Προπαγάνδα, η τέχνη της μαζικής πειθούς

Εκθεση μέχρι τις 17 Σεπτεμβρίου στη Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου

Της Γιωτας Συκκα [Πηγή Καθημερινη]

Στα αναγνωστήρια της Βρετανικής Βιβλιοθήκης βασιλεύει μια σεβάσμια σιωπή. Ομως, σε κάποιες άλλες αίθουσες, όπου προβάλλονται βίντεο με κινηματογραφικά επίκαιρα από αλλοτινούς καιρούς, αντηχούν επιτακτικές εντολές ή ύπουλες παραινέσεις. Ακόμα και οι παλιές προκηρύξεις και οι αφίσες που εκτίθενται εκεί μοιάζουν να φωνάζουν προς τον θεατή, προσπαθώντας να τον πείσουν, γιατί αυτός ακριβώς ήταν ο σκοπός τους. Και αυτό προσπαθεί να δείξει η πολυσυζητημένη έκθεση «Προπαγάνδα: Εξουσία και πειθώ», που θα διαρκέσει έως τις 17 Σεπτεμβρίου στο Λονδίνο.

Γιατί πολυσυζητημένη; «Είπαμε να προκαλέσουμε λίγο την κοινή πεποίθηση, σύμφωνα με την οποία η προπαγάνδα αποτελείται από ψέματα που επινοούν κακοί άνθρωποι», σημειώνει ο εκ των επιμελητών Ιαν Κουκ. Και το κατάφεραν. Πολλοί εκπλήσσονται από τη διαπίστωση ότι ολοκληρωτικά και δημοκρατικά καθεστώτα έχουν εξίσου χρησιμοποιήσει τις τεχνικές της προπαγάνδας. Οτι η ρίψη προκηρύξεων στο Ιράν και το Αφγανιστάν, που καλούσαν τους πολίτες να εναντιωθούν στους Ταλιμπάν, βασίστηκε σε μια ιδέα που εφάρμοσαν πρώτοι οι ναζί στις χώρες στις οποίες επρόκειτο να επιτεθούν. Οτι το ύψους δύο μέτρων αυτοκρατορικό πορτρέτο του Ναπολέοντα και οι φωτογραφίες του Χίτλερ με απλή στρατιωτική στολή που επιδεικνύουν τον αποφασιστικό, ετοιμοπόλεμο ηγέτη, στηρίζονται στο ίδιο σκεπτικό με το βίντεο του Μπους με μπουφάν πιλότου βομβαρδιστικού.

Οι επιμελητές τολμούν να μιλήσουν και για πολύ πρόσφατα παραδείγματα κρατικής τεχνικής της επιρροής, και μάλιστα βρετανικής ευαισθησίας, όπως η κηδεία της Μάργκαρετ Θάτσερ, την οποία, μάλιστα, σε μεγάλο βαθμό είχε οργανώσει η Σιδηρά Κυρία αυτοπροσώπως.

Βέβαια, η προπαγάνδα έχει μακρά ιστορία. Πρώτη φορά η λέξη εντοπίζεται τυπωμένη σε έγγραφο του 1622, με οδηγίες κατήχησης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Αλλά μήπως και η επιλογή να εικονογραφηθεί ένα νόμισμα με το πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν ήταν μια ευφυής επιλογή προπαγάνδας;

Μπορεί, άραγε, ένα έργο καμωμένο με τέτοια υστεροβουλία να είναι έργο τέχνης; Ο Αλαστερ Σουκ επικαλείται στην Daily Telegraph μία ρήση του Πικάσο: «Η τέχνη είναι ανατρεπτική. Αν έχει χάσει τη δύναμή της, αν έχει καταντήσει αδιάφορη, δεν αξίζει να την υποστηρίξεις». Ο ίδιος, ωστόσο, ο γνωστός Βρετανός τεχνοκριτικός θεωρεί ότι εξαιρέσεις υπάρχουν. Και αναφέρει «τα Μάρμαρα του Παρθενώνα» (και όχι «τα Ελγίνεια») ως την πιο τρανή απόδειξη.

Ομως, παρότι η ιστορία της είναι αρχαία, η τεχνική της μαζικής πειθούς έγινε επιστήμη ιδιαίτερα τον 20ό αιώνα. «Η προπαγάνδα που φαίνεται πως είναι τέτοια, έχει αποτύχει», διακήρυξε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο διευθυντής του τότε νέου Τμήματος Προπαγάνδας κατά του Εχθρού της Βρετανίας. Ο λόρδος Νόρθκλιφ υπήρξε και ιδιοκτήτης της Daily Mail. Συμπτωματικό; Οσο και το γεγονός ότι ο λόρδος Μπίβερμπρουκ, που διορίστηκε τότε επικεφαλής του υπουργείου Πληροφοριών, ήταν ιδιοκτήτης της Daily Express… Μαζί, εξέλιξαν αυτό που ονόμασαν «προπαγάνδα των γεγονότων», αυτών τουλάχιστον που έχουν επιλεγεί γιατί συμφέρει να ακούγονται.

Στον Β΄ Παγκόσμιο, οι οδηγίες έγιναν πιο συγκεκριμένες: «Οταν ο ακροατής σάς συλλάβει να ψεύδεσθε, η δύναμή σας εκμηδενίζεται», επεσήμαινε έγγραφο των Συμμαχικών Δυνάμεων προς υποψήφιους προπαγανδιστές. «Γι’ αυτό το λόγο, ποτέ μη λέτε ένα ψέμα που μπορεί να αποκαλυφθεί». Ενώ και ο ειδικός στα θηριωδέστερα ψέματα Γιόζεφ Γκέμπελς διαπίστωνε, στενοχωρημένος, ότι «η λέξη προπαγάνδα συχνά παρεξηγείται. Ακολουθείται πάντα από μια πικρή γεύση».

Οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών πήραν το μήνυμα. Επιτακτικά συνθήματα του τύπου «Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer» έμοιαζαν παρωχημένα στον κόσμο που μόλις είχε απαλλαγεί από τον τρόμο του πολέμου. Την ελευθερία – αυτό έπρεπε να προπαγανδίσουν απέναντι στον καινούργιο εχθρό, αυτόν που όριζε ο Ψυχρός Πόλεμος. Ετσι, το 1946 η κυβέρνηση των ΗΠΑ ξόδεψε περίπου 50 χιλιάδες δολάρια για να αγοράσει 79 έργα των Μπεν Σαν, Τζόρτζια Ο’ Κιφ κ.ά. για μια περιοδεία έργων σύγχρονης αμερικανικής τέχνης, που ολοκληρώθηκε, φυσικά, στην Πράγα. Υπάρχουν αναφορές ότι η CIA χρηματοδότησε και το εξπρεσιονιστικό κίνημα για να τονώσει την εικόνα της καλλιτεχνικής ελευθερίας, με έναν σχετικά ασφαλή τρόπο, αφού οι εικαστικές τέχνες δεν λένε πολλά λόγια…

Εργα Αμερικανών εξπρεσιονιστών η έκθεση στη Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου δεν περιλαμβάνει, μπορείτε, όμως, να δείτε από το Κόκκινο Βιβλίο του Μάο και την πιο πολυτυπωμένη φωτογραφία του Μεγάλου Τιμονιέρη έως την τράπουλα με τις εικόνες του Σαντάμ και των αξιωματούχων του, που μοίραζε το Πεντάγωνο στους Αμερικανούς στρατιώτες στο Ιράκ. Ο σκοπός ήταν διπλός: να βοηθήσει τους στρατιώτες να εντοπίσουν τους στόχους τους, αλλά και να πληροφορηθούν οι ίδιοι οι στόχοι ότι όλοι γνωρίζουν πια ποιοι είναι, ότι παίζουν και πόκερ με τα κεφάλια τους.

Παράλληλα, πολλά χρόνια μετά τη θητεία των δύο λόρδων στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, ο αγγλικός Τύπος συνέδραμε στις τελευταίες: βασιζόμενο σε παραπλανητικές πληροφορίες που είχε διοχετεύσει η κυβέρνηση, το πρωτοσέλιδο της Daily Express με τίτλο «Ο Σαντάμ μπορεί να χτυπήσει σε 45 λεπτά» δημιούργησε το κατάλληλο κλίμα, που βοήθησε τη βρετανική κυβέρνηση να μπει στον πόλεμο το 2003.

Και σήμερα; Το Ιντερνετ προσφέρει ένα καινούργιο, παρθένο και τεράστιο πεδίο προπαγάνδας. Λέγεται ότι το πιο διαδεδομένο tweet δεν είναι άλλο από το «Four more years» για την επανεκλογή τού Ομπάμα. Η εξαιρετική ταχύτητα, η μαζικότητα και η δυνατότητα ανωνυμίας των χρηστών του Διαδικτύου βοηθά την παραπλάνηση και τη διαβολή. Βοηθά, όμως, και την αποκάλυψή τους. Και ίσως σε μια άλλη έκθεση, κάμποσα χρόνια μετά, να φανεί ποια από τις δύο τάσεις θα υπερισχύσει.