Ενδεικτικές Δραστηριότητες
Α. Τι λέει το κείμενο;
- Ποιος πρέπει να είναι ο χαρακτήρας της παιδείας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη;
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο χαρακτήρας της παιδείας πρέπει να είναι δημόσιος.
Ο Αριστοτέλης συσχετίζει κατηγορηματικά την παιδεία με το κράτος: τα θέματα της παιδείας και η φροντίδα γι’ αυτά πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του κράτους και να ρυθμίζονται με νόμους γι’ αυτό δεν μπορεί να μορφώνει ο καθένας τα παιδιά του όπως θέλει. “Αφού κανείς πολίτης δεν πρέπει να πιστεύει ότι ανήκει στον εαυτό του, αλλά αντίθετα ότι όλοι οι πολίτες ανήκουν στην πόλη” θα πρέπει η φροντίδα για το κάθε μέλος της πόλης να είναι κοινή και συνταιριασμένη με τη φροντίδα για το σύνολο.
Το άριστο πολίτευμα έχει επίκεντρο την παιδεία, που είναι ο θεσμός που θα καλλιεργήσει την αρετή και θα διαμορφώσει τον σπουδαίο άνθρωπο (αντίθετο του ανδραποδώδους) ο οποίος είναι σε θέση να αντιληφθεί ότι στον πολιτικό βίο συμβαίνει η αυτοπραγμάτωση του εγώ, αφού το εγώ υπάρχει σε σχέση με τον άλλον.
- Ποιες ενδεχόμενες στοχοθεσίες του εκπαιδευτικού συστήματος αναφέρει ο Αριστοτέλης; Ποια είναι τα πιθανά γνωστικά αντικείμενα που συνδέονται με τις συγκεκριμένες στοχοθεσίες;
Στοχοθεσίες:
- η αρετή ή ευτυχία,
οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον
- η ανάπτυξη του πνεύματος ή η καλλιέργεια της ψυχής,
πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος
- η χρηστικότητα της γνώσης ή η αυταξία της
τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ περιττά
Παρά το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο σκοπός της παιδείας πρέπει να είναι ηθοπλαστικός και η εκπαιδευτική διαδικασία να υπηρετεί τα “τείνοντα πρός ἀρετήν”, ωστόσο θα ήταν ακριβέστερο αν θα λέγαμε ότι ο Αριστοτέλης αποδέχεται ένα συνδυασμό παιδευτικών σκοπών με κυρίαρχο όμως τον ηθικοποιητικό. Έτσι η παιδεία χρειάζεται να διδάσκει τα χρήσιμα υπό όρους (δηλαδή να μην οδηγούν και να μην αξιοποιούνται σε μισθωτή εργασία) και να αναπτύσσει το πνεύμα και την καλαισθησία, αλλά όλα αυτά να κατατείνουν στην διάπλαση του ήθους (τό ζητεῖν πανταχοῦ τό χρήσιμον ἥκιστα ἁρμόττει τοῖς μεγαλοψύχοις καί τοῖς ἐλευθερίοις) (Πολιτικά, 1338 α 2-4)
Για το πρόγραμμα σπουδών ο Αριστοτέλης ακολουθώντας την παράδοση προβλέπει τα «γράμματα και γυμναστικήν και μουσικήν και τέταρτον ἔνιοι γραφικήν . Τα γράμματα δηλαδή η ανάγνωση, η γραφή, στοιχεία γραμματικής αριθμητικής, γεωμετρίας και αστρονομίας, διδάσκονται για την πρακτική τους χρησιμότητα στην ζωή των ανθρώπων, η γυμναστική, επειδή συμβάλλει στην ανδρεία, η μουσική επειδή μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να αξιοποιεί δημιουργικά το χρόνο του, και η ιχνογραφία για την αναζήτηση του ωραίου στην καθημερινότητα.
Τέλος σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τρεις αρχές πρέπει να διέπουν κάθε εκπαιδευτικό πρόγραμμα: η μεσότητα, το δυνατό (εφικτό) και το πρέπον. Η τριπλή αυτή βάση της παιδείας σε συνδυασμό με τον ηθικοποιητικό σκοπό της, να καλλιεργεί δηλαδή στον άνθρωπο την αρετή, ώστε να κατακτήσει τον άριστο βίο, υπαγορεύει ένα πρόγραμμα σπουδών που οδηγεί σε συγκρότηση, πολυμερούς προσωπικότητας. Το αριστοτελικό παιδευτικό πρότυπο σκοπεύει στη διαμόρφωση εκείνου του ήθους που θα οδηγήσει και το μέρος και το όλον στην ευδαιμονία καθώς η ποσότητα της παιδείας καθορίζει την ποιότητα της συμμετοχής με τη σειρά της καθορίζει την ποιότητα του πολιτεύματος. Διαγράφεται ήδη μια “δημοκρατική” αντίληψη της πολιτικής με “αριστοκρατική” όμως θεώρηση.
- Για ποιους λόγους είναι δύσκολο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, να υπάρξει μια κοινή αντίληψη για την ενδεδειγμένη παιδεία που πρέπει να έχουν οι νέοι;
καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιμῶσιν, ὥστ’ εὐλόγως διαφέρονται καὶ πρὸς τὴν ἄσκησιν αὐτῆς
Όλοι αυτοί οι προβληματισμοί οφείλονται στο ότι όλοι τιμούν την αρετή, ο καθένας όμως δίνει διαφορετικό περιεχόμενο σε αυτή και επομένως, διαφοροποιείται και ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να ασκείται. Παρόμοιο προβληματισμό είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας στον διάλογο Λάχης (Λάχης 190 b 7), όπου αναφέρει: «Αν δεν ξέρουμε καν τι είναι η αρετή, με ποιον τρόπο θα συμβουλέψουμε κάποιον πώς να την κατακτήσει πιο εύκολα;».
- Αφού στην πρώτη παράγραφο του αποσπάσματος ο Αριστοτέλης καταγράφει πιθανές εκπαιδευτικές εκδοχές, στη δεύτερη παράγραφο καταθέτει ορισμένες δικές του προτάσεις. Ποιες είναι αυτές;
«Η σκέψη του Αριστοτέλη, όπως αναπτύσσεται στους στίχους 1337 b 4-20, επιχειρεί να δώσει τα όρια ανάμεσα στη γνώση που προάγει συνολικά τον άνθρωπο και σε εκείνη που τον “υποδουλώνει” από μια άποψη. Ειδικότερα φαίνεται ότι δεν αποδοκιμάζει καμιά διάσταση γνώσης (χρήσιμη, αναγκαία, επιστημονική και ηθικοπλαστική), απορρίπτει όμως τη μονοδιαστατικότητα της παρεχόμενης γνώση και μάλιστα της πρακτικά / επαγγελματικά προσανατολισμένης. Προβάλλει ένα πρότυπο παρεχόμενης γνώσης που συνθέτει στοιχεία χρησιμότητας, αναγκαιότητας και επιστημονικής αλήθειας, με κυρίαρχο τον ηθικοπλαστικό προσανατολισμό. Αντίθετα με τους “βάναυσους”, δηλαδή με τους ανθρώπους που διαθέτουν τη γνώση και την κατασκευαστική ικανότητά τους στην υπηρεσία των άλλων με αμοιβή, στοιχείο δουλικότητας κατά τον Αριστοτέλη.
Χρειάζεται να δούμε ότι ο Αριστοτέλης διακρίνει τη γνώση από την κοινωνική λειτουργία της. Η γνώση που οδηγεί επαγγελματική εξειδίκευση στο πλαίσιο του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας και της μισθωτής εργασίας, δεν αναιρεί την αλλοτρίωση της εργασίας με την άσκηση της οποίας συνδέεται. Την αλλοτριωτική – αλλοτριωμένη σχέση γνώσης και χρήματος την καταδικάζει και στα Ηθικά Ευδήμεια 1243 b 22 όπου υποστηρίζει ότι “ἐπιστήμη και χρήματα οὐχ ἑνί μετρεῖται”, επίσης Ηθικά Νικομάχεια 1164 b 2. Και με την ευκαιρία των παιδευτικών στόχων ο Αριστοτέλης δεν παραλείπει να αναφερθεί στην αλλοτριωμένη εργασία την οποία συνδέει με τη μισθωτή εργασία και με τον εξοντωτικό σωματικά και μηχανικό της χαρακτήρα που υποβιβάζει ψυχοπνευματικά τον άνθρωπο σε ανδράποδο.» (Πηνελόπη Τζιώκα – Ευαγγέλου Αριστοτέλης Πολιτικά τ. β’ σελ. 346-7 ΤΟ ΒΗΜΑ)
Βάναυσος, ος, ον (ἐκ του βαῦνος =κάμινος, αὔω= ανάβω φωτιά) : κυρίως ἐργαζόμενοι διά τοῦ πυρός, μηχανικός, ο σιδηρουργός, ἀγροῖκος, ἄνευ αἰσθήματος. / οἱ βάναυσοι: ἡ τάξις τῶν μηχανικῶν ἐργατῶν / τέχνη βάναυσος: μηχανική ἐργασία, ταπεινή τέχνη. H. Lidell R. Scott τ. Α’
«Στόχος των ανθρώπων είναι να βρουν την καλύτερη δυνατή μορφή διακυβέρνησης, και αυτή η μορφή είναι το πολίτευμα που δίνει τις μεγαλύτερες δυνατότητες ευδαιμονίας. Η ευδαιμονία εξαρτάται όμως πρωταρχικά από την αρετή και δευτερευόντως μόνο από τα υλικά αγαθά, ενώ η αρετή εξαρτάται με τη σειρά της από τρεις παράγοντες: τη φύση, τη συνήθεια (το έθος) και την έλλογη διαβίωση (τον λόγον).
Η εκπαίδευση (παιδεία) αφορά τους δύο τελευταίους παράγοντες και ποικίλλει ανάλογα με το αν οι λειτουργίες της αρχής (των αρχόντων) και της υπακοής (των αρχομένων) προβλέπεται να είναι σταθερές ή εναλλασσόμενες. Συνήθως δεν υπάρχουν άτομα τόσο αδιαμφισβήτητα ανώτερα από τους υπόλοιπους πολίτες, ώστε να κατέχουν μόνιμα τις θέσεις των αρχόντων. Πρέπει λοιπόν οι πολίτες να εκπαιδεύονται ώστε να δίνονται πρώτα καλοί υπήκοοι και κατ επέκταση καλοί κυβερνήτες. […]
Οι πολίτες ενός τέτοιου κράτους δεν θα υποχρεωθούν ποτέ να κερδίσουν τη ζωή τους, και γι’ αυτό η επαγγελματική και τεχνική εκπαίδευση δεν τους είναι αναγκαία. Αυτό που χρειάζεται είναι να εκπαιδευτούν έτσι ώστε να γίνουν καλοί στρατιώτες και υπήκοοι και αργότερα καλοί κυβερνήτες. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζοντας στο κράτος έναν άμεσα ηθικοπλαστικό ρόλο και όχι απλώς ένα ρόλο εξάλειψης των πιθανών εμποδίων για την ευζωία των πολιτών είναι φυσικό να δίνει στην ηθική διαπαιδαγώγηση μεγαλύτερη έμφαση απ’ ό,τι συνηθίζουμε σήμερα.» (W. D. Ross Αριστοτέλης σελ. 382, 384.ΜΙΕΤ)
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Με τα δύο ρηματικά επίθετα στην πρώτη περίοδο ο Αριστοτέλης διατυπώνει μια δεοντολογία. Τι ακριβώς προτείνει; Έχει πολιτικό χαρακτήρα η πρότασή του για την παιδεία;
Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη είναι ένα έργο πολιτικής θεωρίας. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: ποια θέση έχουν τα θέματα παιδείας και εκπαίδευσης (περιεχόμενο σπουδών, δημόσιος και ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης κ.ά.) μέσα σε ένα τέτοιο έργο;
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η παιδεία είναι πολιτικό θέμα και σε αυτό συνηγορούν οι ακόλουθοι λόγοι:
α) Η παιδεία έχει μεγάλη σημασία για το πολίτευμα και έχει θετική επίδραση στη λειτουργία της πόλης (αν η παιδεία στοχεύει στην αρετή, αυτή οδηγεί στην ευδαιμονία των πολιτών, που είναι ύψιστος στόχος της πόλεως). Αν λοιπόν παραμεληθεί η παιδεία, βλάπτεται το πολίτευμα.
β) Το κράτος είναι αυτό που πρέπει να ρυθμίζει με σχετικούς νόμους τα θέματα της παιδείας.
γ) Όλοι οι πολίτες ανήκουν στο κράτος, επομένως η παιδεία του καθενός είναι υπόθεση του κράτους.
δ)Σύμφωνα με τα παραπάνω οι πολιτικοί και οι νομοθέτες είναι υποχρεωμένοι να δείχνουν ενδιαφέρον για τα θέματα της παιδείας.
Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι η παιδεία είναι ένα θέμα κατεξοχήν πολιτικό και εύλογα το συγκεκριμένο έργο πραγματεύεται τα δια ζητήματα που την αφορούν.
- Επειδή ο φιλόσοφος θεωρεί καθοριστικό το τέλος του εκπαιδευτικού συστήματος, την απώτερη στόχευσή του, ξεκινά την προσέγγισή του με αυτό. Τα ενδεχόμενα τέλη της εκπαίδευσης έχουν χαρακτήρα πρόσκαιρο και τοπικό (ελληνικό, αθηναϊκό) ή διαχρονικό και υπερτοπικό;
«ἡ δὲ πόλις κοινωνία τίς ἐστι τῶν ὁμοίων, ἕνεκεν δὲ ζωῆς τῆς ἐνδεχομένης ἀρίστης. ἐπεὶ δ᾽ ἐστὶν εὐδαιμονία τὸ ἄριστον, αὕτη δὲ ἀρετῆς ἐνέργεια καὶ χρῆσίς τις τέλειος, συμβέβηκε δὲ οὕτως ὥστε τοὺς μὲν ἐνδέχεσθαι μετέχειν αὐτῆς τοὺς δὲ μικρὸν ἢ μηδέν, δῆλον ὡς τοῦτ᾽ αἴτιον τοῦ γίγνεσθαι πόλεως εἴδη καὶ διαφορὰς καὶ πολιτείας πλείους· [1328b] ἄλλον γὰρ τρόπον καὶ δι᾽ ἄλλων ἕκαστοι τοῦτο θηρεύοντες τούς τε βίους ἑτέρους ποιοῦνται καὶ τὰς πολιτείας. ἐπισκεπτέον δὲ καὶ πόσα ταυτί ἐστιν ὧν ἄνευ πόλις οὐκ ἂν εἴη·» Πολιτικά 1328 a35-b 3.
Μετάφραση: “Η πόλη είναι κοινωνία όμοιων ανθρώπων με σκοπό την κατά το δυνατόν άριστη ζωή. Επειδή μάλιστα η ευδαιμονία είναι υπέρτατο αγαθό, ορίζεται δε ως τέλεια ενέργεια και χρήση της αρετής και έχει συμβεί έτσι ώστε άλλοι ενδεχομένως να έχουν αρκετό μερίδιό της και άλλοι αντίθετα μικρό ή καθόλου, γίνεται φανερό ότι αυτό αποτελεί αίτιο της ύπαρξης πολλών και διαφορετικών πόλεων και περισσότερων πολιτευμάτων. Γιατί οι άνθρωποι, ο καθένας χωριστά, κυνηγώντας το αγαθό αυτό με άλλον τρόπο και με άλλα μέσα, διαφοροποιούν τους τρόπους ζωής τους και τα πολιτεύματα.” (Πηνελόπη Τζιώκα – Ευαγγέλου Αριστοτέλης Πολιτικά τ. β’ σελ. 153 ΤΟ ΒΗΜΑ)
” Η σύνδεση αρετής ευδαιμονίας και πολιτευμάτων στο σημείο αυτό δείχνει το ενδιαφέρον του Αριστοτέλη για την ανθρωπολογική διάσταση της πολιτικής και προβάλλει έναν άλλο λόγο εξήγησης της ποικιλίας των πόλεων και των πολιτευμάτων. Αυτή οφείλεται στην αναζήτηση της ευδαιμονίας από τους ανθρώπους, οι προϋποθέσεις της οποίας δεν είναι ίδιες για όλους, πράγμα που οδηγεί σε ηθική ανισότητα. Στις γραμμές αυτές διαφαίνεται η άποψη ότι ανάλογα με την ηθική ωριμότητα των ατόμων, διαμορφώνονται και οι πολιτικές συνθήκες που εγγυώνται τη μορφή ζωής – το αγαθό που επιζητούν τα άτομα αυτά. Επιπρόσθετα η παιδεία, η οποία από τη μια οργανώνεται από την πόλη και από την άλλη οδηγεί στην αρετή, παίζει σημαντικό ρόλο στην κατάκτηση του αγαθού. Συνάγεται, λοιπόν, το συμπέρασμα ότι η ηθική ανισότητα που είδαμε πιο πάνω διαμορφώνει αντίστοιχα πολιτεύματα τα οποία με τη σειρά τους σχηματίζουν ανάλογα ποιοτικά συστήματα παιδείας. Τελικά μπορεί ο στόχος της παιδείας, η ευδαιμονία, να είναι ίδιος για όλους, δηλαδή υπερτοπικός, το αν όμως επιτυγχάνεται εξαρτάται απ’ την ηθική ποιότητα των πολιτευμάτων και των πολιτών μιας πόλεως.” (Πηνελόπη Τζιώκα – Ευαγγέλου Αριστοτέλης Πολιτικά τ. β’ σελ. 314 ΤΟ ΒΗΜΑ)
3. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ένας φιλόσοφος σαν τον Αριστοτέλη μπορεί να ταράζεται όταν προσεγγίζει ως μελετητής την εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής του; Έχει κάτι αλλάξει σήμερα;
Στο κείμενο διαβάζουμε την φράση: «Ἐκ τῆς ἐμποδὠν παιδεἰας ταραχώδης η σκέψις». Όταν δηλαδή, εγκύψει κάποιος στα θέματα της παιδείας βρίσκεται ενώπιον πολύπλοκων προβλημάτων και ακούει να εκφράζονται αντικρουόμενες απόψεις με αποτέλεσμα η εξέταση των θεμάτων που άπτονται της παιδείας να δημιουργεί ταραχή και σύγχυση.
Αυτή η διαπίστωση ενισχύεται από τις ποικίλες στοχοθεσίες που αναφέρονται στο κείμενο και δείχνουν ότι κάθε πολίτης έχει την δική του γνώμη με αποτέλεσμα η σύνθεση να καθίσταται αδύνατη:
Π.χ. οι φράσεις:
νῦν γὰρ ἀμφισβητεῖται περὶ τῶν ἔργων…. Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι …. οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον, οὐδὲ φανερὸν πότερον πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος·… δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά.
φανερώνουν την πολυπλοκότητα του προβλήματος και τη σύγχυση που προκαλείται από τις διιστάμενες απόψεις που εκφέρονται διαρκώς με αποτέλεσμα ακόμα και ένας σοβαρός μελετητής και διανοητής, όπως ο Αριστοτέλης να δυσκολεύεται να οργανώσει ένα καθολικά αποδεκτό και αποτελεσματικό εκπαιδευτικό σύστημα.
Δυστυχώς το ίδιο συμπέρασμα μπορεί να εξαχθεί και από τη μελέτη της σημερινής εκπαίδευσης, αφού ειδικά στην Ελλάδα πέρα από τις βασικές γραμμές που ακολουθούνται διαχρονικά, όπως η διάκριση της ανθρωπιστικής από την τεχνοκρατική παιδεία με βαθμιαία ενίσχυση της δεύτερης, πραγματοποιούνται συνεχείς αλλαγές σχεδόν κάθε διετία – τριετία, οι οποίες ανατρέπονται με κάθε κυβερνητική μεταβολή, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να αξιολογηθεί αξιόπιστα καμία τέτοια αλλαγή ή μεταρρύθμιση. Επιπλέον αυτές εφαρμόζονται ανάποδα δηλαδή στην κορυφή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στο Λύκειο, και όχι από τις μικρότερες τάξεις προς τις μεγαλύτερες. Αν κάποιος μάλιστα συμπεριλάβει τις μικροκομματικές και συντεχνιακές σκοπιμότητες τον κομματισμό, τον λαϊκισμό … ταραχώδης η σκέψις!
4. Θα συμφωνούσατε με την άποψη ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί την ελευθερία ορισμένων πολιτών ένα αμετάβλητο δεδομένο; Πώς συνδέει την ελευθερία με την παιδεία;
Στην εποχή του Αριστοτέλη υπήρχε θεσμοθετημένη διαφορά ανάμεσα σε ελεύθερους και δούλους. Στην πραγματικότητα αυτή η διάκριση δημιουργούσε δυο παράλληλους κόσμους, όπου στον κόσμο των ελευθέρων παρέχονταν κοινωνικές, πνευματικές και πολιτικές ελευθερίες, καθώς και η δυνατότητα οικονομικής ανάπτυξης, ενώ αντίθετα οι δούλοι βίωναν μια παγιωμένη κατώτερη ζωή. Η λέξη ελευθερία βέβαια διακρίνει τον ελεύθερο πολίτη από τον δούλο, τον οποίο ο φιλόσοφος θεωρούσε «ἔμψυχον ὄργανον» (λέξη που χρησιμοποιείται και για τα μέλη του ανθρώπινου σώματος, όπως το χέρι), που εργάζεται για το όφελος του δεσπότη. Κάθε δούλος αποτελεί ένα εργαλείο που αντικαθιστά περισσότερα εργαλεία. Δεσπότης και δούλος αποτελούν ένα είδος οργανικής ενότητας. (ο Αριστοτέλης προσπαθεί να ερμηνεύσει τη δουλεία ως φυσικό φαινόμενο). W. Kullmann «Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη ΜΙΕΤ» σελ. 67.
Στο χωρίο, όμως, που εξετάζουμε ο Αριστοτέλης προχωρεί στην ουσία της έννοιας ελεύθερος ξεπερνώντας την θεσμική διάκριση. Ο ελεύθερος νομικά άνθρωπος οφείλει με τη βοήθεια της παιδείας να υψώνεται πνευματικά και ηθικά, αξιοποιώντας όλες τις ελευθερίες που του παρέχονται. Με αυτή την έννοια η ποιότητα της παιδείας ενισχύει την ποιότητα της ελευθερίας. Μιλώντας, βέβαια, γενικότερα συνειδητοποιούμε ότι η παιδεία ελευθερώνει τον άνθρωπο από την άγνοια, τις δεισιδαιμονίες, την εξάρτηση από τη φύση, το φόβο και την υποταγή. Αυτό τεκμηριώνεται ιστορικά, αφού η διάχυση της γνώσης και της πνευματικής ανάπτυξης οδήγησε στη ραγδαία επιστημονική και κοινωνική εξέλιξη των τελευταίων αιώνων.
