Ενδεικτικές Δραστηριότητες
Α. Τι λέει το κείμενο;
- Ποια είναι η βασική θέση την οποία υποστηρίζει ο φιλόσοφος;
Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει την παρακάτω θέση:
Συγκρίνει ως προς την καταλληλότητα για την άσκηση της εξουσίας
- Τους αρίστους, οι οποίοι μεμονωμένα είναι πληρέστεροι και ικανότεροι να ασκήσουν εξουσία από τους απλούς πολίτες που ανήκουν στο πλήθος και
- Το πλήθος συνολικά, τα επιμέρους άτομα που το αποτελούν μπορεί να είναι κατώτερα και υποδεεστέρα συγκρινόμενα με ένα άριστο, όμως όλοι μαζί απαρτίζουν ένα σύνολο το οποίο συγκεντρώνει τα θετικά στοιχεία των μελών και έτσι υπερέχει από το κάθε άτομο που ανήκει στους άριστους και που διαθέτει ικανότητες και μόρφωση.
Από την σύγκριση αυτή εξάγεται ότι η συλλογική αξιοσύνη, αρετή του πλήθους είναι η πιο κατάλληλη να διοικήσει την πόλη.
το κάθε επιμέρους άτομο μπορεί να μην είναι τίποτε το αξιόλογο, όλοι όμως μαζί ενωμένοι…: Η ιδέα ήταν παλιά· ήδη ο Όμηρος, περιγράφοντας (στη ραψωδία Ν της Ιλιάδας) μια φοβερή μάχη Αχαιών-Τρώων δίπλα στα καράβια, βάζει κάποια στιγμή στο στόμα του Ποσειδώνα την ακόλουθη φράση, με την οποία ο θεός θέλει να εμψυχώσει τον ήρωα Ιδομενέα (στ. 237): «κι οι πιο αχαμνοί, σαν πουν να σμίξουνε, κάτι θα κάνουν πάντα» («συμφερτὴ δ’ ἀρετὴ πέλει ἀνδρῶν καὶ μάλα λυγρῶν»).
όχι σαν άτομα, αλλά σαν σύνολο: Θυμήσου τον ορισμό που έδωσε παραπάνω ο Αριστοτέλης για τον πολίτη (στην τελευταία παράγραφο της 16ης ενότητας): η συμμετοχή των πολιτών στην εκκλησία του δήμου και ο μεγάλος αριθμός των πολιτών-δικαστών έδειχνε καθαρά πως το σώμα των πολιτών θεωρούνταν στην Αθήνα ικανό να παίρνει αποφάσεις (χάρη στην “αθροιστικά” συσσωρευόμενη αρετή και φρόνηση). (σχόλιο Φιλοσοφικού λόγου σελ. 187-189)
«Ο Αριστοτέλης φαίνεται να πιστεύει ότι η φρόνηση και η αρετή είναι αθροίσιμα μεγέθη και σπεύδει να συμπεράνει ότι σε άλλους τομείς λ.χ. στις κρίσεις για τη μουσική και την ποίηση η γνώμη των πολλών είναι προτιμότερη από τη γνώμη των ολίγων. Πράγματι στα πρακτικά ζητήματα, ο ισχυρισμός είναι κατά βάθος σωστός. […] Πολλές φορές έχει παρατηρηθεί ότι μια επιτροπή είναι σοφότερη από το σοφότερο μέλος της.» (W. D. Ross Αριστοτέλης σελ. 362 ΜΙΕΤ).
- Περιγράψτε τον φανταστικό “υπεράνθρωπο” στον οποίο αναφέρεται το κείμενο.
Η υπεροχή αυτή του πλήθους ενισχύεται παραστατικά με την εικόνα ενός ανθρώπου που διαθέτει πολλά χέρια ή πόδια και άλλες αισθήσεις αλλά παράλληλα συγκεντρώνει τα ήθη και τις πνευματικές δυνατότητες πολλών ανθρώπων (τα επιμέρους άτομα του πλήθους).
- Ποιοι και γιατί είναι καλύτεροι κριτές μουσικών και ποιητικών έργων;
Στο τέλος του κειμένου υπάρχει ο ισχυρισμός ότι η συναθροισμένη αρετή και πνευματική ικανότητα του πλήθους ενεργεί έτσι ώστε να κρίνει πληρέστερα ένα έργο τέχνης, αφού κάθε άνθρωπος συνεισφέρει την άποψή του από διαφορετική πλευρά και οπτική και έτσι διατυπώνεται μια περιεκτική και ολοκληρωμένη άποψη.
«Στην συνέχεια ο Αριστοτέλης υποστηρίζει μάλιστα ότι το πλήθος ως σύνολο έχει ορθότερη κρίση από το μεμονωμένο άτομο ακόμη και στην μουσική και την ποίηση.
Με την θεωρία αυτήν, ότι το πλήθος ενωμένο μπορεί να υπερτερεί των αρίστων, ο Αριστοτέλης αντικρούει την ένσταση ότι οι μεγάλες διαφορές σε πνευματικά και ηθικά χαρίσματα καθιστούν κατ’ ανάγκην το πλήθος ανίκανο να λάβει πολιτικές αποφάσεις με γνώμονα το γενικό συμφέρον. Πρόκειται για μια θεωρία η οποία είναι αρκετά ρεαλιστική ώστε να εκκινεί από μιαν ορισμένη ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, αλλά παρ’ όλα αυτά να μην αντιμετωπίζει ως θεωρητικά αθεμελίωτη την συμμετοχή όλων των τάξεων στην εξουσία.» (Kullman W. Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη σελ. 108-9 ΜΙΕΤ)
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Ο Αριστοτέλης τεκμηριώνει τη βασική του θέση αφενός με ένα παράδειγμα (οἷον…), αφετέρου με με μια αναλογία (πολλῶν γὰρ […] διάνοιαν). Μπορείτε να τα αποδώσετε με δικά σας λόγια, έτσι ώστε να τονίζεται η βασική φιλοσοφική-πολιτική ιδέα; Να εντοπίσετε τις δύο λέξεις που εισάγουν τα αντιστοιχιζόμενα μέλη της αναλογίας.
οἷον τὰ συμφορητὰ δεῖπνα τῶν ἐκ μιᾶς δαπάνης χορηγηθέντων
Για να καταστήσει πιο κατανοητή τη θέση του ο Αριστοτέλης ότι η προσφερόμενη συλλογικά από το πλήθος ικανότητα υπερτερεί της ατομικής αξιοσύνης ενός αρίστου, χρησιμοποιεί το παράδειγμα των δείπνων, στην άρτια παράθεση των οποίων συνεισφέρουν όλοι οι συμμετέχοντες με τα εδέσματα που έχουν παρασκευάσει και τα ποτά που έχουν παραγάγει ή προμηθευτεί. Τα δείπνα αυτά διαθέτουν περισσότερο πλούτο και ποικιλία συγκρινόμενα με το δείπνο που μπορεί να παραθέσει ένας μεμονωμένος πλούσιος οικοδεσπότης. Τα συμφορητά δείπνα συμβολίζουν το πλήθος, ενώ τα παρατιθέμενα εδέσματα τις ατομικές ικανότητες των αποτελούντων το πλήθος. Από την άλλη το δείπνο ενός πλουσίου συμβολίζει τον άριστο και τις ικανότητες που συγκεντρώνει ατομικά.
πολλῶν γὰρ ὄντων ἕκαστον μόριον ἔχειν ἀρετῆς καὶ φρονήσεως, καὶ γίνεσθαι συνελθόντων, ὥσπερ ἕνα ἄνθρωπον τὸ πλῆθος, πολύποδα καὶ πολύχειρα καὶ πολλὰς ἔχοντ’ αἰσθήσεις, οὕτω καὶ περὶ τὰ ἤθη καὶ τὴν διάνοιαν
Η αναλογία αυτή αντιπαραβάλλει το πλήθος και την συναθροισμένη ικανότητα και αρετή του με έναν άνθρωπο που έχει πολλά χέρια, πόδια και αισθήσεις. Το πλήθος θεωρείται ως ένα σώμα, ένα σύνολο δηλαδή αποτελούμενο από πολλά μέλη (χέρια κλπ.) που, όπως το κάθε χέρι κάνει κάποια κίνηση και προσφέρει ένα έργο, έτσι και ο κάθε άνθρωπος – μέλος του πλήθους προσφέρει κάτι διαφορετικό. Επειδή το ζητούμενο είναι η καταλληλότητα για την πολιτική διακυβέρνηση και όχι για ένα τεχνικό έργο, γι’ αυτό προστίθεται η φράση οὕτω καὶ περὶ τὰ ἤθη καὶ τὴν διάνοιαν. Ο κάθε πολίτης – μέλος του πλήθους διαθέτει το δικό του ήθος και τη δική του διανοητική ικανότητα (γνώση, πείρα, επινοητικότητα…) και έτσι προσφέρει το δικό του μερίδιο στην προσπάθεια του πλήθους. Η ικανότητα του πλήθους να κυβερνήσει διαμορφώνεται συλλογικά από τα επιμέρους ήθη και διάνοιες των ανθρώπων που το αποτελούν.
«Βλέπουμε, λοιπόν, πάλι ότι ο Αριστοτέλης παρατηρεί τον άνθρωπο από την σκοπιά του φυσικού επιστήμονα, τον αντιμετωπίζει δηλαδή ως πλάσμα της φύσης. Δεν αναφέρει σαφώς ποια είναι τα προσόντα που πρέπει να διαθέτει ένα συγκεκριμένο πλήθος ώστε να μπορεί να ισχύσει γι’ αυτό η αθροιστική θεωρία. Δεν είναι, ωστόσο, ιδιαίτερα δύσκολο να καταλάβει κανείς τι εννοεί: έχει τη γνώμη ότι υπάρχουν κράτη που παρουσιάζουν μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομοιογένεια και οι πολίτες των οποίων είναι, λόγω αγωγής, καλύτεροι και συνετότεροι από αλλού. Ότι ο Αριστοτέλης πράγματι πιστεύει πως το πλήθος, υπό ευνοϊκές συνθήκες, μπορεί να ανέλθει σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο με την βοήθεια της παιδείας προκύπτει με σαφήνεια από έναν άλλο συλλογισμό του. Στο 1282 a 3 κε. κάνει μια ενδιαφέρουσα σύγκριση με τις συνθήκες που επικρατούν σε μια τέχνη στον τομέα αυτόν έχει κριτική ικανότητα όχι μόνον ο ειδικός αλλά και ο “μορφωμένος”, ο μη ειδικός, δηλαδή, που διαθέτει ορισμένη παιδεία σε σχέση με την συγκεκριμένη τέχνη. Η σχέση, συνεπώς, του πλήθους προς την τάξη των αρίστων αντιστοιχεί στην σχέση του μορφωμένου προς τον ειδικό. Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται μάλιστα ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο ειδικός κρίνει λιγότερο εύστοχα από άλλους. Ο νοικοκύρης ενός σπιτιού μπορεί να κρίνει καλύτερα από τον αρχιτέκτονα.
Προϋπόθεση για την συμμετοχή του πλήθους είναι το επίπεδο της παιδείας. Μόνον εάν αυτό είναι δεδομένο, μπορεί η αθροιστική θεωρία να είναι αποτελεσματική: Το πλήθος δεν πρέπει να είναι υπερβολικά δουλόφρονον, γράφει ο Αριστοτέλης στο 1282 a 15 κε. (ἄν ἦ το πλῆθος μή λίαν ἀνδραποδῶδες).» (Kullman W. Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη σελ. 109 ΜΙΕΤ)
«Ο Αριστοτέλης αντιτάσσει στους υπερασπιστές των πολιτευμάτων της αριστοκρατίας και της δημοκρατίας, όπως τα ορίζει στην σχετική ταξινόμηση των ορθών και παρεκβατικών πολιτευμάτων, μια σειρά επιχειρημάτων με τα οποία αποδεικνύει ότι ο σκοπός του πολιτικού βίου, δηλαδή το εὖ ζῆν του συνόλου υπηρετείται καλύτερα, όταν κυβερνά ο λαός, γιατί ο λαός κυβερνά καλύτερα. Η «λαϊκή» κατά Αριστοτέλη κυριαρχία αφήνει τα μικρότερα περιθώρια ατομικιστικών παραμορφώσεων στις οποίες είναι δυνατόν να υποπέσουν πιο εύκολα τα άλλα πολιτεύματα και ιδιαίτερα τα ολιγαρχικά, γιατί οι πλούσιοι νομίζουν πώς όλα τους επιτρέπονται.» (Παπαδής Δημ. Αριστοτέλης Πολιτικά τ. Β’ σελ. 36-37 ΤΟ ΒΗΜΑ)
- Αφού στη συγκεκριμένη παράγραφο ο Σταγειρίτης διατύπωσε με μία θεματική πρόταση την κεντρική του ιδέα, και αφού αμέσως μετά την τεκμηρίωσε, προβαίνει στο τέλος της παραγράφου σε ένα συμπέρασμα (διό …). Νομίζετε ότι η συγκεκριμένη περίοδος λειτουργεί ως πρόταση- κατακλείδα;
Ο σύνδεσμός διό αιτιολογεί το γιατί η συλλογική ικανότητα του πλήθους επιδρά θετικά στην κοινωνία και την πολιτική με το παράδειγμα της συνολικής αξιολόγησης από το πλήθος των μουσικών και ποιητικών έργων. Και η υπεροχή αυτή του πλήθους τεκμηριώνεται με τη φράση: ἄλλοι γὰρ ἄλλο τι μόριον, πάντα δὲ πάντες (καθένας διατυπώνει τη γνώμη του για κάποιο μέρος του έργου και έτσι όλοι μαζί το αξιολογούν με πληρότητα).
Συνεπώς το απόσπασμα αυτό δεν μπορεί να αποτελεί την κατακλείδα της παραγράφου, εφόσον δεν ανακεφαλαιώνει τα προηγούμενα ούτε συμπεραίνει με βάση αυτά, αλλά προσθέτει ένα επιπλέον στοιχείο στο προβληματισμό που περιέχεται στην παράγραφο.
