποίηση ανθρώπου, κ.λπ. Η προοπτική της αναπαραγωγικής ανθρώπινης κλωνοποίησης έδειξε πόση ευαισθησία επικρατεί όχι μόνο ανάμεσα στους ηθικούς φιλοσόφους, νομικούς, πολιτικούς, θεολόγους, κοινωνιολόγους, και άλλους θεράποντες ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, αλλά ακόμη και σε θετικούς επιστήμονες και τεχνολόγους και προπαντός στην κοινή γνώμη. Το φάσμα της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης είναι πολλαπλά ενδεικτικό για τα ηθικά προβλήματα που προκύπτουν από τη βιοτεχνολογία και έχει να αντιμετωπίσει η βιοηθική, για την ανάγκη κοινών αξιών στην εποχή της λεγόμενης `παγκοσμιοποίησης’ και διαπολιτισμικότητας και για την αναγκαιότητα μιας οικουμενικής βιοηθικής και όχι μόνο ηθικής (Δραγώνα- Μονάχου 1999). Παραδειγματικά για την ανάγκη αυτή και γενικώς για τον προβληματισμό της ηθικής φιλοσοφίας με τα βιοηθικά ζητήματα θα διατυπώσω κάποιες σχετικές με την κλωνοποίηση σκέψεις.
Οταν πριν μερικούς μήνες ο ιταλός Αντινόρι απειλούσε ότι θα πάει στην Αγγλία όπου υπήρχε σχετικά κάποιο νομοθετικό κενό για να προχωρήσει στην αναπαραγωγική κλωνοποίηση, όταν η Αμερικανική Εταιρεία της Προχωρημένης (advanced) Κυτταρικής Τεχνολογίας ανακοίνωνε ότι άνοιξε ο δρόμος για τη θεραπευτική κλωνοποίηση και πρόσφατα ο κυπριο-αμερικανός Ζαβός δεν αποκάλυπτε τη χώρα όπου διεξάγει τις έρευνές του για την πρώτη κλωνοποίηση ανθρώπου, η βιοηθική κλήθηκε και πάλι επιμηθεϊκά στο προσκήνιο να πει το δικό της λόγο (Δραγώνα-Μονάχου 2001β). Δεν θα σταθώ εδώ στη θεραπευτική κλωνοποίηση και τα ηθικά προβλήματα που εγείρει εφόσον ακόμη δεν είναι βέβαιο αν οι θεραπευτικοί σκοποί τους οποίους επιδιώκει θεραπεία ανίατων ασθενειών και ανακούφιση από των πόνο, διασφάλιση ιστών και οργάνων συμβατών με το δότη, κ.λπ. είναι τεχνοεπιστημονικά εφικτοί. Το σπουδαίο πράγματι αυτό επίτευγμα ως τεχνογνωσιακό επίτευγμα, προκάλεσε, σαν το πρόσωπο του Ιανού, θετικές αλλά και αρνητικές αντιδράσεις. Εδώ το αποτρεπτικό επιχείρημα του `ολισθηρούς εδάφους’ (slippery slope), χωρίς ενιαία και ηθικά δικαιωμένη νομοθετική ρύθμιση, είναι πράγματι καταλυτικό. Το όλο ζήτημα συνδέεται με οντολογικές, μεταφυσικές, θεολογικές και ηθικές προκείμενες για την αρχή και την ιερότητα της ανθρώπινης ζωής, και κυρίως για τις `γκρίζες ζώνες της ζωής’, όπως εύστοχα ειπώθηκε (Κουμάντος 2002), για τη μετάβαση από το `δυνάμει’ στο `ενεργεία’ (Megone 2000: 155-177)σ.6 και για τη θεώρηση, ή όχι, του ανθρώπινου όντος σε προγεννητικό στάδιο ως προσώπου κι έτσι φορέα ανθρώπινων δικαιωμάτων, σκεπτικό όχι άγνωστο από τη διαμάχη σχετικά με την άμβλωση (Βιδάλης 1999: 37-63).
Μερικοί όχι μόνο επιστήμονες αλλά και θεράποντες της βιοηθικής δεν είναι κατηγορηματικά απόλυτοι στην απαγόρευση της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης με κυριότερο επιχείρημα το θεμιτό της άσκησης του λεγόμενου `δικαιώματος αναπαραγωγής’ όταν όλες οι άλλες δυνατότητες των άτεκνων ζευγαριών είναι ατελέσφορες. Η άσκηση του νέου αυτού `δικαιώματος’ εκτός του ότι οπωσδήποτε θα προσκρούσει σε νέα δικαιώματα του παιδιού που ήδη έχουν αρχίσει να ζητούν αναγνώριση μετά την τεχνητή γονιμοποίηση και την υποκατάστατη μητρότητασ.7 δεν είναι βέβαιο αν θα διασφαλίσει τη φυσική και ψυχοπνευματική ανάπτυξη του κλώνου, την αναπαραγωγική του ικανότητα και την ποιότητα της προσωπικής και κοινωνικής ζωής του. Και οπωσδήποτε, ως πιστό σε γενικές γραμμές αντίγραφο του δότη του, ο κλώνος θα νιώθει ελάχιστα ελεύθερος και ανεξάρτητος για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του.
Ο κόσμος μας με τους ανθρώπους του, όπως τον βρήκαμε και τον ξέρουμε, μπορεί να μην είναι ο άριστος, ίσως ούτε ο καλλίτερος δυνατός. Εχει ειπωθεί πως οι φιλόσοφοι πρέπει να τον αλλάξουν. Να τον αλλάξουν ίσως ηθικά και κοινωνικά αυτό τον οικείο, τον γνώριμο κόσμο που παραλάβαμε για να κληροδοτήσουμε στα παιδιά μας. Ο κόσμος όμως που θα μπορούσε να προκύψει αν η αναπαραγωγική κλωνοποίηση και μάλιστα με γενετικές μεταλλάξεις και ευγονικά κριτήρια έμπαινε στη ζωή των παιδιών και των εγγονών μας θα ήταν ένας κόσμος ξένος και ανοίκειος ένας `γενναίος καινούργιος κόσμος’ έρμαιο σε αυθαίρετες ανθρώπινες επιλογές και φαουστικές τεχνογνωσιακές φιλοδοξίες. Η ευθύνη της γενιάς μας είναι τεράστια. Μπορεί ίσως να αποφασίζει κάποιος ακόμη και αυτοκαταστροφικά για τον εαυτό του, όχι όμως για την ανθρωπότητα και τις μελλοντικές γενιές. Η βιοηθική δεν λειτουργεί ως νέα Ιερά Εξέταση αλλά στο πρόβλημα αυτό ο ρόλος της είναι καταλυτικός. Η βιοηθική δεν αντιμάχεται την επιστημονική έρευνα. Παίρνει την επιστήμη πολύ στα σοβαρά. Στο όνομα όμως της ανθρώπινης αξίας υψώνει ως ανάχωμα σε τυχόν αλαζονικά και αστόχαστα οράματα της γενετικής μηχανικής, της `ανθρωπογονίας’ και της `ανθρωποτεχνικής’ την `αρχή της ευθύνης’ (Jonas 1979).
Η βιοηθική λειτουργεί θεωρητικά και πρακτικά. Φωτίζει τα προβλήματα, φέρνει τον επιστήμονα και τεχνοκράτη ενώπιον των ευθυνών τους και δείχνει τί το πολύ ανθρώπινο διακυβεύεται με τις παρεμβάσεις τους, χαράζοντας ενίοτε κάποιες κατευθυντήριες γραμμές. Η βιοηθική επεμβαίνει μόνο όταν τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας απειλούν την ακεραιότητα και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, όταν παραβιάζονται θεμελιώδη δικαιώματά του και γενικά όταν απειλείται όχι μόνο η ποιότητα της ζωής αλλά και η ίδια η ζωή και μάλιστα και των μελλοντικών γενεών. Χωρίς να διαπνέεται από αντι-επιστημονικό και αντι-τεχνοκρατικό πνεύμα ή να αντιστρατεύεται από νοσηρή κινδυνοφοβία την ελευθερία της έρευνας, έρχεται η βιοηθική να θέσει ορισμένα όρια στην ανεξέλεκτη πορεία της βιοτεχνολογίας όπου αυτή δεν αποβαίνει τελικά προς όφελος του ανθρώπου ως ανθρώπου και όπου ο άνθρωπος δεν αντιμετωπίζεται ως αυτοσκοπός αλλά ως μέσον. Δεν έρχεται η βιοηθική να σταματήσει την πρόοδο, αλλά να υποδείξει τις ασφαλιστικές δικλείδες που θα διασφαλίσουν τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αυτονομίας και αξιοκρατικής συμβίωσης χωρίς να παραβλέπει τις θετικές ενέργειες των τεχνοεπιστημών για την άρση της γενετικής αδικίας.
Πολλές φορές, όταν κυρίως διαφαίνεται ότι η γενετική μηχανική έρχεται να `παίξει τον Θεό’, να υποκαταστήσει τη φύση ή με τα επιτεύγματά της να θέσει σε κίνδυνο την ανθρώπινη φύση, δίνεται η εντύπωση ότι το ηθικό ανάγεται σε τελευταία ανάλυση στο φυσικό ή το φυσιολογικό (normal). Καταρχήν η γενετική μηχανική ακόμη και στη διαβόητη περίπτωση της κλωνοποίησης, δεν δημιουργεί ζωή από το μηδέν, απλώς ανασυνθέτει δεδομένο γενετικό υλικό. (Καλοκαιρινού 2001: 62-74). Η τερατογένεση της λογοτεχνίας είναι ίσως υπερβολικά αποτρεπτική, αλλά η `θετική’ ευγονική οπωσδήποτε δεν έχει επίγνωση ορίων. Ο ηθικός λόγος ωστόσο είναι λόγος κανονιστικός (normative), δεοντοκρατικός, και το μεγάλο πρόβλημα της ηθικής και της αξιολογίας είναι η μετάβαση από την περιγραφική γλώσσα στην κανονιστική, από τον κόσμο των γεγονότων, της γυμνής φύσης, στον κόσμο των αξιών, από το `είναι’ στο `πρέπει’. Ετσι, δεν κηρύσσει η βιοηθική ως ηθική μια κάποια ρουσοϊκού ή ρομαντικού τύπου `επιστροφή στη φύση’, γιατί ο όρος φύση ήταν ήδη από την εποχή των προσωκρατικών φυσιολόγων αμφίσημος. Ο κόσμος της φύσης ως τυφλής δύναμης μπορεί ίσως να ενδιαφέρει την ηθολογία έστω και την κοινωνιοβιολογία αλλά όχι την ηθική καθαυτή ως απότοκο της ελευθερίας που αποβλέπει στο ευ ζην. Ο,τιδήποτε λοιπόν έρχεται να βελτιώσει την ανθρώπινη κατάσταση δεν είναι καταρχήν ύποπτο. Γίνεται ύποπτο από τις, έστω μακροπρόθεσμα, επιβλαβείς για τον άνθρωπο και το οικοσύστημα συνέπειές του. Ο άνθρωπος ως ελευθερία, ορθολογικότητα και δημιουργικότητα προχώρησε με την επιστήμη και την τεχνική πέρα από τη φύση στον πολιτισμό και στον `ηθικό θεσμό της ζωής’. Μια έκκληση στη φύση λοιπόν κηρύσσει ίσως μια `συμφωνία με τη φύση’ στη στωική έννοια, όπου όμως το `κατά φύσιν’ ανάγεται στο `κατά λόγον και κατ’ αρετήν ζην’. Ακριβώς επειδή ο ηθικός θεσμός της ζωής επιβάλλει αυτοπεριορισμούς και ενδιαφέρον για τον άλλο, αναγνώριση της ανθρώπινης αξίας και σεβασμό των δικαιωμάτων του ατόμου στη ζωή και στο σώμα του, φέρνει η βιοηθική τους θεράποντες της επιστήμης και της τεχνολογίας ενώπιον των ευθυνών τους, απαιτεί ένα `λόγον διδόναι’ και τους κάνει να αναρωτηθούν όχι πια για τα μέσα αλλά για τους σκοπούς τους. Επιβάλλει τον αυτοέλεγχο στον προμηθεϊκό τους ενθουσιασμό ξαναθυμίζοντας τον άνθρωπο, αποδέκτη των επιστημο-τεχνικών επιτευγμάτων, ως `μέτρον απάντων χρημάτων’.
Ηθική και βιοηθική
Καίτοι σε μεγάλη έκταση θεωρητική, δεν προτείνει η βιοηθική, ως πρακτική επίσης δραστηριότητα, την εφαρμογή συγκεκριμένων ηθικών θεωριών στην πράξη, όπως ούτε η εφαρμοσμένη ηθική γενικώς (De Marco-Fox 1986: 17- 18). Και μάλιστα γιατί με βάση τις κυριότερες παραδοσιακές ηθικές θεωρίες, τη δεοντοκρατία και τον ωφελιμισμό, αλλά και άλλες νεότερες, όπως την ηθική των κανόνων, του ορθού, των σκοπών, των καθηκόντων και των δικαιωμάτων καθώς και την αρεταϊκή και `αφηγηματική’ (narrative) ηθική, πολλά ηθικά διλήμματα επιδέχονται διαφορετικές λύσεις (Δραγώνα-Μονάχου 1995: 359-366). Κατά τη λήψη πολιτικο-κοινωνικών αποφάσεων η συνεπειοκρατία διεκδικεί βέβαια κάποια προτεραιότητα γιατί οι συνέπειες στη δημόσια ηθική και πολιτική είναι ευρύτερες και σοβαρότερες από τις προθέσεις και τις προσωπικές επιλογές και ένας αρνητικός κανονολογικός ωφελιμισμός που αποσκοπεί στην απάλυνση του πόνου δεν φαίνεται καταρχήν ξένος στη σφαίρα της βιοηθικής. Η καθολικότητα των αρχών της δεοντοκρατίας ωστόσο, η αμεροληψία και η αντιμετώπιση του ανθρώπου ως αυτοσκοπού και ποτέ ως μέσου προσφέρονται επίσης για ένα οικουμενικό ηθικό κώδικα και πρόσφατα έχει και θεωρητικά επιτευχθεί μία κάποια σύγκλιση ανάμεσα στη δεοντοκρατία και τον ωφελιμισμό.σ.8 Μια μορφή αρεταϊκής ηθικής επικαλούνται οι υπέρμαχοι της `συνείδησης του γιατρού’ και αντίμαχοι της βιοηθικής σε οριακές καταστάσεις, που ομως τελικά δεν είναι παρά μια ιδιωτική πηγή επιταγών, ενώ η ηθική έχει δημόσιο χαρακτήρα και, αν δεν επιτυγχάνει ομοφωνία και αντικειμενικότητα, μπορεί να είναι τουλάχιστον διϋποκειμενική. Η `ηθική του διαλόγου’, ο νεο-πραγματισμός, η `αφηγηματική ηθική’, η `ηθική της ακεραιότητας’ αλλά και η φεμινιστική `ηθική της φροντίδας’ προσφέρονται επίσης για μερικούς ως θεωρητική υποδομή της βιοηθικής. Δεν λείπουν ακόμη και οι υποστηρικτές της συνάφειας της βιοηθικής με πιο τεχνικές θεωρίες της φιλοσοφίας της πράξης όπως η `θεωρία των παιγνίων’ (game theory), η `θεωρία της κοινωνικής ευημερίας’ (social welfare theory) ή η θεωρία της απόφασης (decision theory).
Η πλαισιοκρατία (contextualism) ωστόσο με βάση τα πραγματικά δεδομένα (Winkler-Coombs 1993: 4-5), καίτοι χωρίς να ευτελίζεται σε περιπτωσιολογία- καζουιστική, και η `στοχαστική ισορροπία’ ανάμεσα σε κοινές ενοράσεις, σταθμισμένες κρίσεις και βασικές, κοινά αποδεκτές, ηθικές αρχές (Ρωλς 2001) αποτελούν χρήσιμο υποκατάστατο της γραμμικής εφαρμογής ηθικών θεωριών στην πράξη. Ανεξάρτητα από την ηθική θεωρία που μπορεί να αποτελεί τη θεωρητική υποδομή στις ετυμηγορίες της βιοηθικής, σημασία έχει η συνέπεια, η αμεροληψία και ο σεβασμός της ανθρώπινης αξίας και ζωής.σ.9 Η θεωρία δεν είναι απαραίτητη και δεν λείπουν οι υποστηρικτές του αντι-θεωρητικού χαρακτήρα της ηθικής γενικότερα (Βιρβιδάκης 1994). Η βιοηθική στην κριτική της στάση απέναντι σε αθέμιτες εφαρμογές των τεχνο- επιστημονικών επιτευγμάτων καθώς και σε τυχόν οικονομική και πολιτική εκμετάλλευσή τους επιστρατεύει κυρίως ορισμένες έννοιες-γέφυρες ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, όπως είναι η δικαιοσύνη και τα δικαιώματα, και ένα σύνολο καθολικών αξιών ευρέως αποδεκτών για το ευ ζην, ένα κοινό, δηλαδή, σε όλους τους ανθρώπους και τους λαούς `πυρήνα της ηθικότητας’.
Ηδη από την περασμένη δεκαετία αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος ηθικές θεωρίες που βασίζονται στα δικαιώματα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν ήδη επιτύχει μια διαπολιτισμική συναίνεση και προωθούν με βάση την ορθολογικότητα και την καθολικευσιμότητα το σχέδιο του Διαφωτισμού για ένα οικουμενικό ηθικό θεσμό της ζωής (Δραγώνα-Μονάχου 1986). Εκτός από τις βασισμένες στα δικαιώματα ηθικές θεωρίες του David Gauthier και του Alan Gewirth, του Carlos Nino και άλλων, τα ανθρώπινα δικαιώματα κατέχουν σημαντική θέση στην ηθική θεωρία του JΒrgen Habermas, στην ηθικο-πολιτική του John Rawls και του Ronald Dworkin και καίρια θέση με αξιωματική αναγνώρισή τους στην πολιτική θεωρία του Robert Nozick (Δραγώνα-Μονάχου 1995: 325-352). Ο Gewirth εξάλλου στα πιο πρόσφατα έργα του και κυρίως στο άρθρο `Common Morality and the Community of Rights’ και στη μονογραφία The Community of Rights ( 1993, 1996) θεωρεί τα δικαιώματα πυρηνικά στοιχεία μιας κοινής ηθικής. Βλέπει τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων ως την εκλογικευμένη εκδοχή της παγκόσμιας ηθικής αρχής του χρυσού κανόνα (Δραγώνα-Μονάχου 1999: 153). Και ένας οικουμενικός πυρήνας είναι αναγκαίος στη βιοηθική, διαφορετικά ίσως από άλλους κλάδους της εφαρμοσμένης και επαγγελματικής ηθικής όπου επαρκεί η γενίκευση (Δραγώνα-Μονάχου 2000: 223-225).
Ετσι, περισσότερο ίσως από τις άλλες ηθικές έννοιες, κατηγορίες και επιταγές ο σεβασμός των αθρώπινων δικαιωμάτων μπορεί να αποτελέσει τη θεωρητική υποδομή που ίσως είναι αναγκαία στη βιοηθική στα πλαίσια μάλιστα μιας οικουμενικής μινιμαλιστικής ηθικής. Μπορεί ακόμη η θεωρητική θεμελίωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, παρά τις σημαντικές φιλοσοφικές προσπάθειες τουλάχιστον μισού αιώνα, να είναι ακόμη προβληματική (Δραγώνα-Μονάχου 1986: 219-238), όμως τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν χαρακτηρισθεί ως πολιτισμικά γεγονότα καθολικής αποδοχής που γεφυρώνουν το χάσμα `από το είναι στο πρέπει’ (Putnam 1980: 305). Εχουν ακόμη θεωρηθεί ως η σπουδαιότερη επινόηση του πολιτισμού μας, προϊόντα ανθρώπινης δημιουργικότητας και εργαλεία για την αποφυγή καταστροφών και, θα πρόσθετα, αυθαιρεσίας, ώστε μία ηθική ανθρώπινων δικαιωμάτων να δημιουργεί με ορθολογική συζήτηση την ηθική συνείδηση της ανθρωπότητας που δεν επιδέχεται διαβαθμίσεις ως οδόφραγμα απέναντι σε κάθε εχθρική της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ενέργεια, να μπορεί να αντισταθμίσει την έλλειψη νομικής κατοχύρωσης και να αντικρούσει όλες τις ιδεολογίες που τα αντιστρατεύονται (Nino 1993) αλλά και να υπερβεί τον ηθικό δογματισμό, σχετικισμό και σκεπτικισμό (Dragona-Monachou 1998, Nickel 1987: IX, 75). Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που η UNESCO έχει ξεκινήσει την τελευταία δεκαετία ένα φιλόδοξο αλλά αδήριτα αναγκαίο φιλοσοφικό κατά βάση αλλά και διεπιστημονικό πρόγραμμα για μια οικουμενική μινιμαλιστική ηθική με κοινές αξίες και με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα που αποσκοπεί να υπερβεί τον πολιτισμικό σχετικισμό στηριγμένη στην αρχή του διαλόγου (Δραγώνα- Μονάχου 1999: 157-162). Τα μεγάλα προβλήματα και διλήμματα που αντιμετωπίζει η βιοηθική επιβάλλουν μια ενιαία ηθική πολιτική και υπογραμμίζουν την ηθική ευθύνη όλων όσοι διαχειρίζονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις τύχες των ανθρώπων και τα κοινά. Πολύ περισσότερο που στις μέρες μας τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι προϋποθέσεις τους φαίνεται να κινδυνεύουν από τις πρόσφατες συνταρακτικές εξελίξεις της βιοτεχνολογίας.
Βιοηθική και ανθρώπινα δικαιώματα
Ο κίνδυνος όχι απλώς περιπτωσιακής παραβίασης αλλά και κατάφωρης καταπάτησης των ατομικών, αλλά και γενικότερα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, από ποικίλα κέντρα εξουσίας μετά την ιλιγγιώδη εξέλιξη της βιοτεχνολογίας και τις άπειρες δυνατότητες της γενετικής μηχανικής έχει τελευταία δραματικά επισημανθεί. Εντελώς πρόσφατα τα φαντάσματα της επιστημονικής και φιλοσοφικής φαντασίας ανασταίνονται στο τελευταίο βιβλίο του γνωστού για το `τέλος της ιστορίας’, μέλους της αμερικανικής Συμβουλευτικής Επιτροπής Βιοηθικής, που αναφέρεται στον πρόεδρο, Francis Fukuyama, Our Posthuman Future: Consequences of the Biotechnology Revolution (2002). To μετα-ανθρώπινο μέλλον μας ανακαλεί στη μνήμη τα αρκετά προφητικά βιβλία των Orwell και Huxley. Η απήχηση του βιβλίου αυτού αμέσως μετά την έκδοσή του, ανάλογη ίσως με τη Σύγκρουση των πολιτισμών του Huntington πριν πέντε χρόνια (Δραγώνα-Μονάχου 1999: 145-147), εξηγεί οπωσδήποτε, αν δεν δικαιώνει, τη διάχυτη αγωνία για ενδεχόμενη αλλαγή της ανθρώπινης φύσης, εξαφάνιση των παραδoσιακών αξιών και τουλάχιστον περιθωριοποίηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων από τη βιοτεχνολογική επανάσταση που τείνει να οδηγήσει σε μια `μετα-ανθρώπινη φάση της ιστορίας’. Μια μεταβολή αυτού που είμαστε, τονίζει ο Fukuyama, σ.10 αλλαγή της άποψης για την `ισότητα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας’, διασάλευση της ιδέας της καθολικότητάς της και επικράτηση της `γενετικής ανισότητας’ κυριότατα από την ευγονική και τις παρενέργειές της χρήσης της, `θα έχει πιθανότατα αρνητικές συνέπειες για τη φιλελεύθερη δημοκρατία και τη φύση της ίδιας της πολιτικής’. Ο συγγραφέας διερωτάται βέβαια αν υπάρχει μια δεδομένη ανθρώπινη φύση που κινδυνεύει αμετάκλητα από τη βιοτεχνολογία. Γιατί, διαφορετικά, δεν διακυβεύονται ηθικά δικαιώματα που δήθεν απορρέουν από της φύση μας. Ανασύροντας ωστόσο, όπως επισημαίνεταισ.11 `ένα είδος αριστοτελικής σκέψης’, ορίζει την ανθρώπινη φύση ως `το σύνολο των συμπεριφορών και των χαρακτηριστικών που είναι τυπικά του ανθρώπινου είδους και προέρχονται περισσότερο από γενετικούς παρά από εξωγενείς παράγοντες’. Ο νιτσεϊκά εσχατολογικός χαρακτήρας της θεωρίας, το διακύβευμα του ανθρωπισμού, της ελευθερίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων έχει αρχίσει να σχολιάζεται καυστικάσ.12. Παρόμοιοι φόβοι για ενδεχόμενη μεταβολή της ανθρώπινης φύσης και διακινδύνευση της ιδέας της ισότητας ως αναγκαίων όρων των ανθρώπινων δικαιωμάτων είχαν εκφραστεί μετριοπαθέστερα και αρκετά εύστοχα και στη χώρα μας εδώ και δυο χρόνια.
Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς στο ενδιαφέρον άρθρο του `Βιοτεχνολογία και ανθρώπινα δικαιώματα’ (7.5.2000) παρατηρεί:
`Η ταχύτατη πρόοδος στην αποκρυπτογράφηση των ατομικών γενετικών κωδίκων τείνει να αποδυναμώσει και να αναστρέψει τις θεμελιώδεις παραστάσεις μας για τη φύση του ανθρώπου. Τόσο η αφετηριακή παραδοχή της ελευθερίας της βουλήσεως όσο και το αξίωμα της φυσικής ισότητας και ισοδυναμίας των ανθρώπων ενώπιον του νόμου και των θεσμών θα πρέπει να συμπληρωθούν και να αναθεωρηθούν σε πολλές από τις προεκτάσεις τους’.
Με τον άνθρωπο `εγκλωβισμένο στην προεγγεγραμμένη διαφορά του’ κι έτσι `εγγενώς διαφορετικό’ από τον συνάνθρωπο, επισημαίνει, `οι αφετηρίες των θεμελιωδών δικαιωμάτων θα εμφανισθούν αίφνης ως ανεπαρκώς κατοχυρωμένες’. Βλέπει έτσι `την αναγνώριση ίσων δικαιωμάτων πρακτικά αλυσιτελή και κανονιστικά αντινομική’ και με δεδομένη την ανισότητα και την `προϊεράρχηση’ των ανθρώπων και θεωρώντας το αίτημα του εμπλουτισμού των δικαιωμάτων δευτερεύον, φαίνεται να έχει τη γνώμη ότι `ολόκληρο το νοηματικό σύστημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων θα πρέπει να μετασχηματιστεί’ και να `αναδιατυπωθούν οι προϋποθέσεις και τα όρια των ατομικών διεκδικήσεων ενώπιον του `βιολογικού δικαστή”, αλλά οι τυχόν γενετικές διαφορές δεν συνιστούν ηθική ανισότητα για να επηρεάσουν την ιδέα των δικαιωμάτων. Σωστά τον απασχολούν ενδεχόμενα `δικαιώματα στη γενετική τελείωση’ και η αντιμετώπιση των γενετικών ανισοτήτων. Χωρίς να συνιστά περιορισμό της επιστημονικής έρευνας επισημαίνει την ανάγκη `ενός γενικού προβληματισμού που άπτεται ευθέως τόσο της κλυδωνιζόμενης εικόνας μας για τη `φύση του ανθρώπου όσο και τα ανθρώπινα δικαιώματα που στηρίζονται σέ αυτή την εικόνα’.
Ο Τσουκαλάς θεωρεί τα προβλήματα `που τίθενται στην ανθρωπότητα’ όχι απλώς `βιοηθικά’ αλλά κατ’ εξοχήν `βιοπολιτικά’ και ‘βιοκοινωνικά’ και τα εντοπίζει `στη διατύπωση `νέων δικαιωμάτων’ ενός μεταβαλλόμενου ανθρώπου , δικαιωμάτων τα οποία δεν είναι δυνατόν ποτέ να απάγονται από τη `φύση’ του ανθρώπου, αλλά, αντίθετα , θεσπίζονται ενάντια και εις πείσμα της φύσης’. Τα δικαιώματα πράγματι δεν συνάγονται από τη βιολογική φύση του ανθρώπου αλλά από τη `φύση’ του στην εποικοδομητική της έννοια (Donnelly 1985: 6). Οπωσδήποτε όμως αδικεί τη `σημερινή’ ηθική όταν τη χαρακτηρίζει `στενόκαρδη και ολοένα και πιο αναχρονιστική’, γιατί η ηθική σήμερα είναι πιο ανοιχτή από ποτέ άλλοτε και δεν περιφρουρεί απλώς τα ανθρώπινα δικαιώματα που εξάλλου αποτελούν την υποδομή της, αλλά ακριβώς ως βιοηθική τώρα προβάλλει τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων ως ασπίδα ενάντια στη λαίλαπα της τεχνο-επιστημονικής προόδου.
Δεν θα συζητήσω εδώ σ.13 αν υπάρχει ή όχι μια ανθρώπινη φύση και δεν είναι η έννοια αυτή ανθρώπινη κατασκευή (Rameix 1996: 53) ούτε αν ο άνθρωπος είναι `το σύνολο των γονιδίων του’. Ούτε πώς και κατά πόσον η ανθρώπινη φύση ως βιολογικό και όχι ως ηθικό δεδομένο, αποτελεί πηγή των ανθρώπινων δικαιωμάτων (Κιντή 2000), ή αν μια έννοια `φυσικής ισότητας’ αποτελεί προϋπόθεσή τους. Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι μεταξύ άλλων `αρχεία’ αποφάσεων του ανθρώπου με βάση τις ανάγκες και τις μετα-ανάγκες του (MacDonald 1947). Aξίζει να σημειωθεί, για τη συνάφεια βιοηθικής- δικαιωμάτων, ότι ένα χρόνο πριν από την Οικουμενική Διακήρυξη, ήδη το 1947, συγκροτήθηκε ο Κώδικας της Νυρεμβέργης για την προστασία της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του ατόμου από τις καταχρήσεις και τις διαστροφές του βιο-ιατρικού πειραματισμού. Παρόμοιες με τις παραπάνω ανησυχίες βρίσκουμε ωστόσο και σε πιο πρόσφατες από την Οικουμενική Διακήρυξη διακηρύξεις και σε άλλους στοχαστές. Ηδη το 1968 στη Διακήρυξη της Τεχεράνης με την ευκαιρία του Παγκόσμιου Συνεδρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα διαβάζουμε:
`Ενώ οι πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις και η τεχνολογική πρόοδος έχουν ανοίξει απέραντες προοπτικές για οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική πρόοδο, εξελίξεις αυτού του είδους ωστόσο θέτουν σε κίνδυνο τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του ατόμου και θα απαιτήσουν συνεχή προσοχή’.
Και δεν λείπουν επιφυλάξεις σχετικά με την επικαιρότητα της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Ο Hottois λ.χ. παρατηρεί ότι ενώ η τεχνο-επιστημονική ανάπτυξη βοήθησε στα νεότερα χρόνια την υπόθεση των ανθρώπινων δικαιωμάτων απελευθερώνοντας τους ανθρώπους από την άγνοια, τα τελευταία πενήντα χρόνια, μέσω μιας αμοραλιστικής `τεχνικής προσταγής’ οι τεχνο-επιστήμες `ανέπτυξαν τη δυνατότητα να τροποποιήσουν τη φύση συμπεριλαμβανομένης και της ανθρώπινης φύσης κατά ένα τρόπο που τείνει να έλθει σε σύγκρουση με το πνεύμα των ανθρώπινων δικαιωμάτων’. Βλέπει πάντως στην Οικουμενική Διακήρυξη να λείπει η φυσιοκρατική διάσταση μιας προ-δαρβίνειας αντίληψης της φύσης των παλαιότερων Διακηρύξεων και επισημαίνει και αυτός ότι μια στέρεη στήριξη της ισότητας των ανθρώπινων όντων ενάντια στις γενετικές διακρίσεις `που έχει επενδυθεί στην ιδέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων’, πρέπει να συμπληρωθεί με μια έννοια `ακριβοδικίας’ (equitΓ) και ότι αρκετά άρθρα της Διακήρυξης αυτής έχουν βιοηθική αναφορά. Καίτοι κάποιες αξίες της φαίνονται ασυμβίβαστες με σύγχρονες τεχνοεπιστημονικές δυνατότητες που αφορούν κυρίως ρύθμιση των νέων δυνατοτήτων αναπαραγωγής και του μεγάλου και αμφιλεγόμενου προβλήματος της ευθανασίας, αυτό που κυρίως χρειάζεται κατ’ αυτόν είναι είτε προσθήκη κάποιων νέων άρθρων είτε συμπλήρωσή της με νέες Διακηρύξεις που παίρνουν υπόψη τους τα νέα δεδομένα σύμφωνα με τις αρχές της βιοηθικής `Hottois 2001: 315-321). Κι αυτό έχει ήδη αρχίσει να γίνεται για την αποσόβηση κυρίως ενδεχόμενων γενετικών διακρίσεων σε πανευρωπαϊκή και διεθνή κλίμακα με πρωτοβουλία κυρίως των Επιτροπών Βιοηθικής και σύμφωνα με τις αρχές της.
Πενήντα περίπου χρόνια μετά την `Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων’, το 1997, το Συμβούλιο της Ευρώπης προχώρησε στη `Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική’. Διαβάζουμε στο άρθρο 1:
`Τα συμβαλλόμενα μέρη αυτής της Σύμβασης θα προστατεύουν την αξιοπρέπεια και την ταυτότητα όλων των ανθρώπινων όντων και θα εγγυώνται σε όλους χωρίς καμιά διάκριση σεβασμό της ακεραιότητάς τους και των άλλων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών αναφορικά με την εφαρμογή στην πράξη της βιολογίας και της ιατρικής’.
Κατά το άρθρο 11
`απαγορεύεται κάθε διάκριση με βάση τη γενετική κληρονομιά ‘
και κατά το άρθρο 13
`μόνο προληπτικοί, διαγνωστικοί και θεραπευτικοί σκοποί δικαιολογούν παρέμβαση στο ανθρώπινο γονιδίωμα’.
Σαφέστερη για την ενότητα αλλά και τη διαφορετικότητα των ανθρώπων
είναι η `Οικουμενική Διακήρυξη για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα’ της UNESCO το 1999 στο πλαίσιο του παγκόσμιου προγράμματος για την προστασία του ανθρώπινου γονιδιώματος το οποίο αποτελεί τη βάση
`της θεμελιώδους ενότητας όλων των μελών της ανθρώπινης οικογένειας’ και έτσι κοινή `κληρονομιά της ανθρωπότητας’.
Στο κείμενο αυτό διασφαλίζεται η ελευθερία της έρευνας
`που αποτελεί μέρος της ελευθερίας της σκέψης’ αλλά και διακηρύσσεται `το δικαίωμα του σεβασμού της αξιοπρέπειας του ατόμου, ανεξάρτητα από τα γενετικά του χαρακτηριστικά στα οποία δεν είναι τελικά αναγώγιμο, καθώς και ο σεβασμός της μοναδικότητας και ποικιλίας του’ (άρθρο 2).
Απαγορεύεται η εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος στη φυσική του κατάσταση, η οποιαδήποτε διάκριση με βάση γενετικά χαρακτηριστικά και απαιτούνται ελεύθερη και ενημερωμένη συγκατάθεση του ενδιαφερομένου και αυστηρές προδιαγραφές για οποιαδήποτε έρευνα, θεραπεία ή διάγνωση που επηρεάζει το γονιδίωμά του και πρέπει να συντείνει αποκλειστικά προς όφελος της υγείας του. Σε καμιά περίπτωση δεν νοείται στο πλαίσιο αυτό
`παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, των θεμελιωδών ελευθεριών και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας’ (άρθρο 6).
Τονίζεται ακόμη ότι καμιά σχετική με το αθρώπινο γονιδίωμα έρευνα δεν πρέπει να επικρατεί του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων (άρθρο 10) ενώ πρακτικές αντίθετες με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια όπως η αναπαραγωγική κλωνοποίηση ανθρώπου `δεν θα επιτραπούν’ (άρθρο 11). Τέλος, στη διακήρυξη αυτή γίνεται λόγος για
`ανεξάρτητες, πολυ-επιστημονικές και πολυφωνικές επιτροπές ηθικής για την εκτίμηση των ηθικών, νομικών και κοινωνικών ζητημάτων που προκύπτουν από την έρευνα στο ανθρώπινο γονιδίωμα και τις εφαρμογές της’ (άρθρο 16).
Ο σεβασμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων λοιπόν αποτελεί το κυριότερο κριτήριο αξιολόγησης της τεχνο-επιστημονικής προόδου από τη βιοηθική που πρέπει κατά πρώτο λόγο ως οικουμενική ηθική να νοείται ως `ηθική βασισμένη στα δικαιώματα’.
Με βάση τις ασφαλιστικές δικλείδες που κατοχυρώνει ο σεβασμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων, η `θετική’ γενετική με την καινούργια πολύτιμη γνώση και τις θεμιτές για θεραπευτικούς σκοπούς παρεμβάσεις της μπορεί να βελτιώσει την ανθρώπινη κατάσταση και να περιορίσει την κοινωνική αδικία που προέρχεται από τη γενετική λοταρία. Η συμμετοχή στις επιτροπές βιοηθικής εξάλλου και εκπροσώπων των υπό ηθική εκτίμηση βιο- και τεχνο-επιστημών δεν αφήνει τις σχετικές επιστήμες και την τεχνολογία έκθετες σε δογματισμό και υπερσυντηρητισμό, σε θρησκευτικές προκαταλήψεις και σε ατέρμονη φιλοσοφική θεωρητικολογία. Η βιοηθική δεν καταργεί την καθιερωμένη ούτε κομίζει μια νέα ηθική. Η βιοηθική αποτελεί ίσως αναγέννηση και πλήρωμα της ηθικής. Σωστά τέθηκε το ερώτημα πώς `….η ιατρική έσωσε τη ζωή της ηθικής’ (Toulmin 1986: 265-275) και ακόμη, `αν η ηθική δεν μπορεί να βοηθήσει την ιατρική, πρέπει να κλείσει το μαγαζί της’ (Hare 1993: 1). Ούτε ίσως χρειάζεται νέες αξίες. Ξαναθυμίζει απλώς ότι `πάσα επιστήμη χωριζομένη αρετής πανουργία και ου σοφία φαίνεται’.
Σημειώσεις
1. Είναι χαρακτηριστικό ότι το βιο- ως πρώτο συνθετικό έχει έκτοτε εισχωρήσει και κάποτε επικρατήσει σε πολλές περιοχές της επιστήμης και του δικαίου, όχι μόνο με αφετηρία τη βιολογία αλλά και το περιβάλλον. Συχνά γίνεται λόγος για βιοκεντρισμό, βιοποικιλότητα, βιοδίκαιο, βιονόμο, βιοπροστασία, βιοτρομοκρατία, βιο-επικινδυνότητα, βιοτράπεζες, κ.λπ. Μερικοί νεολογισμοί μάλιστα είναι και δύσκολο να αποδοθούν στα ελληνικά, όπως bioindustrie, bioengineering κ.λπ. Βλ. σχετικά στην πολύ καλή Νέα Εγκυκλοπαίδεια Ηθικής των Hottois-Missa 96-148. Μερικοί όροι έχουν πλέον ευρύτερα καθιερωθεί, όπως η `βιο-οικονομία’ και η `βιοπολιτική’, συνεπίκουρη της βιοηθικής, ως `κοινωνική, εθνική και διεθνής διαχείριση και ρύθμιση των προβλημάτων που προκύπτουν από την εξέλιξη της βιοτεχνολογίας’.
2. Πρόκειται για το Στρογγυλό Τραπέζι Υπουργών Ερευνας και Τεχνολογίας που πραγματοποιήθηκε στις 23-28 Οκτωβρίου 2001 στο Παρίσι στο πλαίσιο της 31ης Γενικής Συνέλευσης της UNESCO `με σκοπό την ανταλλαγή απόψεων πάνω στα θέματα δεοντολογίας που θα πρέπει να διέπουν τις εφαρμογές των νέων τεχνολογιών στον τομέα της βιο-ιατρικής’. Είναι χαρακτηριστικό ότι αναζητήθηκαν εκεί οι βασικές αρχές της βιοηθικής `με άξονα το σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων’.
3. Εχω συζητήσει εκτενώς το εξαιρετικά αυτό σημαντικό απόσπασμα σε εκδήλωση της Δελφικής Εταιρείας και σε πιο πρόσφατο Συνέδριο για την αρχαία φιλοσοφία. Το κείμενο της ανακοίνωσής μου με τίτλο `Democritus on the Transformation of Man’ πρόκειται να δημοσιευθεί στο περιοδικό Διοτίμα.
4. Πρόκειται για τον ορισμό που βρίσκουμε στη δεύτερη έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας Βιοηθικής (πρώτη έκδοση 1975) που αναφέρει ο Albert Jonsen στο λήμμα Medical Ethics, (historical) στην Encyclopedia of Ethics των Becker and Becker (2001: 1070).
5. Βλ. Καθημερινή 2.6.2002 άρθρο από τον Economist με τίτλο `Χάνουμε τον έλεγχο του εγκεφάλου μας’ από την πρόοδο της νευροτεχνολογίας. Είναι φυσικό ως μη ειδική στο τεχνο-επιστημονικό μέρος να αντλώ τις πληροφορίες μου για τα πολύ τελευταία δεδομένα και από τις εφημερίδες που μάλιστα δείχνουν μεγάλη ευαισθησία και ευαισθητοποιούν αποτελεσματικά την κοινή γνώμη στα ηθικά προβλήματα.
6. Με τη διάκριση ανάμεσα σε περισσότερα είδη του αριστοτελικού `δυνάμει’ ο συγγραφέας του δημοσιευμένου στην εξαιρετική συλλογή των Kuczewski και Polansky άρθρου του υποστηρίζει ότι κατά τον Αριστοτέλη το έμβρυο με βάση το `ουσιώδες δυνάμει’ του (essential or substantial potentiality) πρέπει να εκληφθεί ως ενεργεία ον. Ο Αριστοτέλης ωστόσο αγνοεί τη διάκριση ανθρώπινου όντος και ανθρώπινου προσώπου.
7. Εχω συζητήσει τα νέα αυτά δικαιώματα του παιδιού, λ.χ. το δικαίωμα της νομιμοποίησης, της αναγνώρισης και επικοινωνίας με βιολογικούς γονείς, κ.λπ. και θέματα προστασίας του εμβρύου στην υπό έκδοση εισήγηση `Αξίες, παιδεία, δικαιώματα’ σε εκδήλωση της Διεθνούς Αμνηστίας το 2002. Βλ. σχετικά B.M.Knoppers – M.J. Bernardi , `Droits de l’ enfant’ και N. Massαger, `Droits de l’ embryon’ στη Nouvelle encyclopedie de bioethique, 309-315 και 363-367.
8. Αυτό μπορεί κανείς να το διακρίνει ιδιαίτερα στο ύστερο έργο του R. Hare για την ουσιώδη (substantive) και την εφαρμοσμένη ηθική και όχι για το μεταηθικό `επιτακτισμό’ του (rational universal prescriptivism) με τον οποίο έγινε κυρίως γνωστός.
9. Υπόδειγμα συζήτησης υπό το πρίσμα της βιοηθικής με βασικό κριτήριο την προστασία της ανθρώπινης ζωής αποτελεί η `Γνωμοδότηση για την εισαγωγή ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων’ του Εθνικού Συμβουλίου Ηθικής της Γερμανίας, του οποίου προεδρεύει ο καθηγητής Σπύρος Σημίτης, που συζητήθηκε πρόσφατα στο Ινστιτούτο Γκαίτε και δημοσιεύτηκε μαζί με την `Εισήγηση για τη χρήση βλαστοκυττάρων στη Βιοϊατρική Ερευνα και την Κλινική Ιατρική’ της ελληνικής Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής με τον τίτλο Βιοηθική και Βιοπολιτική. Αθήνα: Σάκκουλας 2002.
10.Τις πληροφορίες αυτές τις αντλώ απο απόσπασμα από το νέο βιβλίο του δημοσιευμένο στην εφημερίδα The Guardian και αναδημοσιευμένο στην Καθημερινή (19.5.2002).
11. Βλ. κριτική παρουσίαση του βιβλίου από τον Μανώλη Πιμπλή στην εφημερίδα Τα Νέα 18-19.5. 2000.
12. Κυρίως από τον Peter Conrad όπως σχολιάζεται σε άρθρο του Observer αναδημοσιευμένο στην Καθημερινή (23. 5.2002).
13. Εχω συζητήσει εκτενώς το ζήτημα αυτό σε ανακοίνωσή μου (υπό έκδοση στα Πρακτικά) με τίτλο `The Similarity of Humans in the Past and Now: Biotechnology and Human Rights’ στο πρόσφατο (Οκτώβριος 2001) Διεθνές Συμπόσιο Φιλοσοφίας στη Λυών με θέμα `La difference anthropologique a l’ ere des biotechnologies’.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Abel, F. (1988). `La bioΓthique, origine et developpement’. Σε J.-F. Malherbe (επιμ.). Debuts biologiques de la vie humaine. Paris: L’ Harmatan.
Badiou, A. (1998). H ηθική. Δοκίμιο για τη συνείδηση του κακού <201>L’ethique: Essai sur la conscience du mal, 1993<203>. Μετάφρ. Β. Σκολίδη-Κ. Μπόμπα. Αθήνa: Scripta.
Beauchamp, T. (1999). `Ethical Theory and Bioethics’. Σε Beauchamp T. – Walters L.(επιμ.). Contemporary Issues in Bioethics. Belmont: Wadsworth.
Becker, L.-Becker Ch. (2001). Encyclopedia of Ethics. London: Routledge.
Βιδάλης, Τ. (1999). Ζωή χωρίς πρόσωπο. Αθήνα: Σάκκουλας.
Βιρβιδάκης, Σ. (1994). `Η αριστοτελική ηθική και σύγχρονες αντιθεωρητικές τάσεις στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας’. Σε Δ. Ανδριόπουλος (επιμ.). Αριστοτέλης. Αφιέρωμα στον J. Anton. Αθήνα: Εστία.
Boutin, Ch. (1999). `BioΓthique et pensee unique’. Σε Le mythe bioΓthique. Israel, L.-Memeteau G. (επιμ.). Paris: Bassano.
De Marco, J.-Fox, R. (1986). New Directions in Ethics. London: Routledge.
Donnelly, J. (1985). The Concept of Human Rights.London: Groom- Helm.
Δραγώνα-Μονάχου, Μ. ( 1986). Φιλοσοφία και ανθρώπινα δικαιώματα. Αθήνα: Παπαζήσης .
Δραγώνα-Μονάχου, Μ. (1995). Σύγχρονη ηθική φιλοσοφία: Ο αγγλόφωνος στοχασμός. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Dragona-Monachou, M. (1995a). `The Realist – Antirealist Debate and Applied Ethics’. Σε The Present Commitments of Ethics. Immamich.I. (επιμ.). Tokyo: Centre International de Philosophie et d’ Esthetique.
Dragona-Monachou, M. (1998). `Need Secular Global Ethics Conflict with Cultural Traditions?’ Σε Cultural Traditions and the Idea of Secularization, B.Chandel (επιμ.). Delhi: Center for Studies in Civilizations.
Δραγώνα-Μονάχου, Μ. (1999). `Ηθική και θρησκεία για μια παγκόσμια πολυπολιτισμική κοινωνία’. Σε Επιστήμη και Κοινωνία 2-3.
Δραγώνα-Μονάχου Μ. (2000). `Ηθική φιλοσοφία και ανθρώπινα δικαιώματα’. Σε Ισοπολιτεία IV.
Δραγώνα-Μονάχου Μ. (2001α). `Στο προσκήνιο πάλι η βιοηθική’. Καθημερινή 28.7.
Δραγώνα-Μονάχου Μ. (2001β). `Κλωνοποίηση και ηθική’. Βραδυνή 3.12.
Fukuyama, F. (2002). Our Posthuman Future: Consequences of the Biotechnological Revolution. New York: Farrar .
Gewirth. A. (1993). `Common Morality and the Community of Rights’. Σε Outka G-Reeder J. (1993). Prospects for a Common Morality. Princeton. P.U.P.
Gewirth, A.(1996). The Community of Rights. Chicago: C. U.P.
Gilly, F.-N. (2001). Ethique et genetique. Εd Paris: Ellipses.
Gorowitz, S. (2001). `Bioethics’. Σε Becker L.- Becker Ch. (επιμ.). Encyclopedia of Ethics. London: Routledge.
Hare, R. (1993). `Medical Ethics: Can the Philosopher Help’? Σε Hare R. Essays on Bioethics. Oxford: Clarendon.
Hottois, G. (1993). `Bioethique’. Σε Hottois G. Parizeau H. (επιμ.). Les mots de bioethique. Bruxelles: De Boeck.
Hottois. G. (2001). Bioethique. Σε Hottois, G.- Missa, J.N. Nouvelle encyclopedie de bioethique. Bruxelles: De Boeck.
Hottois, G. (2001). `Droits de l’ homme’. Σε Hottois G- Missa J-N. ό.π.
Huntington, S. (1996). The Clash of Civilization and the Remaking of the World Order. New York: Simon-Schuster.
Israel, L. – Memeteau, G.( 1999). Le mythe bioΓthique. (επιμ.). Paris: Bassano.
Jonas, H. (1979). Das Prinzip Verantwortung. Versuch einer Ethik fΒr die technologische Zivilisation.Frankfurt: Suhrkamp.
Jonsen, A. (2001). Medical Ethics. Σε Becker and Becker ό.π.
Καλοκαιρινού, Ε. (2001). `Η κλωνοποίηση και το μέλλον της ανθρωπότητας’. Σε Π. Αντωνίου (επιμ.). Η κλωνοποίηση και ο σύγχρονος άνθρωπος. Λευκωσία.
Kemp, P. (1998). Le tournant bioΓthique. Σε Ethics and Law 7.
Κιντή, Β. (2000). `Η έννοια του ανθρώπου και τα ανθρώπινα δικαιώματα’. Σε Ισοπολιτεία ΙV.
Κουμάντος. Γ. (2002). `Οι γκρίζες ζώνες της ζωής’. Καθημερινή 2.6.
Kuhse, E. and Singer, P. (1999). Bioethics. An Anthology. Oxford: Blackwell.
MacDonald, M. (1947). `Natural Rights. PAS (97).
Megone, Ch. (2000). Potentiality and Persons’. Σε Kuczewski M. and Polansky R. (επιμ.) Bioethics: Ancient Themes in Contemporary Issues. Cambridge: MIT.
Nickel, J. (1987). Making Sense of Human Rights. Berkeley: B.U.P
Nino, C. (1993). The Ethics of Human Rights. Oxford: Clarendon.
Putnam, H. (1980). `Fact and Value’. Σε Hanfling, O. (επιμ.). Fundamental Problems of Philosophy. Oxford: Ο.U.P.
Rameix, S. (1996). Fondements philosophiques de l’ ethique medicale. Paris: Ellipses.
Ρωλς, Τζ. (2001). Θεωρία της δικαιοσύνης <201> Α Τheory of Justice, 1971<203>. Μετ. Φ. Βασιλογιάννης et al. Αθήνα: Πόλις.
Razis, D. ( 1996). The Human Predicament. (επιμ.). New York: Prometheus.
Toulmin, S.(1986). `How Medicine Saved the Life of Ethics’. Σε De Marco, J-Fox, R. New Directions in ethics. London: Routledge.
Τσουκαλάς, Κ.(2000). `Βιοτεχνολογία και ανθρώπινα δικαιώματα’. Το Bήμα 7.5.
Winkler, E.-Coombs, J. (1993). Applied Ethics: A Reader. Oxford: Blackwell.
Αποψη: Το δεύτερο μισό της σκακιέρας
ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΡΥΜΙΩΤΗΣ*
To αυτοκίνητο θα είναι το επόμενο πεδίο μάχης στην ανάπτυξη λογισμικού και εφαρμογών και σε πολύ λίγα χρόνια θα θεωρούμε παράξενο να βλέπουμε οδηγό σε αυτό. Ηδη εδώ και μερικούς μήνες, η Google διαθέτει οχήματα που κινούνται στην περιοχή του Los Angeles χωρίς οδηγούς.
Σύμφωνα με τον θρύλο, το σκάκι εφευρέθηκε σε κάποια χώρας της Ανατολής. Είναι πολλοί που ισχυρίζονται ότι δημιουργήθηκε στην Περσία. Δεν έχει όμως τόση σημασία η προέλευσή του, όσο μια ιστορία που κυκλοφορεί και κανένας δεν γνωρίζει αν είναι αληθινή ή απλά ένας θρύλος.
Λέγεται ότι ο εφευρέτης του σκακιού παρουσίασε το νέο παιχνίδι στον Αυτοκράτορά του, ο οποίος ενθουσιάστηκε τόσο πολύ ώστε είπε στον εφευρέτη: «Για την ευχαρίστηση που μου προσέφερες, μπορείς να μου ζητήσεις ό,τι θέλεις». Και ο εφευρέτης είπε στον Αυτοκράτορα: «Δεν ζητάω πολλά. Να, η σκακιέρα έχει 64 τετραγωνάκια. Στο πρώτο τετραγωνάκι θα μου δώσετε ένα σπυρί σιτάρι. Στο δεύτερο θα μου δώσετε δύο σπυριά σιτάρι, στο τρίτο τέσσερα και ούτω καθ’ έξης». Ο Αυτοκράτορας βρήκε το αίτημα πολύ λογικό και το δέχθηκε με ευχαρίστηση. Οταν όμως άρχισαν να ικανοποιούν το αίτημα, διαπίστωσαν ότι μέχρι τα πρώτα 32 τετραγωνάκια η απαιτούμενη ποσότητα του σιταριού ήταν 4 περίπου δισεκατομμύρια σπυριά σιτάρι και μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την ποσότητα αυτή. Από εκεί και πέρα, όμως, τα πράγματα έβγαιναν εκτός ελέγχου. Η ποσότητα του σιταριού που χρειαζόταν για να ικανοποιηθεί το αίτημα του εφευρέτη ξεπερνούσε σε όγκο τα Ιμαλάια! Το τέλος της ιστορίας δεν είναι απολύτως γνωστό. Το πιθανότερο είναι ότι ο
Αυτοκράτορας αποκεφάλισε τον εφευρέτη γιατί δεν ήταν δυνατόν να ικανοποιήσει το αίτημά του.
Κρατήστε στο μυαλό σας μια υποσημείωση ότι τα μεγέθη άρχισαν να γίνονται δυσθεώρητα μετά το 32ο τετραγωνάκι, δηλαδή όταν μπήκαμε στο δεύτερο μισό της σκακιέρας.
Συνεχίζω με τη σημερινή εποχή, η οποία όντως είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Πριν από πενήντα χρόνια, συγκεκριμένα το 1965, ο συνιδρυτής της Intel και πολύ μεγάλος φιλάνθρωπος, ο Gordon Moore, δημοσίευσε ένα άρθρο στο περιοδικό Electronics, όπου διατύπωσε μια άποψη η οποία καθιερώθηκε να λέγεται Νόμος του Moore στον χώρο της πληροφορικής, ο οποίος με απλά λόγια λέει ότι με τα ίδια χρήματα θα αγοράζουμε διπλάσια υπολογιστική ισχύ απ’ ό,τι αγοράζαμε τον περασμένο χρόνο. Προέβλεψε, μάλιστα, ότι αυτός ο διπλασιασμός θα κρατήσει «τουλάχιστον μία δεκαετία».
Ολοι μας έχουμε σαφή αντίληψη σχετικά με τον νόμο αυτό, είτε στους προσωπικούς υπολογιστές που αγοράζουμε είτε στα «έξυπνα» κινητά τηλέφωνα που χρησιμοποιούμε καθημερινά. Εκεί όμως που έκανε λάθος ο Moore ήταν στη διάρκειά του. Αρχικώς μιλούσε για τουλάχιστον μία δεκαετία. Η πρόβλεψή του αποδείχθηκε πολύ συντηρητική. Ο νόμος του ισχύει πλέον περίπου 50 χρόνια και δεν αφορά μόνο την υπολογιστική ισχύ, αλλά καλύπτει πλήρως και την ψηφιακή πρόοδο. Είναι γεγονός ότι ό ίδιος ο Moore το 1975 αναθεώρησε την αρχική διατύπωση λέγοντας ότι διπλασιασμός δεν γίνεται κάθε χρόνο, αλλά κάθε δύο χρόνια. Και εδώ πάλι υπήρξε συντηρητικός. Η πράξη έδειξε ότι ο διπλασιασμός γίνεται περίπου κάθε 18 μήνες. Και στο σημείο αυτό φθάνουμε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Τα 50 χρόνια είναι 600 μήνες, διαιρούμενοι με το 18 μας δίνουν 33 διπλασιασμούς.
Δηλαδή, αυτή την εποχή που ζούμε, σύμφωνα με τον Νόμο του Moore, μπαίνουμε στο δεύτερο μισό της σκακιέρας και οι εξελίξεις στον χώρο της ψηφιακής τεχνολογίας θα είναι τόσο ραγδαίες και συγκλονιστικές, που είναι πρακτικώς αδύνατον να τις προβλέψουμε και να τις εκτιμήσουμε. Αυτό όμως που σίγουρα μπορούμε να προβλέψουμε είναι τα χαρακτηριστικά των μελλοντικών εφαρμογών. Η ψηφιακή εποχή θα καθορίζεται από τρία χαρακτηριστικά: η εξέλιξη θα είναι εκθετική (Exponential), η πληροφορία θα είναι 100% ψηφιακή (Digital) και οι εφαρμογές θα συνδυάζουν πολλές τεχνολογίες (Combinatorial). Η πρόοδος που έχει συντελεστεί τα τελευταία χρόνια σε υπολογιστική ισχύ, σε αισθητήρες, στις τηλεπικοινωνίες και σε αποθηκευτικούς χώρους είναι τόσο μεγάλη, που είμαι απολύτως βέβαιος ότι θα δούμε εφαρμογές που ούτε μπορούμε να τις διανοηθούμε σήμερα. Προσωπικά προβλέπω ότι το αυτοκίνητο θα είναι το επόμενο πεδίο μάχης στην ανάπτυξη λογισμικού και εφαρμογών και σε πολύ λίγα χρόνια θα θεωρούμε παράξενο να βλέπουμε οδηγό στο αυτοκίνητο. Ηδη εδώ και μερικούς μήνες, η Google διαθέτει οχήματα που κινούνται στην περιοχή του Los Angeles χωρίς οδηγούς. Το αξιοσημείωτο είναι ότι τα οχήματα αυτά έχουν εμπλακεί μόνο έντεκα φορές σε ατυχήματα, αλλά σε όλες τις περιπτώσεις έφταιγε ο οδηγός του άλλου οχήματος και όχι το όχημα χωρίς οδηγό!
Θα σας δώσω, όμως, ακόμη δύο παραδείγματα από τη σημερινή κατάσταση για να πιστοποιήσω πόσο αλλάζει η εποχή μας. Ολοι πλέον γνωρίζουμε και πιθανότατα χρησιμοποιούμε συστήματα πλοήγησης. Αυτά μας οδηγούν από το σημείο Α στο σημείο Β, ακολουθώντας συνήθως το συντομότερο δρομολόγιο. Σε πιο προηγμένες χώρες, για παραπάνω βοήθεια μπορούμε να έχουμε και πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο για την κίνηση στους δρόμους. Εδώ και μερικά χρόνια λειτουργεί μια εταιρεία, η Waze, η οποία προσφέρει κάτι παραπάνω. Αντλώντας πληροφορίες από τα οχήματα των συνδρομητών της, μπορεί να εκτιμήσει, σε πραγματικό χρόνο, την ταχύτητα με την οποία κινούνται τα οχήματα αυτά στους δρόμους και να μας καθοδηγήσει στον προορισμό μας βάσει του ταχύτερου δρομολογίου το οποίο ισχύει τη δεδομένη στιγμή και όχι υποχρεωτικά του συντομότερου. Για παράδειγμα, αν γίνεται μια πορεία στην Πανεπιστημίου και θέλει κάποιος να πάει από το Σύνταγμα στην Ομόνοια, το σύστημα θα τον οδηγήσει να πάει μέσω Αθηνάς. Είναι φανερό ότι όσο αυξάνεται ο αριθμός των χρηστών της, τόσο αυξάνεται και η ακρίβεια των υπολογισμών της και κατά συνέπεια η ικανοποίηση των πελατών της. Αυτό είναι ένα κλασικό παράδειγμα του λεγόμενου Network Effect. Οσο περισσότεροι μετέχουν και είναι διασυνδεδεμένοι σε ένα σύστημα, τόσο μεγαλύτερη είναι η αποτελεσματικότητα. Σήμερα η εταιρεία έχει παρουσία σε 200 χώρες του κόσμου με 50 εκατομμύρια ενεργούς χρήστες και τα συστήματά της υποστηρίζουν περισσότερες από 45 γλώσσες. Στην Ελλάδα έχει μικρή παρουσία, με μερικές χιλιάδες χρήστες που είναι συγκεντρωμένοι στην Αθήνα.
Πάμε σε ένα άλλο παράδειγμα. Αν μπείτε στο www.Forbes.com και δώσετε στην αναζήτηση Narrative Science, ως αποτέλεσμα θα πάρετε διάφορα νέα σχετικά με εισηγμένες εταιρείες. Για παράδειγμα αντιγράφω από το site μια πρόσφατη ανακοίνωση:
«TiVo reports its first-quarter earnings on Tuesday, May 26, 2015, and the consensus earnings per share estimate is seven cents per share. The consensus estimate hasn’t changed over the past month, but it’s down from three months ago when it was nine cents. For the fiscal year, analysts are projecting earnings of 39 cents per share. A year after being $107.1 million, analysts expect revenue to fall 15% year-over-year to 91.4 million dollars for the quarter. For the year, revenue is projected to roll in at 383.2 million dollars. The majority of analysts (67%) rate TiVo as a buy. This compares favorably to the analyst ratings of seven similar companies, which average 43% buys».
Ξέρετε γιατί είναι ενδιαφέρον το παραπάνω κείμενο; Γιατί δεν γράφτηκε από άνθρωπο, αλλά από αλγόριθμο. Είναι όμως πρακτικώς αδύνατον να το καταλάβει κανείς. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν μετέφρασα το κείμενο, για να μην αλλοιώσω το περιεχόμενο με τη δική μου ανθρώπινη παρέμβαση. Η Forbes από το 2012 έχει αναθέσει στη Narrative Science να παράγει εντελώς αυτόματα τις εκτιμήσεις για τα αποτελέσματα των εισηγμένων εταιρειών, τροφοδοτώντας μόνο νούμερα.
Είμαι βέβαιος ότι σε μερικά χρόνια θα έχουμε πολυπλοκότερα κείμενα, γραμμένα από αλγορίθμους, των οποίων την προέλευση θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναγνωρίσουμε. Πνευματικές δραστηριότητες, οι οποίες στο παρελθόν ήταν αποκλειστικότητα της ανθρώπινης συνθετικής σκέψης, μπορεί στο μέλλον να αποτελούν εργασία των εξαιρετικά προηγμένων μηχανών. Πραγματικά, ζούμε σε ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εποχή!
ΥΓ. Αν θέλετε να έχετε μια πραγματική εμπειρία από το παρόν και μια πρόγευση για το μέλλον, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα www.amazon.com/echo και δείτε το video. Δεν θα πιστεύετε στα μάτια σας και τ’ αυτιά σας!
* O κ. Ανδρέας Δρυμιώτης είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.
Χαμένοι στο Διαδίκτυο
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 15.02.2015
Αν παλαιότερα αυτό που ονειρευόταν ένας έφηβος με την είσοδό του στο πανεπιστήμιο ήταν η ελεύθερη φοιτητική ζωή, οι γνωριμίες, οι ερωτικές σχέσεις, τα πάρτι, σήμερα εκείνο που κυρίως προτιμά είναι τα ηλεκτρονικά gadgets και η ζωή στο Διαδίκτυο. Ερευνητές ζήτησαν από 1.200 Αμερικανούς φοιτητές να επιλέξουν αυτό που περισσότερο ποθούν, ανάμεσα σε 77 επιλογές. Δήλωσαν, λοιπόν, ότι αυτό που περισσότερο λαχταρούν είναι ένα συγκεκριμένο έξυπνο κινητό (η τελευταία εκδοχή του πούλησε σε δύο ημέρες τον περασμένο Σεπτέμβριο 10 εκατ. κομμάτια). Επειτα, θα ήθελαν να απολαύσουν έναν καφέ. Η τρίτη επιλογή τους ήταν να στείλουν ένα μήνυμα, η τέταρτη να μπουν στο facebook, η πέμπτη να αποκτήσουν μια ταμπλέτα της ίδιας εταιρείας (η πρώτη ανά τον κόσμο σε πωλήσεις – 50 έως 80 εκατ. κομμάτια ετησίως). Οι επόμενες δέκα επιλογές τους έχουν ως εξής. Να μπουν στο Instagram, να πιουν μια μπίρα, να επικοινωνήσουν με snapchat (αποστολή σε αυστηρά επιλεγμένους χρήστες φωτογραφίας ή βίντεο, που σε λίγα δευτερόλεπτα διαγράφεται), να κάνουν γυμναστική, να μπουν στο twitter, να ανοίξουν το laptop, να δουν τον κολλητό/ή τους, να βγουν για ένα ποτό, να παίξουν ποδόσφαιρο με την ομάδα της σχολής τους, να βγάλουν selfies.
Το μεγαλύτερο μέρος της επικοινωνίας γίνεται πια μέσα από τη μικρή οθόνη. Τα σώματα έχουν βολευτεί στη σκυφτή στάση με το δάχτυλο στη συσκευή, μέσα από αυτήν γίνεται το βύθισμα στον παλμό των στιγμών, σε έναν ιστό από δεσμούς και αντιθέσεις, ποντίσματα και εξάρσεις, την ακατάπαυστη οφιοειδή κίνηση της ζωής.
Ο μέσος χρήστης έξυπνου κινητού το χρησιμοποιεί περισσότερες από 1.500 φορές την ημέρα ή επί 3 ώρες και 16 λεπτά, ενώ τα δύο τρίτα «μπαίνουν» να κάνουν μία από τις 221 διαφορετικές εργασίες που πραγματοποιούν από το κινητό χωρίς να το συνειδητοποιούν. Είναι ο σύντροφός μας (ο… εξανθρωπισμός της συσκευής αποτελεί την πιο βαθιά αλλαγή), το παιχνίδι, το φυλαχτό, το αποκούμπι, το «όπλο». Η επέκταση του κεντρικού νευρικού μας συστήματος, το alter ego, ο διασκεδαστής, η ασπίδα προστασίας σε ένα εχθρικό περιβάλλον, το ηρεμιστικό. Αμερικανική έρευνα έδειξε ότι μια σύντομη επικοινωνία μέσω κινητού συμβάλλει στην έκκριση ενδορφινών, των φυσικών χημικών ουσιών που ανακουφίζουν από το στρες.
Ετσι, γίνεται όλο και πιο σφιχτός ο εναγκαλισμός με μια τεχνολογία που καθιστά τα πάντα εύκολα. Πιο ευρεία η κοινωνικοποίηση χωρίς φυσική παρουσία. Πιο συχνή η παράδοση της προσωπικής ζωής, το μάρκετινγκ του εαυτού, στο αχανές Διαδίκτυο. Στο εδώ και στο παντού (όλοι οι τόποι είναι εδώ). Σε ένα παρόν διαρκώς μεταλλασσόμενο.
Το Ιντερνετ έφερε μια μετατόπιση από τους θεσμούς στα άτομα. Τα blogs κατήργησαν τη διάκριση παραγωγών-καταναλωτών πληροφοριών· σήμερα όλοι μπορούμε να είμαστε παραγωγοί. Στη μεγάλη δημοκρατία του Ιντερνετ κάθε χρήστης είναι εν δυνάμει ρεπόρτερ και σχολιαστής. Μεταδότης των δικών του και ξένων ιδεών. Το πρόβλημα είναι ότι η έκρηξη της διαδικτυακής επικοινωνίας και η αύξηση των μέσων δείχνουν να έχουν στρεβλώσει τη βασική αφετηρία (την αναζήτηση για θερμότερη συντροφιά, μεγαλύτερη ελευθερία, περισσότερη συμπαράσταση) και να έχουν εξαφανίσει τον τελικό προορισμό. Εχουμε χαθεί στη διάδραση…
Έντυπη
Aκρη δεν έχει κανενός η ευθύνη
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 11.05.2014
Το επίτευγμα έγινε γνωστό προ ημερών. Επιστήμονες στις ΗΠΑ εκτύπωσαν σε τρισδιάστατο (3D) εκτυπωτή μια τέλεια ανθρώπινη καρδιά, η οποία λειτουργεί κανονικά και μπορεί να μεταμοσχευθεί σε ασθενή. Και βέβαια οι 3D εκτυπωτές δεν χρησιμοποιούνται μόνο στην αναγεννητική ιατρική (έχουν ήδη εκτυπωθεί και μεταμοσχευθεί με επιτυχία τραχεία, αυτιά, δέρμα, ουροδόχος κύστη, οστά), σ’ αυτούς εκτυπώνονται πλέον τα πάντα, τρόφιμα, έπιπλα, ανταλλακτικά, συσκευές, ακόμη και ολόκληρα αυτοκίνητα και σπίτια.
Εξίσου εντυπωσιακό είναι ένα άλλο, προσφάτως ανακοινωθέν, επίτευγμα. Αμερικανοί και Γερμανοί αστροφυσικοί και κοσμολόγοι αναδημιούργησαν σε υπερυπολογιστές με τη βοήθεια 12 δισ. τρισδιάστατων πίξελ την ιστορία του σύμπαντος, μια οπτική προσομοίωση της γένεσης και της εξέλιξής του από τη Μεγάλη Εκρηξη, το Μπιγκ Μπανγκ, πριν από 13,8 δισ. χρόνια, μέχρι και σήμερα
που έχει λάβει τη μορφή ενός κύβου, με 41.416 γαλαξίες και ακμή 350 εκατ. έτη φωτός.
Θαυμαστά έργα, αποδείξεις των αστείρευτων ανθρώπινων ικανοτήτων.Curiosity στον Αρη, σωματίδιο του Θεού, ωάρια από βλαστοκύτταρα, κλωνοποιημένα έμβρυα, νεφρά καλλιεργημένα στο εργαστήριο, ρομποτικά μέλη που κινούνται με τη σκέψη του φέροντος… Αλλά μαζί και αέρια που σκοτώνουν συγκεκριμένες φυλές, μίνι ατομικές βόμβες που τρυπούν τόνους τσιμέντου και χάλυβα όπως το μαχαίρι το βούτυρο και πλήττουν επιλεγμένους στόχους, ανθρώπινα γονίδια σε ζώα και φυτά και το αντίστροφο, όντα υπό κατασκευή, ίσως, στο μέλλον, ποδηγετούμενα… Μέσα στη μέθη της υπέρβασης, την αίσθηση μιας σχεδόν θεϊκής δύναμης σε έναν κόσμο ατελή, οι επιστήμονες ενίοτε ξεχνούν ότι μας οδηγούν σε έναν κόσμο λιγότερο φυσικό, ενδεχομένως και ανεξέλεγκτο, λόγω υπερβολικής τεχνολογίας και ανεπαρκούς ανθρωπισμού.
«Πάσα επιστήμη χωριζομένη αρετής πανουργία και ου σοφία φαίνεται», έλεγε ο Πλάτωνας διά στόματος Μενέξενου. Το ζήτημα της αρετής και της ευθύνης του επιστήμονα (αυτή δεν σταματά εκεί όπου τελειώνει το έργο του· «άκρη δεν έχει κανενός η ευθύνη, εφόσον έγινε η αιτία ν’ αρχίσει να ξετυλίγεται μια σειρά πράξεων», έλεγε ο Παπανούτσος) τίθεται στις μέρες μας ιδιαίτερα επιτακτικά. Διότι, σήμερα, μετά την κατάρρευση των πολιτικών ουτοπιών, που έδιναν υποσχέσεις ικανοποίησης όλων των παμπάλαιων ανθρώπινων επιθυμιών, δικαιοσύνη, ισότητα, δημιουργία ενός νέου γενναίου κόσμου, και τη μικρή απήχηση των νέων κοσμοθεωριών, μπροστά σ’ αυτή την παράλυση της οραματικής φαντασίας, η επιστήμη είναι η δύναμη που προτείνει λύσεις σε όλα τα προβλήματα. Οχι μόνο εργαλεία για την ανακούφιση του ανθρώπινου πόνου, την ευζωία, τη μακροβιότητα, αλλά και για την ανθρώπινη παντοδυναμία – προς το καλό ή το κακό.
Η επιστήμη αντιπροσωπεύει το άλμα προς τα εμπρός, την έγκυρη εξήγηση του κόσμου, τη λατρεία της ανακάλυψης, τη φυγή από την ανία του εξηγημένου. Ομως μια μερίδα της στρέφεται στις εύκολες ουτοπίες, σε αναζητήσεις που εκπορεύονται από τον άκαμπτο ατομισμό, σαλπίζει νέα δόγματα στην εξασθενημένη εποχή μας της ματαιότητας και της άρνησης, της σύγχυσης αξιών και πεποιθήσεων, της μειωμένης συνοχής. Ταχύρρυθμες εξελίξεις σε σαθρό κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικό πλαίσιο. Μια «βόμβα» στα θεμέλια της ανθρωπότητας, που ταπεινώνει την ανθρώπινη σοφία και αψηφά την τέχνη της επιβίωσης, τα όρια της σωτηρίας.
Αλήθειες και παγίδες του Διαδικτύου
04.11.2012
«Φυσικά και είναι αλήθεια· το είδα στο Διαδίκτυο». Αυτός είναι ο τίτλος πρόσφατου άρθρου που συνέγραψε ο Παναγιώτης Μεταξάς, καθηγητής Computer Science στο Wellesley College της Μασαχουσέτης με τη συνάδελφό του Eni Mustafaraj. Ο τίτλος ενέχει μιαν ειρωνεία και το εν λόγω άρθρο προέκυψε όταν ο Π. Μεταξάς συνειδητοποίησε ότι οι φοιτητές του είχαν μεγάλη δυσκολία στο να αποδεχθούν ότι οι πληροφορίες που λαμβάνουν από το Διαδίκτυο μπορεί να μην είναι έγκυρες και ότι, σε κάθε περίπτωση, απαιτείται διασταύρωση εκ μέρους τους.
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, ο Π. Μεταξάς έθιξε ένα τεράστιο ζήτημα αναφορικά με την εγκυρότητα αυτού του αχανούς ωκεανού πληροφοριών του Παγκόσμιου Ιστού: σε ποιο βαθμό μπορεί ο κάθε χρήστης να εμπιστεύεται την είδηση που διαδίδεται μέσω Διαδικτύου και σε ποιο βαθμό επίσης μπορεί να διερευνήσει την εγκυρότητά της; Κατά καιρούς, έχουν «ανεβεί» και διαδοθεί απίθανες φήμες και ισχυρισμοί, οι οποίοι ανακυκλώθηκαν σχεδόν παθητικά ακόμα και από ιστοσελίδες παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας. Ενδεικτικά, να αναφέρουμε ότι πριν πεθάνει ο θεατρικός συγγραφέας Ιάκωβος Καμπανέλλης, διάφορα μπλογκ και σάιτ μετέδωσαν την ψευδή είδηση ότι είχε αφήσει την τελευταία του πνοή και η είδηση ανακυκλώθηκε από ορισμένα σάιτ έγκυρων εφημερίδων. Κάπως ανάλογα, μέσω ενός «τρολ» (ανώνυμου κατά κανόνα χρήστη που σκόπιμα μπορεί να σπείρει ψευδείς ειδήσεις με στόχο την βλάβη ή απλώς τον εκνευρισμό κάποιου προσώπου), ανακοινώθηκε πριν από έναν περίπου χρόνο ότι ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης είχε αυτοκτονήσει! Το νέο έγινε δεκτό με αρκετή επιφύλαξη και λίγες ώρες αργότερα, η αλήθεια αποκαταστάθηκε. Ομως και σε διεθνές επίπεδο, ο Π. Μεταξάς αναφέρει σε πρόσφατη συνέντευξή του στο περιοδικό Science, ένα ψευδές «τιτίβισμα» στο Twitter, όπου ανακοινωνόταν ο θάνατος του Σύρου προέδρου Ασαντ. «Η είδηση αναμεταδόθηκε από μερικούς δημοσιογράφους και μέσα σε μία ώρα οι τιμές του πετρελαίου αυξήθηκαν κατά ένα δολάριο».
Η αλήθεια είναι ότι ο ειρωνικός τίτλος στο άρθρο του Π. Μεταξά αποτελεί παράφραση μιας κουβέντας που άκουγε συχνά από τον πατέρα του: «Φυσικά και είναι αλήθεια· το γράφει η εφημερίδα». Συνομιλώντας τηλεφωνικά με τον καθηγητή Π. Μεταξά, τον ακούσαμε να γελάει όταν μας ανέφερε αυτή την πατρική κουβέντα, διότι και οι δύο ξέρουμε σήμερα ότι και η πρόταση αυτή ηχεί ειρωνικά. «Κατά τον πατέρα μου, όταν έγραφε κάτι η εφημερίδα ήταν αντικειμενικό. Βέβαια ανήκε σε μια παλαιά γενιά και σε μια εποχή κατά την οποία λίγοι άνθρωποι είχαν τη δυνατότητα να γράφουν δημοσίως. Οπότε, ναι μεν δεν μπορούσες να διαβάσεις όλες τις απόψεις, αυτά που γράφονταν όμως ήταν ενυπόγραφα και ο συγγραφέας τους έχαιρε κάποιας φήμης. Σήμερα, στο Διαδίκτυο, ο καθένας μπορεί να είναι συγγραφέας, αρθρογράφος κ.λπ. Ακούγονται πια όλες οι απόψεις αλλά χάνεται ο έλεγχος αυτού που γράφεται, ειδικά εξαιτίας της ανωνυμίας ή των ψευδωνύμων. Σήμερα η δυσκολία πλέον έγκειται στο να αξιολογήσεις την πληροφορία. Εδώ λοιπόν τίθεται το εξής ζήτημα: να εφαρμόσεις τις αρχές της κριτικής σκέψης. Δηλαδή, ποιος γράφει την τάδε είδηση, τι δείγματα γραφής έχει δώσει, να διασταυρώσω την είδηση με άλλα πράγματα που έχω διαβάσει στο παρελθόν, να τσεκάρω πηγές. Βλέπετε, όλοι μας σήμερα μπερδεύουμε την ικανότητα να βρίσκουμε μια πληροφορία με το να κατανοούμε σε βάθος αυτό που διαβάζουμε. Αυτό ακριβώς λέω και στους φοιτητές μου».
Ο Π. Μεταξάς υπογραμμίζει ότι μπορεί να ανατρέξει σε ογδόντα ελληνικά μπλογκ και να βρει την ίδια ακριβώς είδηση χωρίς όμως αυτό να εξασφαλίζει κάποια εγκυρότητα, διότι έχουν αντιγράψει απλώς την ίδια πληροφορία χωρίς να την ελέγξουν. Ο Π. Μεταξάς χωρίζει τους ελληνικούς ιστότοπους σε δύο κατηγορίες: «Υποψιάζομαι ότι ορισμένα προσπαθούν να βγάλουν χρήματα μέσω διαφημίσεων του Google. Αυτά είναι τα λεγόμενα scam: αντιγράφουν μια είδηση στα τυφλά, μαζί με όλες τις διαφημίσεις που τη συνοδεύουν, ελπίζοντας ο χρήστης να κάνει κλικ στη διαφήμιση και ο κάτοχος του ιστότοπου να βγάλει μερικά χρήματα. Ετσι δουλεύουν οι διαφημίσεις στο Google. Γι’ αυτό και συχνά δεν αντιστοιχεί ένας άνθρωπος σε ένα μπλογκ ή σάιτ αλλά ένας άνθρωπος σε δέκα, οπότε αυξάνεται η πιθανότητα να βγάλει έτσι χρήματα. Μια άλλη κατηγορία μπλογκ είναι αυτά που συνωμοσιολογούν ασύστολα. Στην Ελλάδα, το είδος ευδοκιμεί, ενώ στην Αμερική δεν είναι τόσο η συνωμοσιολογία όσο η καθαρή προπαγάνδα όλων των ειδών: πολιτική, ειδικά σε περίοδο εκλογών, όπως τώρα, θρησκευτική και, φυσικά, εμπορική: π.χ., αγοράστε την τάδε μετοχή τώρα στο χρηματιστήριο κ.λπ.».
Κρίση συνωμοσιολογίας
Πριν από λίγα χρόνια, ο καθηγητής Μεταξάς είχε παρατηρήσει μια… ελληνική κρίση συνωμοσιολογίας σχετικά με τη λεγόμενη επιδημία των χοίρων. «Η επέκταση της επιδημίας αποφεύχθηκε τότε. Ομως στην Ελλάδα ειδικά, αυτό ερμηνεύθηκε ως συνωμοσία: ότι όλο αυτό έγινε για να αγοράσει ο κόσμος φάρμακα. Ο πολύς κόσμος πιστεύει ότι μια επιδημία έρχεται ουρανοκατέβατη, διότι την αντιλαμβάνεται εκ των υστέρων, αφού έχει γίνει πρόβλημα. Ομως, οι ειδικοί παρακολουθούν μια επιδημία από το ξεκίνημά της, ειδικά τη γεωμετρική πρόοδο ανάπτυξής της. Ο περισσότερος κόσμος δεν κατανοεί ότι η γεωμετρική πρόοδος των επιδημιών σημαίνει ότι ένα μικρό πρόβλημα σε μία μόλις εβδομάδα μπορεί να βγει εκτός ελέγχου».
Από την άλλη πλευρά, ναι μεν το Διαδίκτυο καλλιεργεί τη διασπορά ψευδών ειδήσεων, αλλά έχει τη δυνατότητα να επανορθώσει ταχύτατα, κάτι που δεν διαθέτουν, π.χ., οι εφημερίδες. «Πράγματι. Μάλιστα, σήμερα, με το Διαδίκτυο, κάποιοι ερευνητές έχουν αποδείξει ότι οι ψευδείς ειδήσεις έχουν μικρότερη περίοδο ζωής σε σχέση με παλαιότερα και σε αυτή τη μικρή περίοδο ζωής τους αμφισβητούνται πολύ πιο έντονα, διότι συνήθως έχουν κάτι κραυγαλέο. Ωστόσο, οι ψευδείς ειδήσεις στο Διαδίκτυο είναι συχνά προϊόντα σκοπιμότητας. Πριν από κάμποσα χρόνια είχε γραφεί ότι κάποια αμερικανική εταιρεία βρισκόταν υπό έλεγχο της εφορίας. Μέσα σε δύο ώρες, έχασε 2 δισ. δολάρια από την αξία της στο χρηματιστήριο, μέχρι που αποκαλύφθηκε ότι η είδηση με την εφορία ήταν ψευδής. Το άτομο που διέσπειρε την είδηση έβγαλε 180.000 δολάρια. Πολύς κόσμος όμως έχασε τα χρήματά του».
Το Διαδίκτυο μετέβαλε δραστικά κάθε έννοια χρόνου στη μετάδοση της πληροφορίας και φυσικά στην ίδια τη δουλειά του δημοσιογράφου: η «αποκλειστική είδηση» δεν θα δημοσιευθεί αύριο, αλλά μέσα σε λίγα λεπτά. Αναπόφευκτα, αυτό οδηγεί σε παγίδες, ακόμα και έμπειρους δημοσιογράφους που έχουν ανάμειξη στα κοινωνικά δίκτυα. «Οταν στο Twitter οι δημοσιογράφοι ανακυκλώνουν, κάνουν retweet δηλαδή, μια είδηση χωρίς να τη σχολιάσουν, άθελά τους προωθούν τις ψευδείς ειδήσεις, διότι πολύ συχνά οι αναγνώστες μπερδεύουν την εμπιστοσύνη που έχουν προς ένα πρόσωπο με την είδηση που ανακυκλώνει».
Οι εκλογές στο Τwitter
Ειδικά σε ως προς το Twitter, ο καθηγητής Μεταξάς έχει ασχοληθεί πολύ με τον ρόλο που έχει παίξει στις αμερικανικές εκλογές. «Συνήθως όλα συμβαίνουν την τελευταία εβδομάδα, γι’ αυτό και περιμένουμε φέτος να δούμε τότε τι θα γίνει. Για παράδειγμα, τρεις μέρες πριν από τις προηγούμενες εκλογές, κάποιοι έφτιαξαν ψευδείς λογαριασμούς οι οποίοι μέσα σε 138 λεπτά έστειλαν περίπου 1.000 μηνύματα σε χρήστες, τους οποίους είχαν προηγουμένως παρακολουθήσει ότι ενδιαφέρονταν για την πολιτική. Τα μηνύματα αυτά έμοιαζαν με απαντήσεις σε προηγούμενα σχόλια αυτών των χρηστών, ενώ περιλάμβαναν και ψευδείς πληροφορίες για συγκεκριμένους υποψηφίους. Με τις ανακυκλώσεις (retweet) οι ψευδείς ειδήσεις έφτασαν σε 60.000 χρήστες. Οι υποψήφιοι δεν είχαν χρόνο να αντιδράσουν. Ετσι οι Δημοκρατικοί έχασαν την παραδοσιακή τους έδρα στη Μασαχουσέτη και, όπως αποκαλύψαμε, η παραπληροφόρηση ξεκίνησε από ρεπουμπλικανούς της Αϊόβα. Εκαναν καθαρή προπαγάνδα, διασπορά ψευδών ειδήσεων διότι ξέρουν ότι παντού στον κόσμο οι άνθρωποι ψηφίζουν πρώτα με το συναίσθημα και μετά με τη λογική. Αν ψήφιζαν με τη λογική, τότε ο Μπαράκ Ομπάμα θα έπρεπε να εκλεγεί άνετα πρόεδρος σε αυτές τις εκλογές, καθώς μιλάει για μείωση των φόρων στο 95% του κόσμου και αύξηση των φόρων στο 5% του πληθυσμού. Κι όμως, φαίνεται ότι οι εκλογές θα είναι θρίλερ».
Πάντως, τα αμερικανικά κόμματα σκανάρουν χρήστες των κοινωνικών μέσων δικτύωσης (ποιους «ακολουθούν», ποιους έχουν «φίλους», τι σχόλια «ποστάρουν») και μέσα από αλγόριθμους προσπαθούν να προβλέψουν ποιοι θα τους ψηφίσουν. Ο ίδιος ο Π. Μεταξάς, στο δικό του σάιτ, παρουσιάζει μια ανάλογη έρευνα με αλγόριθμους, ενώ σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα, έχει ξεκινήσει ένα μεγάλο πρότζεκτ, δηλαδή αυτόματο μηχανισμό αυτόματου ελέγχου πληροφοριών στο Διαδίκτυο, που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. «Στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα έχουν μεγάλη παράδοση από παλιά σε καταπληκτικούς προγραμματιστές. Εμείς παίξαμε τον ρόλο του συμβούλου σε όλη αυτή την ιστορία η οποία έχει συνέχεια. Το πρόβλημα είναι ότι έως τώρα ο μηχανισμός εντοπίζει τόσα πολλά που απαιτούν διασταύρωση, που χρειάζεται ειδική ομάδα για να ξεχωρίσει τις αληθείς από τις ψευδείς πληροφορίες. Μέσα από αυτό το πρότζεκτ πάντως, μάθαμε πολλά σχετικά με το πώς επικοινωνεί ο κόσμος μέσα από το Τwitter».
Ακόμα κι αν τελειοποιηθεί ο συγκεκριμένος μηχανισμός, το ζητούμενο για όλους παραμένει το ίδιο στην εποχή του Διαδικτύου: να αναδειχθεί στην πράξη αυτό που τονίζει ο καθηγητής Παναγιώτης Μεταξάς: η συστηματική, μεθοδική κριτική σκέψη, η διασταύρωση των πληροφοριών, ο διαρκής έλεγχος της πηγής.
Διαβάστε
http://cs.wellesley.edu/~pmetaxas/#Webscience. Η ηλεκτρονική διεύθυνση με τις σχετικές δημοσιεύσεις του καθηγητή Π. Μεταξά που διατίθενται σε μορφή pdf.
DAVID BROOKS / THE NEW YORK TIMES
Οσα δεν μπορούν να κάνουν οι μηχανές
Πηγή: Καθημερινή
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 16.02.2014
Βαδίζουμε σίγουρα προς μια εποχή εκπληκτικής τεχνολογικής προόδου. Τα κομπιούτερ μπορούν ήδη να κινούν αυτοκίνητα χωρίς οδηγό και να κερδίζουν τους ανθρώπους στο σκάκι. Οπως επισημαίνουν ο Ερικ Μπρίνγιολφσον και ο Αντριου Μακ Αφί στο βιβλίο τους «The Second Machine Age», οι υπολογιστές θα έχουν όλο και μεγαλύτερες δυνατότητες να εκτελούν εργασίες με αυξημένες γνωσιακές απαιτήσεις, όπως να διαλέγουν κερδοφόρες μετοχές ή να διαγιγνώσκουν ασθένειες.
Αναπόφευκτα, ορισμένες διανοητικές δεξιότητες θα γίνουν λιγότερο πολύτιμες, γιατί θα τις αναλάβουν οι υπολογιστές. Το να έχεις δυνατή μνήμη θα είναι πιθανότατα λιγότερο πολύτιμο, όπως και το να είσαι άριστος φοιτητής ή, γενικά, να μπορείς να εκτελείς διανοητικές δραστηριότητες που συνεπάγονται την εφαρμογή προσδιορισμένων κανόνων.
Ωστόσο, ποιες ανθρώπινες ικανότητες θα γίνουν περισσότερο πολύτιμες; Στον τομέα της ειδησεογραφίας, μερικές από αυτές τις δεξιότητες έχουν γίνει ήδη προφανείς. Η τεχνολογία ανταμείβει τους «σπρίντερ» (εκείνους που μπορούν να αναγνωρίσουν και αμέσως να στείλουν μήνυμα για κάποιο ενδιαφέρον γεγονός) και τους «μαραθωνοδρόμους» (εκείνους που μπορούν να γράψουν μεγάλα περιεκτικά ρεπορτάζ), αλλά όχι τους «δρομείς μεσαίων αποστάσεων» (εκείνους που μπορούν να γράψουν περιλήψεις 800 λέξεων για τη χθεσινή ειδησεογραφία).
Γενικότερα, η εποχή των έξυπνων μηχανών φαίνεται να ανταμείβει τον ενθουσιασμό. Η ποσότητα των πληροφοριών μπροστά μας είναι πρακτικά άπειρη. Οι άνθρωποι που τα καταφέρνουν καλύτερα διαθέτουν μια σχεδόν ακόρεστη επιθυμία να ακολουθήσουν την περιέργειά τους και την ικανότητα να συγκεντρώνονται προσπαθώντας να βγάλουν νόημα από τους απύθμενους ωκεανούς δεδομένων.
Η εποχή ευνοεί επίσης τους ανθρώπους με ευρύ χρονικό ορίζοντα και στρατηγική πειθαρχία. Οταν ο Γκάρι Κασπάροφ «συμμάχησε» με έναν υπολογιστή για να παίξουν σκάκι με ένα άλλο ζεύγος σκακιστή-υπολογιστή, ανέφερε ότι ο μηχανικός συνεταίρος του διέθετε μεγαλύτερη «τακτική ευφυΐα», ενώ ο ίδιος υπερτερούσε σε στρατηγική ικανότητα.
Αυτό δεν είναι παράξενο. Ενας υπολογιστής μπορεί να αποτιμήσει εκατομμύρια δυνατότητες, αλλά ένας άνθρωπος μπορεί να προσφέρει μια συνολική αίσθηση κατεύθυνσης. Στον κόσμο των ψηφιακών περισπάσεων, όποιος μπορεί να διατηρήσει μακρόχρονη υπακοή σε ένα σκοπό και να φιλτράρει κάθε τι άσχετο, θα είναι προφανώς πολύτιμος.
Θα ανταμείβονται επίσης εκείνοι που εστιάζουν στην ουσία. Οποιοδήποτε παιδί μπορεί να πει «εγώ είμαι σκύλος» και να παραστήσει τον σκύλο. Οι υπολογιστές παλεύουν για να εννοήσουν την ουσία του «εγώ» και του «σκύλου», αλλά και να προσδιορίσουν ποια συστατικά του «εγώ» και ποια του «σκύλου» πρέπει να αναμειχθούν ώστε να παραστήσει κάποιος τον σκύλο. Αυτή είναι πολύ σημαντική δεξιότητα, γιατί η δημιουργικότητα μπορεί να περιγραφεί ως η ικανότητα να συλλαμβάνεις την ουσία ενός πράγματος και κατόπιν την ουσία κάποιου άλλου πολύ διαφορετικού, και να τα συμπτύσσεις για να φτιάξεις ένα εντελώς καινούργιο πράγμα.
Το 1950, ο υπολογιστής ήταν η γραφειοκρατία, η οργάνωση τεχνοκρατικών συστημάτων ώστε οι άνθρωποι να φέρνουν σε πέρας διαδικασίες πληροφόρησης. Τώρα όμως υπολογιστής είναι ο υπολογιστής. Ο ρόλος του ανθρώπου δεν είναι να λειτουργεί απρόσωπα, ουδέτερα, χωρίς πάθος. Τα συναισθηματικά χαρακτηριστικά είναι αυτά που ανταμείβονται: η ακόρεστη δίψα για κατανόηση, ο ενθουσιασμός, η ευαισθησία στο σημαντικό, η ικανότητα να συλλαμβάνεις το ουσιώδες.
Το αόρατο χέρι της τεχνολογίας
Οπως κανείς δεν μπορούσε να ξέρει πού θα οδηγούσε η λύση του Γουτεμβέργιου, έτσι σήμερα δεν φανταζόμαστε πού οδηγεί η νέα τεχνολογία.
Του Πασχου Μανδραβελη
Πηγή: Καθημερινη
Οταν ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος συναρμολογούσε το 1439 την πρώτη τυπογραφική πρέσα, δεν ήξερε ότι θα άλλαζε τον κόσμο. Δεν το ήθελε καν. Το έκανε για να κερδίσει χρήματα και πιθανότατα για να αποπληρώσει τους επενδυτές που του χρηματοδότησαν ένα προηγούμενο ανόητο εγχείρημα. Εκείνη την εποχή έφτιαχνε καθρέφτες από στιλβωμένο μέταλλο που είχαν τη «μαγική» ιδιότητα να αντανακλούν το αόρατο ιερό φως από θρησκευτικά λείψανα. Η επιχείρηση έπεσε έξω διότι η μεγάλη συλλογή σκηνωμάτων του Καρλομάγνου, που ήταν να εκτεθεί στο Ααχεν της Γερμανίας το 1439, αναβλήθηκε λόγω πλημμυρών και ο Γουτεμβέργιος έπρεπε να βρει κάτι άλλο για να αποζημιώσει τους επενδυτές του.
Η «απελευθέρωση της γνώσης από τα μοναστήρια», όπου αναπαράγονταν χειρογράφως μόνο όσα έργα κρίνονταν αρκούντως «ιερά», είναι εκ των υστέρων αποτιμήσεις της γουτεμβεργιανής επανάστασης. Η τυπογραφία ήταν το καύσιμο της Αναγέννησης. Δημιούργησε τη μαζική παιδεία. Βοήθησε να κυριαρχήσει η επιστήμη έναντι των θρησκευτικών προλήψεων, παρά το γεγονός ότι η Βίβλος ήταν το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε (πάλι για εμπορικούς λόγους: είναι το απόλυτο best seller όλων των εποχών). Η ίδια η Εκκλησία δεν κατάλαβε ποτέ πόσο διαβρωτικός ήταν για την ισχύ της ο εκδημοκρατισμός της γνώσης που έφερναν τα τυπογραφεία· τα στήριξε δίνοντας μαζικές παραγγελίες για συγχωροχάρτια. Πάλι για εμπορικούς λόγους…
Οπως κανείς δεν μπορούσε να ξέρει τον 15ο αιώνα πού θα οδηγούσε η λύση του Γουτεμβέργιου (για να αποπληρώσει τους επενδυτές του), έτσι και σήμερα δεν μπορούμε να φανταστούμε πού οδηγεί τις κοινωνίες μας η νέα τεχνολογία. Βεβαίως είμαστε περισσότερο υποψιασμένοι από τότε. Η ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας επιτρέπει τουλάχιστον να καταλάβουμε ότι ο κόσμος αλλάζει συθέμελα, εξαιτίας διάφορων τεχνολογικών εργαλείων που κρατάμε στα χέρια μας· ένα κινητό τηλέφωνο σήμερα έχει μεγαλύτερη υπολογιστική ισχύ απ’ όλους τους υπολογιστές που χρησιμοποίησε το 1969 η NASA για να στείλει τον άνθρωπο στο φεγγάρι. Εκτός αυτού, η διείσδυση των νέων τεχνολογιών στην κοινωνία γίνεται πολύ ταχύτερα από ποτέ. Πριν από δέκα χρόνια δεν υπήρχε το Facebook. Το 2008 είχε 100 εκατομμύρια χρήστες. Τον Μάρτιο του 2013 έφτασε το 1,2 δισεκατομμύριο χρήστες. Για να έχει ηλεκτρικό το 10% του πληθυσμού των ΗΠΑ πέρασαν 39 χρόνια· για να συνδεθεί στο Ιnternet 8 χρόνια και για να αποκτήσει tablet 2,5 χρόνια. Για να φτάσει το τηλέφωνο από το 10% στο 40% του πληθυσμού απαιτήθηκαν 39 χρόνια· για να έχει smartphone το 40% των κατοίκων των ΗΠΑ χρειάστηκαν 3 χρόνια.
Η διάχυση αυτών των εργαλείων αλλάζει -πολλές φορές χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε- τον τρόπο που δουλεύουμε, επικοινωνούμε, μαθαίνουμε, φλερτάρουμε κ.λπ. Αλλάζει συμπεριφορές παρανόμων· σήμερα η διείσδυση σε μια τράπεζα δεδομένων μπορεί να αποδειχθεί πιο αποδοτική από τη ληστεία μιας κανονικής τράπεζας. Αλλάζει η δομή ισχύος· δεν είναι μικρό πράγμα να βλέπει κανείς τον πρόεδρο μιας υπερδύναμης να κάνει διάγγελμα εναντίον μιας μικρής ομάδας hackers των Wikileaks που δημοσιοποίησαν τις αναφορές στρατιωτικών και διπλωματών των ΗΠΑ. Αλλάζει ο τρόπος παραγωγής υπηρεσιών και προϊόντων που έχει διασπαρεί σε κάθε γωνιά της οικουμένης. Αλλάζουν οι σχέσεις ιδιοκτησίας στους προσοδοφόρους πληροφοριακούς τομείς, αλλά και η έννοια της ιδιοκτησίας καθαυτή· ένα χωράφι, ένα εργοστάσιο μπορεί να οριστεί και να προστατευτεί, μια πολύτιμη πληροφορία ή ιδέα όχι.
Κανείς δεν ξέρει πώς θα καταλήξει ο νέος τεχνολογικός μας κόσμος. «Η πρόβλεψη είναι δύσκολη. Ειδικά για το μέλλον», είχε πει ο μεγάλος Δανός φυσικός Νιλς Μπορ. Είναι εντυπωσιακό ότι παρ’ όλες αυτές τις νέες δυνατότητες συλλογής και ανάλυσης απεριόριστων ποσοτήτων με στοιχεία, οι ικανότητές μας για πρόβλεψη δείχνουν πιο περιορισμένες από ποτέ. Φαίνεται ότι η ανθρώπινη φύση επιμένει πάνω απ’ όλα σ’ ένα στοιχείο: το μυστήριο. Πιο αναλυτικός ήταν ο Ρότζερ Κόεν των New York Times: «Είναι εντυπωσιακό ότι παρ’ όλες αυτές τις νέες δυνατότητες συλλογής και ανάλυσης απεριόριστων ποσοτήτων με στοιχεία, οι ικανότητές μας για πρόβλεψη δείχνουν πιο περιορισμένες από ποτέ. Φαίνεται ότι η ανθρώπινη φύση επιμένει πάνω απ’ όλα σε μια ποιότητα: το μυστήριό της. Είναι όμως ανακουφιστικό ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε τι θα γίνει. Για να παραφράσω τον Κίρκεργκορ, ο χρόνος πάει μπροστά αλλά η κατανόηση προς τα πίσω. Και όπως παρατήρησε ο σκηνοθέτης Ζαν-Λικ Γκοντάρ, μια ταινία πρέπει να έχει αρχή, μέση και τέλος, αλλά όχι αναγκαστικά με αυτή τη σειρά».
Το τέλος της εργασίας ή της θέσης εργασίας;
Οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν ταχύτατα το τοπίο στην οικονομία. Είναι φυσιολογικό. Οι μηχανές δεν βελτιώνουν απλώς την παραγωγικότητα της εργασίας, σε πολλές περιπτώσεις την υποκαθιστούν. Ο Τζέρεμι Ρίφκιν στο κλασικό του βιβλίο «Το τέλος της εργασίας» (εκδ. Α.Α. Λιβάνη) είναι απαισιόδοξος: «Διανύουμε την πρώτη φάση μιας μακροχρόνιας μετατόπισης από τη “μαζική εργασία” στην εξειδικευμένη “εργασία των εκλεκτών”, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη αυτοματοποίηση στην παραγωγή αγαθών και στην παροχή υπηρεσιών. Εργοστάσια που δεν απασχολούν εργαζομένους και εικονικές εταιρείες “ξεπροβάλουν” στον ορίζοντα».
Οι αριθμοί μοιάζουν να μην τον δικαιώνουν. Παρά την αύξηση του πληθυσμού η ανεργία στις ΗΠΑ κυμαίνεται μεταξύ 5-10%, όσο περίπου ήταν και στις αρχές του προηγούμενου αιώνα (πλην των περιόδων κρίσης). Υπάρχει όμως μια μεγάλη μετατόπιση, και γεωγραφικά και εντός των διάφορων τομέων. Κάποτε η πρωτογενής παραγωγή ήταν το πεδίο απασχόλησης του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού. Σήμερα στη Βρετανία ο αγροτικός τομέας παράγει το 1% του ΑΕΠ, ενώ οι δουλειές του Διαδικτύου 8%. Γενικώς στις ανεπτυγμένες χώρες, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η αγροτική παραγωγή είναι το 2% του ΑΕΠ, η βιομηχανική το 30% και ο τομέας υπηρεσιών το 68%.
Αυτό όμως που αλλάζει ανεπαίσθητα, αλλά θα έχει καταλυτικές επιπτώσεις, είναι η φύση της εργασίας. Μπορεί να μην μπορούμε να μιλήσουμε για το «τέλος της εργασίας», αλλά όλα δείχνουν ότι στην οικονομία της πληροφορίας οδηγούμαστε στο «τέλος της θέσης εργασίας». Η ανατροπή που ήδη βλέπουμε να συμβαίνει στο πλαίσιο της οικονομίας της πληροφορίας είναι το καθεστώς υπεργολαβίας στην εργασία. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι στον τομέα των υψηλών τεχνολογιών που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους υπό καθεστώς αυτοαπασχόλησης. Διαθέτουν ένα συμβόλαιο με την επιχείρηση, αναλαμβάνουν ένα έργο, το φέρουν εις πέρας και τέλος πληρώνονται. Δεν έχουν καμία υποχρέωση στην εταιρεία που τους προσλαμβάνει για συγκεκριμένο και σύντομο χρονικό διάστημα, και για ένα έργο κάθε φορά, ενώ αντίστοιχα και η επιχείρηση δεν έχει καμία υποχρέωση απέναντί τους.
Ας προβάλουμε αυτό το σχήμα στο μέλλον, κατ’ ουσίαν αναφερόμαστε σε μια νέα αγορά πληροφορίας. Υπεργολάβοι θα αγοράζουν πληροφορία με τη μορφή συνεχούς επιμόρφωσης και θα την πωλούν με τη μορφή προγραμμάτων-εργολαβιών σε εταιρείες. Εχουν τη δυνατότητα να πληρωθούν εφάπαξ είτε να συμμετάσχουν στα κέρδη. Κατά μία έννοια, θα συμμετέχουμε σε επιχειρήσεις, διαθέτοντας το δικό μας προσωπικό κεφάλαιο, που είναι το μυαλό μας.
Σε μια οικονομία της πληροφορίας επίσης, προικισμένοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να συνεργαστούν, να ξεκινήσουν από κοινού ένα πρόγραμμα, να το πωλήσουν στη συνέχεια και να συμμετάσχουν τέλος στα κέρδη. Η εταιρεία που θα συστήσουν θα έχει διάρκεια ζωής όση ακριβώς και το πρόγραμμα. Επεξεργάζονται ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα, δημιουργούν μια αξία και συμμετέχουν στα κέρδη, με τη μορφή δικαιωμάτων. Η αγορά τους δεν είναι ακραιφνώς διεθνής (η εργασία τους συνεχίζει να έχει σχέση με υλικά, χαρτί ή οπτικούς δίσκους), ο πυρήνας όμως της δουλειάς τους είναι η αγορά και η πώληση πληροφορίας.
Το πρόβλημα των δικαιωμάτων
Ενα από τα μεγάλα ζητήματα που ανέδειξε η σύγχρονη τεχνολογία είναι το αποκαλούμενο «πρόβλημα διασφάλισης της πνευματικής ιδιοκτησίας». Αυτό παίρνει διάφορες μορφές. Από το «πρόβλημα Napster» παλιότερα μέχρι την peer to peer ανταλλαγή αρχείων σήμερα, από την «πειρατεία» των cd που κάνουν οικονομικοί μετανάστες στους δρόμους της Αθήνας μέχρι τα φάρμακα-κλώνους που παρασκευάζονται σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, και μέχρι τις πατέντες λογισμικού που προωθούνται σε όλο τον κόσμο.
Το σύστημα της ιδιοκτησίας επί των υλικών πραγμάτων δούλεψε θαυμάσια στη βιομηχανική εποχή. Επειδή κάθε υλικό πράγμα είναι μοναδικό, το σύστημα της ιδιοκτησίας απάλυνε μέχρι εξαλείψεως τις εντάσεις μεταξύ των ανθρώπων για τη χρήση των αγαθών, δημιούργησε κίνητρα για μεγαλύτερη παραγωγικότητα, δημιούργησε πλούτο στις κοινωνίες.
Αυτή η επιτυχία είναι το βασικό επιχείρημα όσων θέλουν να μεταφέρουν ανέπαφο το σύστημα ιδιοκτησίας στην κοινωνία της γνώσης. Η πνευματική ιδιοκτησία, υποστηρίζουν, θα αποτελέσει κίνητρο για παραγωγή περισσότερης γνώσης από φυσικά ή νομικά πρόσωπα (εταιρείες).
Αληθοφανές, αλλά όχι αληθές. Κατ’ αρχάς η πρόοδος που σημείωσαν οι πολιτισμοί απανταχού δεν είχε κανένα σύστημα πνευματικής ιδιοκτησίας να τη στηρίξει. Η αλματώδης πρόοδος του δυτικού πολιτισμού βασίστηκε σε αυτό που σήμερα θα ήθελαν κάποιοι να ενοχοποιήσουν με τον όρο «πειρατεία». Η μαζική εκπαίδευση και το διαδεδομένο δίκτυο βιβλιοθηκών ήταν μια διαδικασία διάχυσης της γνώσης χωρίς τους φραγμούς της ιδιοκτησίας. Επέτρεψαν σε περισσότερους ανθρώπους να γίνουν κοινωνοί της προηγούμενης γνώσης, επέτρεψε σε περισσότερα μυαλά να δουλέψουν στα προβλήματα και να προταθούν περισσότερες λύσεις. Θα υπήρχε άραγε Αϊνστάιν εάν ο μεσαίου εισοδήματος υπάλληλος στο γραφείο πατεντών της Βέρνης έπρεπε να «αγοράσει» ολόκληρη τη γνώση των φυσικών επιστημών που προηγήθηκε της θεωρίας της σχετικότητας; Η κοινοκτημοσύνη της γνώσης δημιουργεί μακροπρόθεσμα πρόοδο και όχι η περίφραξη της πληροφορίας με συστήματα πνευματικής ιδιοκτησίας.
Η πνευματική ιδιοκτησία τραυματίζει θανάσιμα και την κοινωνική συνοχή. Στη βιομηχανική εποχή, η κινητικότητα των ατόμων μεταξύ των τάξεων βασίστηκε στην παιδεία, δηλαδή στη δωρεάν απόκτηση της πληροφορίας. Ο γιος ενός κολίγα μπορούσε να ξεφύγει από τη μοίρα του διά της ελεύθερης διατιθέμενης στην κοινωνία γνώσης, και πολλοί το έκαναν. Σε μια μελλοντική κοινωνία της γνώσης και με ένα αυστηρό σύστημα επιβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας (αν μπορεί ποτέ αυτό να υπάρξει) και με τη διαρκή εκμηχάνιση όλων των άλλων εργασιών, ο γιος του κολίγα δεν θα μπορεί ούτε κολίγας να παραμείνει, αλλά ούτε να ελπίζει σε επαγγελματική άνοδο, να γίνει δηλαδή εργάτης της γνώσης, αφού δεν θα έχει τα χρήματα να «αγοράσει» τη γνώση που προαπαιτείται γι’ αυτή την επαγγελματική άνοδο.
Η πνευματική ιδιοκτησία είναι κομβική στη νέα εποχή. Δημιουργεί πλούτο και διαιωνίζει και τη φτώχεια, φτιάχνει επιχειρηματικές ευκαιρίες και γονατίζει την πρόοδο, είναι «ένα λάθος επίθετο για ένα λάθος ουσιαστικό», όπως έγραψε παλιότερα ο Αμερικανός διπλωμάτης Χάρλαν Κλίβελαντ.
Ο κατακερματισμός της ενημέρωσης
Κάθε πρωί, όταν οι (διαρκώς αυξανόμενοι) χρήστες του Facebook και του Twitter ανοίγουν τον υπολογιστή τους, έχουν μια εικόνα του κόσμου εντελώς διαφορετική από εκείνες που είχαν οι γονείς τους.
Τίποτε δεν είναι εν-τάξει. Εκεί που οι καταναλωτές των παραδοσιακών μέσων είχαν πρώτο πρώτο το μεγάλο θέμα της ημέρας στο Twitter μπορεί να προηγείται μια είδηση του τύπου «Με ποια ζώδια ταιριάζουν οι Κριοί». Στο Facebook η τυχαιότητα της τροφοδοσίας με ειδήσεις ή όχι και τόσο «ειδήσεις» μπορεί να φέρει στα μάτια μας μια έρευνα για τους ψεκασμούς, που κοινοποίησε κάποιος ψηφιακός «φίλος».
Τα social media δεν γκρέμισαν μόνο την ιεραρχία στην παραγωγή της ενημέρωσης (ένας πομπός πολλοί δέκτες) κονιορτοποίησαν την ίδια την ενημέρωση.
Ιδιο χώρο (140 χαρακτήρες) καταλαμβάνει η είδηση «Ζεστό κρασί για πρωινό μεσημεριανό και βραδινό, αυτή τη δίαιτα θα ακολουθήσω στις γιορτές» με την είδηση «Πρόβλημα δημοκρατικής λειτουργίας στις χώρες με μνημόνιο εντοπίζει το Ευρωκοινοβούλιο» και μάλιστα μ’ αυτή τη σειρά.
Κάποιος άλλος χρήστης μπορεί να μάθει για τη «δίαιτα του ζεστού κρασιού» αλλά να μην πάρει χαμπάρι την έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου και το αντίστροφο. Η «κατά παραγγελία ενημέρωση» που ρυθμίζουν οι χρήστες, μπορεί να μην έχει ως ενδιάμεσο τα ΜΜΕ που «στρέβλωναν» ή «ιεραρχούσαν» την πραγματικότητα, δημιουργεί όμως πολλές παράλληλες πραγματικότητες.
Γράφαμε και παλιότερα ότι «η πληθώρα των δίαυλων επικοινωνίας κατακερματίζει την κοινή εμπειρία που λειτουργούσε ως ενοποιητικό στοιχείο της κοινωνίας και τη θέση της παίρνουν αποσπασματικές εμπειρίες. Ηταν διαφορετικά, για παράδειγμα, όταν στην Eλλάδα υπήρχαν δύο τηλεοπτικά κανάλια (με καλό ή κακό πρόγραμμα – δεν έχει σημασία) και ολόκληρη η επικράτεια είχε κοινό σημείο αναφοράς (έστω ως συζήτηση την επόμενη μέρα στο γραφείο) και θα είναι διαφορετικά όταν υπάρχουν τα μπουκέτα των 100 δορυφορικών καναλιών, των 50 εφημερίδων και των εκατομμυρίων web sites στο Internet. Τώρα οι κοινές μας (έστω διαμεσολαβημένες) εμπειρίες κατακερματίζονται και η ενοποιητική ιδιότητα των MME αντιστρέφεται… Η άνθηση των τεχνολογιών επικοινωνίας φέρνει τον κόσμο πιο κοντά, τον ενοποιεί, αλλά ταυτόχρονα τον κατακερματίζει στο εσωτερικό του» «Νέος κόσμος με πολλές επιλογές» (Καθημερινή 31.12.2006).
Είναι νωρίς να πούμε ότι η ιεραρχημένη από τα μαζικά Μέσα ατζέντα είχε περισσότερα ευεργετικά αποτελέσματα απ’ ό,τι έχει η κατακερματισμένη εμπειρία που προσφέρουν τα νέα Μέσα.
Το καζάνι βράζει και όπως στην εποχή της πρώτης τυπογραφίας δεν ξέρουμε πού θα καταλήξουμε για να κάνουμε τον λογαριασμό. Υπάρχει, όμως, μια πρώτη ένδειξη που πρέπει να προσέξουμε.
Η «Χρυσή Αυγή» έχει αναλογικά μεγαλύτερη διείσδυση στις νέες γενιές απ’ ό,τι στις παλιότερες. Αυτό πιθανώς να είναι απλώς στατιστική σύμπτωση με το γεγονός ότι οι νεότεροι έχουν αναλογικά μεγαλύτερο ποσοστό πρόσβασης στο Διαδίκτυο από τους πιο ηλικιωμένους.
Οπως και να έχει όμως το ζήτημα, ένα είναι σίγουρο: η μεγαλύτερη χρήση των νέων τεχνολογικών εργαλείων γνώσης δεν έλυσε τα παλιά προβλήματα της άγνοιας. Ακόμη και για τη φύση του φασισμού…
