ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 16 Η πόλις ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, Α 1.1·8, 1252a1-7· b27-32 (Απαντήσεις στις Ενδεικτικές Δραστηριότητες)

Ενδεικτικές Δραστηριότητες

Α. Τι λέει το κείμενο;

1. Πού αποδίδει ο Αριστοτέλης την ύπαρξη κοινωνιών και πόλεων;

«πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν»

Σύμφωνα με το κείμενο η πόλη είναι μία κοινωνία και έχει συσταθεί για την επίτευξη κάποιου αγαθού.

«Η τελεολογική αυτή αντίληψη  χαρακτηρίζει ολόκληρο το σύστημα της σκέψης του. Το νόημα και ο χαρακτήρας κάθε πράγματος στον κόσμο- είτε έμβιο είτε εργαλείο είτε κοινωνία – πρέπει να αναζητηθείς τον σκοπό της ύπαρξης του. … Στην περίπτωση του έμβιου όντος και της κοινωνίας ο σκοπός είναι ενυπάρχων … για τον άνθρωπο και την κοινωνία (ο σκοπός είναι) ο λόγος και η ηθική δράση.» (W. D. Ross Αριστοτέλης σελ. 335-336 ΜΙΕΤ)

«Είναι λοιπόν φανερό  ότι, όταν ο Αριστοτέλης μιλάει στην Ηθική αλλά και στην Πολιτική του για το αγαθό, αναφέρεται βασικά στο αγαθό ή στα αγαθά του ανθρώπου , σε αγαθά που μπορούν να τελεστούν και να κατακτηθούν από τον άνθρωπο. … Η  Πολιτική εξετάζει το αγαθό του ανθρώπου ως πολίτου, αφού η συμβολή της στην δημιουργία καλών πολιτών (βούλεται ὁ κατ ΄ ἀλήθειαν πολιτικός τους πολίτας ἀγαθούς ποιεῖν και νόμων υπηκόους) συνιστά τον κύριο σκοπό της. […]

Ειδικότερα η σχέση της ανθρώπινης πράξης με το αγαθό… είναι τόσο στενή όσο ακριβώς και εκείνη, όσο ανάμεσα στην αιτία και το αποτέλεσμα της, αφού το αγαθό είναι η αιτία όλων των πράξεων  του ανθρώπου. Κινούσα λοιπόν, αιτία κάθε πρακτικής αλλά και θεωρητικής δραστηριότητας του ανθρώπου αλλά και ολοκλήρου του κοσμικού γίγνεσθαι είναι το αγαθό, αφού για το Αριστοτέλη η φύση είναι τέλος(=σκοπός) και το τέλος, κάθε τέλος είναι αγαθό. Και εφόσον το αγαθό συνιστά τέλος (=σκοπό) και η φύση το έργο της φύσης είναι σκόπιμο, είναι δεδομένη η τελολογική ερμηνεία τόσο της ηθικής όσο και της φυσικής –κοσμικής εν γένει πραγματικότητας εκ μέρους του Αριστοτέλη. Κατά συνέπεια το αγαθό κινεί τον άνθρωπο προς τη δράση, είναι κινούσα αιτία: causa movens , επειδή κατά πρώτον και κύριο λόγο είναι σκοπός, τελική αιτία: causa finalis.» (Παπαδής Δημ. Αριστοτέλης Πολιτικά τ. Α’ σελ. 47, 49 ΤΟ ΒΗΜΑ)

2. Ποιο είναι το αγαθό στο οποίο αποβλέπει η πόλη;

Σύμφωνα με τον συλλογισμό που διατυπώνεται στη α’ παράγραφο, κάθε κοινωνία επιδιώκει κάποιο αγαθό, άρα και η πόλις, αλλά όμως επειδή η πόλις είναι η πιο σημαντική και περιέχει τις άλλες ατελέστερες μορφές κοινωνικής συμβίωσης, όπως η ο οἶκος και η κώμη, τότε η πόλις θα επιδιώκει το σημαντικότερο αγαθό που είναι η αυτάρκεια και περαιτέρω η ευδαιμονία.

«Η αυτάρκεια συνάπτεται αναλογικά με την τελειότητα. Γι’ αυτό και η πόλη έχει τη μεγαλύτερη αυτάρκεια, επειδή είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας και το τελειότερο αγαθό η ευδαιμονία χαρακτηρίζεται από τη μεγαλύτερη δυνατή αυτάρκεια. Ο άνθρωπος έξω από την πολίτική κοινωνία δεν είναι αυτάρκης. Η αυτάρκειά του διασφαλίζεται εντός και δια της πόλεως.» (Παπαδής Δημ. Αριστοτέλης Πολιτικά τ. Α’ σελ. 47, 49 ΤΟ ΒΗΜΑ)

«Η αυτάρκεια αυτή είναι το τέρμα μιας εξέλιξης αιτιοκρατικά προσδιωρισμένης αλλά είναι και σκοπός. Ο άνθρωπος χρειάζεται αλλά και επιδιώκει την κοινωνική ζωή. επιδιώκει να δημιουργήσει μια αυτάρκη κοινωνία, γιατί είναι «ζῶον πολιτικόν». Αλλά η αυτάρκεια δεν είναι ο τελικός σκοπός αλλά ένας προτελικός σκοπός και του τελικού σκοπού ο αναγκαίος όρος. Τελικά η πολιτεία αποβλέπει στο εὖ ζῆν. Μόνον όπου η αυτάρκεια νοείται ως στοιχείο του εὖ ζῆν μπορεί να νοηθή ως τελικός σκοπός.» (Κ. Τσάτσος Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, σελ. 246 ΕΣΤΙΑ).

«Τον πολίτη έχει ο Αριστοτέλης κατά νου, όταν στην αρχή του έργου του ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει την ευδαιμονία έξω από την κοινωνική ζωή, στην οποία τον οδηγεί η ίδια η ουσία του ως ζώου πολιτικού και ότι θεμελιώδες έργο του κράτους είναι η εξασφάλιση των προϋποθέσεων για την ευδαιμονία των πολιτών. Ακόμη περισσότερο, εξω από το πλαίσιο μιας πολιτικά οργανωμένης κοινότητας, ο άνθρωπος δεν μπορεί όχι μόνο να ευτυχήσει αλλά ούτε καν να ζήσει.» (Mario Legetti Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας. Σελ. 251 ΤΡΑΥΛΟΣ)

Εφόσον η αυτάρκεια συνδυάζει την οικονομική αυτοτέλεια αλλά και την νοητική και πνευματική ανάπτυξη με στόχο την αλήθεια, είναι φανερό πως ταυτίζεται με την ελευθερία, αφού ελεύθερος είναι αυτός που υπάρχει και δρα για τον εαυτό του (ἄνθρωπος, φαμέν, ἐλεύθερος ὁ αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν [Μετὰ τὰ φυσικά, Α 2, 98b 28]). Δηλαδή αυτός που απαλλαγμένος από τα υλικά δεσμά στρέφεται απερίσπαστος προς τον θεωρητικό βίο. (Σαρρής Ν. ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Φιλοσοφία της κοινωνίας και της Πολιτείας ως τον Αριστοτέλη, σελ. 427 ΚΑΚΤΟΣ)

3. Είναι η πόλη ένα φυσικό δημιούργημα και γιατί;

Η πόλη είναι η προέκταση, η εξέλιξη, το επιστέγασμα των πρώτων κοινωνιών, της οικογένειας και της κώμης. Εφόσον αυτές οι πρώιμες συμβιωτικές κοινότητες αποτελούν φυσικές οντότητες, καθώς ικανοποιούν και εκπληρώνουν φυσικές ανάγκες, έτσι και η πόλη είναι εκ φύσεως.

Με την έννοια αυτή η πόλη είναι το τέλος όλων των προηγούμενων κοινωνικών μορφών. Ο τελικός λόγος που εξηγεί την ύπαρξη της πόλης είναι η αυτάρκεια της, δηλαδή η δυνατότητα να χαρίσει μόνη της στον άνθρωπο το εὖ ζῆν, την ευδαιμονία. Εφόσον λοιπόν, η πόλη είναι το τέλος, δηλαδή η ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνιών και αφού η φύση είναι η τελική μορφή ενός πράγματος και η πλήρωση της αναπτύξεως του, άρα και η πόλη είναι εκ φύσεως. (ΚΕΕ Αξιολόγηση τ. β’σελ.69)

Σύμφωνα με τον W. D. Ross (Αριστοτέλης σελ. 338-339 ΜΙΕΤ), με την θέση του ότι «το κράτος έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη φύση» και ότι η φυσική της προέλευση αποτελεί ταυτόχρονα και στόχο, καθώς και ότι «δεν αποτελεί τεχνητό περιορισμό της ελευθερίας, αλλά μέσο για την κατάκτησής της», ο Αριστοτέλης στρέφεται κατά των απόψεων από τη μία των Σοφιστών (Λυκόφρων, Θρασύμαχος): ο νόμος και το κράτος επιβάλλουν στον άνθρωπο την εξουσία τους ή ο άνθρωπος αποδέχεται αυτά τα δεσμά ως εγγύηση της ασφάλειας του και από την άλλη των κυνικών , οι οποίοι προέβαλλαν τον κοσμοπολιτισμό απορρίπτοντας την φυσική και οργανική σχέση του ανθρώπου με την πόλη του.

«Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι για τον Αριστοτέλη η πόλις είναι μια φυσική πραγματικότητα την έννοια της συνέχειας και της τελείωσης των προγενεστέρων και μικρότερων συμβιωτικών κοινοτήτων  της οικίας και της κώμης, ακόμα με την έννοια της έκφρασης και πραγμάτωσης της φυσικής ροπής του ανθρώπου προς τον κοινωνικό βίο, και τέλος με την έννοια του πλαισίου, εντός του οποίου και μόνον είναι δυνατόν να πραγματωθεί η ιδιαίτερη φύση του ανθρώπου.» (Παπαδής Δημ. Αριστοτέλης Πολιτικά τ. Α’ σελ. 81 ΤΟ ΒΗΜΑ)

Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Ταυτίζονται, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη, οι όροι κοινωνία και πόλις;

Κοινωνία: ομάδα συνύπαρξης. Σύνολο ανθρώπων που ζουν ομαδικά σύμφωνα με κανόνες και συνιστούν ένα πλέγμα οργανωμένων ανθρώπινων σχέσεων.

Κοινωνώ: συμμετέχω σε κάτι.

«Εκτός από τις πρωταρχικές μορφές ανθρώπινης κοινωνίας ο Αριστοτέλης κάνει λόγο  και για άλλες μορφές κοινωνίας, όπως συγγενικές, συντεχνιακές, φυλετικές κτλ. Οι οποίες θεωρούνται μόρια της πολιτικής κοινωνίας, δηλαδή της πόλεως.» (Παπαδής Δημ. Αριστοτέλης Πολιτικά τ. Α’ σελ. 466 σημ. 2 ΤΟ ΒΗΜΑ)

«Μέσα στον ενθουσιασμό του για το κράτος ο Αριστοτέλης δεν υποτιμά, όπως ο Πλάτων, την οικογένεια. Το κράτος είναι μια κοινωνία των κοινωνιών, αλλά η οικογένεια έχει τη δική της λειτουργία στην οργάνωση της ζωής.»( W. D. Ross σελ. 339).

Βλέπε σχόλιο βιβλίου σελ. 154 και σχόλιο Φιλοσοφικού λόγου σελ. 167-8

2. Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στις πρώτες κοινωνίες (οἶκος, κώμη) και την πόλη;

Η πόλη αποτελεί την φυσική εξέλιξη και ολοκλήρωση των πρώτων συμβιωτικών κοινοτήτων, όπως η οικογένεια και η κώμη. Η πόλη είναι η πιο σημαντική (κυριωτάτη) και τις περιέχει (περιέχουσα).

Μιλώντας για την πόλιν ο Αριστοτέλης δηλώνει καθαρά ότι τη θεωρεί μία από τις κοινωνικές οντότητες (ομάδες συνύπαρξης) των ανθρώπων. Η πρώτη ήταν, κατά τη διδασκαλία του, η οικογένεια (οἰκία, οἶκος), το αποτέλεσμα του φυσικού “συνδυασμού” άρρενος και θήλεος· σκοπός της ήταν η ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών του ανθρώπου. Η δεύτερη ήταν το χωριό (η κώμη), η κοινωνία που σχηματίστηκε από πλείονας οἰκίας για την ικανοποίηση αναγκών ανώτερων από τις καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου. Τέτοιες ήταν, βέβαια, οι πνευματικότερες ανάγκες του, π.χ. η ανάγκη για λατρεία του θείου ή για απόδοση της δικαιοσύνης· η οικογένεια δεν μπορούσε να έχει ούτε τυπικό λατρείας, λατρευτικές δηλαδή ιεροτελεστίες, ούτε μηχανισμό απόδοσης δικαιοσύνης. Η τρίτη κοινωνική οντότητα ήταν η πόλις. (Σχόλιο Φιλοσοφικού λόγου σελ. 169).

Ο Αριστοτέλης καθιστά σαφές ότι η διαφορά της πόλης από τις πρώτες κοινωνίες δεν είναι το ότι αποτελείται από πολλές οικογένειες και κώμες, άρα έχει μεγαλύτερη έκταση και πληθυσμό. Οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους ωθούμενοι από τα πρωτογενή ένστικτα της αναπαραγωγής και το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, επιβίωσης.

Η εξέλιξη είναι η εξής: οικία →συνένωση πολλών οικιών →κώμη →συνένωση κωμών →πόλις.

«Το τρίτο στάδιο είναι η συνένωση περισσότερων κωμών σε μια ολοκληρωμένη κοινωνία, αρκετά μεγάλη, ώστε να είναι αυτάρκης ή σχεδόν αυτάρκης, που σχηματίζεται για την διασφάλιση του στοιχειώδους βίου, αλλά υπάρχει για χάρη της ευζωίας. Αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά του κράτους. Το κράτος (πόλις) γεννήθηκε, όπως η κώμη, για τη διασφάλιση της ζωής. Ικανοποιεί, όμως και μια άλλη ανάγκη, την ανάγκη για ευζωία.» ( W. D. Ross σελ. 338)

3. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τον λόγο δημιουργίας από τον λόγο ύπαρξης της πόλης. Ποιος είναι ο καθένας; Ποιο περιεχόμενο νομίζετε ότι αποδίδει ο φιλόσοφος στους όρους ζῆν και εὖ ζῆν;

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η πόλη δημιουργήθηκε, για να εξασφαλίσει στον άνθρωπο όλα τα αγαθά που είναι απαραίτητα για να ζήσει, την αυτάρκεια. (Βλέπε σχόλιο βιβλίου σελ. 154).

αυτάρκεια: Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης μας είπε καθαρά τι εννοεί με αυτή τη λέξη. Χρησιμοποιούμε, είπε, αυτή τη λέξη όταν θέλουμε να δηλώσουμε πως κάτι είναι και μοναχό του τέλειο αγαθό, ότι και μόνο του κάνει τη ζωή άξια να τη ζήσει κανείς, έχοντας το αίσθημα ότι δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο. Στο δικό μας χωρίο η πόλις χαρακτηρίζεται τέλεια, ακριβώς γιατί τίποτε άλλο δεν χρειάζεται πέρα από αυτήν ο πολίτης, αφού η πόλις είναι αυτάρκης, μπορεί δηλαδή και μόνη της να του χαρίσει το πιο μεγάλο αγαθό, που είναι το εὖ ζῆν, η ευδαιμονία. Μια πόλις λοιπόν είναι αυτάρκης αν η γεωγραφική της θέση της εξασφαλίζει άφθονα τα υλικά αγαθά και τη βοηθεί στην εμπορική της ανάπτυξη, αν έχει τις απαραίτητες αμυντικές δυνατότητες και αν διαθέτει σύστημα χρηστής διοίκησης και, προπαντός, απονομής της δικαιοσύνης, επομένως αν είναι ανεξάρτητη ή, με άλλα λόγια, αν δεν χρειάζεται εξωτερική βοήθεια, για να καλύψει τις υλικές και ηθικές – πνευματικές – κοινωνικές ανάγκες της. (Σχόλιο Φιλοσοφικού λόγου σελ. 170).

Ο λόγος όμως ύπαρξης της πόλης είναι το εὖ ζῆν.(βλέπε σχόλιο βιβλίου σελ. 154)

«Η ευζωία περιλαμβάνει για τον Αριστοτέλη δύο πράγματα: ηθική και πνευματική δραστηριότητα. Το κράτος προσφέρει καταλληλότερο έδαφος από τις άλλες μορφές κοινωνίας για την ανάπτυξη ηθικής δραστηριότητας , ένα πλουσιότερο πλέγμα σχέσεων όπου μπορεί κανείς να ασκήσει τις αρετές του. Ακόμη το κράτος παρέχει μεγαλύτερες δυνατότητες για διανοητική δραστηριότητα, γιατί επιτρέπει πληρέστερο καταμερισμό της διανοητικής εργασίας και κάθε νους δέχεται περισσότερο την επίδραση άλλων νοών.» ( W. D. Ross σελ. 338)

ΠΗΓΕΣ

1. Mario Vegetti «Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας» Εκδόσεις Τραυλός
2. Παπαδής Δημ. Αριστοτέλης Πολιτικά τ. Α’ ΤΟ ΒΗΜΑ
3. W.D. Ross «Αριστοτέλης, ΜΙΕΤ»
4. Κ. Τσάτσος «Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, ΕΣΤΙΑ»
5. Σαρρής Ν. «ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Φιλοσοφία της κοινωνίας και της Πολιτείας ως τον Αριστοτέλη, ΚΑΚΤΟΣ»