Δεν εγκαταλείπει τη γη της η Ρηνιώ Κατσοτούρχη, η μοναδική κάτοικος της Κινάρου, ακόμη και στις πιο παρατεταμένες κακοκαιρίες, χωρίς ρεύμα, τηλέφωνο, προμήθειες. Φρικιά στη σκέψη ότι η νησίδα των 4,5 τ.χλμ. μεταξύ Λέρου και Αμοργού θα μπορούσε να μεταβληθεί σε ακατοίκητο βράχο χωρίς καμία δραστηριότητα· ναι μεν με αιγιαλίτιδα ζώνη, αλλά χωρίς δικαίωμα στην υφαλοκρηπίδα και στην αποκλειστική οικονομική ζώνη, σε terra nullius, γη με αδιευκρίνιστο καθεστώς, γκρίζo… Αυτός είναι ο εφιάλτης της – τον επαναφέρουν αρκετές φορές την ημέρα τα τουρκικά αεροσκάφη που σχίζουν επιθετικά τον ουρανό πάνω της: τι θα απογίνει ο τόπος της όταν εκείνη φύγει από τη ζωή.

Ετσι ερήμωσε η Πλάτη, μεταξύ Καλύμνου και Ψερίμου, όταν αρρώστησε και πέθανε τον Σεπτέμβριο, στα 70 του, ο επονομαζόμενος «Πλατάρχης», ο Μιχάλης Λαμπρόπουλος, που είχε εγκατασταθεί εκεί προς 20ετίας για να στεριώσει σπιτικό στο νησί.

Τα γειτονικά Λέβιθα –6 μίλια ανατολικά της Κινάρου– κρατούν γερά. Από το 1820 η οικογένεια Καμπόσου δεν έχει εγκαταλείψει ποτέ τη νησίδα των 9 τ.χλμ. Τέσσερα άτομα τον χειμώνα (ο 78χρονος Δημήτρης Καμπόσος, η γυναίκα του Ειρήνη, οι γιοι τους Μανώλης και Αναστάσης), δέκα με δώδεκα το καλοκαίρι, όταν καταφθάνουν από την Πάτμο οι σύζυγοι και τα παιδιά των δύο γιων και οι οικογένειες των άλλων δύο παιδιών τους. Ασχολούνται με την κτηνοτροφία –ποιμαίνουν 650 αιγοπρόβατα και παράγουν τυρί και μυζήθρα–, τη γεωργία, την αλιεία, το καλοκαίρι υποδέχονται στο ταβερνάκι τους επιβάτες ιστιοφόρων. Η πολυπόθητη οικονομική ζωή, ώστε να οριοθετηθεί γύρω από βραχονησίδες υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, αποκτάται και μόνο με την ποιμνιοβοσκή, όπως παλιότερα στα Ιμια και στην Καλόλιμνο – στην τελευταία διαβιούν πλέον μόνο οι στρατιώτες που επανδρώνουν το τοπικό φυλάκιο. Η παρουσία κοπαδιών στα Ιμια υποδήλωνε οικονομική δραστηριότητα, το πηγαινέλα του αιγοβοσκού προσυπέγραφε την ελληνικότητά τους.

Βραχονησίδες, λέξη για εμάς με βαρύ φορτίο. Ξυπνούν όχι εικόνες ερημικών παραδείσων, αλλά φόβους – διαρκής η τυραννία των τουρκικών βλέψεων. Ομως, η Ρηνιώ στην Κίναρο, ο Δημήτρης στα Λέβιθα, ο Μιχάλης Κάβουρας στο Μαράθι, η δασκάλα Μαρία-Φαίδρα Τσιαλέρα του μοναδικού μαθητή στους Αρκιούς των 44 κατοίκων, η Ειρήνη Ντούσκου στη Δοκό, μια χούφτα άνθρωποι σπαρμένοι στον Αγιο Μηνά, στη Σαμιοπούλα, στο Φαρμακονήσι, στα Αντίψαρα, στο Γαϊδουρονήσι, στο Πελαγονήσι, στην Περιστέρα, στο Πιπέρι, στο Γυαλί…, δεν είναι μονάχα ακατάβλητοι βιγλάτορες των ελληνικών οριζόντων, σκοπιωροί των αλίμενων ακτών, ζωντανοί κυματοθραύστες αμεταγύριστων ορέξεων – από 5 έως… 152 ελληνικά νησιά, νησίδες και βραχονησίδες, από τη Ζουράφα, ανατολικά της Σαμοθράκης, έως τη Γαύδο στο Λιβυκό Πέλαγος διεκδικεί κατά καιρούς η Τουρκία, αμφισβητώντας την ελληνική κυριότητα. Δεν είναι φυγόκοσμοι μοναστές, που ευτυχούν αποκλειστικά στους θαλασσοδαρμένους χερσότοπους. Μάχονται να συντηρήσουν τις ρίζες τους, να διατηρήσουν το λεπτότατο νήμα της συνέχειας στη γη τους, στα πατρογονικά χώματα που πατούν, γιατί εκεί νιώθουν πιο πολύ την Ελλάδα· να εμφυσήσουν ξανά την πνοή της ανθρώπινης δημιουργίας σε εδάφη όπου μόνο η φύση έχει απομείνει να σμιλεύει αργά κόσμους· να αντιπαλέψουν τα δυσυπέρβλητα, να δαμάσουν τα ατιθάσευτα. Με τα αγροτόσπιτά τους, τα περιβόλια τους, τα ζώα τους, την υποδοχή ταξιδευτών.

Μια ζωή με κινδύνους, όχι πάντα ευχάριστη, περιοδικά σκληρή, ενίοτε ποτισμένη με την πίκρα της κρατικής αμέλειας – δεν αρκούν οι επετειακές επισκέψεις υπουργών, υφυπουργών και στρατιωτικών κλιμακίων, καθώς δεν υφίσταται σταθερό σχέδιο όχι μόνο για τους αλμυρούς ξέμακρους βράχους που συντηρούν ανθρώπινη ζωή, αλλά και για τις πιο φιλόξενες νησίδες ανάμεσα στις 6.000 μικρές και μεγάλες κουκκίδες γης στα ελληνικά πελάγη. Από αυτές, μόνο οι 107 κατοικούνται· οι 28, με πληθυσμό κάτω από 100 κατοίκους.

Οσο ισχυρή κι αν είναι η συνείδηση του ακρίτα φύλακα, κάτι πιο απόλυτο, πιο βαθύ μοιάζει να τους συνδέει με τα ανεμοδαρμένα σιωπηλά κομμάτια γης, να τους κρατά καρφωμένους στα άγρια χώματα που προβάλλουν από τα άπατα των απάτων: η ισόβια αγάπη τους για τις «πέτρινες κεφαλές στα μελανά βάθη της άβυσσος», όπως ονόμαζε τις βραχονησίδες ο Φώτης Κόντογλου. Μια αγάπη πιο ακατάβλητη από την εξυψωτική αίσθηση της αυτοθυσίας και του ηρωισμού, πιο ανθεκτική απέναντι στη φουρτουνιασμένη ακροθάλασσα. Το σπίτι ως πατρίδα. Αφθαρτες ταυτότητες, στέρεες αξίες, αμείωτη ένταση βούλησης. Η υποδόρια, ενίοτε έκδηλη, αδιαφορία της χώρας-πατρίδας, μια κάθετη βολή πάνω σε πολύτιμες βεβαιότητες.

Ο αείμνηστος Αμερικανός φιλόσοφος Ρίτσαρντ Ρόρτι παρατηρεί εύστοχα ότι η «εθνική υπερηφάνεια είναι για τις χώρες ό,τι είναι ο αυτο-σεβασμός για τα άτομα: μια αναγκαία συνθήκη για αυτο-βελτίωση». Ο συναισθηματικός δεσμός με τη χώρα σου είναι απαραίτητος, υποστηρίζει, προκειμένου να είναι γόνιμη η πολιτική διαβούλευση.

Με άλλα λόγια, για να βουλεύεται γόνιμα μια οργανωμένη πολιτική κοινότητα πρέπει οι πολίτες της να νιώθουν ότι ανήκουν σε αυτήν. Γιατί άραγε;

Μια πρώτη απάντηση είναι ότι οι άνθρωποι δεν είναι υπολογιστικές μηχανές, ούτε αλγόριθμοι. Δεν μπορούμε να μετάσχουμε γόνιμα –παραγωγικά, ευφάνταστα– σε κάτι αν δεν νιώθουμε ότι έχει σημασία για εμάς. Οπως δεν θα ασκήσεις καλά ένα επάγγελμα εάν δεν ενστερνισθείς βιωματικά τις αξίες του, έτσι δεν θα διαβουλευθείς γόνιμα για τη χώρα σου εάν δεν την αγαπάς. Ο περί κοινών λόγος διαμορφώνεται από το περί κοινών πάθος.

Μια δεύτερη απάντηση είναι ότι δίχως τον πατριωτισμό δύσκολα ανθεί η δημοκρατία. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία προϋποθέτει τον «δήμο» – μια αυτοκυβερνώμενη πολιτική οντότητα, τα μέλη της οποίας βιώνουν το αίσθημα του συνανήκειν. Στο μέτρο που η δημοκρατία εκτοπίζει παραδοσιακές ιεραρχίες και υπερκεράζει επιμέρους ταυτότητες (π.χ. θρησκευτικές, εθνοτικές, φυλετικές κ.λπ.), αναδεικνύει την ατομική συμμετοχή στα κοινά, η οποία, με τη σειρά της, για να επισυμβεί, απαιτεί την κινητοποίηση των πολιτών εφόσον αισθάνονται ότι μοιράζονται μια κοινή καταγωγή και μοίρα. Μόνο αν βιώνεις τη δημοκρατική πολιτεία ως ένα κοινό έργο που σε αφορά, θέλεις να συμμετάσχεις ενεργά στην πραγμάτωσή του.

Το αίσθημα του συνανήκειν

Αν τα μέλη της δημοκρατικής πολιτείας τα ενώνει μόνο το κοινό συμφέρον, ο συνεταιρισμός τους δεν θα έχει διάρκεια – δεν θα καταστεί κοινωνία (μετοχή στον κοινό λόγο). Χρειάζεται μια ισχυρότερη συγκολλητική ουσία για κάτι τέτοιο – μια κοινή ταυτότητα. Αν δεν οικοδομηθεί το αίσθημα του συνανήκειν, όπως λ.χ. συνέβη με το σχίσμα μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων στην Κυπριακή Δημοκρατία, τη δεκαετία του 1960, είναι δύσκολο να συσταθεί ένας «δήμος» στο όνομα του οποίου θα ασκηθεί αποτελεσματικά και νομιμοποιημένα η δημοκρατική διακυβέρνηση.

Η δημιουργία του έθνους-κράτους και η ραγδαία εξάπλωσή του από τον 19ο αιώνα και μετά καθιέρωσε την κοινή εθνική ταυτότητα ως τη βάση της δημοκρατικής διακυβέρνησης: το έθνος είναι ο κορμός του «δήμου» στο όνομα του οποίου ασκείται η διακυβέρνηση. Από τη στιγμή που δημιουργείται, το έθνος-κράτος, μέσω των εκπαιδευτικών-πολιτιστικών θεσμών του, αναζητεί μια κοινή αφήγηση – επιμελείται τα ιστορικά γεγονότα με τρόπο που υπογραμμίζει την κοινή καταγωγή, κοινά έθιμα, κοινή αντίληψη ζωής. Το έθνος-κράτος έχει ανάγκη να φανταστεί το παρελθόν του για να συνεχίσει συντεταγμένα την πορεία του στο μέλλον.

Η κοινή αφήγηση δημιουργεί ή/και εντείνει το αίσθημα του συνανήκειν, το οποίο καθιστά εφικτή την ανάληψη αμοιβαίων δεσμεύσεων – τόσο μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων, όσο και μεταξύ των πολιτών. Δίχως τον συναισθηματικό δεσμό μεταξύ αγνώστων πολιτών, που παρέχει η αίσθηση κοινής ταυτότητας, δεν μπορούν να αναληφθούν αμοιβαίες υποχρεώσεις. Το σύγχρονο προνοιακό κράτος δημιουργήθηκε ακριβώς στο μέτρο που αναπτύχθηκε το αίσθημα της αλληλεγγύης μεταξύ αγνώστων, πλην ομοεθνών πολιτών. Χωρίς αυτό το συναισθηματικό υπόστρωμα είναι αδιανόητη η αναδιανεμητική οικονομική πολιτική.

Για τους κυνικούς (ακριβέστερα, γι’ αυτούς που, όπως λέει ο Ρόρτι, αντιμετωπίζουν τον δημόσιο βίο ως «θεατές»), εφόσον η κοινή αφήγηση του έθνους συνιστά ιστορική κατασκευή, είναι αυθαίρετη, άρα κατεδαφιστέα. Για τους ενεργούς πολίτες, όμως, κάθε κατασκευή είναι μεν φαντασιακή (με την έννοια ότι δεν μπορεί να είναι αντικειμενική), αλλά, συγχρόνως, είναι μέρος της διαδικασίας του τι θέλουμε να ελπίζουμε – τι θέλουμε να γίνουμε. Συνδέουμε επινοητικά στο παρόν τις τελείες του παρελθόντος, με τρόπο που θεωρούμε πρόσφορο, προκειμένου να δημιουργήσουμε το μέλλον. Στις σημαντικότερες στιγμές εθνικής εξέγερσης (Επανάσταση του 1821, Εθνική Αντίσταση στη γερμανική κατοχή, απελευθερωτικός αγώνας κατά της αγγλοκρατίας στην Κύπρο) συναντούμε το ίδιο μοτίβο: οι αγωνιστές εντάσσουν τον αγώνα τους σε μιαν ακολουθία εθνικών αγώνων, ανά τους αιώνες, με σκοπό την ελευθερία και την αυτο-κυβέρνηση.

Ο πατριωτισμός είναι πρωτίστως αίσθημα. Μετατρέπεται σε ιδεολογία από τους εμπόρους του αισθήματος, οι οποίοι τον χρησιμοποιούν για να χτίσουν πολιτική σταδιοδρομία. Αγαπάς την πατρίδα σου τόσο φυσιολογικά όσο αγαπάς την οικογένειά σου. Ο συναισθηματικός δεσμός εκλογικεύεται όταν τα άτομα καλούνται να τον εκφράσουν – να μορφοποιήσουν το αίσθημα σε λόγο. Αντίστοιχα με ό,τι συμβαίνει σε μια οικογένεια ή σε έναν οργανισμό, η εκλογίκευση στα έθνη παίρνει τη μορφή της κατασκευής μιας κοινής αφήγησης.

Πολιτική-ηθική πυξίδα

Η κοινή αφήγηση για την πατρίδα λειτουργεί ως πολιτική-ηθική πυξίδα: προσανατολίζει τους πολίτες, καθιστώντας αυτονόητο το αίσθημα της αλληλεγγύης προς άγνωστους άλλους, με τους οποίους μοιραζόμαστε κοινή ιστορική καταγωγή.

Μαθαίνοντας την αλληλεγγύη σε τοπικό επίπεδο, μπορούμε αργότερα να την επεκτείνουμε, όπως παρατηρεί η φιλόσοφος Μάρθα Νουσμπάουμ επικαλούμενη τους Στωικούς, με τη μορφή ομόκεντρων κύκλων, και σε άλλους ανθρώπους οι οποίοι δεν αποτελούν μέλη του στενού εθνικού κύκλου μας.

Ο πατριωτισμός ως αίσθημα δεν αντιστρατεύεται τον κοσμοπολιτισμό. Αντιθέτως, αποτελεί προϋπόθεσή του. Μόνο όταν έχεις μυηθεί στις αξίες μιας συγκεκριμένης παράδοσης μπορεί να εκτιμήσεις καθολικές αξίες (π.χ. δικαιοσύνη, ελευθερία, ευ ζην κ.λπ.).

Εκτός από την υπερηφάνεια, ο πατριωτισμός καλλιεργεί κι ένα άλλο συναίσθημα, το οποίο, αν και αρνητικό, μπορεί να κινητοποιήσει τους πολίτες: την ντροπή για επιμέρους επιλογές στην κοινότητα. Ο πατριώτης ενοχλείται όταν η χώρα του εκλέγει έναν δημαγωγό ηγέτη, ντρέπεται με την ανάρμοστη συμπεριφορά δημοσίων προσώπων, αισθάνεται απέχθεια για τη διαφθορά, ερυθριά με τον διεθνή διασυρμό της χώρας του.

Μόνο όταν ταυτίζεσαι συναισθηματικά με την πατρίδα σου θα νιώσεις και υπερηφάνεια και ντροπή. Και μόνο τότε θα κινητοποιηθείς για τη δημιουργία μιας καλύτερης πατρίδας.

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.

Αποτελεί συνήθη τακτική για κάθε ισχύον σύστημα κατά καιρούς να δίδει νικηφόρες μάχες προς επιβεβαίωση της ισχύος του και ενίσχυση της αυτοπεποιθήσεως όλων των παραγόντων που το συγκροτούν. Στη σημερινή συγκυρία η μάχη των ευρωπαϊκών συστημικών δυνάμεων δίδεται εναντίον του «εθνικισμού», του «ρατσισμού», του «ναζισμού» και «φασισμού» που εικάζεται ότι θα εξασφαλίσουν τα χαρακτηρισθέντα ως ακραία κόμματα στις ευρωεκλογές του προσεχούς Μαΐου.

Ωστόσο, επί της ουσίας αυτό που θα συμβεί είναι ότι η σύνθεση πολιτικών ισορροπιών θα αλλάξει στο νέο Ευρωκοινοβούλιο, η λειτουργία του οποίου διαμορφώθηκε στη βάση δύο κυριάρχων πολιτικών συνασπισμών – Χριστανοδημοκρατών και Σοσιαλιστών. Δεν πρόκειται για συμφορά στο κάτω κάτω. Αλλάζουν τα πράγματα με ρυθμούς ραγδαίους, νέες προσαρμογές είναι αναγκαίες πλέον. Στις αρχές του 2018, ο πρόεδρος της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν, πάντα ευρηματικός στη χρήση των λέξεων, διατύπωσε την άποψη ότι «εθνικισμός είναι η προδοσία του πατριωτισμού». Εύηχο σύνθημα, αλλά εκατομμύρια λέξεων δεν θα αρκούσαν για να προσδιορισθεί επακριβώς το περιεχόμενό του.

Εάν προς στιγμήν αγνοούσε κανείς τις πολιτικές συνεκδοχές του θέματος –που είναι αβαθείς, διότι αποσκοπούν στον έλεγχο μηχανισμών της εξουσίας– θα έλεγε ότι πρόκειται για ουσιώδη διαφορά μεταξύ πολιτών που προτιμούν να ζουν σε μια ομοιογενή κοινωνία και μιας άλλης ομάδος πολιτών που εμφορούνται από διεθνιστική αντίληψη.

Καμία από τις δύο προαναφερθείσες τάσεις δεν είναι «προοδευτική» ή «αναχρονιστική», διότι εναλλάσσονται στη διάρκεια της Ιστορίας. Οι Ισραηλίτες ήταν οι πρώτοι που αγωνίσθηκαν να διαμορφώσουν ομοιογενές σύστημα, στη βάση συμβολαίου που συνήψαν με τον Ιεχωβά. Οι Ελληνες της Αρχαιότητος οικοδόμησαν σύστημα ομοιογένειας στηριζόμενο στην Παιδεία.

Ολες οι κοινωνίες που άντεξαν στη διάρκεια των αιώνων διαμόρφωσαν κοινή πολιτιστική ταυτότητα, κοινές αξίες και αντιλήψεις. Προσπάθειες υπεράνθρωπες μεγάλων διανοητών διαμόρφωσαν τις κατά τόπους εθνικές ιδεολογίες και ενίοτε προσέλαβαν απεχθέστατες μορφές, που όμως δεν είναι δυνατόν να απαξιώσουν την ιδέα του έθνους. Αλλά υπάρχουν εκ παράλληλου τάσεις αντίρροπες, που επικαλύπτουν τις εθνικές ιδιαιτερότητες και διαμόρφωσαν επίσης τον πολιτισμό. Ο χριστιανισμός, που απετέλεσε το ιδεολογικό οικοδόμημα του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους, και η Καθολική Εκκλησία, που εκπολίτισε τα βάρβαρα φύλα του ευρωπαϊκού Βορρά, προσδίδοντας ιδεολογική και ενίοτε πολιτική ενότητα στη Δύση πέρα από έθνη και φυλές.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι η τελευταία απόπειρα δημιουργίας πολυεθνούς συστήματος, που όμως αδυνατεί να ενσωματώσει ομάδες οι οποίες διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο αλλότριων πολιτισμών. Μόνον η Εκκλησία –Ορθόδοξη ή Καθολική, αδιάφορο– μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτήν την πρόκληση. Οχι η διαμορφωθείσα τάξη πραγμάτων. Η Αριστερά με τη διεθνιστική ιδεολογία της κινείται ανετότερα από τις παραδοσιακές πολιτικές δυνάμεις.  Εξ ου και ότι ο Πάπας Φραγκίσκος θεωρεί πως  η φράση του Αλέξη Τσίπρα ότι «τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι πιο σημαντικά από τις συμφωνίες αξίζει το βραβείο Νομπέλ». Θα δούμε ενδεχομένως και άλλες «παράδοξες» συγκλίσεις.

Ε​​ξοχο, πράγματι, το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη υπό τον τίτλο «Τι είναι η πατρίδα μας;». Το απαγγέλλαμε από στήθους στο δημοτικό, τα χρόνια εκείνα τα παλιά. Σήμερα κάποιοι θα το θεωρούν επιεικώς μια γραφικότητα. Μπορεί και να είναι έτσι. Αλλά εξακολουθεί να συγκινεί ακόμη –εάν όχι όλους– ορισμένους. Αλλά όχι λίγους ασφαλώς. Αυτά εξ αφορμής του μακεδονικού ζητήματος, υπό τη νέα του μορφή, που τείνει να διαιρέσει εμάς τους Ελληνες σε μειοδότες και πατριώτες – μία φορά ακόμη.

Είναι αδιαμφισβήτητο πως δίχως αίσθημα πατριωτικό η ανεξάρτητη Ελλάς δεν θα είχε, ασφαλώς, προκύψει και δεν θα επιβιώσει. Αλλά οι λέξεις δεν είναι απλώς νεκρά κελύφη κενά περιεχομένου. Εχουν την ιστορία τους και τη διαδρομή τους –ενίοτε πιο συναρπαστική από τις πλέον μεγαλειώδεις εκστρατείες– και πρέπει να επαναφορτίζονται, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις διαμορφώσεις της κάθε εποχής.

Δύο στοιχεία προσδίδουν περιεχόμενο στη λέξη «πατριωτισμός». Εν πρώτοις, η διαμόρφωση εδραίας εθνικής ιστορικής συνειδήσεως, με ίδια χαρακτηριστικά ιδιοσυστασίας, εντός συγκεκριμένων γεωγραφικών ορίων, και στη συνέχεια διεύρυνση της επιρροής της χώρας εκτός συνόρων, ανάλογα προς τον δυναμισμό του έθνους.

Από την ίδρυση του ελληνικού ανεξαρτήτου κράτους, αυτά τα δύο στοιχεία οδήγησαν στην ενσωμάτωση μεγάλου τμήματος του ελληνισμού στο νέο κράτος έως ότου η Μεγάλη Ιδέα συνετρίβη υπό την εδαφική της μορφή στις ακτές της Ιωνίας. Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων, ολοκληρώθηκε η εδαφική επέκταση της Ελλάδος. Η προσπάθεια Ενώσεως της Κύπρου απέτυχε οικτρά. Το μόνον που απέμεινε ήταν η διεύρυνση της επιρροής της χώρας μας στην περιφέρεια.

Η ευκαιρία ανέκυψε –μοναδική και απρόβλεπτη– με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Αλλά αντί της επιβεβαίωσης της αδιαμφισβήτητης ισχύος της Ελλάδος στην ΠΓΔ της Μακεδονίας, παρακολουθήσαμε μία αδέξια μεταφορά του μυθιστορήματος «Στα Μυστικά του Βάλτου» στην πολιτική ζωή.

Εξοχο το μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα, αλλά όλως διαφόρως επιτυγχάνονται οι ίδιοι στόχοι σήμερα. Το πλέον ηχηρό παράδειγμα είναι, ασφαλώς, η Γερμανία. Δύο φορές τον περασμένο αιώνα και υπό τη μοιραία έλξη του πρωσικού μιλιταρισμού επεχείρησε να κατακτήσει την Ευρώπη και στην κυριολεξία την ισοπέδωσε. Αλλά εν τέλει επέτυχε την κατάκτηση της ηπείρου –τουλάχιστον μέχρι στιγμής– διά της κατισχύσεώς της στον οικονομικό τομέα, αφού διαμόρφωσε προηγουμένως όρους με βάση τα εθνικά συμφέροντά της και τη συναίνεση των εταίρων της. Αυτή είναι η νέα διάσταση του γερμανικού πατριωτισμού και όχι κάποιων που αντιμετωπίζουν το όλο θέμα περίπου ως μαθητική παράσταση, χειροκροτούμενη από ευσυγκίνητους γονείς, με κατανοητή διάθεση επιεικείας.

Κάποιοι «εκσυγχρονιστές» θα οικτίρουν, βέβαια, τον «πρωτογονισμό» του ελληνικού λαού. Αυτό που όμως λησμονούν είναι ότι το ελληνικό έθνος απέκτησε συνείδηση της ιστορικότητός του και της αποστολής του χάρις σε μία τιτάνια προσπάθεια λογίων και με κατ’ εξοχήν ενωποιητικό δεσμό την Ελληνική Ορθοδοξία. Τα υπόλοιπα δεν συνιστούν πολιτική ούτε πατριωτισμό.

Ο Οργουελ ξεχωρίζει τον πατριωτισμό από τον εθνικισμό. Παραθέτω από μνήμης τους ορισμούς. Εθνικισμός, λέει, είναι η λατρεία των συμβόλων, περιχαρακώνει τη σκέψη και τα αισθήματα σε μια άκαμπτη πραγματικότητα η οποία ακυρώνει τη ζωή και την Ιστορία. Είναι ένα υπερεγώ που δεν ανέχεται την κρίση, και τις κρίσεις. Εθνικιστής, ας πούμε, είναι όποιος λέει «όταν εμείς χτίζαμε τον Παρθενώνα εσείς τρώγατε βαλανίδια». Εθνικιστής είναι όποιος, ας πούμε, ταυτίζει τον Κολοκοτρώνη με τον Θεμιστοκλή, επειδή και ο μεν και ο δε ήσαν Eλληνες. Ο Θεμιστοκλής και η Αθήνα του στη Σαλαμίνα υπέγραψαν την ιδρυτική πράξη ενός ολόκληρου πολιτισμού. Ο Κολοκοτρώνης στα Δερβενάκια συμμετείχε στη δημιουργία ενός μικρού κράτους- έθνους, που αναδύθηκε από την ιστορική αφάνεια για να διεκδικήσει τη θέση του στον κόσμο του. Κοινό τους η στρατηγική ευφυΐα και ο ηρωισμός. Oμως όλα τα υπόλοιπα διαφέρουν, όσο διαφέρει ο 19ος αιώνας από τον 5ο αιώνα π.Χ. Για να τους εξισώσεις, όπως τους εξισώνει ο ανιστόρητος εθνικισμός, πρέπει να αφαιρέσεις την ιστορική πραγματικότητα και να μετατρέψεις την Ελλάδα σε κάτι σαν πλατωνική ιδέα που μετεωρίζεται στην περιοχή του νοητού. Παραγνωρίζοντας ότι η Ελλάδα είναι μια ζωντανή πραγματικότητα η οποία, όπως όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, υπόκειται σε μεταμορφώσεις, έχει στιγμές μεγαλείου, όπως και ποταπότητας, κι αν ακόμη μας συγκινεί είναι επειδή κατάφερε να μείνει ζωντανή για τόσους αιώνες.

Ο πατριωτισμός είναι το αίσθημα μιας ζωντανής πραγματικότητας. Οι αναμνήσεις από την παιδική σου ηλικία, η γλώσσα που σου έμαθε να καταλαβαίνεις τον κόσμο, οι αφηγήσεις των γονιών σου για τη δική τους ζωή, οι εμπειρίες της εφηβείας, ό,τι κάνει τον άνθρωπο να αισθάνεται ο εαυτός του. Ζωντανή γιατί δεν είναι απαραιτήτως ειδυλλιακή. Eχει και τις άσχημες στιγμές της, τις απογοητεύσεις της, όμως το ισοζύγιο είναι η ζωή σου. Σκέφτομαι την Αθήνα όπου μεγάλωσα, σκέφτομαι τη θέρμη του μεσημεριού το καλοκαίρι, τη θάλασσα όπου κολύμπησα πρώτη φορά, και λέω ότι αυτή είναι η Ελλάδα που αγαπάω. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα σύμβολα δεν έχουν σημασία. Σύμβολα, από την ανάκρουση του εθνικού ύμνου, την στάση προσοχής που επιβάλλει, ακόμη κι αν είσαι πρωθυπουργός, και την εικόνα της πατρίδας στον χάρτη. Ο χάρτης που περιχαρακώνει τα σύνορα, άρα δίνει μορφή στην πατρίδα. Δεν υπάρχει ζωή χωρίς σύνορα, χωρίς μορφή. Πατριωτισμός είναι να λες ότι σέβομαι τον πολιτισμό που αγκάλιασε τον Παρθενώνα και τον τοποθέτησε στον πυρήνα της δημιουργίας του, ακόμη κι αν δεν μπορούμε να μοιραστούμε το αίσθημα που μου προκαλεί όταν τον βλέπω από μικρός στην προοπτική της οδού Πατησίων.

Ο πατριωτισμός για τους πατεράδες μας και τους παππούδες μας που πολέμησαν στην Αλβανία ήταν προφανής. Από τον λόγιο Θεοτοκά στους «Ασθενείς και Οδοιπόρους», ως τον λυρικό Ελύτη, τον ανθρώπινο Μπεράτη και τον τελευταίο τυφεκιοφόρο ήξεραν γιατί πολεμούσαν. Προφανής μεν, με τίμημα μεγάλο δε, τη σωματική τους ακεραιότητα, την ίδια τους τη ζωή. Oταν ο Ιωάννης Μεταξάς αποφάσισε να αντισταθεί στην επίθεση της αυτοκρατορίας, δεν υπολόγισαν ούτε τις πολιτικές τους απόψεις ούτε τις θέσεις τους απέναντι στο καθεστώς. Eτρεξαν να πολεμήσουν. Κι αυτό γιορτάζουμε σήμερα.

Δυστυχώς, το γιορτάζουμε ως ηθοποιοί της Ιστορίας μας. «Μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας». Χωρίς όμως να μπορούμε να περιγράψουμε τι είναι αυτό που ορίζει τον δικό μας πατριωτισμό. Πώς μεταφράζεται η αγάπη για την πατρίδα, την Ελλάδα, στη γλώσσα του 21ου αιώνα; Μας απογοητεύει; Ας είμαστε ειλικρινείς. Μας απογοητεύει, όμως και η απογοήτευση προϋποθέτει κάποιου είδους γοητεία. Περιμέναμε άλλα και άλλα βρήκαμε. Φταίει αυτή; Κι αν φταίει, ποια είναι αυτή; Ξεκινάμε λοιπόν από την Ιστορία. Αν θέλουμε να καταλάβουμε γιατί μας απογοητεύει η Ελλάδα, πρέπει να μελετήσουμε την Ιστορία της. Πώς είναι δυνατόν ένας λαός να κράτησε ζωντανή μία από τις δύο αρχαιότερες γλώσσες του Δυτικού Πολιτισμού; Πώς είναι δυνατόν αυτό το τοπίο να αντιστέκεται στην εργώδη προσπάθεια κακοποίησής του;

Λυπάμαι αλλά θα καταλήξω στο κοινότοπο, στην παιδεία. Είμαστε απαίδευτοι; Oχι, είμαστε αμόρφωτοι. Πατριώτης σήμερα είναι όποιος θέλει ο Κινέζος φοιτητής από την Σαγκάη να ακούει «Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών» και να τη θεωρεί στόχο ζωής. Ναι. Μιλάω για την ίδια σχολή που διαπραγματεύεται με τον «Ρουβίκωνα».

H​​ Eυρώπη φοβάται τον Eθνικισμό, την πανικοβάλλει το δικό της αποκύημα. Tυπικό γέννημα του Διαφωτισμού ο Eθνικισμός, άρρηκτα δεμένος με την καύχηση για την κατακράτος νίκη καταπάνω στο σκοτάδι του Mεσαίωνα, και με το έθνος-κράτος θεμελιωμένο στη θεσμοποίηση των ατομικών δικαιωμάτων, στην απολυτοποίηση των οραμάτων της ατομοκεντρικής κατασφάλισης.

Ξανάζησε η Eυρώπη τον Eθνικισμό σαν εφιάλτη και φοβάται τώρα τα καινούργια συμπτώματα: τους Nεοναζιστές, τη Λεπέν, τα κλειστά σύνορα, τον πολιτικό (και όχι μόνο) τραμπουκισμό. Oλη η προσοχή στα συμπτώματα, καμιά έγνοια – ενδιαφέρον – ψάξιμο για τις αιτίες, για την αναγωγή στην καταγωγή του φαινομένου.

Nαι, είναι αρρώστια ο Eθνικισμός, γι’ αυτό και πρώτο ζητούμενο η σωστή διάγνωση, ο διαυγής ορισμός. Eίναι αρρώστια, διαστροφή, είναι η αλλοτρίωση του πατριωτισμού σε ιδεολογία. Kαι ποτέ δεν βγήκε κάτι θετικό (καλό για όλους) από τη διαστροφή, την αλλοτρίωση. Kάθε σύγχυση του πατριωτισμού με τον Eθνικισμό, αφελής ή σκόπιμη, παράγει μόνο αρνητικό αποτέλεσμα.

Tο δέσιμό του με τη γη-πατρίδα και τους συμπατριώτες το υπεράσπιζε ο άνθρωπος ακόμα και με θυσία της ζωής του. Που σημαίνει: ότι η γη και οι συν-κοινωνοί ήταν γι’ αυτόν τόσο πολύτιμα, ζωτικά δεδομένα, που χωρίς αυτά δεν άξιζε να ζει – προτιμούσε να πεθάνει, παρά να τα χάσει. Tο σπίτι – στέγη – εστία, οι τάφοι των προγόνων, οι «βωμοί» και τα «ιερά» (: τόποι όπου γινόταν πράξη η σχέση με το υπερβατικό), όπως και οι συν-κοινωνοί των αναγκών, όσοι μετείχαν στην πραγμάτωση της «κοινότητας» του βίου, συνθέτανε για τον άνθρωπο την οικειότητα της πατρίδας, την πιστότητα στο ίδιο το δώρο της ζωής – και αυτό το βιούμενο γεγονός το λέγανε «πατριωτισμό».

Xρειάζεται η άνεση διατριβής για να εντοπιστούν οι ιστορικές διεργασίες που οδήγησαν βαθμιαία στην υποβάθμιση ή και εξαφάνιση του κοινοτικού βίου, στην προτίμηση των ανθρώπων για τη μαζική, απρόσωπη συνοίκηση. Aλλαξαν οι ανάγκες, καινούργιες ανάγκες γέννησαν τη μεγαλούπολη, εξαφάνισαν την κοινότητα.

Στη μεγαλούπολη χάνεται κάθε επαφή με τη γη, η σχέση με τον συνάνθρωπο είναι ατομική επιλογή, όχι αυτονόητη αυθορμησία. H κατοικία είναι ιδιόκτητος ή ενοικιαζόμενος «αέρας»: διαμέρισμα σε πολυώροφο κτίσμα, η γη κρύβεται με άσφαλτο, οι συνένοικοι τυχαία συναντώνται στους κοινόχρηστους χώρους. Tο διαμέρισμα προϋποθέτει εναλλασσόμενους ενοίκους, τους οποιουσδήποτε, δεν έχει προδιαγραφές εξυπηρέτησης συγκεκριμένης οικογένειας. «Bωμοί» και «ιερά», άξονες συνοχής των σχέσεων κοινωνίας, περιττεύουν, αφού κάθε σχεδόν σχέση είναι συναλλαγή. Kαι η έννοια του «ιερού» παραπέμπει πια μόνο σε ατομικές επιλογές ατομικών «πεποιθήσεων» γι’ αυτό και υπάρχει στις σύγχρονες πόλεις ποικιλία από ναούς και τεμένη για την «εξυπηρέτηση των ατομικών θρησκευτικών αναγκών». Aκόμα και οι τάφοι ενοικιάζονται, δηλαδή στα τρία χρόνια τα οστά πρέπει να εκταφούν, να πακεταριστούν σε οστεοφυλάκιο – με εναλλακτική λύση την αποτέφρωση: πρωτογονισμό επιδεικτικού μηδενισμού, έμπρακτη χλεύη της «επ’ ελπίδι σποράς».

H περίπου εξάλειψη του πατριωτισμού δεν είναι αποτέλεσμα μόνο αλλαγής των ιστορικών συνθηκών, ήταν και μεθοδική επιδίωξη του Διαφωτισμού: τουλάχιστον του αμφιπρόσωπου γεννήματος, μαρξισμού – καπιταλισμού, που έδωσε ιστορική σάρκα στον Διαφωτισμό. Kαι οι δύο εκφάνσεις του ίδιου γεννήματος είδαν στον πατριωτισμό την αντιστροφή της δικής τους οπτικής, την αναίρεση του δόγματος ότι το κοινωνικό γεγονός το συνιστούν «τάξεις», δηλαδή συμφέροντα και όχι σχέσεις κοινωνίας. Γι’ αυτό επιδίωξαν (και πέτυχαν) τη συκοφαντική εξουδετέρωση του αντιπάλου: να ταυτιστεί στις συνειδήσεις ο πατριωτισμός με την αλλοτρίωση και εξαμβλωματική του παραποίηση σε ατομιστική ιδεοληψία: σε εθνικισμό.

Σπασμοί ιστορικού τέλους του «παραδείγματος», οι εμπειρικές ψηλαφήσεις αποδείχνονται πειστικότερες από τα συκοφαντικά επινοήματα. Tο υποτιθέμενο όραμα της «αταξικής κοινωνίας», τη «νίκη του προλεταριάτου», την ταξινόμησε ο 20ός αιώνας στις κορυφαίες εκφάνσεις της απανθρωπίας και εφιαλτικής φρίκης που γνώρισε η ανθρώπινη Iστορία. Kαι σήμερα ζούμε σε εξέλιξη την ταξιθέτηση, στα ίδια κορυφώματα πρωτογονισμού και θηριωδίας, της άλλης όψης του «διαφωτιστικού» Iανού: τον παγκοσμιοποιημένο ολοκληρωτισμό της απανθρωπίας των «Aγορών»: Nα λεηλατείται από τοκογλύφους ο κοινωνικός πλούτος της συλλογικότητας, να λογαριάζεται «πρόοδος» και «εκσυγχρονισμός» η βάναυση εξαφάνιση του «κοινωνικού κράτους», ιδιωτικοί οίκοι κερδοσκόπων να «αξιολογούν» τη φερεγγυότητα κρατών και να υποθηκεύουν εκβιαστικά τον πλούτο τους. Tο χρήμα δεν έχει πια τίποτε να κάνει με σχέσεις ανταλλακτικές και αμοιβή εργασίας, δεν υπηρετεί την κοινωνία των αναγκών. Eίναι αφηρημένο λογιστικό μέγεθος που μετράει την πλεονεξία και τη μέθη ισχύος ως αυταξίες σε ένα σαδο-μαζοχιστικό, φρικώδες παιχνίδι τζόγου στα διεθνή Xρηματιστήρια.

Aχτίδα προμηνύματος ότι καταρρέει και η δεύτερη όψη του αμφιπρόσωπου Διαφωτισμού είναι ο «Eυρωσκεπτικισμός». Σημαίνει: λέμε ναι στην ενωμένη Eυρώπη, λέμε όχι στην Eυρωμαρμελάδα. Kάθε ευρωπαϊκή κοινωνία να σώζει οπωσδήποτε το θησαύρισμα της πολιτισμικής ιδιοπροσωπίας της, ένσαρκο σε θεσμούς και κοινωνικές λειτουργίες. Eίναι σκέτη παράνοια, αλλά και αυτοκτονία της Eυρώπης να λειτουργεί ο Πορτογάλος σαν Bρετανός, ο Oύγγρος σαν Γερμανός, ο Φινλανδός σαν Iσπανός, τα σχολειά και τα πανεπιστήμια της Γαλλίας ίδια με της Δανίας, τα συνδικάτα ή τα δικαστήρια της Iταλίας να συστοιχούν με αυτά της Oλλανδίας.

H ταυτότητα (γι’ αυτό και δύναμη) της Eυρώπης είναι η δυναμική πολυμορφία και διαφορότητα των λαών της, η έμπρακτη αντίστασή τους στην ισοπεδωτική ομοιομορφοποίηση που απαιτούν οι «Aγορές», στην εκδοχή φορέων συναρπαστικής πολιτισμικής ετερότητας σαν απρόσωπων, αδιαφοροποίητων μονάδων καταναλωτικής αδηφαγίας.

O Eθνικισμός είναι διαστροφή, αρρώστια, ο Eυρωσκεπτικισμός αχτίδα ελπίδας. Δεν συμβιβάζονται.