Η ακμή και η παρακμή των πολιτισμών έχουν μεγάλη διάρκεια μέσα στον χρόνο, στη μικρή όμως διάρκεια του βίου των επιφανών είναι επεισόδια που εναλλάσσονται. Ο εικοστός αιώνας των Ελλήνων είναι μοιρασμένος σε επιτυχίες, ιδίως κατά την πρώτη δεκαπενταετία, και σε τραγικά λάθη έπειτα. Η κατανομή δεν είναι ισομερής. Πρώτα ο Ελευθέριος Βενιζέλος με το μεταρρυθμιστικό του έργο και τη μεγέθυνση της χώρας του 1910-1914. Τον διαδέχεται ο Μεγάλος Διχασμός, τον οποίο προκαλεί η διελκυστίνδα ανάμεσα στον ιδιοφυή πολιτικό και στον ελλειπτικό μονάρχη. Ο πρώτος ήταν προϊόν μιας διεθνούς ρευστότητας που άφηνε ανοιχτή τη διακύβευση ενός μεγάλου εδαφικού κέρδους έναντι της παντελούς απώλειας. Ο δεύτερος εισέπραξε την ευεργεσία του πρωθυπουργού να τον αποκαταστήσει στην κορυφή του στρατεύματος μετά την αποπομπή του από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο το 1909. Ο Κωνσταντίνος ως βασιλιάς φρόντισε να υπονομεύσει τον ευεργέτη του, Βενιζέλο.

Το κίνημα του 1916 στη Θεσσαλονίκη ήταν το απαραίτητο βήμα του Βενιζέλου για την επαναφορά της χώρας στη σωτήρια επιλογή συμμαχίας με την τριπλή Συνεννόηση. Η Ελλάδα, χάρη στην επιλογή αυτή, κατάφερε να διασώσει τα κέρδη της από τους Βαλκανικούς πολέμους και να προσθέσει τη Θράκη στην επικράτειά της.

Οι εκλογές του 1920 θα φέρουν στη χώρα την παρακμή. Η νίκη των αντιβενιζελικών θα επαναφέρει έναν άρρωστο μονάρχη στον θρόνο, ο οποίος πριν από τρία χρόνια παρακαλούσε τον γυναικαδελφό του, Κάιζερ, να του επιτρέψει να συμπολεμήσουν κατά των Αγγλογάλλων και των ελληνικών δυνάμεων στο μακεδονικό μέτωπο, υπέρ της Βουλγαρίας. Οι κυβερνήσεις των αντιβενιζελικών (με μοναδική εξαίρεση του Ν. Στράτου) υπήρξαν υπόδειγμα παρακμιακής διαχείρισης της μικρασιατικής περιπέτειας, υπό την πίεση των ξένων δυνάμεων. Η εκτέλεση των ηγετών του αντιβενιζελισμού στέρησε τη χώρα από αξιόπιστο αντιπολιτευτικό κόμμα και καταδίκασε την πολιτική του Μεσοπολέμου σε σειρά βενιζελικών στρατιωτικών ανωμαλιών.

Ο εικοστός αιώνας των Ελλήνων είναι μοιρασμένος σε επιτυχίες, ιδίως κατά την πρώτη δεκαπενταετία, και σε τραγικά λάθη έπειτα.

Η δικτατορία του Μεταξά ήταν εν μέρει ευθύνη των δύο πολιτικών παρατάξεων του Διχασμού, αλλά κυρίως έργο του Γεωργίου Β΄, που μόλις είχε αποκατασταθεί στον θρόνο από το κίνημα του Κονδύλη και ένα νόθο δημοψήφισμα. Μέρος της ευθύνης έφερε και ο Βενιζέλος, γιατί το κίνημά του το 1935, αντί να αποκλείσει την παλινόρθωση, την επέσπευσε.

Μοναδική στιγμή ακμής του λαϊκού ενστίκτου ήταν η βραχύβια δόξα ενός ενωμένου, επιτέλους, έθνους τον Οκτώβριο του 1940. Μολονότι η Κατοχή, που ακολούθησε με δριμύτητα, έφερε ως συνέπειά της τον τραγικό Εμφύλιο, εκείνη η στιγμή ηθικού μεγαλείου στα βουνά της Αλβανίας αποτέλεσε μοναδικό κληροδότημα ευψυχίας στους κατοπινούς Ελληνες.

* Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.