Μιχάλης Κουτσός, Φιλόλογος – Συγγραφέας
21 Απριλίου 2023
Η λέξη αρετή παράγεται από το ρήμα αραρίσκω, που σημαίνει ταιριάζω, προσαρμόζω. Η πρώτη σημασία της αρετής ήταν ικανότητα προσαρμογής και γενικότερα ικανότητα σωματική, ψυχική, πνευματική. Η πρώτη αρετή στην ηρωική εποχή των ομηρικών χρόνων ήταν η ανδρεία και η αξιοσύνη. Ο Πίνδαρος ταυτίζει την αρετή με τη σωματική διάπλαση, ο Ησίοδος με την τιμή. Στην αρετή έδωσαν κατά καιρούς διάφορο περιεχόμενο, ανάλογα με τα ιδανικά της εποχής.
Γενικότερα, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οι αρχαίοι θεωρούσαν δύσκολη την αρετή. Την έβλεπαν σαν καρπό προσωπικού αγώνα και καθημερινής, αδιάκοπης προσπάθειας. «Μπροστά στην αρετή οι θεοί βάλανε τον ιδρώτα», ανέφερε ο Ησίοδος, ενώ η αρετή χαρακτηρίζεται ως «πολύµοχθος». Εύκολη είναι µόνο η κακία, όπως αναφέρει ο σοφιστής Πρόδικος στον µύθο του για την Αρετή και την Κακία, τις οποίες συνάντησε ο Ηρακλής στο δρόμο του.
Απ’ τους Έλληνες φιλοσόφους πρώτος ο μεγάλος μύστης Πυθαγόρας όχι μόνο δίδαξε την αρετή και τον ενάρετο βίο αλλά και την εφάρμοσε και ο ίδιος και οι μαθητές του με μεγάλη αυστηρότητα. Την αρετή την αποκαλούσε αρμονία ψυχής, σύμμετρο συνδυασμό πνευματικών και ηθικών προτερημάτων «καλόν καγαθόν«. Οι Πυθαγόρειοι επιδίωκαν τον ενάρετο βίο με την εξουσία της βούλησης. Περίφημος, όπως λέμε κι αλλού, ο καθημερινός βραδινός έλεγχος των Πυθαγορείων: «Τι παρέβην; Τι δ’ έρεξα; Τι μοι δέον ουκ ετελέσθη;» δηλ. τι έπραξα που δεν έπρεπε, τι έπραξα που έπρεπε και τι δεν έπραξα που έπρεπε να πράξω;
Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης απηχούν τις ιδέες του δασκάλου τους, του Σωκράτη, ενώ ο άγιος Μάξιμος εκπροσωπεί επάξια την χριστιανική άποψη. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από τον Σωκράτη.
Η αρετή κατά τον Σωκράτη
Ο Σωκράτης πρώτος ένιωσε την ανάγκη να προσδιορίσει το περιεχόμενο κάθε αρετής. Διαπίστωσε ότι όλοι μιλούσαν για αρετές, χωρίς να εξετάζουν σε τι συνίσταται η καθεμιά, ποια είναι η ουσία τους. Οι αρετές για όλους σχεδόν ήταν έννοιες ευκολονόητες και δεν χρειάζονταν κάποια ιδιαίτερη ανάλυση. Για τον Σωκράτη η αρετή είναι γνώση και η πρώτη γνώση είναι η γνώση του εαυτού μας, η αυτογνωσία, γι’ αυτό και έβαλε θεμέλιο της διδασκαλίας του το Δελφικό ρητό το «γνώθι σαυτόν«.
Κατά τον Σωκράτη δεν µπορεί να είναι κανείς ενάρετος, αν δεν γνωρίζει «τι είναι ἀρετή». Υποστήριζε ότι η αλήθεια υπάρχει σαν σπόρος μέσα στα βάθη της ψυχής κι από κει αρχίζει η αύξηση της. Έτσι η γνώση γίνεται καρπός, δηλαδή δραστηριότητα και αρετή μέσα στο χώρο της πολιτείας. Επομένως η αρετή κατά τον Σωκράτη είναι γνώση και η κακία αμάθεια, γι’ αυτό υποστηρίζει το «ουδείς εκών κακός» ότι δηλαδή κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση του, αλλά γιατί δεν γνωρίζει το καλό.
Η αρετή κατά τον Πλάτωνα
Ο Πλάτων δίδαξε με πιο επιστημονικό τρόπο την αρετή. Η αρετή κατά τον Πλάτωνα είναι εσωτερική τάξη, αρμονία ψυχής, η δε κακία το αντίθετο. Μόνο ο ενάρετος είναι ελεύθερος, γιατί κυριαρχεί σ’ αυτόν ο νους. Ο ενάρετος είναι «πλούσιος», γιατί είναι χαρούμενος, ατάραχος, αυτάρκης. Αν η ψυχή κυριαρχείται από το πάθος γίνεται δούλη, δειλή, περίλυπη. Η αρετή είναι μια και ενιαία, επειδή όμως ο άνθρωπος έχει ποικίλες κοινωνικές σχέσεις αλλά και ψυχικές εκδηλώσεις προκύπτουν επί μέρους αρετές.
Οι τέσσερις θεμελιώδεις αρετές κατά τον Πλάτωνα είναι: η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη.
Η Σοφία με έδρα τον εγκέφαλο, είναι αρετή του λογιστικού (διανόησης) και την οποία κατέχουν οι άρχοντες (βασιλείς) της πόλης και συνίσταται στη δυνατότητα της ορθής κρίσης, δηλαδή στην αληθινή σοφία. Ο Πλάτων δίνει ακόμη και πολιτική σημασία στην αρετή της σοφίας και την παρουσιάζει ως γνώση που αναφέρεται στον τρόπο της διακυβέρνησης της πολιτείας. «Σοφία, σημαίνει λοιπόν σύνεση και φρονιμάδα που είναι απαραίτητη για τη διοίκηση και το χειρισμό των πραγμάτων της πολιτείας, κι όχι μεταφυσική γνώση της ιδέας του αγαθού».
Η Ανδρεία, με έδρα την καρδιά, είναι αρετή του θυμοειδούς, την οποία κατέχουν οι φύλακες κα συνίσταται στη γνώση του «δεινού και μη δεινού», δηλαδή του τί πρέπει να φοβάσαι και τί όχι.
Η Σωφροσύνη, με έδρα το στομάχι, είναι αρετή του επιθυμητού και συνίσταται στην αυτοκυριαρχία και στην χαλιναγώγηση ορισμένων απολαύσεων και επιθυμιών.
Η Δικαιοσύνη, που είναι η συνισταμένη των προηγούμενων αρετών και προσδίδει αρμονία και ισορροπία στην ψυχή του ανθρώπου.
Τις αρετές αυτές τις ονομάζει θεία αγαθά απ’ τα οποία εξαρτώνται και τα ανθρώπινα αγαθά, όπως η υγεία, το κάλλος, η ισχύς, ο πλούτος και άλλα.
Η σωφροσύνη
Στον Χαρμίδη ο Πλάτων πραγματεύεται τη φύση της αρετής ως σωφροσύνης, ηθικής ισορροπίας και εγκράτειας, μέσα από μια αφηγηματική διαλογική διερεύνηση, η οποία προφανώς απηχεί συζητήσεις και σχόλια στην ίδια την Ακαδημία.
Οι ορισμοί της σωφροσύνης.
Σύμφωνα με τον πρώτο ορισμό, σωφροσύνη είναι η αρετή σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος βάζει τάξη στη ζωή του και ενεργεί αργά χωρίς να βιάζεται, την ταυτίζει δηλαδή με την ηρεμία του ανθρώπου στις διάφορες ενέργειες και δραστηριότητες του.
Σύμφωνα με τον δεύτερο ορισμό, σωφροσύνη είναι η ικανότητα της ταχύτητας του σώματος και της οξύτητας του πνεύματος.
Σύμφωνα με τον τρίτο ορισμό, η σωφροσύνη ταυτίζεται με την οικειοπραγία, την ικανότητα δηλαδή να διαχειρίζεται σωστά τις υποθέσεις του.
Σύμφωνα με τον τέταρτο ορισμό, η σωφροσύνη ταυτίζεται με την αυτογνωσία. Για να ζει κανείς χωρίς να κάνει σφάλματα στη ζωή του προϋποθέτει την επιστήμη της σωφροσύνης, της γνώσης δηλαδή και της επίγνωσης της άγνοιας και της αναγνώρισης του ειδικού σε κάθε περίπτωση.
Ο Σωκράτης στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα υποστηρίζει ότι η «πολιτική αρετή» είναι η άρτια και πλήρης διαμόρφωση του πολίτη μέσα στα πλαίσια της πολιτείας, δηλαδή ζει σε οργανωμένη κοινότητα, της οποίας είναι αναπόσπαστο μέλος και μοιράζεται τη συνυπευθυνότητα με τους ομοίους του.
Η πολιτεία που θεμελιώνεται σε αυτές τις αρετές είναι δημοκρατική, γιατί ο αμοιβαίος σεβασμός και το αίσθημα της δικαιοσύνης των πολιτών εμπεδώνουν την εμπιστοσύνη μεταξύ τους και με την πολιτεία και εξασφαλίζουν την ισορροπία στις σχέσεις τους.
Τα είδη της αρετής κατά τον Αριστοτέλη
24 Απριλίου 2023
O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα, είναι ο ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης. H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική ηθική. Πηγή της ηθικής κατά τον Αριστοτέλη είναι ο ορθός λόγος. Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά πρέπον. Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα, η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός νόμος.
O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του. Στα Ηθικά Νικομάχεια παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον Λογικό και στο Άλογο μέρος, ενώ ο Πλάτων σε Λογιστικόν, Θυμοειδές και Επιθυμητικόν.
Το άλογο μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες, τις επιθυμίες τα συναισθήματα και τα πάθη. Τα πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στο λογικό και είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον αυτό.
Το λογικό δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το «άλογον», αλλά να το εξορθολογίσει, να επιβάλει σ’ αυτό κάποιο μέτρο. Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται, να μη βγαίνουν έξω από ορισμένα όρια. Ουσία των ηθικών πράξεων και των «ηθικών αρετών» είναι η μεσότητα. H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται. O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σ’ όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές. Στην άποψη αυτή λέγεται ότι ο Αριστοτέλης έφτασε ξεκινώντας από κανόνες υγιεινής, που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών
Ο ορθός λόγος θα καθορίσει το μέτρο και θα κατευθύνει προς την αρετή, όμως απαιτείται απαραίτητα και η βούληση του ανθρώπου. Δεν είναι αρκετή η γνώση του μέτρου, η γνώση της αρετής, για να γίνει κανείς ηθικός. Χρειάζεται και η προσπάθεια και η άσκηση, ώστε η αρετή να γίνει έξη, δηλαδή σταθερή συνήθεια. Με τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται από την άποψη του Σωκράτη, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η αρετή είναι αποκλειστικά θέμα γνώσης, ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό, το κάνει κιόλας.
Η ελεύθερη βούληση και η προαίρεση πέρα από τον ορθό λόγο αποτελεί το μεγαλύτερο βαθμό της ηθικής αρετής. Η ελεύθερη εκλογή μιας πράξης, η προαίρεση, είναι ο κατεξοχήν ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της αρετής· χάρη σ’ αυτόν μπορούμε να κρίνουμε την ηθική αξία μιας πράξης. Ο ρόλος του εκούσιου και της ευθύνης των πράξεων μας είναι σημαντικός. Ο Αριστοτέλης δέχεται ότι η κακία είναι εκούσια και ότι εναπόκειται σε μας να την αποφύγουμε με λογική απόφαση και ελεύθερη προαίρεση.
Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην προαίρεση και την επιθυμία. Η επιθυμία είναι μια έμφυτη τάση, είναι ένας ποθητός σκοπός αλλά δεν είναι πάντα υποταγμένη στον ορθό λόγο, ενώ η προαίρεση είναι μια έλλογη επιθυμία που αναφέρεται και στο μέσο πραγματοποίησης. Όταν δε συμβαίνει αυτό υπάρχει εσωτερική πάλη, ενώ αντίθετα, όταν υπάρχει αρμονία επιθυμίας και ορθού λόγου, ο άνθρωπος βρίσκεται σε ηρεμία.
Η προαίρεση πάλι διαφέρει όχι μόνο από την επιθυμία αλλά και από την εκούσια πράξη. Η εκούσια πράξη γίνεται και από τα ζώα και τα μικρά παιδιά, ενώ με την επιθυμία επιδιώκουμε και πράγματα που είναι αδύνατο να πραγματοποιηθούν ή πράγματα που δεν εξαρτώνται από τη δική μας δράση.
Η πραγμάτωση της αρετής περιλαμβάνει τα εξής στάδια:
α. τη σκέψη (ορθός λόγος)
β. την έλλογη βούληση (ελεύθερη επιλογή)
γ. την προσπάθεια πραγμάτωση τη απόφασης (πράξη).
Αρετή και εθισμός
Οι ηθικές αρετές δεν είναι ούτε φυσικές ούτε αφύσικες για τον άνθρωπο. Στον καθένα υπάρχει η ικανότητα να τις αποκτήσει, αλλά αυτό μπορεί να συμβεί μόνο μέσω του εθισμού. Σημείο εκκίνησης για την διαμόρφωση των έξεων είναι η ηδονή και η λύπη που αισθανόμαστε μετά από κάθε πράξη. Με την επαναλαμβανόμενη εκτέλεση ενάρετων πράξεων διαπλάθουμε σταδιακά το ήθος μας.
Η αρετή Επομένως κατά τον Αριστοτέλη δεν είναι φυσική προδιάθεση, αλλά κάτι που προκύπτει από επίμονη άσκηση και δεν αποκτιέται μόνο με τη διδασκαλία, αλλά και με την πρακτική εξάσκηση. Η αρετή είναι μια «έξη προαιρετική», μία συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα, όμως πρέπει να συντρέχουν και άλλοι λόγοι για να επιτευχθεί η αρετή, όπως ο εφικτός σκοπός, ο ορθός τρόπος, ο κατάλληλος χρόνος κλπ. Ο ορθός λόγος έχει τον πρώτο λόγο σε όλα αυτά. Με την ενεργητικότητα του ορθού λόγου προκύπτει η σοφία, με την ενεργητικότητα της ελεύθερης βούλησης προκύπτει η ηθική και με την επανάληψη της πράξης προκύπτει η αρετή.
Τα είδη της αρετής κατά τον Αριστοτέλη
Δύο είναι τα είδη της αρετής: η διανοητική και η ηθική. Η διανοητική αρετή σχετίζεται με την νοητική ικανότητα, ενθαρρύνεται με τη διδασκαλία και απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Η ηθική αρετή σχετίζεται με την δραστηριότητα και είναι το αποτέλεσμα του εθισμού. Ο έσχατος σκοπός της έρευνάς του Αριστοτέλη είναι το πώς μπορεί να γίνει ο άνθρωπος ενάρετος. Αυτό το επιτυγχάνεται με τον κανόνα του μέσου, που καθορίζεται από τη λογική και τη φρόνηση του ατόμου.
Ενώ οι διανοητικές αρετές, δεν έχουν διαβάθμιση και δεν υπόκεινται στην υπερβολή και την έλλειψη, διότι βρίσκονται στον υπέρτατο βαθμό, οι ηθικές για να διαμορφωθούν πρέπει να επενεργήσει η λογική του σώφρονος, ο οποίος θα καθορίσει το μέσο σε σχέση με μας. Το μέσο καθορίζεται από την κοινωνία, από την κοινή λογική και από τη λογική του σώφρονος. Είναι προφανής η πρόθεση του Αριστοτέλη να δώσει ασφαλή κριτήρια καθορισμού της μεσότητας, που αποτελεί το κυριότερο γνώρισμα της αρετής.
Σχετικά με το θέμα του διδακτού της αρετής ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η αρετή στον άνθρωπο δεν είναι ούτε «κατά φύσιν» ούτε «παρά φύσιν» αλλά υπάρχει μια φυσική ικανότητα, η οποία για να εξελιχθεί σε αρετή απαιτείται εθισμός. Επομένως κατά τον Αριστοτέλη οι εγγενείς τάσεις αποκτούν θετικό η αρνητικό πρόσημο ανάλογα με την χρήση τους. Έτσι ο Αριστοτέλης υιοθετεί μια συνδυαστική γραμμή, καθώς θεωρεί ότι η αρετή είναι αποτέλεσμα συγκερασμού φύσεως και διδαχής και ασκήσεως με την έννοια ότι η φύση προσφέρει την δυνατότητα και διδαχή και η άσκηση επιτυγχάνει την αρετή.
H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική. H ηθική αρετή χαρίζει ευτυχία, όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία, ψυχική ελευθερία και ισορροπία. Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο. Ο σκοπός της ζωής κατά τον Αριστοτέλη είναι η ευδαιμονία και η αρετή έχει μια σαφή σχέση με αυτήν, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να είναι κάποιος ευτυχισμένος, χωρίς να είναι ενάρετος. Αν θέλουμε λοιπόν να κατακτήσουμε την αρετή και να γίνουμε ευτυχισμένοι στην ζωή μας, πρέπει να αποφεύγουμε τις ακραίες επιλογές και να ακολουθούμε την μέση οδό της αρετής. Επομένως η καλλιέργεια των αρετών είναι αναγκαία για την πραγμάτωση του τελικού αγαθού της ευδαιμονίας Για την επίτευξη όμως των αρετών χρειάζεται παιδεία, μάθηση, κάποια προδιάθεση, όπως επίσης ωριμότητα και κατάλληλη προπαρασκευή.
Γενικά σκοπός της αρετής κατά τον Πλάτωνα είναι η ευδαιμονία. Κύριο γνώρισμα της ευδαιμονίας είναι η συμμόρφωση της ψυχικής μας δραστηριότητας προς στην αρετή.
Η αρετή κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή
26 Απριλίου 2023
Ο Άγ. Μάξιμος (560-662 μ.Χ.) είναι μια πολυσχιδής προσωπικότητα με πλούσια κοινωνική ζωή αλλά και συγγραφική δραστηριότητα. Οι θεολογικές του απόψεις θεωρούνται απόλυτα έγκυρες και απόλυτα αντιπροσωπευτικές του ορθοδόξου δόγματος. Έχει συγγράψει πλήθος συγγραμμάτων και έχει αποσαφηνίσει πολύ δύσκολα σημεία της πίστης μας. Έχει πάρει σαφείς θέσεις σε καίρια σημεία της πίστης μας, ώστε να είναι σήμερα σημείο αναφοράς όχι μόνο των θεολογικών σπουδών αλλά και κάθε σκεπτόμενου προσώπου.
Υποστήριξε για παράδειγμα πολύ πιο μπροστά από τον Γρηγόριο τον Παλαμά ότι η θεία ουσία είναι απρόσιτη στη γνωστική ιδιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και ο ανθρώπινος νους είναι δυνατόν να έλθει σε γνώση του Θεού μόνο μέσω των ενεργειών Του, εισάγοντας ουσιαστικά την άποψη περί κτιστού και ακτίστου κόσμου.
Η αμαρτία κατά το Μάξιμο είναι κατεξοχήν διαστροφή και εσφαλμένη θέληση. Το κακό είναι απομάκρυνση από το Θεό (Ων) και αποτελεί στροφή προς την ανυπαρξία (μη Ων). Έτσι και το πάθος είναι αρρώστια της θέλησης, απώλεια και περιορισμός της ελευθερίας, ανικανότητα του λογικού να ελέγχει τις δυνάμεις της ψυχής και τελικά υποταγή στις ζωώδεις και στοιχειώδεις δυνάμεις της φύσης του. Ο άνθρωπος περνά στην άγνοια και μέσω αυτής στη λήθη του θεού.
Η αρετή κατά τον Μάξιμο βρίσκεται στο θέλημα του θεού, το οποίο περιλαμβάνει όλες τις αρετές. Η αρετή του ανθρώπου είναι η κατά φύση κίνησή του. Είναι η κίνησή του προς το Θεό ή ακριβέστερα η σχέση του με τον Θεό, διότι αιτία όλων των αρετών είναι ο Θεός.
Η βίωση της αρετής, είτε ως δωρεά του θεού είτε ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης προσπάθειας, σημαίνει ταυτόχρονη μετοχή του ανθρώπου στις άκτιστες ενέργειες του θεού, δηλαδή στην μέθεξη. Η αρετή δεν απαιτεί υπερφυσικές δυνάμεις. Αν ο άνθρωπος παραμείνει στην κατά φύση κατάσταση, παραμένει και στην αρετή. Ενώ όμως ο άνθρωπος έχει φυσική την αρετή μέσα του από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του, κρίνεται και η κατάκτησή της στην πράξη, κάτι το οποίο μπορεί να επιτευχθεί μέσα από επίπονη και επίμονη προσπάθεια.
Οι τέσσερις αρετές κατά τον άγιο Μάξιμο
Οι τέσσερις γενικές αρετές, δηλαδή η φρόνηση, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη, για τον άγιο Μάξιμο έχουν ανθρωπολογικό περιεχόμενο. Ο άγιος Μάξιμος δίνει στη δικαιοσύνη τα χαρακτηριστικά της ζωτικής δύναμης της ψυχής, ορίζοντάς την κατά κάποιο τρόπο ρυθμιστή των κινήσεων των υπολοίπων αρετών. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης όταν παρουσιάζει τη δικαιοσύνη ως πολιτική αρετή με υποχρεωτικό χαρακτήρα και ως έκφραση θέλησης της κρατικής εξουσίας, τότε υπάρχει εξαναγκασμός.
Ο άγιος Μάξιμος στην διαπραγμάτευση των αρετών εμφανίζεται ως πλήρης γνώστης της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Αναφέρεται στα τέσσερα βασικά στοιχεία του κόσμου αλλά δίνει διαφορετική ερμηνεία από ό,τι οι αρχαίοι φιλόσοφοι.
Ο Ηράκλειτος πίστευε πως το πυρ είναι το πρωταρχικό στοιχείο απ΄ όπου προήλθαν τα πάντα. Ο Θαλής θεωρούσε ότι τα πάντα προήλθαν από το ύδωρ, ο Αναξιμένης πίστευε τον αέρα ως πρωταρχικό στοιχείο. Ο Εμπεδοκλής τέλος πρότεινε ως πρωταρχικά στοιχεία και τα τέσσερα στοιχεία, τη γη, τον αέρα, το πυρ και το ύδωρ». Ο αιθέρας για τον Αριστοτέλη είναι το πέμπτο στοιχείο της φύσης, η «πεμπτουσία», από το οποίο αποτελούνται οι σφαίρες που μεταφέρουν τους πλανήτες, τον ήλιο και τη σελήνη στο αριστοτελικό σύμπαν.
Ο άγιος Μάξιμος συνδέει τις αρετές του νοητού κόσμου με τα συστατικά στοιχεία του αισθητού κόσμου. Με αυτή την αντιστοίχιση αυτή δηλώνει τον ανθρωπολογικό χαρακτήρας των αρετών. Όπως τα τέσσερα στοιχεία συγκροτούν τον αισθητό κόσμο, έτσι και οι αρετές αυτές συγκροτούν τον νοητό κόσμο, στην ουσία περιγράφουν τον άνθρωπο και συνθέτουν τη φύση του.
Ό,τι στον αισθητό κόσμο είναι ο αέρας, αυτό στον κόσμο της διάνοιας είναι η ανδρεία, ως έξη ικανή να κινεί, να συνέχει και να δραστηριοποιεί την έμφυτη πνευματική ζωή Ό,τι στον αισθητό κόσμο είναι το νερό, αυτό στον κόσμο της διάνοιας είναι η σωφροσύνη, ως έξη που προκαλεί τη ζωτική γονιμότητα του πνεύματος και γεννά την αέναη ερωτική γοητεία της επιθυμίας από το θεό. Ό,τι στον αισθητό κόσμο είναι η γη, αυτό στον κόσμο της διάνοιας είναι η δικαιοσύνη, ως έξη που γεννά όλους τους λόγους των όντων σύμφωνα με το είδος τους και απονέμει με ισότητα στο καθένα τα πνευματικά δώρα της ζωής. Η σειρά προτεραιότητας στην αναφορά των αρετών έχει ιδιαίτερη σημασία: Πρώτη έρχεται η φρόνηση ύστερα η ανδρεία έπειτα η σωφροσύνη και τελευταία η δικαιοσύνη, η οποία όμως συμβάλλει στην εσωτερική αρμονία της ψυχής.
Ακόμη ο Μάξιμος, βασιζόμενος πάντα στο διαχωρισμό αισθητού και νοητού κόσμου, παρουσιάζει την αντιστοίχιση των τεσσάρων αρετών και με τις δυνάμεις της ψυχής αλλά και η κάθε δύναμη της ψυχής αντιστοιχεί σε μία από τις πέντε αισθήσεις.
Στη νοητική και στη λογική δύναμη αντιστοιχεί η οπτική αίσθηση και η ακουστική και η αρετή της είναι η φρόνηση, στη θυμική αντιστοιχεί η οσφραντική και η αρετή της είναι η ανδρεία, στην επιθυμητική αντιστοιχεί η γευστική και η αρετή της είναι η σωφροσύνη και στη ζωτική αντιστοιχεί η απτική και η αρετή της είναι η δικαιοσύνη.
Οι τέσσερις γενικές αρετές έρχονται να συνδεθούν και να συμπληρώσουν τις κατά φύσιν λειτουργίες της ψυχής.
Η φρόνηση ως αρετή προστατεύει από οποιαδήποτε απόκλιση από τη φυσική πορεία ή από οποιουδήποτε είδους ακρότητα και συνιστά πάντοτε θα λέγαμε τη μέση οδό στην αναζήτηση του ίδιου του Θεού.
Η ανδρεία, κατά φύσιν χαρακτηριστικό και απαραίτητο εφόδιο της θυμικής δύναμης της ψυχής, είναι η αρετή που κατά τρόπο αναπόσπαστο θα πρέπει να συνοδεύει κάθε αγώνα της ψυχής για την κατάκτηση της γνώσης, μέσω της αντιμετώπισης όλων των αντιξοοτήτων και δυσκολιών που προϋποθέτει ένας τέτοιος αγώνας εναντίων των πειρασμών και των ποικίλων εμπαθών καταστάσεων. Η ανδρεία πέρα από τη γενναιότητα, το θάρρος, διαθέτει ως χαρακτηριστικά την επιμονή και την υπομονή, οι οποίες βοηθούν έτσι ώστε ο αγώνας να συνεχίσει να υφίσταται πάντοτε με την ίδια ένταση.
Η σωφροσύνη είναι η αρετή που φέρει ως βασικό της χαρακτηριστικό την εγκράτεια. Αυτή βοηθά τον άνθρωπο να αναχαιτίζει τον πόθο για την κατάκτηση οποιασδήποτε ηδονής ξένης και να την οδηγεί προς τον κατά φύσιν πόθο, την ένωση δηλαδή με το Θεό.
Η δικαιοσύνη αντιστοιχεί στη ζωτική δύναμη της ψυχής. Ο Μάξιμος την ορίζει ως απονομή της ανάλογης αξίας του καθενός και άρα αποτελεί το φυσικό κριτήριο της κίνησης του καθενός αναφορικά με την πορεία της πνευματικής του ανάπτυξης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα λέγαμε, η ζωτική δύναμη της δικαιοσύνης είναι απαραίτητη για την ύπαρξη της λογικής, επιθυμητικής και θυμικής δύναμης της ψυχής.
Οι επισημάνσεις αυτές του Μάξιμου μας θυμίζουν την τριμερή διαίρεση της ψυχής που κάνει ο Πλάτωνας, δηλαδή το λογικό, το θυμικό και το επιθυμητικό. Η παρουσία της δικαιοσύνης κατά Πλάτωνα στις τρεις δυνάμεις της ψυχής συνεπάγεται την ολοκληρωτική παρουσία της αρετής. Οι αρετές στη θεολογία του Μάξιμου παρουσιάζονται και σε συλλογικό επίπεδο, δηλαδή στην εκκλησία, η οποία αποτελεί το κοινωνικό σώμα του Τριαδικού Θεού. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν υπάρχουν μόνο ως βιολογικές μονάδες, αλλά και ως πρόσωπα, που έχουν την ίδια φύση και βρίσκονται σε κοινωνία και σχέση με το Θεό και μεταξύ τους. Κατά συνέπεια η ειλικρινής και σωστή διαπροσωπική σχέση με τον Θεό και τον πλησίον, δεν μπορεί παρά οι αρετές να αναφέρονται και σε κοινωνικό και συλλογικό επίπεδο.
Αξιολογώντας την άποψη του Πλάτωνα σχετικά με τη συμπεριφορά του ανθρώπου, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για μια βαθύτατα ανθρωποκεντρική θεώρηση, η οποία δίνει στο άτομο περιθώρια ελευθερίας αλλά συγχρόνως το φορτώνει και με ευθύνες. Αντίθετα, ο Μάξιμος κάνει μία καθαρά θεανθρωποκεντρική προσέγγιση των αρετών και κατ’ επέκταση της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Οι αρετές δόθηκαν στον άνθρωπο με το κατ’ εικόνα για να τις καλλιεργήσει και να φτάσει στο καθ’ ομοίωση. Δόθηκαν, δηλαδή, από το Θεό στον άνθρωπο με σκοπό ο άνθρωπος να φτάσει όσο το δυνατόν πιο κοντά τον Θεό.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η σύγχρονη αντίληψη περί αρετής είναι η σταθερή στροφή της θέλησης του ανθρώπου προς το αγαθό. Η αρετή δεν είναι απλή γνώση, γιατί η γνώση συμβουλεύει τον άνθρωπο, αλλά δεν διευθύνει πάντοτε και τη θέλησή του. Αλλά δεν είναι ούτε και έξη, σταθερή συνήθεια, γιατί και πολλές κακίες αποκτούνται και με την τάση και την έξη προς το κακό.
Η σύγχρονη κοινωνία μας είναι προφανώς μια κοινωνία υπερβολής στα πάντα, στην κατανάλωση, στις απολαύσεις, στην πίεση και στο άγχος, αλλά και στις κοινωνικές ανισότητες. Δύσκολα μπορούμε να βρούμε σε αυτήν πουθενά το μέτρο, την ισορροπία και αρμονία. Θα μπορούσαμε έτσι «μετά πάσης βεβαιότητος» να ισχυριστούμε ότι βασιλεύουν σε αυτήν οι κακίες, γι’ αυτό και δημιουργούνται μεγάλα προβλήματα που καλούμαστε να τα αντιμετωπίζουμε.
Πάντως θα συμφωνήσουμε με τον Ισοκράτη που λέγει ότι:
«τῆς ἀρετῆς οὐδέν κτῆμα σεμνότερον οὐδέ βεβαιότερόν ἐστιν»,
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Βίος του Αριστοτέλους, Βικιπαίδεια
- Πύλη Ελληνικής Γλώσσας, Ηθικά Νικομάχεια, εισαγωγή, κείμενο , μετάφραση, σχόλια Δ. Λυπουρλή, βιβλία Α-Ζ 1094a-1145a Θεσσαλονίκη 2006 εκδόσεις Ζήτρος. (διαδικτυακή σύνδεση)
- Οι κύριες αρετές και η αριστοτελική ηθική,Ν. Π. Μητρόπουλος nmitro.pconstan@yahoo.gr Εκπαιδευτικός ΠΕ01 (Διαδικτυακή σύνδεση)
- Η Ηθική του Αριστοτέλη, από το βιβλίο «Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές» του Σωκράτη Γκίκα (διαδικτυακή σύνδεση)
- Ἀριστοτέλους Περὶ Ἀρετῶν καὶ Κακιῶν Ηθικά Νιομάχεια 1249a.
- Λυπουρλής Δ., «Αριστοτελικά Μελετήματα»,
Εκδόσεις Παρατηρητής, 1986.
- Σκαλτσάς Θ. «Ο χρυσούς αιών της αρετής», Αριστοτελική ηθική, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1993.
- Ιγνατιάδη Γ. Μ. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια. Στο περιοδικό Φιλόλογος, Τόμος Ε, Τεύχος 19-20, Μάρτιος 1980.
- Ρούση, Μ. «Η έννοια της αρετής στον Αριστοτέλη». Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 2003.
- Χατζηκυριάκου Μαρία, διπλωματική εργασία: Οι ηθικές αρετές του Αριστοτέλη ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2011.
- Άγιος Μάξιμος, βιογραφικό, Βικιπαίδεια (διαδικτυακή σύνδεση.
- Μαξίμου Ομολογητού, Κεφάλαια Περί αγάπης και διάφορα Θεολογικά και οικονομικά, PG90, 1209C.
- Γεωργίου Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2000.
- Μαρίας Μελλή, Ανθρωπολογία και πορεία προς τη θέωση κατά τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή (δ.δ.) Θεσσαλονίκη 2001.
- Νίκου Ματσούκα, Κόσμος- Άνθρωπος- Κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1980
