Ενδεικτικές Δραστηριότητες
Α. Τι λέει το κείμενο;
- Ποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της δημοκρατίας αναφέρει ο Αριστοτέλης;
Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της δημοκρατίας είναι η ισότητα, επειδή οι φτωχοί έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους πλούσιους και καμία από τις δύο αυτές κοινωνικές ομάδες δεν κυριαρχεί επί της άλλης: «κοινωνούντων ἁπάντων μάλιστα τῆς πολιτείας ὁμοίως».
Στα «Πολιτικά Γ 1, 6/12» ο Αριστοτέλης αναφέρει τα κριτήρια τα οποία πρέπει να συγκεντρώνει κάποιος, για να χαρακτηριστεί πολίτης: «πολίτης δ’ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς. … Τίς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν· ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως» (Όμως με την ακριβέστερη σημασία της λέξεως ο πολίτης δεν ορίζεται με τίποτα άλλο παρά με τη συμμετοχή του στις δικαστικές λειτουργίες και στην εξουσία. ….. Ποιος λοιπόν, είναι ο πολίτης είναι από αυτά φανερό˙ σ’ όποιον δηλαδή υπάρχει η δυνατότητα να μετέχει σε πολιτική και δικαστική εξουσία, λέμε ότι είναι πια πολίτης αυτής της πόλεως,). Συνεπώς η ισότητα συμμετοχής στο πολίτευμα (κοινωνούντων ἁπάντων μάλιστα τῆς πολιτείας ὁμοίως) πρακτικά αναφέρεται στην συμμετοχή του πολίτη στην πολιτική (εκτελεστική και βουλευτική) και δικαστική εξουσία. Αναφορικά με την δικαστική εξουσία πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι δικαστές που δικάζουν στο λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας είναι απλοί πολίτες που επιλέγονται με κλήρωση, γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης τη συμμετοχή στην δικαστική εξουσία την εντάσσει στα δικαιώματα του πολίτη.
Επιπλέον βασικό στοιχείο της δημοκρατίας είναι η ελευθερία, η δυνατότητα του ελεύθερου πολίτη να εργάζεται και να δρα αυτόβουλα κυρίως όμως να συμμετέχει εξ ίσου στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας και να πράττει κανείς σύμφωνα με τις αποφάσεις που εκφράζουν τη βούληση του ως πολίτη. Η ελευθερία δηλαδή είναι συνυφασμένη με την ισότητα. (Αξιολόγηση ΚΕΕ σελ. 158)
Η λέξη ισότητα βέβαια την εποχή του Αριστοτέλη αναφερόταν στην πολιτική ισότητα όλων των πολιτών μιας πόλης, δεν συμπεριελάμβανε δηλαδή τους δούλους, τις γυναίκες και τα παιδιά. (kullman σελ. 67)
Η λέξη ελευθερία διακρίνει τον ελεύθερο πολίτη από τον δούλο, τον οποίο ο φιλόσοφος θεωρούσε «ἔμψυχον ὄργανον» (λέξη που χρησιμοποιείται και για τα μέλη του ανθρώπινου σώματος, όπως το χέρι), που εργάζεται για το όφελος του δεσπότη. Κάθε δούλος αποτελεί ένα εργαλείο που αντικαθιστά περισσότερα εργαλεία. Δεσπότης και δούλος αποτελούν ένα είδος οργανικής ενότητας. (ο Αριστοτέλης προσπαθεί να ερμηνεύσει τη δουλεία ως φυσικό φαινόμενο).
«Μετά την εμπειρία της τυραννίας, στον ελληνικό κόσμο άνοιξε μια μεγάλη συζήτηση γύρω από το άριστο πολίτευμα. Οι περισσότεροι Έλληνες συμφωνούσαν ότι δεν επιθυμούσαν να τους διοικεί ένας άνθρωπος, είτε αυτός ονομαζόταν τύραννος είτε βασιλιάς. Προτιμούσαν την ἰσονομίαν, την ἰσοκρατίαν και την ἰσηγορίαν. Με τους όρους αυτούς εννοούσαν την ισότητα των πολιτών έναντι του νόμου, τη δυνατότητά τους να μετέχουν στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων και την ελευθερία να εκφράζονται δημοσίως, ιδίως σε θέματα πολιτικής. Εκτός από ισηγορία θα έπρεπε βεβαίως να υπάρχει και παρρησία, δηλαδή το θάρρος για τη διατύπωση μιας γνώμης. Δεν ήταν όμως όλοι οι Έλληνες σύμφωνοι εάν τα δικαιώματα αυτά θα έπρεπε να τα έχει το σύνολο των ελεύθερων κατοίκων μιας πόλης ή μόνο μια μερίδα τους.» Κυρτάτας Δ.Ι. & Ράγκος Σπ. Ι., Η ελληνική αρχαιότητα, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2010
η ελευθερία και η ισότητα: Η ελευθερία είναι χαρακτηριστικό της δημοκρατίας, όχι μόνο με το νόημα ότι στο πολίτευμα αυτό μπορεί κανείς να ζει ὡς βούλεται (γνώρισμα του δούλου είναι τὸ ζῆν μὴ ὡς βούλεται), αλλά και με το νόημα ότι στο πολίτευμα αυτό τα αξιώματα προορίζονται για όλους τους πολίτες· γνώρισμα της ελευθερίας, λέει αλλού στο ίδιο έργο ο Αριστοτέλης, είναι τὸ ἐν μέρει (= με τη σειρά) ἄρχεσθαι καὶ ἄρχειν. Η ισότητα, πάλι, είναι χαρακτηριστικό της δημοκρατίας με το νόημα ότι το δικαίωμα να καταλαμβάνουν αξιώματα στην πολιτεία το έχουν όλοι οι πολίτες ὁμοίως. (σχόλιο Φιλοσοφικού λόγου σελ. 190)
Αρχή της πλειοψηφίας.
Ἐπεὶ δὲ πλείων ὁ δῆμος, κύριον δὲ τὸ δόξαν τοῖς πλείοσιν, ἀνάγκη δημοκρατίαν εἶναι ταύτην: Από τη στιγμή που ο λαός (ο δήμος) είναι η πλειοψηφία και οι αποφάσεις της πλειοψηφίας είναι αυτό που τελικά επικρατεί, το πολίτευμα αυτό δεν μπορεί παρά να είναι δημοκρατία.
Επειδή οι φτωχοί είναι περισσότεροι, στα δημοκρατικά πολιτεύματα έχουν μεγαλύτερη δύναμη από τους πλούσιους, και έτσι δικαιοσύνη τελικά καταλήγει να θεωρείται η θέληση των περισσότερων πολιτών, δηλαδή της πλειοψηφίας.
- Σε ποια πολιτική αντιπαλότητα μεταξύ αντίπαλων ομάδων αναφέρεται το κείμενο;
Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στις δύο κοινωνικές ομάδες που επικρατούν στις πόλεις. Στην μία ανήκουν οι άποροι, δηλαδή οι φτωχοί, και στην άλλη οι εύποροι, οι πλούσιοι. Με βάση αυτή την διάκριση χωρίζει τα πολιτεύματα σε δημοκρατίες και ολιγαρχίες. Οι ολιγαρχίες κυβερνώνται από μια μειοψηφία πλουσίων, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από την ευγενική καταγωγή (γένος), τον πλούτο και την μόρφωση (παιδεία). Οι δημοκρατίες κυβερνώνται από μια πλειοψηφία φτωχών οι οποίοι χαρακτηρίζονται από την ταπεινή καταγωγή (ἀγένεια), την φτώχεια (πενία) και κατώτερες ενασχολήσεις (βαναυσία). (Ross σελ. 357)
Επιπλέον σύμφωνα με τον Αριστοτέλη στα όργανα του κράτους περιλαμβάνονται:
- Οι τεχνίτες (το καλούμενον βάναυσον)
- Οι έμποροι (το ἀγοραῖον)
- Οι έμμισθοι χειρώνακτες (το θητικόν)
- Οι πολεμιστές (το προπολεμῆσον)
- Οι δικαστές
- Η τάξη που ασκεί δαπανηρά καθήκοντα (οι εὔποροι).
Η λειτουργική αυτά ανάλυση αντιστοιχεί στην ταξινόμηση των πολιτευμάτων.» (Ross σελ. 358)
Σύμφωνα με τα παραπάνω μπορούμε στους απόρους να εντάξουμε τους τεχνίτες, τους φτωχούς μικρεμπόρους και τους έμμισθους χειρώνακτες και βέβαια ένα μέρος των πολεμιστών και των δικαστών (εφόσον αυτοί ανήκουν στους απλούς πολίτες).
«Η φτώχεια και ο πλούτος διαμορφώνουν ήθος και ψυχολογία στους ανθρώπους, δουλοπρεπές ήθος και ηττοπαθή ψυχολογία η φτώχεια, αλαζονικό ήθος και υπεροπτική στάση ο πλούτος. Οι φτωχοί τείνουν στην ευτέλεια, στην απάτη και στη δουλική υποταγή. Οι πλούσιοι τείνουν στη βία, στην επιβολή και στην περιφρόνηση των φτωχών. Η μεσότητα, όμως, αποτελεί εγγύηση ισορροπίας και αρμονίας ατομικής και κοινωνικής. Το πολίτευμα, λοιπόν, το οποίο στηρίζεται στην ευρεία μεσαία τάξη και σε πολίτες μέσης οικονομικής κατάστασης είναι σε θέση να οδηγήσει σε ευδαιμονία και σε πραγμάτωση του βασικού σκοπού της πόλης, του εὖ ζῆν.» (Πηνελόπη Τζιώκα – Ευαγγέλου Αριστοτέλης τ. β’ σελ. 43 ΤΟ ΒΗΜΑ)
3. Να εντοπίσετε δύο σημεία του κειμένου στα οποία ο φιλόσοφος αναφέρεται ρητά σε τρέχουσες αντιλήψεις της εποχής του.
Οι φράσεις: ἡ λεγομένη, καθάπερ ὑπολαμβάνουσί τινες, χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν ότι ο Αριστοτέλης γνωρίζει και καταγράφει τις απόψεις των συγχρόνων του σχετικά με τα θέματα που πραγματεύεται.
Δημοκρατία μὲν οὖν ἐστι πρώτη μὲν ἡ λεγομένη μάλιστα κατὰ τὸ ἴσον.
Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης αναφέρει το πρώτο βασικό χαρακτηριστικό της Δημοκρατίας, δηλαδή την ισότητα με βάση τις σύγχρονες πολιτικές αντιλήψεις.
Εἴπερ γὰρ ἐλευθερία μάλιστ’ ἔστιν ἐν δημοκρατίᾳ, καθάπερ ὑπολαμβάνουσί τινες.
Εδώ καταγράφει την κρατούσα άποψη σχετικά με το δεύτερο χαρακτηριστικό της δημοκρατίας δηλαδή την ελευθερία.
Και στις δύο περιπτώσεις φαίνεται πώς ο Αριστοτέλης δείχνει πως είναι επιφυλακτικός απέναντι στις κρατούσες πολιτικές αντιλήψεις της εποχής του και ότι θα προβεί σε βαθύτερη εξέταση των σχετικών θεμάτων.
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Ως ρεαλιστής φιλόσοφος ο Αριστοτέλης λαμβάνει πάντα υπόψη, κατά τις θεωρητικές του περιγραφές, ορισμένα πραγματικά δεδομένα. Ισχύει κάτι τέτοιο και για το συγκεκριμένο Κείμενο Αναφοράς;
Ο Αριστοτέλης μελετώντας και καταγράφοντας 158 Πολιτείες, δηλαδή τις μορφές διακυβέρνησης πλήθους ελληνικών πόλεων, είχε την ευκαιρία να μελετήσει συστηματικά και διεξοδικά τις διαφορές εκδοχές της πολιτικής διακυβέρνησης στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Η αναφορά του λοιπό, στο κείμενο αναφοράς στο πολίτευμα της δημοκρατίας στηρίζεται στις προσωπικές του παρατηρήσεις στις πόλεις στις οποίες έζησε και κυρίως στην Αθήνα, αλλά και στην εξέταση όλων των πολιτικών συστημάτων που ερεύνησε.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στο έργο του άσκησε αυστηρή κριτική στα αυταρχικά καθεστώτα της Σπάρτης, της Κρήτης και της Καρχηδόνας. Με βάση επίσης τις γνώσεις του και τις παρατηρήσεις του διέκρινε τα πολιτεύματα σε ορθές πολιτείες και παρεκβάσεις.
Το παραπάνω στοιχείο, της εμπειρικής παρατήρησης και ρεαλιστικής θεώρησης της πολιτικής πραγματικότητα υπάρχει εμφανώς και στο κείμενο αναφοράς, αφού η πρώτη αυτή μορφή της δημοκρατίας που περιγράφει είναι υπαρκτή μορφή διακυβέρνησης και ενσωματώνει κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες και εξελίξεις πολλών ετών. Άλλωστε τις μορφές δημοκρατίας τις κατατάσσει σύμφωνα με την κλιμακούμενη εξέλιξη τους από την πιο μετριοπαθή μορφή τους στην πιο απόλυτη αλλά και στην ουσία στην πιο ανελεύθερη μορφή της στην δημοκρατία των δημαγωγών.
Τα στοιχεία από το κείμενο που αποτελούν μέρος της πραγματικότητας που καταγράφει ο Αριστοτέλης είναι η διάκριση των πολιτών σε άπορους και εύπορους, τα κύρια χαρακτηριστικά της δημοκρατίας (η ελευθερία και η ισότητα) και το γεγονός ότι η αριθμητική υπεροχή του δήμου είναι ο παράγοντας που του δίνει τη δυνατότητα να κυβερνά και να επιβάλλει τη θέληση του.
- Με βάση τα γνωρίσματα της δημοκρατίας τα οποία συγκεντρώσατε στην ερώτηση κατανόησης του κειμένου, θεωρείτε ότι η αρχαιοελληνική λέξη δημοκρατία δηλώνει ό,τι και η σημερινή;
Η σημερινή μορφή της δημοκρατίας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αρχαιοελληνική εκδοχή της. βέβαια σημασιολογικά έχει διαφοροποιηθεί, αφού η λέξη δῆμος σήμαινε την πλειονότητα των πολιτών, οι οποίοι ανήκαν βέβαια στους ἀπόρους, στα φτωχότερα στρώματα της κοινωνίας.
Σήμερα η ψυχή της δημοκρατίας είναι η λαϊκή κυριαρχία, η οποία απορρέει από την πλειοψηφία των πολιτών που έχουν δικαίωμα ψήφου και που εκφράζεται μέσα από τις θεσμικά κατοχυρωμένες δημοκρατικές διαδικασίες. Όμως πέρα από αυτή τη σημασιολογική διαφορά και σήμερα κύριο χαρακτηριστικό των δημοκρατικών πολιτευμάτων είναι η ελευθερία, η πνευματική και ηθική αυτονομία, η ισότητα (ισονομία, ισότητα στη συμμετοχή στα πολιτικά αξιώματα). Αυτά τα χαρακτηριστικά αναφέρονται βέβαια στο κείμενο αναφοράς.
- Είναι η δημοκρατία, όπως την περιγράφει ο Αριστοτέλης, ένα ιδανικό, άριστο και απαρασάλευτο, πολίτευμα ή η ποιότητά της εξαρτάται από την ιστορική εφαρμογή της;
Η δημοκρατία σύμφωνα με τη διάκριση του Αριστοτέλη ανήκει στα «ἡμαρτημένα» πολιτεύματα με την έννοια ότι οι πολλοί, οι ἂποροι, κυβερνούν με στόχο όχι το συλλογικό συμφέρον αλλά της παράταξης που εκπροσωπούν.
Η ορθή εκδοχή της δημοκρατίας είναι η ονομαζόμενη «Πολιτεία», εφόσον η κυρίαρχη τάξη των πολλών ενδιαφέρεται για το συμφέρον όλων των πολιτών , δηλαδή όχι μόνο των ἀπόρων αλλά και των εὐπόρων. [σχήμα κατεξοχήν: Όταν οι αρχαίοι Έλληνες ήθελαν να πουν “ο βασιλιάς των Περσών”, συχνά έλεγαν “ο βασιλιάς” (= ο βασιλιάς)· το ίδιο, όταν έλεγαν “ο ποιητής” (= ο ποιητής), εννοούσαν τον Όμηρο, κι όταν έλεγαν “ο ρήτορας” (= ο ρήτορας), εννοούσαν τον Δημοσθένη. Τον εκφραστικό αυτό τρόπο τον λέμε “σχήμα κατεξοχήν” (“ο κατεξοχήν βασιλιάς”, “ο κατεξοχήν ποιητής”, “ο κατεξοχήν ρήτορας”, κ.τ.λ.). Έτσι και στην περίπτωσή μας· ένα από τα πολιτεύματα πήρε το όνομα πολίτευμα (= το πολίτευμα).]
Αυτό που ονομάζει ο Αριστοτέλης «Πολιτεία» είναι αυτό που εννοούμε σήμερα δημοκρατία. Ένα μίγμα δημοκρατικών και ολιγαρχικών στοιχείων. Γιατί, αν στη δημοκρατία επικρατούν πότε οι φτωχοί και στην ολιγαρχία οι πλούσιοι, έχουμε εκτροπή. Γι’ αυτό απαιτείται εξισορρόπηση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων, ιδιαίτερα η εξαφάνιση της φτώχειας, γιατί «η πενία στάσιν ἐμποιεῖ και κακουργίαν», ώστε να επικρατήσει κι εδώ η μεσότητα.
«Η μεσότητα δεν σώζει μόνον την πολιτεία, αλλά και την ίδια την δημοκρατία. Έτσι σε κάθε πόλη υπάρχουν τρία είδη, οι πολύ πλούσιοι, οι πολύ φτωχοί και οι τρίτοι, οι μέσοι. Επειδή, λοιπόν, κατά κοινή παραδοχή το μέτριο και το μέσο είναι το άριστο, είναι φανερό ότι από όλα τα ευτυχήματα η μέση κτήση είναι η καλύτερη. Και αυτό, συνεχίζει ο Αριστοτέλης, γιατί η μετριότητα του πλούτου ευκολότατα υπάγεται στην πειθαρχία, ενώ αντίθετα αυτοί που έχουν ιδιότητες καθ’ υπερβολήν … είναι πολύ δύσκολο να υπαχθούν στις επιταγές του ορθού λόγου.» (Σαρρής σελ. 445)
«Η Πολιτεία αποτελεί από τη φύση της μια μέση οδό ανάμεσα στη δημοκρατία και στην ολιγαρχία, αφού δεν απαιτεί μεγάλη περιουσία αλλά ούτε δέχεται την πλήρη απουσία περιουσίας. Στην πραγματικότητα εμπιστεύεται την εξουσία στη μεσαία τάξη. […] Επομένως, ευδαίμων είναι η πόλη που έχει μια μεγάλη αναλογία πολιτών μεσαίας τάξης, ικανών να διατηρούν την απαραίτητη ισορροπία ανάμεσα στα δύο άκρα. … Όταν δεν υπάρχει τέτοια μεσαία τάξη, επικρατεί η ολιγαρχία ή η δημοκρατία, οι οποίες εύκολα καταλήγουν στην τυραννία. Αλλά οι δημοκρατίες είναι ασφαλέστερες από τις ολιγαρχίες, γιατί έχουν συνήθως ευρύτερη μεσαία τάξη.» (Ross σελ. 370).
Σύμφωνα με τα παραπάνω ο σημαντικότερος παράγοντας σταθερότητας της δημοκρατίας είναι η εξισορρόπηση των αντικρουόμενων συμφερόντων και τάσεων. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την συλλογικότητα, την διαλλακτικότητα, την κοινωνική αλληλεγγύη και τον γνήσιο διάλογο που τείνει στην σύνθεση. Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά μόνο μια δημοκρατική και ανθρωπιστική παιδεία μπορεί να μεταδώσει στους νέους και αυριανούς πολίτες.
Αν προσπαθούσαμε να συσχετίσουμε τους όρους «πολιτεία» και «δημοκρατία» με σημερινούς, αυτό θα ήταν ομολογουμένως ένα πολύ δύσκολο έργο. Παρ’ όλα αυτά πολλοί μελετητές θεωρούν ότι αντίστοιχη με τη λέξη «πολιτεία» θα ήταν ίσως, στις μέρες μας, η έκφραση «συνταγματική δημοκρατία». Από την άλλη, για τον αριστοτελικό όρο «δημοκρατία» πολλοί χρησιμοποίησαν εκφράσεις όπως «αχαλίνωτη δημοκρατία», «οχλοκρατία», «ανεξέλεγκτη δημοκρατία».
