Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
1. Η έξοδος
- 15/5/1919: Απόβαση του Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη.
Ιούλιος 1920: Συνθήκη των Σεβρών.
Νοέμβριος 1920: Εκλογική ήττα του Βενιζέλου και επιστροφή του Βασιλιά Κωνσταντίνου→ αλλαγή της στάσεως των συμμάχων απέναντι στην Ελλάδα→
Ενίσχυση του εθνικού κινήματος του Κεμάλ→ ήττα – υποχώρηση του ελληνικού στρατού (Αύγουστος του 1922)→ χιλιάδες πρόσφυγες.
- Πριν το1922 πρόσφυγες από τον Πόντο, την Κιλικία και την Καππαδοκία κατέφυγαν στην Ελλάδα ή την Σμύρνη
- Μετά την καταστροφή της Σμύρνης ακολούθησαν τα Βουρλά, το Αϊβαλί, τα Μοσχονήσια. Βιαιότητες έγιναν και στη βορειοδυτική Μ. Ασία. Αιχμάλωτοι (στρατιώτες και ντόπιοι άνδρες ) εκτοπίσθηκαν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας→ θάνατος από κακουχίες και ασιτία. Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσμία ενός μηνός.
- Συνολικά έφθασαν στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 1922 900.000 πρόσφυγες. – 200.000 παρέμειναν στην Κεντρική και Νότια Μ. Ασία μέχρι το 1924-5 . Έλληνες από τον Πόντο κατέφυγαν στη Ρωσία.
2. Το πρώτο διάστημα.
Οι πρώτες απογραφές δεν συνυπολογίζουν την υψηλή θνησιμότητα των πρώτων χρόνων που οφείλεται: ❶ στις άθλιες συνθήκες διαβίωσης ❷ στις επιδημίες ❸ στον μειωμένο αριθμό των γεννήσεων ❹ στη μετανάστευση → στην απογραφή του 1928 καταγράφονται 1.220.000 πρόσφυγες.
- Πολλοί πέθαναν μέσα στον πρώτο χρόνο από την άφιξη τους εξαιτίας:
➘ Των ασθενειών όπως: τύφος, γρίπη, ελονοσία
➘ Του υποσιτισμού
➘ Της πρόχειρης στέγασης
➘ Της γενικότερης ταλαιπωρίας που είχαν υποστεί.
- Πρέπει σ’ αυτά να προστεθεί και ο ψυχολογικός παράγοντας, αφού οι πρόσφυγες ήταν ψυχικά τραυματισμένοι εξαιτίας της απώλειας συγγενικών και προσφιλών προσώπων και της γης και του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο ζούσαν.
Στην αρχή κινητοποιήθηκαν για την περίθαλψη των προσφύγων (συσσίτια, έρανοι, καθημερινή διανομή, άρτου, ρουχισμού):
- το Κράτος με ό,τι μέσα διέθετε
- ιδιώτες
- ξένα φιλανθρωπικά σωματεία → στόχος η διατροφή, η προσωρινή στέγαση, η ιατρική περίθαλψη.
Το Υπουργείο Περιθάλψεως ενισχύθηκε και τον Νοέμβριο του 1922 ιδρύθηκε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων → προσπάθησε να εξασφαλίσει προσωρινή στέγαση
- ανήγειρε ξύλινα παραπήγματα
- αυτοσχέδιες κατασκευές
- χρήση κάθε στεγασμένου χώρου
- επίταξη άδειων σπιτιών
- συγκατοίκηση
Η ελπίδα της επιστροφής
- όπλιζε τους πρόσφυγες με υπομονή
- καθυστερούσε όμως την κοινωνική
και οικονομική τους ένταξη.
Η συνθήκη της Λωζάννης διέψευσε αυτές τις ελπίδες → στόχος τώρα η βελτίωση της ζωής τους και η ενσωμάτωση στη νέα πατρίδα.
3. Η Σύμβαση της Λωζάννης.
➣ 30/1/1923:Ελληνοτουρκική Σύμβαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών(ισχύει αναδρομικά από τις 18/10/1912).Εξαιρούνται οι έλληνες ορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης και της Ίμβρου και Τενέδου και οι μουσουλμάνοι της Δ. Θράκης.
➣ 24/7/1923: Συνθήκη ειρήνης της Λωζάννης.
➣ Όροι της Σύμβασης:
- Απόκτηση από τους ανταλλάξιμους της ιθαγένειας της νέας πατρίδας τους.
- Δικαίωμα μεταφοράς της κινητής περιουσίας τους.
- Δικαίωμα λήψης αποζημίωσης από το κράτος στο οποίο θα μετανάστευαν.
- Υπεύθυνη η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής.
➣ Η ανταλλαγή αυτή είναι μαζική και υποχρεωτική σ’ αντίθεση με τις προηγούμενες.
➣ Η Σύμβαση προκάλεσε την αντίδραση των προσφύγων→ συλλαλητήρια. Αλλά:
➣ ➊ Η Μικρασιατική καταστροφή προκάλεσε την έξοδο χιλιάδων Ελλήνων και οι Τούρκοι αρνούνταν να τους δεχθούν πάλι πίσω.
➣ ➋ Ο Βενιζέλος και ο Κεμάλ ήθελαν:① να διασφαλίσουν την αναγνώριση των συνόρων τους, ② να επιτύχουν την ομοιογένεια, ③ να ασχοληθούν απρόσκοπτα με την εσωτερική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη.
➣ Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής: ιδρύθηκε με το άρθρο 11 της Σύμβασης, είχε έδρα την Κωνσταντινούπολη, την αποτελούσαν 11 μέλη (4 Έλληνες, 4 Τούρκοι, 3 πολίτες από ουδέτερες κατά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο χώρες).
➣ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ→ ⑴ τρόπος μετανάστευσης
⑵ εκτίμηση της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων.
Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων
- Σεπτέμβριος του 1923: ιδρύεται με πρωτοβουλία της ΚΤΕ η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ). Στόχοι:
➘ εξασφάλιση παραγωγικής απασχόλησης
➘ οριστικής στέγασης.
- Το κράτος διέθεσε στην ΕΑΠ:
➘ 8.000.000 στρέμματα που προέρχονται από
- τα κτήματα των Τούρκων και Βουλγάρων ανταλλαξίμων
- του δημοσίου
- που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη.
➘ Τα χρήματα δύο δανείων (1924, 1928)
➘ Οικόπεδα στις πόλεις
➘ Τεχνικό και διοικητικό προσωπικό των Υπουργείων Γεωργίας και Προνοίας.
- Η ΕΑΠ για την αποκατάσταση των προσφύγων έλαβε υπ’ όψη τις εξής παραμέτρους:
❶ τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες». → στόχος: η απασχόληση των γεωργών προσφύγων με καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν→ εγκατάσταση καλλιεργητών δημητριακών στα πεδινά της Μακεδονίας και της Δ. Θράκης, καπνοπαραγωγών στην Αν. Μακεδονία και τη Δ. Θράκη κ.λ.π.
❷ τον τόπο προέλευσης. → στόχος: οι πρόσφυγες που προέρχονται από την ίδια περιοχή να εγκατασταθούν μαζί στην Ελλάδα→ Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια κ.λ.π.→ σε λίγες περιπτώσεις όμως επιτεύχθηκε αυτός ο στόχος.
❸ τις αντικειμενικές συνθήκες. →η αποκατάσταση διακρίθηκε σε:
➘ Αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο)
➘ Αστική (παροχή στέγης στις πόλεις)
Δόθηκε όμως το βάρος στη γεωργία γιατί:
- υπήρχαν τα μουσουλμανικά κτήματα
- η αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και οικονομικότερη
- η ελληνική οικονομία ήταν αγροτική
- προσπάθεια αποφυγής κοινωνικών αναταραχών.
Ο στόχος ήταν να εγκατασταθούν οι πρόσφυγες στη Μακεδονία και Δ. Θράκη, γιατί:
➣ τα μουσουλμανικά κτήματα θα έκαναν τους πρόσφυγες γρήγορα αυτάρκεις και θα αυξανόταν η παραγωγή
➣ θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό.
- Οι παραπάνω στόχοι δεν επιτεύχθηκαν απόλυτα → κινητικότητα των προσφύγων με στόχο να βρουν την καλύτερη λύση στο πρόβλημα της αποκατάστασης τους.
- Για την αποκατάσταση των προσφύγων ενδιαφέρθηκαν και τα Υπουργεία Προνοίας και Γεωργίας καθώς και το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων.
- Η ΕΑΠ λειτούργησε μέχρι το 1930.
2. Η αγροτική αποκατάσταση.
➣ Έργο της ΕΑΠ → δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών
→ εγκατάσταση των προσφύγων σε:
- εγκαταλελειμμένα χωριά,
- σε νέους συνοικισμούς μέσα σε χωριά,
- σε αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς.
➣ Τα κριτήρια που λαμβάνονταν υπ’ όψη κατά την παραχώρηση του κλήρου ήταν ① το μέγεθος της οικογένειας,
② η ποιότητα του εδάφους,
③ το είδος της καλλιέργειας,
④ η δυνατότητα άρδευσης .
➣ Στην αρχή η διανομή κλήρου θα ήταν προσωρινή, ενώ μόνιμη θα γινόταν μετά την κτηματογράφηση από το Υπουργείο Γεωργίας. Παραχωρούνταν επίσης, στέγη, σπόροι, εργαλεία, λιπάσματα και ζώα.
➣ Στέγαση: 1) εργολαβία→ ανέγερση των κατοικιών από την ΕΑΠ
2) αυτεπιστασία → ανέγερση των κατοικιών από τους πρόσφυγες αφού τους χορηγηθούν τα οικοδομικά υλικά.
3) τα κτίσματα ήταν δύο δωμάτια, ένας σταύλος, μία αποθήκη.
4) υποχρέωση αποπληρωμής του κλήρου με δόσεις μέχρι το 1930 στην ΕΑΠ→ μετά στην Αγροτική Τράπεζα.
5) μέχρι την αποπληρωμή δίδονταν τίτλοι απλής κατοχής→ μετά θα δίδονταν τίτλοι ιδιοκτησίας.
3. Η αστική αποκατάσταση
➣ Την ανέλαβε κυρίως το κράτος, ενώ πρόσφερε οικονομική βοήθεια σε επιχειρήσεις και βιοτεχνικές δραστηριότητες.
➣ Η αστική αποκατάσταση περιελάμβανε μόνο στέγαση. Συνάντησε πολλά εμπόδια λόγω:
➘ Του μεγάλου αριθμού των προσφύγων
➘ Των λίγων ανταλλάξιμων σπιτιών που βρίσκονταν στις πόλεις,
➘ Των πολιτικών ανωμαλιών και της κακής οικονομικής κατάστασης της χώρας → καθυστερούσαν τα οικιστικά προγράμματα,
➘ Της μακρόχρονης περιπλάνησης των προσφύγων από πόλη σε πόλη, οι οποίοι εργάζονταν περιστασιακά.
➣ Η αρχή έγινε στην Αθήνα όπου δημιουργήθηκαν η Καισαριανή, ο Βύρωνας, και Ν. Ιωνία και στον Πειραιά με τη δημιουργία της Κοκκινιάς.→ συνοικισμοί με επέκταση των πόλεων όπου οι πρόσφυγες ήταν προσωρινά εγκατεστημένοι.
➣ Οι κατοικίες είχαν τη μορφή μικρών μονοκατοικιών, διπλοκατοικιών, τετρακατοικιών, μονώροφων, ή διώροφων με ένα ή δύο δωμάτια.
➣ Τις κατοικίες τις κατασκεύαζαν ή εργολάβοι με ανάθεση του έργου από το κράτος ή την ΕΑΠ, ή οι ίδιοι οι πρόσφυγες αφού τους χορηγήθηκαν τα οικοδομικά υλικά.
➣ Η οικοδόμηση των συνοικισμών δεν συνοδεύτηκε από έργα υποδομής λόγω έλλειψης χρημάτων και χρόνου.
➣ Η ομοιομορφία κατασκευής δεν απέκλειε τις διαφοροποιήσεις στις διαστάσεις στην ποιότητα κλπ.
➣ Ιδρύθηκαν προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί και δόθηκαν από το κράτος άτοκα δάνεια.
➣ Οι εύποροι πρόσφυγες :
➘ Νοίκιαζαν (στην αρχή)
➘ Αγόρασαν δικό τους σπίτι, μέσα στις πόλεις→
➘ γρηγορότερη ενσωμάτωση
➘ Πρωτοστάτησαν στην ίδρυση συνοικισμών : ίδρυση οικοδομικού συνεταιρισμού→ αγορά προνομιούχων εκτάσεων→ οικοδόμηση αστικών κατοικιών (Ν Σμύρνη, Καλλίπολη).
➣ Άποροι πρόσφυγες→ εγκαταστάθηκαν σε χαμόσπιτα, πρόχειρες κατασκευές δημιουργώντας παραγκουπόλεις γύρω από τους προσφυγικούς συνοικισμούς.
