Θα μπορούσε να είναι μία επιπλέον παράδοξη θερινή είδηση, από τις πάμπολλες που αναδεικνύει η αδηφάγα «επικαιρότητα», προσφέροντάς τους τη ζωή μιας ημέρας το πολύ. Δεν είναι όμως. Είναι μια προαναγγελία κινδύνου. Αμεσου κινδύνου: Οπως κάθε καλοκαίρι μετά το 2008, οι ιταλικές αρχές απλώνουν και φέτος δεκάδες χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα ενός ειδικού μουσαμά για να προστατέψουν τον αλπικό παγετώνα Πρεσένα. Από το 1993, σε κάτι λιγότερο από ένα τέταρτο του αιώνα δηλαδή, ο παγετώνας, σε υψόμετρο 3.000 μέτρων, έχασε το ένα τρίτο του όγκου του. Στην έναρξη του προγράμματος, προ δωδεκαετίας, καλύπτονταν μόλις 30.000 τετραγωνικά μέτρα. Τώρα το χιονόλευκο «γεω-ύφασμα», που ανακλά τις ηλιακές ακτίνες, καλύπτει 100.000 τ.μ. Το κόστος κάθε σεντονιού, με επιφάνεια 70×5 μέτρα, είναι 400 ευρώ. Φτάνουν-δεν φτάνουν για ένα αντιβανδαλιστικό παγκάκι στην Πανεπιστημίου.

Την ίδια ναυαγοσωστική τεχνική χρησιμοποιούν και στην Αυστρία, σε μικρότερη κλίμακα προς το παρόν. Την ίδια, αλλά σε κλίμακα γιγαντιαία, θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε και για να προστατέψουμε τους υπό κατάρρευση παγετώνες των δύο πόλων. Μόνο που κάτι τέτοιο είναι απλώς ανέφικτο. Οπότε, κάθε φορά που διαβάζουμε ειδήσεις για «ασυνήθιστες θερμοκρασίες 38 βαθμών Κελσίου στην Αρκτική» (το απίστευτο ρεκόρ σημειώθηκε στις 17 Ιουνίου στην πόλη  Βερχογιάνσκ της ρωσικής Γιακουτίας), ή θα πρέπει να κρύβουμε το κεφάλι μας στον τηκόμενο πάγο, σαν παράξενες αρκτικές στρουθοκάμηλοι, ώστε να μη μαθαίνουμε τίποτε για τις βαριές συνέπειες της κλιματικής κρίσης, ή να το στρέφουμε με τεταμένη την προσοχή μας προς όλους αυτούς που ειρωνευόμασταν μέχρι χθες σαν οικολογάκους και ευαισθητούληδες, ή τους περιφρονούσαμε σαν ψευτοπροφήτες της καταστροφής και εσχατολόγους της πεντάρας.

Ιδού ένα ακόμα μέλος αυτής της χορείας: ο διευθυντής του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας. Ο πλανήτης μας, προειδοποιεί ο Φατίχ Μπιρόλ με την ελπίδα ότι δεν θα συναριθμηθεί στις Κασσάνδρες κάθε φυλής και γένους, έχει μόλις έξι μήνες στη διάθεσή του για να αναστρέψει την κλιματική αλλαγή. Πώς; Αποτρέποντας την αύξηση των εκπομπών ρύπων στη μετά τον κορωνοϊό εποχή, κρατώντας τη δηλαδή στα επίπεδα της καραντίνας, και πιο κάτω. Αυτό που συνέβη από ανάγκη, πρέπει να προκύψει πια εκουσίως, με την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής υπό όρους πανδημίας. Παραθέτω από το ρεπορτάζ της «Lifo», δημοσιευμένο στις 18 Ιουνίου:

«“Φέτος είναι η τελευταία ευκαιρία μας, εάν δεν θέλουμε να δούμε ανάκαμψη στις εκπομπές ρύπων”, δήλωσε ο διευθυντής του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας Φατίχ Μπιρόλ. Οι κυβερνήσεις σκοπεύουν να ξοδέψουν πολλά δισ. δολάρια παγκοσμίως τους επόμενους μήνες για τη διάσωση των οικονομιών τους από την κρίση του κορωνοϊού. Τα πακέτα τόνωσης που δημιουργήθηκαν θα καθορίσουν τη μορφή της παγκόσμιας οικονομίας για τα επόμενα τρία χρόνια, σύμφωνα με τον Μπιρόλ, και μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα οι εκπομπές ρύπων πρέπει να αρχίσουν να μειώνονται δραστικά και σε μόνιμη βάση, διαφορετικά οι κλιματικοί στόχοι δεν θα είναι εφικτοί. “Τα επόμενα τρία χρόνια θα καθορίσουν την πορεία των επόμενων τριάντα και πλέον ετών”, δήλωσε ο Μπιρόλ στον “Guardian”.  “Εάν δεν αναλάβουμε δράση, σίγουρα θα δούμε μια ανάκαμψη στις εκπομπές ρύπων. Εάν ανακάμψουν, είναι πολύ δύσκολο να μειωθούν στο μέλλον”. […] Η δημιουργία θέσεων εργασίας πρέπει να είναι η προτεραιότητα για χώρες που έχουν πληγεί από την ανεργία λόγω της πανδημίας και των επακόλουθων των λοκντάουν. Ωστόσο, η δημιουργία θέσεων εργασίας πρέπει να συνάδει με την πράσινη ανάκαμψη. Η ανάλυση του ΔΟΕ δείχνει ότι η στόχευση σε πράσινες θέσεις εργασίας, όπως η ανακατασκευή κτιρίων για να γίνουν πιο αποδοτικά ενεργειακά, η τοποθέτηση ηλιακών συλλεκτών και η κατασκευή αιολικών πάρκων, είναι πιο αποτελεσματικό μέτρο από το να ρίχνεις χρήματα σε τομείς της οικονομίας που στηρίζουν βιομηχανίες με αυξημένα ποσοστά άνθρακα».

Η προσδοκία ότι μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο στη διαρκώς παρατεινόμενη εποχή του πετρελαίου είναι δυστυχώς κάτι ανάμεσα σε ψευδαίσθηση και αυταπάτη. Αλλο πλοίο κι άλλη οδό δεν έχει όμως, όπως δεν έχει κι άλλον πλανήτη· τα ξαδερφάκια της Γης που ανακαλύπτουμε εκεί έξω, μόνο με την ταχύτητα της σκέψης (και του Χόλιγουντ) μπορούμε να τα επισκεφθούμε. Αν πρόκειται να επιβιώσουμε, θα επιβιώσουμε εδώ. Ακούγοντας επιτέλους τις Κασσάνδρες. Οσους επιμένουν ότι η σχέση της φύσης με την πανδημία δεν είναι εκείνη η ειδυλλιακή που ανέδειξαν πολλές φωτογραφίες στη διάρκεια της καραντίνας, με άγρια ζώα, ελάφια, λύκους, αλεπούδες, καγκουρό, να κατακτούν τις άκρες των πόλεων και να εισχωρούν όλο και βαθύτερα. Σαν να επέστρεφαν στην πραγματική πατρίδα τους.

Ναι. Ο κορωνοϊός είναι ανθρωπογενής. Οχι όμως με την έννοια ότι το κατασκεύασαν από το μηδέν κάποιοι μοχθηροί βιολόγοι, Κινέζοι ή άλλοι, σε σκοτεινά εργαστήρια, για να παίξουν παιχνίδια πλανητικής κυριαρχίας. Η πανδημία είναι ανθρωπογενής ακριβώς με την έννοια που είναι ανθρωπογενής η κλιματική κρίση. Είναι λοιπόν αυταδέλφη της. Εργο των χειρών μας και αυτή. Και αποτέλεσμα της κοντόθωρης και μικρόψυχης απληστίας μας – όπως η εξαφάνιση χιλιάδων ειδών, το λιώσιμο των πολικών πάγων, η ερημοποίηση, το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Στο βλέμμα των ειδικών πληθαίνουν συνεχώς τα τεκμήρια που θεμελιώνουν τη στενότατη σχέση της καταστροφής της φύσης με την τωρινή πανδημία, καθώς και με όσες είναι βέβαιο ότι θα ενσκήψουν, αν διατηρήσουμε τις ίδιες αξίες και την ίδια στάση. Σε κοινό τους άρθρο στον «Guardian» (αναδημοσιεύθηκε μεταφρασμένο στη «Lifo»), η Ελίζαμπεθ Μαρούμα Μρέμα, επικεφαλής της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιοποικιλότητα, η Μαρία Νέιρα, διευθύντρια περιβάλλοντος και υγείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, και ο Μάρκο Λαμπερτίνι, επικεφαλής του WWF International, αποδίδουν την ανάδυση νέων ασθενειών τα τελευταία χρόνια στην καταστροφική συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Οι τρομακτικές πιέσεις που ασκεί ο επεκτατισμός μας πάνω στους ζωικούς πληθυσμούς, που αναγκάζονται να αλλάξουν ενδιαιτήματα και να μετατοπιστούν πιο κοντά σε κατοικημένες περιοχές, γυρνάει εις βάρος μας.

Δεν πρόκειται για την «εκδίκηση της φύσης», αλλά για μια αργόρρυθμη αυτοκτονία της ανθρωπότητας, που ακόμα και στις μέρες της πανδημίας συνέχισε τη λαθροθηρία, το εμπόριο άγριων ζώων, την καταστροφή των δασών. Η άγρια χειρουργική εις βάρος του περιβάλλοντος, του ποταμού Γιανγκτσέ συγκεκριμένα, του μεγαλύτερου στην Κίνα, για να κατασκευαστεί ένα υδροηλεκτρικό φράγμα φαραωνικού μεγέθους, άλλαξε εντελώς το τοπίο, καταστρέφοντας ανεπανόρθωτα μια τεράστια έκταση και ό,τι ζούσε εκεί, σε στεριά, νερό και αέρα. Κάποια σπασμένα πλήρωσε λοιπόν βαρύτατα η Γουχάν, η σπουδαιότερη πόλη της κεντρικής Κίνας, χτισμένη στις όχθες του Γιανγκτσέ και του Χαν. Μάλλον δεν φταίει η νυχτερίδα ή ο παγκολίνος για τον κορωνοϊό.

Στην Ανδρο πραγματοποιήθηκε την Κυριακή συνέντευξη Τύπου από περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς φορείς ενάντια στην αδειοδότηση ανεμογεννητριών στο νησί. Το Κίνημα για την Προστασία των Νησίδων του Αιγαίου πραγματοποίησε πριν από λίγες ημέρες εκδηλώσεις στην Αμοργό και την Αστυπάλαια, για τη δημιουργία αιολικών πάρκων σε 14 μικρά νησιά και νησίδες. Εκδηλώσεις διαμαρτυρίας έχουν τον τελευταίο μήνα πραγματοποιηθεί στην Τήνο, στην Οίτη, στην Εύβοια, στα Αγραφα και αλλού.

Γιατί τους τελευταίους μήνες από μεμονωμένες οι διαμαρτυρίες απέναντι στα αιολικά πάρκα έχουν πολλαπλασιαστεί; Σε ποιο βαθμό οφείλονται σε άγνοια ή στον φόβο του αγνώστου (αυτό που οι Αγγλοσάξονες ονομάζουν NIMBY – not in my back yard) και σε ποιο βαθμό οι διαμαρτυρίες είναι όντως δικαιολογημένες; Τόσο οι επιστήμονες όσο και οι περιβαλλοντικές οργανώσεις είναι διχασμένες, όχι βέβαια για τη σημασία της διείσδυσης των λεγόμενων καθαρών μορφών ενέργειας έναντι των εξορύξεων κάθε είδους, αλλά για τον τρόπο που αυτές πραγματοποιούνται στη χώρα μας. Η υπόθεση έχει φθάσει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που ερευνά όχι μόνο συγκεκριμένη καταγγελία τριών περιβαλλοντικών οργανώσεων κατά της χώρας μας, αλλά και τα προβλήματα που δημιουργούνται στην ενσωμάτωση των επικαιροποιημένων «οδηγών» για τα αιολικά και τη δέουσα περιβαλλοντική εκτίμηση, σε συνδυασμό με διατάξεις του πρόσφατου νομοσχεδίου του υπουργείου Περιβάλλοντος.

Παράλληλα, αρκετές από τις τοπικές κινήσεις προετοιμάζουν προσφυγές σε ευρωπαϊκά όργανα, υποστηρίζοντας ότι οι ελληνικές αρχές έχουν σκοπίμως αγνοήσει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των αιολικών πάρκων σε περιοχές που είναι σημαντικές για τη βιοποικιλότητα. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι καθυστερήσεις στην εκπόνηση και θέσπιση ειδικών πλαισίων για κάθε περιοχή Natura είναι «βολικές» για την (προηγούμενη) αδειοδότηση του μεγαλύτερου όγκου των αιτήσεων.

Τι φταίει

Ας ξεκινήσουμε από το πρώτο ερώτημα. «Η αύξηση των αντιδράσεων συνδέεται με την αύξηση της επενδυτικής δραστηριότητας στον τομέα των ΑΠΕ, που με τη σειρά της οφείλεται αφενός στην πολιτική δέσμευση της Ελλάδας να προωθήσει τις ΑΠΕ με νομικά δεσμευτικούς στόχους έως το 2030 και αφετέρου στην τεράστια μείωση του κόστους των νέων έργων ΑΠΕ», λέει ο Δημήτρης Ιμπραήμ, υπεύθυνος τομέα κλιματικής αλλαγής και ενέργειας στη WWF. «Οπως είναι επόμενο, τα τελευταία έτη αδειοδοτούνται πολύ περισσότερα έργα σε όλη την Ελλάδα και αυτό έχει τραβήξει την προσοχή της κοινής γνώμης».

«Σίγουρα ένας λόγος για τις αυξημένες αντιδράσεις είναι ότι πολλά από τα έργα αυτά αποφασίζονται χωρίς καμία προηγούμενη ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας», εκτιμά ο Απόστολος Καλτσής, υπεύθυνος δράσεων διατήρησης στην Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. «Ο κόσμος που αντιδρά στην πλειονότητά του δεν λέει ένα στείρο “όχι”, είναι άνθρωποι που έχουν πρωτοστατήσει στις περιοχές τους για θέματα που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος όπως τα απορρίμματα και η διάνοιξη δρόμων. Οταν για παράδειγμα παλεύεις για δεκαετίες για τη διάσωση των παραδοσιακών οικισμών και βλέπεις να τοποθετούνται από πάνω τους με ευκολία ανεμογεννήτριες των 150 μέτρων, είναι λογικό να αντιδράς».

Οι αντιδράσεις εστιάζονται συνήθως σε δύο ζητήματα: στις επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον (άρα στη χωροθέτηση των αιολικών πάρκων) και στον αριθμό των αδειοδοτημένων ανεμογεννητριών. «Το ειδικό χωροταξικό πλαίσιο για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, που θεσπίστηκε το 2008, χρειάζεται βελτίωση», εκτιμά ο κ. Καλτσής. «Δεν ορίζει μια διαδικασία αρχικής εκτίμησης για το πού μπορούν να τοποθετηθούν ανεμογεννήτριες, πριν υποβάλλουν επενδυτικές προτάσεις οι εταιρείες, ώστε να αποκλειστούν οι περιοχές που είναι σημαντικές για τη βιοποικιλότητα. Αυτό θα έλυνε πολλά προβλήματα, καθώς ο επενδυτής θα διέθετε λιγότερα χρήματα για μελέτες και θα αντιμετώπιζε λιγότερες αντιδράσεις. Σήμερα, τα αιολικά εκτός περιοχών Natura αδειοδοτούνται μέσω πρότυπων περιβαλλοντικών δεσμεύσεων (σ.σ. ένα είδος «υπεύθυνης δήλωσης», την οποία δεν ελέγχει στη συνέχεια κανείς)».

Γιατί όμως οι επενδυτές προτιμούν τις προστατευόμενες περιοχές; «Στις περιοχές αυτές η γη είναι συνήθως δημόσια, άρα τους παρέχεται δωρεάν. Επίσης, είναι μακριά από οικισμούς και θεωρούν ότι δεν θα έχουν αντιδράσεις. Οι επιστημονικοί φορείς που υποστηρίζουν την αιολική ενέργεια εκτιμούν ότι το αιολικό δυναμικό είναι πολύ πιο ισχυρό όταν οι ανεμογεννήτριες τοποθετούνται σε υψόμετρο μεγαλύτερο των 500 μέτρων. Ετσι όμως αλλοιώνονται όλες οι κορυφογραμμές. Στη Δανία, όπου το ύψος δεν ξεπερνά πουθενά τα 150 μέτρα, δεν βλέπω να αντιμετώπισαν πρόβλημα στη διείσδυση των ΑΠΕ».

«Οι αντιδράσεις είναι δικαιολογημένες στον βαθμό που ζητούν καλύτερη χωροθέτηση ώστε να αποφεύγονται ή να μειώνονται οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και να εξετάζονται σωρευτικά οι επιπτώσεις σε μια περιοχή. Προφανώς η τοπική κοινωνία πρέπει να έχει ενεργό ρόλο στη διαδικασία χωροθέτησης», λέει ο κ. Ιμπραήμ. «Το θέμα της ακεραιότητας των οικολογικά σημαντικών περιοχών είναι σοβαρό. Γι’ αυτό και οι περιβαλλοντικές οργανώσεις έχουμε ζητήσει την αναστολή των έργων κατηγορίας Α (στην οποία περιλαμβάνονται και τα αιολικά) μέχρι να ολοκληρωθούν οι ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες που σήμερα εκπονούνται. Αντίθετα δεν συμμερίζομαι αιτιάσεις για αισθητική υποβάθμιση ή υποβάθμιση του τουριστικού προϊόντος. Γενικώς αυτή την περίοδο υπάρχει μια τάση “ισοπέδωσης” της συνεισφοράς των ΑΠΕ, σαν να μη συμβαίνει η κλιματική αλλαγή, σαν αυτή να μην αφορά τις τοπικές κοινωνίες. Για τον λόγο αυτό πιστεύω ότι πρέπει να μπει σε πρώτη προτεραιότητα η αναθεώρηση του ειδικού πλαισίου για τις ΑΠΕ και τα αιολικά έργα να είναι υποδείγματα επενδύσεων. Στόχος μας πρέπει να είναι η πλήρης απανθρακοποίηση, όχι η επίτευξη κάποιων ποσοστών διείσδυσης έως το 2030».

Συγκλίσεις, αφού ακουστούν όλες οι απόψεις

Η διαδικασία αναθεώρησης του χωροταξικού πλαισίου για τις ΑΠΕ έχει καθυστερήσει πολύ. Η Αθηνά Γιαννακού, καθηγήτρια πολεοδομικής πολιτικής και αστικής ανάπτυξης στο ΑΠΘ, συμμετέχει στο σχήμα που έχει αναδειχθεί προσωρινός ανάδοχος στον σχετικό διαγωνισμό του υπουργείου Περιβάλλοντος. «Η εμπειρία διεθνώς δείχνει ότι οι τοπικές κοινωνίες είναι πάντα επιφυλακτικές. Δεν είναι ελληνικό το πρόβλημα. Ενα χωροταξικό σχέδιο έχει ακριβώς αυτόν τον ρόλο. Να αξιολογήσει τι έγινε έως τώρα, να επανεξετάσει τις χωρικές επιδράσεις των έργων ΑΠΕ, να συμπεριλάβει τα νέα επιστημονικά δεδομένα και τις νομοθετικές αλλαγές», λέει στην «Κ». «Οταν το νέο σχέδιο καταρτιστεί, θα υπάρξει διαβούλευση και θα μπορέσουν να ακουστούν όλες οι απόψεις και να αναζητηθούν συγκλίσεις».

Ως προς τη φέρουσα ικανότητα, ένα ζήτημα που παραμένει δύσκολο να οριστεί ποσοτικά, η κ. Γιαννακού πιστεύει ότι δεν είναι το μείζον. «Εχω δει πολλά νησιά να έχουν γίνει “σκαντζόχοιροι” από την αυθαίρετη ή την αλόγιστη εκτός σχεδίου δόμηση, αλλά εκεί δεν διαμαρτύρεται κανείς. Η φέρουσα ικανότητα σε μια δραστηριότητα δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Είναι πιο πρακτικό να έχεις ένα γενικό πλαίσιο κανόνων και έναν οδηγό για το πού επιτρέπεται κάτι και πού όχι. Επιπλέον, μιας και το επιχείρημα αυτό ακούγεται συχνά, δεν είναι δυνατόν να αποκλειστούν οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας από τις περιοχές Natura. Οχι μόνο γιατί αυτές είναι πολύ μεγάλες, αλλά γιατί περιλαμβάνουν διαφορετικά περιβαλλοντικά στοιχεία, οικισμούς και άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες όπως η γεωργία. Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί θα έπρεπε να αποκλείσουμε τις καθαρές μορφές ενέργειας από τις Natura. Εχουμε μια εξαιρετική νομοθεσία για τη βιοποικιλότητα, άρα με βάση τους περιορισμούς της θα δούμε ποιους υψηλής αξίας βιοτόπους και οικοσυστήματα θα πρέπει να αποφύγουμε. Είναι διαφορετικό να χωροθετήσεις στον πυρήνα μιας προστατευόμενης περιοχής και διαφορετικό στην περιφερειακή της ζώνη. Κατανοώ τις επιφυλάξεις για τον κατακερματισμό της ορεινής ζώνης – το νέο ειδικό χωροταξικό πλαίσιο θα θέσει τις χωρικές προϋποθέσεις και οι τοπικές κοινωνίες θα έπρεπε να συνεισφέρουν σε αυτό, μέσω της διαδικασίας διαβούλευσης. Πρέπει όμως να εμπιστευθούμε τα εργαλεία του χωρικού σχεδιασμού, δεν μπορούμε απλά να αφήσουμε τα πράγματα ως έχουν».

«Το 95% των προβλημάτων ξεκινά από τη χωροθέτηση», λέει ο κ. Καλτσής. «Η κατασκευή ενός αιολικού πάρκου είναι μια μεγάλη παρέμβαση σε περιοχές όπου είναι τα τελευταία εναπομείναντα, αδιατάρακτα από τον άνθρωπο, καταφύγια της άγριας ζωής. Πρέπει λοιπόν να εξετάζουμε τους εθνικούς μας στόχους για την κλιματική αλλαγή παράλληλα και όχι εις βάρος των εθνικών μας στόχων για την προστασία της βιοποικιλότητας. Αν η μισή Σκύρος ή η Αστυπάλαια καλυφθούν με ανεμογεννήτριες, θα είναι κάτι “πράσινο”; Και όμως, η κριτική προς τα αιολικά πάρκα αντιμετωπίζεται ως η νέα βλασφημία».

Η «Κ» απευθύνθηκε και στη Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας για το θέμα των μεγάλων συγκεντρώσεων αιολικών πάρκων σε κάποιες περιοχές. Η ΡΑΕ δεν ανταποκρίθηκε, επικαλούμενη φόρτο εργασίας.

Οι κούρνιες των ορνέων και η χωροθέτηση

Τι συμβαίνει σε τρεις διαφορετικές περιοχές, στις οποίες το τελευταίο διάστημα έχουν ξεκινήσει εκστρατείες πολιτών και φορέων ενάντια στη χωροθέτηση μεγάλων αιολικών πάρκων.

Ζήρεια

«Η Ζήρεια είναι ένας βοτανικός παράδεισος. Η περιοχή που έχει επιλεγεί για τις ανεμογεννήτριες είναι περιοχή Natura, με μοναδική βιοποικιλότητα. Το 2009 εκπονήθηκε ειδική περιβαλλοντική μελέτη, που προτείνει συγκεκριμένα μέτρα προστασίας της περιοχής, αλλά, μαντέψτε, έμεινε στο συρτάρι», λέει ο Θανάσης Δημάκης, μέλος του Δικτύου Προστασίας Ζήρειας. «Προς το παρόν, έχει δοθεί μία άδεια για 21 ανεμογεννήτριες, δεν έχει φθάσει ακόμη στο στάδιο της περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Προσπαθούμε να το προλάβουμε γιατί θα θυσιαστεί το τελευταίο παρθένο κομμάτι της Κορινθίας. Το πρόβλημά μας δεν είναι η τεχνολογία, αλλά η χωροθέτηση. Φοβάμαι ότι όπως έγινε με την ανεξέλεγκτη δόμηση στην Αθήνα το ’60, τις συνέπειες της οποίας πληρώνει όλη η πρωτεύουσα σήμερα, το ίδιο θα συμβεί αυτή την περίοδο στα βουνά, καθώς αδειοδοτείται οποιοσδήποτε, οπουδήποτε. Δεν καταλαβαίνω γιατί δεν θα μπορούσαν, λ.χ., να τοποθετηθούν ανεμογεννήτριες παράλληλα με την εθνική οδό, όπως σε τόσες χώρες.

Αγραφα

«Η περίπτωση των Αγράφων είναι ενδεικτική τού πώς μπορεί να αγνοηθεί η περιβαλλοντική αξία μιας περιοχής με έντεχνο τρόπο», λέει ο Παναγιώτης Φωκάς, μέλος του Δικτύου Φορέων και Πολιτών για την Προστασία των Αγράφων. «Οταν το ΣτΕ απέρριψε την προσφυγή μας απέναντι στην αδειοδότηση αιολικών πάρκων στα Αγραφα, ζήτησε να μην ξεκινήσουν τα έργα πριν υποβληθεί ειδική οικολογική αξιολόγηση. Η μελέτη που υποβλήθηκε ήταν ελλιπής, αλλά παρότι ζητήθηκε η υποβολή νέων στοιχείων και εκκρεμούσε η υποβολή τους, το δασαρχείο Καρπενησίου τους έδωσε άδεια εγκατάστασης. Αρχές Οκτωβρίου, υπέβαλαν νέα στοιχεία, πάλι ελλιπή, από τα οποία αποκαλύφθηκε ότι στην καρδιά της περιοχής όπου θα μπουν οι ανεμογεννήτριες είναι οι θερινές “κούρνιες” των ορνέων, που είναι είδος υπό εξαφάνιση. Το γεγονός αυτό παρακάμφθηκε και η Διεύθυνση Περιβαλλοντικής Πολιτικής του ΥΠΕΝ ενέκρινε την ειδική αξιολόγηση που υπέβαλαν. Γιατί όχι στα Αγραφα; Είναι μια περιοχή απάτητη, πολύ σημαντική για τη βιοποικιλότητα. Είναι ένα από τα τελευταία παρθένα μέρη στη χώρα μας».

Ανδρος

«Μετά την Κάρυστο, που γέμισε ανεμογεννήτριες, επόμενος στόχος είναι η Ανδρος. Ηδη έχουν άδεια 150 ανεμογεννήτριες και άλλες τόσες βρίσκονται υπό εξέταση. Μία μάλιστα από τις θέσεις βρίσκεται σε ζώνη προστασίας της ορνιθοπανίδας, όπου πραγματοποιείται κοινοτικό πρόγραμμα Life για τον σπιζαετό (από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης)», λέει ο Νίκος Αυγουστής, από το Δίκτυο Φορέων και Ενεργών Πολιτών Ανδρου. «Δεν είναι δυνατόν να θεωρούν ότι δεν βλάπτεται η ορνιθοπανίδα επειδή θα χρησιμοποιούνται συστήματα ηχητικού εκφοβισμού –δηλαδή θα διώχνουν τα πουλιά από τον βιότοπό τους– και αυτό να γίνεται δεκτό και από το ΣτΕ. Δεν είναι δυνατόν, τις μελέτες περιβαλλοντικών όρων να τις κάνουν τα ίδια γραφεία που εκπονούν ή συντονίζουν και τις μελέτες για τις προστατευόμενες περιοχές. Δεν μπορεί οι μελέτες αυτές να αποκρύπτουν στοιχεία για την περιβαλλοντική σημασία περιοχών. Για τον λόγο αυτό θα προσφύγουμε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Αν η Αττική θέλει καθαρή ενέργεια, ας γεμίσει με ανεμογεννήτριες τον Υμηττό, την Πάρνηθα και την Πεντέλη, να νιώσουν οι Αθηναίοι πώς αισθανόμαστε εμείς γι’ αυτό που γίνεται στον τόπο μας».

Οταν το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη είχε αναστείλει την οικονομική δραστηριότητα για να ανακόψει τη μετάδοση του κορωνοϊού, το Διαδίκτυο κατακλύστηκε από εικόνες άδειων πόλεων με καθαρό ουρανό αλλά και με διάφανα τα συνήθως μολυσμένα νερά της Βενετίας. Δεν αντανακλούσαν, βέβαια, παρά μόνο μια επιδερμική και απολύτως φευγαλέα βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών.

Αναζωπύρωσαν, όμως, την ελπίδα πως είναι ακόμη καιρός να αποτραπεί η χαοτική κλιματική αλλαγή που απειλεί την ανθρωπότητα και μαζί με αυτή και την παγκόσμια οικονομία. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, η ύφεση που αναπόφευκτα επέφερε η αναστολή της οικονομικής δραστηριότητας απειλεί να εκτοπίσει την κλιματική αλλαγή από όποια θέση έτεινε να κατακτήσει ανάμεσα στις προτεραιότητες κυβερνήσεων, οικονομολόγων και επενδυτών.

Γιατί βρισκόταν πράγματι στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια και το  διάστημα πριν από την πανδημία αναβαθμιζόταν ως προς την προσοχή που αποσπούσε μεταξύ πολιτικών και οικονομολόγων. Διαρκώς αυξάνονταν οι προειδοποιήσεις για τις ολέθριες οικονομικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, η Τράπεζα της Αγγλίας καλούσε τις βρετανικές τράπεζες να εκτιμήσουν την έκθεσή τους σε ακραία καιρικά φαινόμενα λόγω κλιματικής αλλαγής, οι επενδυτές πίεζαν επιχειρηματικούς κολοσσούς να μειώσουν την έκθεσή τους στα ορυκτά καύσιμα, οι εκδόσεις των λεγόμενων πράσινων ομολόγων πολλαπλασιάζονταν και οι διεθνείς οργανισμοί παρέθεταν διαρκώς στοιχεία για το δυσβάστακτο κόστος που ήδη επιφέρουν τα διαρκώς αυξανόμενα ακραία καιρικά φαινόμενα για κλάδους όπως η βιομηχανία των ασφαλιστικών.

Επισκιάζοντας κάθε άλλο κίνδυνο, όμως, η πανδημία ανέτρεψε τις προτεραιότητες. Προκειμένου να μην αναβληθεί η ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής για όταν θα είναι πολύ αργά, πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν πράσινη ανάκαμψη της οικονομίας και οι μελέτες που καταδεικνύουν πως η τόνωση της οικονομίας είναι συμβατή με την προστασία του περιβάλλοντος και πρέπει να συνδυαστούν αυτές οι δύο καίριες προτεραιότητες.

Στην Ε.Ε., βέβαια, η Κομισιόν έχει ήδη παρουσιάσει πλήρες πρόγραμμα για μια πράσινη ανάκαμψη από το τέλος Μαΐου, όταν επανέφερε το φιλόδοξο σχέδιό της για μηδενικές εκπομπές καυσαερίων έως το 2050. Το έχει προσαρμόσει στις νέες ανάγκες για δημιουργία θέσεων εργασίας και επενδύσεις για να δώσει ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη.

Προβλέπει, έτσι, δαπάνες ύψους άνω των 500 δισ. ευρώ για τη μετάβαση στην πράσινη ενέργεια και στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, για τη στροφή στα ηλεκτροκίνητα οχήματα και στις αναγκαίες υποδομές, στην ενεργειακή αναβάθμιση κατοικιών αλλά και στην ανάπτυξη σχεδίων πράσινου υδρογόνου.

Μεγαλύτερη αβεβαιότητα περιβάλλει, όμως, τη στάση που θα τηρήσουν εφεξής οι δύο μεγαλύτερες οικονομίες του πλανήτη. Με την πετρελαϊκή βιομηχανία της γονατισμένη από την πτώση της ζήτησης για πετρέλαιο και την κυβέρνηση Τραμπ να λαμβάνει τις αποφάσεις, η υπερδύναμη δείχνει να ρίχνει το βάρος στη στήριξη ενός από τους πλέον ρυπογόνους κλάδους.

Οσον αφορά την Κίνα, την πλέον ρυπογόνο οικονομία στον πλανήτη, εμπνέει ανησυχία εκπέμποντας αντιφατικά μηνύματα, καθώς ετοιμάζεται να ενισχύσει μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με υδρογονάνθρακες προκειμένου να στηρίξει την οικονομία της, που δέχθηκε καίριο πλήγμα από την πανδημία.

Την ίδια στιγμή, όμως, νέες έρευνες έρχονται να ταράξουν τα νερά με στοιχεία που φέρουν την οικονομία να ωφελείται τα μέγιστα από τη στροφή στην καθαρή ενέργεια και στην πράσινη ανάπτυξη.

Εκατοντάδες χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας στις ΑΠΕ

Μέσα στην εβδομάδα δόθηκε στη δημοσιότητα έρευνα του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ, σύμφωνα με την οποία η αμερικανική οικονομία μπορεί μόλις σε 15 χρόνια να έχει θέσει πλήρως σε λειτουργία ένα σύστημα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που θα αποτελείται κατά 90% από καθαρή ενέργεια. Ο καθοριστικός παράγοντας που της δίνει αυτή τη δυνατότητα είναι η ραγδαία πτώση που έχει σημειώσει την τελευταία δεκαετία το κόστος των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ). Οι τιμές των ΑΠΕ είναι εδώ και δύο χρόνια χαμηλότερες από τα επίπεδα στα οποία αναμενόταν να διαμορφωθούν από το 2030 έως το 2035, με το κόστος παραγωγής της ηλιακής ενέργειας να έχει μειωθεί κατά 82% και της αιολικής κατά 39%. Και αν το αποφασίσει η πολιτική ηγεσία των ΗΠΑ, οι επενδύσεις που θα γίνουν στο πλαίσιο των προετοιμασιών θα δημιουργούν, σύμφωνα πάντα με το Μπέρκλεϊ, περίπου 570.000 θέσεις εργασίας κάθε χρόνο. Η εν λόγω έρευνα υπολογίζει, μάλιστα, πως η συνολική οικονομική δραστηριότητα που θα απαιτήσει η δημιουργία του εν λόγω συστήματος θα διοχετεύσει 1,7 τρισ. δολάρια στην αμερικανική οικονομία, ανασύροντάς τη δυναμικά από την ύφεση στην οποία τη βύθισε η πανδημία του κορωνοϊού.

Και βέβαια, το εξαιρετικά αισιόδοξο συμπέρασμα είναι πως έτσι η μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη θα ελαχιστοποιήσει, σχεδόν θα μηδενίσει, την επιβάρυνση στο περιβάλλον πολύ νωρίτερα από όσο είχε αρχικά εκτιμηθεί, εφόσον οι σχετικές έρευνες προέβλεπαν έως τώρα πως η μετάβαση στην καθαρή ενέργεια δεν θα ήταν δυνατόν να γίνει πριν από το 2050 το νωρίτερο.

Λίγες ημέρες πριν, δόθηκε στη δημοσιότητα μελέτη της IPPR, όπως είναι τα αρχικά διακομματικής επιτροπής του βρετανικού Κοινοβουλίου με αρμοδιότητα για θέματα περιβάλλοντος. Σύμφωνα με την εν λόγω έκθεση, η Βρετανία, που βυθίζεται σε δραματική ύφεση λόγω της πανδημίας, έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει 850.000 νέες θέσεις εργασίας στον τομέα της πράσινης ενέργειας μέσα στη δεκαετία. Προϋπόθεση είναι, όμως, να εκμεταλλευθεί τα κεφάλαια που έχει διαθέσει η κυβέρνηση για την ανάκαμψη της οικονομίας έτσι ώστε να επισπεύσει την απεξάρτησή της από τον άνθρακα.  Η εν λόγω έκθεση υπολογίζει πως η Βρετανία πρέπει να αυξήσει τις ετήσιες δαπάνες κατά περίπου 30 δισ. ευρώ για να επιτύχει τον στόχο των μηδενικών εκπομπών καυσαερίων μέχρι το 2050. Τονίζεται, όμως, παράλληλα πως ο στόχος της απεξάρτησης από τον άνθρακα προϋποθέτει να τεθεί σε εφαρμογή ένα από τα ταχύτερα και μεγαλύτερα προγράμματα επιμόρφωσης και κατάρτισης που έχουν ποτέ εφαρμοσθεί στη Βρετανία. Η δημοσιοποίηση της έκθεσης συνέπεσε με έκκληση που απηύθυνε στο G20 ο πρώην πρωθυπουργός της Βρετανίας, Γκόρντον Μπράουν, να συντονίσει σε διεθνές επίπεδο τις προσπάθειες για ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας και να συμφωνήσει ένα διεθνές σχέδιο που θα βασίζεται στις πράσινες επενδύσεις.

Φοροαπαλλαγές στις ΗΠΑ για συστήματα εγκλωβισμού διοξειδίου του άνθρακα

Την ίδια στιγμή που εντείνονται οι πιέσεις για στροφή στην πράσινη ενέργεια, η βιομηχανία ορυκτών καυσίμων στις ΗΠΑ βρίσκει ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του προσφιλέστερου και φιλικότερου σε αυτήν όπλου κατά της κλιματικής αλλαγής: τις τεχνολογίες που παγιδεύουν το διοξείδιο του άνθρακα. Στη συνέχεια το αποθηκεύουν στο έδαφος ή το πωλούν σε βιομηχανίες εξόρυξης, που θα το χρησιμοποιήσουν για την άντληση πετρελαίου ή φυσικού αερίου.

Το ευεργετικό αποτέλεσμα της διαδικασίας με την οποία λειτουργούν είναι πως αφαιρείται από την ατμόσφαιρα το διοξείδιο του άνθρακα, καθώς αυτό είναι που δημιουργεί το γνωστό «φαινόμενο του θερμοκηπίου» και οδηγεί στην αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη.

Εως τώρα οι τεχνολογίες αυτές δεν έχουν απογειωθεί εξαιτίας του υψηλού κόστους τους. Τώρα, όμως, αρχίζουν να γίνονται πιο προσιτές, όπως σχολιάζουν σχετικά δημοσιεύματα του αμερικανικού περιοδικού Foreign Affairs και του αμερικανικού ειδησεογραφικού πρακτορείου Bloomberg. Η αμερικανική εφορία (IRS) εξέδωσε προσφάτως κατευθυντήριες γραμμές για να βοηθήσει τις εταιρείες του κλάδου να εκμεταλλευθούν το δικαίωμά τους σε φοροαπαλλαγές και τους συνιστά να επωφεληθούν. Το αμερικανικό Κογκρέσο έχει από το 2018 διπλασιάσει τις φοροαπαλλαγές που δικαιούται ο κλάδος.

Ετσι, για κάθε μετρικό τόνο διοξειδίου του άνθρακα που εγκλωβίζεται, ο κλάδος παίρνει 50 δολάρια ή 35 δολάρια για κάθε τόνο που παράγει πετρέλαιο με το παγιδευμένο διοξείδιο του άνθρακα. Οσοι υποστηρίζουν τον κλάδο εκτιμούν τώρα πως αρχίζει μια νέα εποχή για την αμφιλεγόμενη τεχνολογία του. Σύμφωνα με τον Πίτερ Μάντλεσταμ, γενικό διευθυντή της Echant Energy Corp, οι φοροαπαλλαγές είναι ένα οικονομικό δεδομένο που θέτει τον κλάδο ενώπιον αποφάσεων.

Η εν λόγω εταιρεία σχεδιάζει να θέσει σε λειτουργία ένα σύστημα εγκλωβισμού του άνθρακα σε μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας κοντά στο Νέο Μεξικό. Οπως, όμως, τονίζει ο κ. Μάντλεσταμ, το σχέδιο μπορεί να λειτουργήσει μόνον αν δικαιούται φοροαπαλλαγές.

Σύμφωνα με τη Συμμαχία Εγκλωβισμού του Ανθρακα, στις ΗΠΑ λειτουργούν 13 τέτοια συστήματα, ενώ βρίσκονται στο στάδιο της ανάπτυξης άλλα 30. Από τον περασμένο Οκτώβριο ανακοινώθηκαν, άλλωστε, άλλα εννέα και ο κατάλογος των εταιρειών του κλάδου αυξάνεται διαρκώς. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται εταιρείες με μεγάλη οικονομική επιφάνεια, όπως η Occidental Petroleum Corp και η Starwood Energy Group Global. Και βέβαια, υποστηρίζουν ένθερμα τις φοροαπαλλαγές στον κλάδο τους.

Είναι γεγονός ότι εδώ και περισσότερο από μία δεκαετία η τότε κυβέρνηση των ΗΠΑ παραχώρησε φοροαπαλλαγές στη βιομηχανία αιολικής ενέργειας, δίνοντάς της έτσι την απαιτούμενη ώθηση για να γνωρίσει πρωτοφανή άνθηση. Ως εκ τούτου, οι υποστηρικτές της τεχνολογίας εγκλωβισμού του διοξειδίου του άνθρακα ευελπιστούν πως οι φοροαπαλλαγές από την IRS μπορεί να αποτελέσουν τον καταλυτικό παράγοντα που θα της δώσει αντίστοιχη ώθηση. Προπαντός, όμως, ευελπιστούν πως θα είναι ο παράγοντας που θα καταστήσει οικονομικά προσιτή την επίμαχη τεχνολογία. Πρόκειται πράγματι για την τεχνολογία που μετατρέπει σε καθαρή ενέργεια τον άνθρακα και μπορεί να περιορίσει τις εκπομπές καυσαερίων σε βιομηχανικές μονάδες όπως οι μονάδες αιθανόλης ή τα εργοστάσια τσιμέντου.

Από την πλευρά τους, πάντως, οι οικολογικές οργανώσεις επισημαίνουν πως με τέτοιες μεθόδους απλώς παρατείνεται η εξάρτηση της Αμερικής από τα ορυκτά καύσιμα, ενώ παράλληλα μειώνονται τα περιθώρια χρηματοδότησης για βιομηχανίες αιολικής ή ηλιακής ενέργειας.

Ο στόχος

Κατά την παρουσίαση του New Green Deal της Κομισιόν, που έχει στόχο την πράσινη ανάκαμψη, ο Λιθουανός  επίτροπος Περιβάλλοντος, Βιρτζίνιους Σινκεβίτσιους, υπογράμμισε πως η Ε.Ε. «χρειάζεται μια οικονομία πιο ανθεκτική, καλύτερα εξοπλισμένη για τη χρήση ψηφιοποιημένων τεχνολογιών, αλλά προπαντός πιο πράσινη».

Δέσμευση

Αντιμέτωπος με την κατάρρευση των αμερικανικών πετρελαϊκών βιομηχανιών, ο πρόεδρος Ντ. Τραμπ δήλωσε πως η κυβέρνησή του «δεν θα απογοητεύσει ποτέ τη σπουδαία βιομηχανία υδρογονανθράκων γι’ αυτό και οι υπουργοί Ενέργειας και Οικονομικών θα διαθέσουν  κεφάλαια για να διασφαλιστούν οι επιχειρήσεις και οι θέσεις εργασίας που προσφέρουν».

Κεφάλαια 7,4 τρισ.

Απευθυνόμενος στις χώρες του G20, ο πρώην πρωθυπουργός της Βρετανίας Γκ. Μπράουν υποστήριξε πως για να είναι βιώσιμη αυτή τη φορά η ανάκαμψη, πρέπει να συμφωνηθεί ένα διεθνές Green New Deal και να χρηματοδοτηθεί από τα 7,4 τρισ. δολάρια που είναι κρυμμένα σε φορολογικούς παραδείσους.

Σε πρόσφατο άρθρο του στους New York Times, ο Κινέζος δημοσιογράφος Γουφέι Γιου χαρακτήρισε την επιδημία του κορωνοϊού «εκδίκηση των παγκολίνων». Πρόκειται για επαπειλούμενο είδος μυρμηγκοφάγου με χαρακτηριστικές, κεράτινες φολίδες, που ζει σε τροπικές περιοχές της Αφρικής και της Ασίας. Στην Κίνα αποτελεί περιζήτητο εμπόρευμα, καθώς το κρέας του θεωρείται ντελικατέσεν και πολλοί πιστεύουν ότι οι φολίδες του έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. Κατά μία εκδοχή, ο κορωνοϊός πέρασε για πρώτη φορά σε ανθρώπους στην επαρχία Γουχάν της Κίνας μέσω της πώλησης παγκολίνων σε υπαίθρια αγορά ζωντανών ζώων (wet market). Οι εν λόγω αγορές είναι παράνομες στην Κίνα, αλλά όλο και κάποιοι βρίσκονται να αψηφούν τους νόμους σε απομονωμένες περιοχές της ενδοχώρας.

Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς γιατί ο Γουφέι Γιου δελεάστηκε να δει την επιδημία του κορωνοϊού ως καρμική εκδίκηση των υπό εξαφάνιση παγκολίνων για τη συστηματική εξόντωσή τους από τους ανθρώπους. Γεγονός είναι ότι οι επιστήμονες δεν έχουν ακόμη καταλήξει σε ασφαλή εκτίμηση για την ιχνηλάτηση του ιού COVID-19, καθώς άλλες εικασίες θεωρούν πιθανότερο να μεταδόθηκε από νυχτερίδες ή ερπετά. Οι αμφιβολίες των ειδικών δεν εμπόδισαν, ωστόσο, την εμφάνιση κύματος αντικινεζικής υστερίας σε περιοχές της Δύσης που έχουν πληγεί σκληρά από τον κορωνοϊό, αναγορεύοντας σε υγειονομική βόμβα για τον πλανήτη τις διατροφικές συνήθειες των Κινέζων. «Ολοι έχουμε δει Κινέζους να τρώνε ποντίκια», εξεμάνη ο Λούκα Ζάια, περιφερειάρχης στο Βένετο της Ιταλίας και πρώην υπουργός του Μπερλουσκόνι.

Κρίκος μιας αλυσίδας

Οπως επισημαίνει, όμως, η αρθρογράφος της Le Monde Diplomatique Σόνια Σαχ, παρόμοιες τοποθετήσεις, που εστιάζουν στα ζώα, κρύβουν ένα πολύ βαθύτερο πρόβλημα: τη συστηματική καταστροφή βιότοπων στις συνθήκες της πλανητικής οικολογικής κρίσης, γεγονός που καθιστά ολόκληρη την ανθρωπότητα περισσότερο ευάλωτη σε μέχρι χθες άγνωστες επιδημίες ή και πανδημίες. Υπό αυτό το πρίσμα, ο COVID-19 δεν αποτελεί παρά τον τελευταίο, μέχρι στιγμής, κρίκο μιας αλυσίδας που έχει πλούσιο παρελθόν και θα έχει, αν δεν αλλάξει ριζικά ο τρόπος ζωής μας, ακόμη πιο πλούσιο μέλλον.

Ηδη τον Ιανουάριο του 2019, δηλαδή ένα χρόνο πριν από την κρίση του νέου κορωνοϊού, το περιοδικό The Scientist φιλοξενούσε άρθρο της Καταρίνα Ζίμερ, το οποίο περιείχε μια δυσοίωνη προειδοποίηση: «Καθώς τα τροπικά δάση αποψιλώνονται με ανησυχητικό ρυθμό σε παγκόσμια κλίμακα, οι επιστήμονες φοβούνται ολοένα και περισσότερο ότι οι πανδημίες του μέλλοντος μπορεί να προέλθουν από την ανθρώπινη δραστηριότητα που καταστρέφει τα δάση». Η αρθρογράφος παρέθεσε αρκετές έρευνες, οι οποίες τεκμηριώνουν ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στην αποψίλωση δασών και στην έκρηξη ιογενών νόσων σε γειτονικές περιοχές. Μία από τις πιο χαρακτηριστικές ήταν η επιδημία ελονοσίας που έπληξε το Βόρνεο το 2002. Προς μεγάλη τους έκπληξη, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι δεν επρόκειτο για τον συνηθισμένο ιό που μεταδίδεται από κουνούπια, αλλά για έναν άλλο ιό, ο οποίος μέχρι τότε εντοπιζόταν σε πιθήκους και κατάφερε να περάσει στον άνθρωπο. Το Βόρνεο είναι ένα από τα σημεία του πλανήτη όπου η καταστροφή τροπικών δασών έχει πάρει δραματικές διαστάσεις.

Ευνοϊκές συνθήκες

Ασφαλώς η στατιστική συσχέτιση δεν τεκμηριώνει από μόνη της σχέση αιτίου- αποτελέσματος ανάμεσα στην αποψίλωση των δασών και στη διάδοση δυνητικά φονικών ιών. Ωστόσο, αν συνυπολογίσει κανείς την καταστροφή βιότοπων, τη φρενήρη αστικοποίηση που φέρνει ανθρώπους και καλλιέργειες κοντά σε άγρια δάση, αλλά και τις άκρως ανθυγιεινές συνθήκες στις εγκαταστάσεις της βιομηχανοποιημένης κτηνοτροφίας, η εικασία αναδύεται ισχυρότατη: το επικρατούν μοντέλο της πυρετικής «ανάπτυξης» δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για να έρθουν οι παθογόνοι οργανισμοί πιο κοντά στους ανθρώπους, να μεταλλαχθούν και να προκαλέσουν εντέλει φονικές επιδημίες ή και πανδημίες.

Στα τελευταία 80 χρόνια, έχουν εμφανιστεί εκατοντάδες παθογόνοι οργανισμοί σε περιοχές όπου ήταν μέχρι τότε άγνωστοι. Ενδεικτικά: ο ιός HIV, που εμφανίστηκε στις ΗΠΑ το 1981, ο Ebola που εντοπίστηκε στο νότιο Σουδάν και στο Κονγκό το 1976, ο Zika, που έπληξε την αμερικανική ήπειρο το 2015, ο ιός του Δυτικού Νείλου που ήρθε στην Αμερική το 1999 και ο SARS που ξεκίνησε από το Φοσάν της Κίνας το 2002. Σε ποσοστό 60%, οι εν λόγω ιοί προέρχονταν από ζώα.

Ωστόσο, δεν είναι τα ζώα, αλλά δικές μας δραστηριότητες που πρέπει να ενοχοποιηθούν για την ανησυχητική πύκνωση του φαινομένου. Οι ειδικοί βεβαιώνουν ότι στη μεγάλη πλειονότητα των περιπτώσεων τα ζώα συμβιώνουν με τα μικρόβια χωρίς να παθαίνουν κάτι ιδιαίτερο. Τα προβλήματα αρχίζουν όταν, για παράδειγμα, οι νυχτερίδες που θρέφονται με φρούτα αναγκάζονται να φύγουν από τον αποψιλωμένο τους βιότοπο και φτάνουν μέχρι το σπίτι ή τη φάρμα που φτιάξαμε εκεί δίπλα, αφήνουν το σάλιο τους στο καρποφόρο δένδρο μας, για να μολυνθούμε κι εμείς στη συνέχεια από τον μεταλλαγμένο ιό τους. Ή όταν στις ανοιχτές αγορές ζωντανών ζώων βρίσκονται δίπλα  δίπλα είδη που ουδέποτε θα διασταυρώνονταν στο φυσικό περιβάλλον. Ή ακόμη όταν χιλιάδες πουλερικά ή χοίροι συνωστίζονται υπό εντελώς απαράδεκτες συνθήκες, ενώ περιμένουν τη σφαγή τους, σε κτηνοτροφικές μονάδες που ευνοούν τη μετάδοση και μετάλλαξη ασθενειών.

Ο κορωνοϊός ως ευκαιρία

Σύμφωνα με το Κέντρο Ενεργειακών και Ατμοσφαιρικών Ερευνών του πανεπιστημίου του Ελσίνκι, η οικονομική επιβράδυνση στην Κίνα λόγω κορωνοϊού είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί η εκπομπή ρύπων που ενοχοποιούνται για την κλιματική αλλαγή κατά 25%. Σε παγκόσμια κλίμακα, η κρίση στην αεροπορική βιομηχανία και στη βιομηχανία πετρελαίου, όπως και άλλων κατεξοχήν ρυπογόνων κλάδων, αναμένεται να έχει αντίστοιχες συνέπειες. Πρόκειται για ένα παράπλευρο κέρδος από το δράμα του κορωνοϊού, κάτι ανάλογο με αυτό που συνέβη στη διεθνή οικονομική κρίση του 2008.

Το ερώτημα που τίθεται, βέβαια, είναι κατά πόσον το όφελος θα αποδειχθεί μόνο μια αναγκαστική ανάπαυλα που θα δώσει τη θέση της σε ακόμη περισσότερο φρενήρη «ανάπτυξη», όπως έγινε και με την κρίση του 2008. Γεγονός είναι ότι ο κορωνοϊός έδειξε πως οι κυβερνώντες μπορούν να πάρουν και οι λαοί να αποδεχθούν αποφασιστικά μέτρα όταν πρόκειται για ένα θέμα ζωής ή θανάτου. Κι αν αυτό συνέβη με τον COVID-19, που έχει στοιχίσει μέχρι στιγμής τη ζωή λίγων χιλιάδων ανθρώπων στον πλανήτη, γιατί δεν μπορεί να συμβεί για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η οποία, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη που επικαλείται η Deutsche Welle, προκαλεί 4,5 εκατομμύρια θανάτους κάθε χρόνο; Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε ωστόσο ριζική αλλαγή του αναπτυξιακού μοντέλου και του ίδιου του τρόπου ζωής μας, κάτι που είναι απίθανο να γίνει πραγματικότητα από ένα και μόνο σοκ, όσο ισχυρό κι αν είναι αυτό

«Οι δεσμεύσεις για μηδενισμό των ρύπων το 2050 δεν σημαίνουν τίποτα. Αν συνεχίσουμε έστω και για λίγα χρόνια να εκπέμπουμε ρύπους με τους τωρινούς ρυθμούς, θα εξαντλήσουμε τον προϋπολογισμό άνθρακα που μας απομένει».

Από το βήμα της συνόδου COP25 του ΟΗΕ για το κλίμα, η 16χρονη Σουηδή ακτιβίστρια Γκρέτα Τούνμπεργκ προσγείωσε όσους είχαν παρασυρθεί από τις υψιπετείς ομιλίες και τις εντυπωσιακές δεσμεύσεις των ηγετών που έχουν σπεύσει να δώσουν το «παρών» στη μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής. Από τη σκοπιά της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η απόφαση των «27» να γίνει η Ευρώπη η πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρος το 2050, ήταν ένα μεγάλο βήμα. Από τη σκοπιά των άμεσων και δραστικών παρεμβάσεων που απαιτεί η επιστήμη, δυστυχώς όχι.

Η ευρωπαϊκή πράσινη συμφωνία που παρουσίασε η επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, και την οποία υπερψήφισαν με έναν αστερίσκο οι ηγέτες των «27» την Πέμπτη, προβλέπει δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις ύψους έως και ενός τρισ. ευρώ μέχρι το 2050 για τη μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικών ρύπων, με δραστικές αλλαγές στο ενεργειακό σύστημα, στις μετακινήσεις, στις κατασκευές και στην αγροτική παραγωγή.

Το πρόγραμμα προβλέπει, παράλληλα, ταμείο δίκαιης μετάβασης, το οποίο θα κινητοποιήσει έως και 100 δισ. ευρώ για τη στήριξη των περιοχών που θα πληγούν από την εγκατάλειψη των ρυπογόνων τεχνολογιών, οι λεπτομέρειες του οποίου θα ανακοινωθούν τον Ιανουάριο.

Επιπλέον, η διοικήτρια της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Κριστίν Λαγκάρντ, σκοπεύει να εντάξει την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης στην αποστολή της ΕΚΤ, απελευθερώνοντας χρηματοδοτικά εργαλεία για την πράσινη μετάβαση. Στο ερώτημα πού θα βρεθούν τα χρήματα για την αλλαγή ενεργειακού μοντέλου, η απάντηση είναι ότι από το 2009, η ΕΚΤ έχει δαπανήσει 2,6 τρισεκατομμύρια ευρώ για αγορές κρατικών και εταιρικών ομολόγων με το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης. Οταν πρόκειται για κεντρικές τράπεζες, οι αποφάσεις για το τι θα χρηματοδοτηθεί και τι όχι είναι πρώτα πολιτικές και δευτερευόντως οικονομικές.

Αυτό είναι ταυτόχρονα ευχή και κατάρα, καθώς οι πολιτικές προϋποθέσεις που θα απαιτούνταν για τη σταθεροποίηση του παγκόσμιου κλίματος ακόμη αναζητούνται.

Στη σύνοδο της Μαδρίτης, η επικεφαλής της οργάνωσης Greenpeace, Τζένιφερ Μόργκαν, διατύπωσε για μία ακόμη φορά το παράπονο ότι οι χειρότεροι ρυπαντές είχαν πολύ μεγαλύτερη πρόσβαση στους διαπραγματευτές από ό,τι οι επιστήμονες και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και ότι τα μέτρα που συζητήθηκαν ήταν πολύ περιορισμένης εμβέλειας.

Το μεγαλύτερο μέρος της συνόδου σπαταλήθηκε για τη δημιουργία μηχανισμού που θα επιτρέπει στις πλουσιότερες χώρες και εταιρείες να αγοράζουν από φτωχότερες δικαιώματα ρύπων και να απαλλάσσονται έτσι από την υποχρέωση να κάνουν τις απαραίτητες μειώσεις. Το κερασάκι στην τούρτα ήταν η απαίτηση κάποιων χωρών, όπως η Βραζιλία, να υπολογίζονται οι μειώσεις αυτές εις διπλούν, δηλαδή και για τις χώρες που αγοράζουν τα δικαιώματα ρύπων και γι’ αυτές που φιλοξενούν στο έδαφός τους τα έργα εξοικονόμησης.

«Εδώ και 25 χρόνια γίνονται σύνοδοι και το μόνο που έχει σημασία είναι ότι οι εκπομπές ρύπων συνεχίζουν να αυξάνονται», είπε το στέλεχος της οργάνωσης Extinction Rebellion, Τιμ Κρόσλαντ. Η σύνοδος του ΟΗΕ, που επρόκειτο να λήξει την Παρασκευή, τελικά συνεχίστηκε το Σαββατοκύριακο, ως εκ τούτου δεν είναι γνωστό εάν η τελική συμφωνία επιβεβαίωσε τον αφορισμό της Τούνμπεργκ, που τη χαρακτήρισε «μια ευκαιρία για τις χώρες να διαπραγματευτούν παραθυράκια και να αποφύγουν τις αυστηρότερες δεσμεύσεις».

Πάντως, ο ισχυρισμός της Τούνμπεργκ ότι στις δεσμεύσεις περί μείωσης ρύπων των πλούσιων χωρών δεν περιλαμβάνονται οι ρύποι από την κατανάλωση εισαγόμενων ειδών είναι ακριβής, όπως φάνηκε από το ανακοινωθέν της Συνόδου Κορυφής των «27», την Πέμπτη, στο οποίο οι ηγέτες απλά «σημειώνουν» την πρόταση της επιτροπής για φορολόγηση των εκπομπών ρύπων των προϊόντων που φθάνουν στα σύνορα της Ε.Ε.

Υπενθυμίζεται πως με βάση τις δεσμεύσεις για μείωση ρύπων που έχουν αναλάβει τα κράτη έως τώρα, θα οδεύαμε προς άνοδο της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 3 βαθμούς – αν τις τηρούσαν, που δεν τις τηρούν. Το τι θα συμβεί σε περίπτωση ανόδου τριών βαθμών δεν μπορεί να προβλεφθεί με ακρίβεια, το μόνο που μπορούν να πουν οι επιστήμονες είναι ότι ήδη η εικόνα του πλανήτη, με τη σημερινή άνοδο της μέσης θερμοκρασίας κατά ένα βαθμό Κελσίου, είναι πολύ χειρότερη από αυτό που πριν από λίγες δεκαετίες προβλεπόταν ότι θα συμβεί.

Οι πάγοι

Μελέτη 96 επιστημόνων που δημοσιεύθηκε την Τρίτη στην επιθεώρηση Nature και βασίστηκε σε 26 διαφορετικές έρευνες από το 1992 έως το 2018, με χρήση έντεκα δορυφόρων, έδειξε ότι οι πάγοι της Γροιλανδίας λιώνουν με ρυθμούς επτά φορές ταχύτερους από αυτούς με τους οποίους έλιωναν τη δεκαετία του 1990. Βρισκόμαστε, δηλαδή, στο χειρότερο από τα τρία σενάρια που είχε προβλέψει η Διακυβερνητική Επιτροπή του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή. Με βάση τις προβλέψεις αυτές, μόνον η Γροιλανδία «θα ανεβάσει» τη στάθμη των θαλασσών κατά 67 εκατοστά ώς το τέλος του αιώνα – χώρια η άνοδος που θα προκύψει από την παράλληλη τήξη του πολύ πιο εκτεταμένου παγοκαλύμματος της Ανταρκτικής. Αυτό που ανησυχεί περισσότερο απ’ όλα τους επιστήμονες είναι τα άγνωστα σημεία «καμπής», οι αλλαγές που όταν ξεπεραστούν τροφοδοτούν ακόμη μεγαλύτερες αλλαγές και οι ανατροφοδοτούμενοι μηχανισμοί που όταν πυροδοτηθούν δεν σταματούν να ενισχύονται. Παρά τις εξαγγελίες πράσινων προγραμμάτων, το επιστημονικά αναγκαίο από το πολιτικά εφικτό εξακολουθεί να απέχει δραματικά και ο χρόνος που απομένει για να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα ολοένα και λιγοστεύει.

«Η αγάπη μου για το φυσικό περιβάλλον συνδέεται άμεσα με τη μυστηριακή διάσταση του κόσμου και της ζωής. Ανέκαθεν τιμούσα το περιβάλλον ως χώρο συνάντησης με τον Δημιουργό».
Πατριάρχης Βαρθολομαίος

Μια έφηβη με αυτοπεποίθηση, εξαιρετικά αγγλικά και έλλογο πάθος αρκεί για να κινητοποιηθούν εκατομμύρια πολιτών παγκοσμίως για την κλιματική αλλαγή. Στην πλανητική δημόσια σφαίρα, η δεκαεξάχρονη Σουηδέζα Γκρέτα Τούνμπεργκ διαθέτει συμβολική ισχύ. Η ισχύς της δεν προέρχεται από αξιώματα αλλά από την ικανότητά της να εμπνέει. Στο παγκόσμιο χωριό, το συμβολικό κεφάλαιο αποκτά αυξημένη βαρύτητα.

Η Γκρέτα δεν είναι η πρώτη οικοακτιβίστρια. Προηγήθηκαν άλλες, πιο βαριές προσωπικότητες, όπως ο πρώην αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Αλ Γκορ. Το μήνυμα της Γκρέτα, όμως, ακούγεται περισσότερο στην εποχή της κοινωνικής δικτύωσης. Δεν παραθέτει πληθώρα τεκμηρίων για να δείξει, όπως ο Γκορ, την επικείμενη οικολογική καταστροφή. Παραπέμπει σε αυτούς που ξέρουν. «Ακούστε τους επιστήμονες», είπε στον ΟΗΕ. Η ειρωνεία είναι ότι, ενώ η τεχνοεπιστήμη έχει το δικό της μερίδιο ευθύνης για την κλιματική αλλαγή, η επιστήμη είναι αυτή που διαπιστώνει εγκύρως τις καταστροφικές συνέπειές της. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία μπορούμε να προβλέψουμε (όχι να προφητεύσουμε) την εξαφάνισή μας!

Ηθικό όραμα

Το μήνυμα της Γκρέτα είναι ακτιβιστικό: αρθρώνει ένα ηθικό όραμα, είναι δηκτική, καταδικάζει απερίφραστα τους ιθύνοντες («πώς τολμάτε;»), επωμίζεται προσωπικό κόστος (δεν πάει σχολείο, διασχίζει με πλοίο τον ωκεανό), απευθύνεται στους πολλούς. Η ανυπομονησία της υπογραμμίζει ότι ο χρόνος τελειώνει – το Διακυβερνητικό Πάνελ για την Κλιματική Αλλαγή του ΟΗΕ προειδοποιεί ότι απομένουν 12 χρόνια για να μην καταστεί η κλιματική βλάβη μη αναστρέψιμη. Φυσικά, δεν λείπουν οι λοιδορίες εις βάρος της – όταν λείπουν τα επιχειρήματα, σπιλώνεται ο ομιλητής.

Αν η γλώσσα της Τούνμπεργκ αποπνέει ευθύτητα και πάθος, η γλώσσα άλλων εφήβων έχει μεταφυσική χροιά. Πέρυσι, η 13χρονη, ιθαγενούς καταγωγής, Καναδή ακτιβίστρια Οτομν Πέλτιερ είπε στον ΟΗΕ: «Το νερό μας αξίζει να το μεταχειριζόμαστε σαν άνθρωπο με ανθρώπινα δικαιώματα […]». Ξαφνιάζει αυτή η προσέγγιση: δικαιώματα στο νερό; Ωστόσο, δεν είναι πολύ διαφορετική από αυτή του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, ο οποίος καλούσε τα λουλούδια να δοξολογούν τον Κύριο.

Για τον καρτεσιανό ρασιοναλιστή, η γλώσσα αυτή είναι ακατάληπτη. Για τον στοχαστικό ορθολογιστή εκφράζει ένα υπόρρητο αίτημα για μια νέα μεταφυσική θεώρηση – την επιθυμία να παραμεριστεί η μηχανιστική-χρησιμοθηρική αντίληψη της φύσης χάριν μιας ολιστικής-σχεσιακής. Στον πυρήνα της βρίσκονται αρχέγονα ερωτήματα: Τι έχει αξία στη ζωή; Ποια είναι η θέση μας στον κόσμο;

Ο μεγάλος φιλόσοφος Αλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ χρησιμοποιεί ανθρωπομορφική γλώσσα για να περιγράψει μια οργανική μεταφυσική για το σύμπαν, η οποία συλλαμβάνει την ατελεύτητη δημιουργικότητά του. Αν δούμε τη ζωή ως ένα απλό «δεδομένο», γράφει, χάνουμε την «ποιοτική» της διάσταση – την ύπαρξη του «ιδεώδους» στο «πραγματικό», του νοήματος στο «δεδομένο». Κάθε οντότητα (ανθρώπινη ή μη) έχει έναν «χαρακτήρα», ο οποίος απορρέει από τις σχέσεις του με άλλες οντότητες και τον τρόπο που υλοποιούνται οι δυνατότητες που εμπεριέχει. Το νερό λ.χ. αποκτά αξία πέραν της χρηστικής, όταν αναγνωρίζουμε σε αυτό και άλλες δυνατότητες, π.χ. αισθητικές, συμβολικές ή θρησκευτικές. Για να οξύνουμε την ευαισθησία μας, πρέπει να διαθέτουμε μεταφυσική εγρήγορση.

Οι σημερινοί οικοακτιβιστές δεν στηλιτεύουν απλώς συγκεκριμένες τεχνολογίες, βιομηχανικές πρακτικές και καταναλωτικές συνήθειες, αλλά θραυσματικά εκφράζουν το αίτημα για ένα διαφορετικό νόημα ζωής: η ζωή στον πλανήτη δεν είναι ένα χρηστικό «δεδομένο», αλλά δώρο που εμπνέει δέος και μυστήριο. Για τις δύο κύριες ιδεολογίες διαχείρισης του σύγχρονου καπιταλισμού –τον φιλελευθερισμό και τη σοσιαλδημοκρατία– το αίτημα αυτό προκαλεί αμηχανία. Οι διαφορές τους υποκρύπτουν την κοινή πίστη στον παραγωγισμό – την αέναη ανάπτυξη, τροφοδοτούμενη από ορυκτά καύσιμα. Η κλιματική αλλαγή δείχνει τη χιμαιρική φύση αυτής της επιδίωξης. Αποδεικνύεται αυτοκαταστροφικό να θεωρούμε τη φύση απλώς «πόρο».

Η χριστιανική μεταφυσική

Η κοσμοαντίληψη που καταδεικνύεται στη γλώσσα των νεαρών οικολόγων βρίσκει συνεκτική έκφραση στη χριστιανική μεταφυσική (και όχι μόνον). Η φύση δεν απαρτίζεται απλώς από απρόσωπες αιτιώδεις δυνάμεις, αλλά μετέχει, με τα λόγια του Μάξιμου του Ομολογητή, σε μια «κοσμική λειτουργία». Στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση, γράφει ο Πάπας στην εγκύκλιο επιστολή «Δοξασμένος να ’σαι» (Laudatio si’, 2015), η «δημιουργία» είναι ευρύτερη από τη «φύση»: υποδηλώνει το σχέδιο του Θεού, στο οποίο «κάθε δημιούργημα έχει τη δική του αξία και σημασία». Η δημιουργία του ανθρώπου κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού δίνει στον άνθρωπο την τεράστια ευθύνη για την προστασία της Κτίσης: ο Θεός έθεσε τον άνθρωπο «στον παράδεισο της χαράς και της τέρψεως, για να εργάζεται σε αυτόν και να τον φυλάσσει» (Γένεσις, 2.15). Στη Βίβλο δεν υπάρχει χώρος για «τυραννικό ανθρωποκεντρισμό». Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος τονίζει το «ασκητικό στοιχείο» για την υπεύθυνη διαχείριση της Δημιουργίας. Η ασκητικότητα επιβάλλει αυτοσυγκράτηση, η οποία καθιστά τη διαχείριση εγκρατή.

Και οι δύο Προκαθήμενοι τονίζουν εμφατικά τη συνάφεια οικολογίας, πνευματικότητας και πολιτικής. «Το ανθρώπινο και το φυσικό περιβάλλον χειροτερεύουν μαζί», παρατηρεί ο Πάπας. Πρέπει να δούμε τη «συνέχεια» μεταξύ «προσωπικής, πνευματικής στάσης και δημόσιας πολιτικής», τονίζει ο Πατριάρχης. Η «ειδωλοποίηση» της οικονομίας και της ισχύος παράγει απληστία και ανισότητες. Αντίστοιχη είναι η άποψη ρηξικέλευθων φιλοσόφων, όπως ο Καστοριάδης. Η καπιταλιστική φαντασίωση της απεριόριστης ανάπτυξης επιφέρει φυσική και «ανθρωπολογική καταστροφή», μετατρέποντας τους ανθρώπους σε «παραγωγικά, καταναλωτικά ζώα». Η οικολογία είναι βαθιά ανατρεπτική στο μέτρο που θέτει εκ νέου το ζήτημα των ανθρώπινων αναγκών. Η πραγματικά ορθολογική κοινωνία είναι αυτή που ασκεί τη συλλογική «φρόνηση» – συζητάει αξίες, θέτει όρια, ξέρει να αυτοπεριορίζεται.

Αυτό είναι το βαθύτερο μήνυμα της Γκρέτα – ο κόσμος δεν μας ανήκει. Οφείλουμε να είμαστε οι συνετοί οικονόμοι της Δημιουργίας.

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.

Ο Χανς Γιόαχιμ Σελνχούμπερ είναι ο «πρύτανης» των Γερμανών κλιματολόγων: επίτιμος διευθυντής του Ινστιτούτου Κλιματολογικών Eρευνών (PIK) του Πότσνταμ, σύμβουλος της καγκελαρίου Μέρκελ, μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Επιστημών. «Τρέχουμε προς τον τοίχο και πατάμε γκάζι», λέει ο 69χρονος φυσικός, παρομοιάζοντας όσους κλείνουν τα μάτια απέναντι στην κλιματική κρίση με αυτούς που πέφτουν από ουρανοξύστη και λίγο πριν φθάσουν στο έδαφος παρατηρούν «ώς εδώ, όλα καλά».

– Είναι αλήθεια ότι με τους σημερινούς ρυθμούς απομένουν λιγότερο από 10 χρόνια προτού πυροδοτήσουμε μη αναστρέψιμες αλλαγές στο κλίμα της Γης;
– Αυτό αναφέρουν τα συμπεράσματα της έκθεσης της IPCC (της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή). Τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα, αλλά η ουσία είναι ότι, αν εξακολουθήσουμε και την επόμενη δεκαετία να εκπέμπουμε 40-45 δισ. τόνους διοξειδίου του άνθρακα ετησίως, όπως τώρα, δεν θα μπορέσουμε να συγκρατήσουμε την άνοδο της θερμοκρασίας στον 1,5 βαθμό Κελσίου, ούτε καν στους 2 βαθμούς. Θα παραβιάσουμε πολλές κόκκινες γραμμές, π.χ. δεν θα μπορέσουμε να κρατήσουμε το παγοκάλυμμα της Γροιλανδίας, ούτε τους κοραλλιογενείς υφάλους. Το συμπέρασμα των ερευνών μας είναι ότι, για να αποφύγουμε τα χειρότερα, πρέπει οι παγκόσμιες εκπομπές ρύπων να αρχίσουν να μειώνονται από το 2020. Δηλαδή από του χρόνου.

– Πόσο ρεαλιστικό είναι να επιτευχθεί κάτι τέτοιο;
– Πριν από λίγα χρόνια ήμασταν πιο αισιόδοξοι, γιατί οι εκπομπές ρύπων έμεναν σταθερές. Τώρα αυξάνονται. Οι οικονομικές προβλέψεις, βέβαια, λένε ότι έρχεται περίοδος στασιμότητας στην παγκόσμια οικονομία και αυτό μπορεί να βοηθήσει στη συγκράτηση των ρύπων, αλλά θα πρόκειται για κάτι συμπτωματικό, όχι για μια σταθερή μείωση. (Σ.σ. κάτι αντίστοιχο συνέβη στην Ελλάδα, όπου οι ρύποι, μετά την κρίση, έχουν πάρει πάλι την ανηφόρα.) Αν όμως κινητοποιήσουμε το επιστημονικό και τεχνολογικό δυναμικό μας, μπορούμε να αντιστρέψουμε την ανοδική τάση μέσα σε 1-2 χρόνια. Τεχνικά είναι εφικτό, αν και δεν είναι πολύ πιθανό.

– Γιατί; Πού εντοπίζονται τα εμπόδια;
– Εχουμε καταρτίσει σχέδια για το πώς μπορούν να περιοριστούν οι ρύποι και ξέρουμε ότι γίνεται. Ο κόσμος θα είναι πιο υγιής, γιατί π.χ. είναι πιο υγιεινό να τρώμε λιγότερο κρέας και να κάνουμε ποδήλατο αντί να καθόμαστε στο αυτοκίνητο. Ομως, όσα λέμε δεν λαμβάνονται σοβαρά υπόψη γιατί επικρατεί η λογική «μέχρι τώρα, έχουν πάει όλα καλά». Είναι το ανέκδοτο για τον άνδρα που έχει πέσει από το Εμπάιρ Στέιτ Μπίλντινγκ και, καθώς περνάει μπροστά από το παράθυρο του δευτέρου ορόφου, λέει «μέχρι τώρα, όλα καλά». Εχω διατελέσει σύμβουλος αρκετών κυβερνήσεων επί πολλά χρόνια. Τα επιστημονικά δεδομένα είναι γνωστά, τα οφέλη της ενεργειακής μετάβασης είναι επίσης γνωστά, π.χ. είναι πολύ πιο εύκολο να ηλεκτροδοτηθεί η Ινδία με αποκεντρωμένη ηλιακή ενέργεια παρά με την κατασκευή λιγνιτικών μονάδων και γιγαντιαίων δικτύων διανομής. Αυτό που έλειπε ήταν το συναισθηματικό σκέλος. Και αυτό ήρθε τώρα στο προσκήνιο με το κίνημα «Fridays for Future» και την Γκρέτα Τούνμπεργκ. Ξαφνικά, ο κόσμος αντιλαμβάνεται τη σοβαρότητα. Αυτό δεν έχει σχέση με την επιστήμη – αν και οι δικές μας προβλέψεις γίνονται όλο και πιο ζοφερές. Συμβαίνει επειδή ο κόσμος καταλαβαίνει ότι αν καταστρέψουμε το σύστημα που υποστηρίζει τη ζωή στη Γη, αρνούμαστε το μέλλον στα παιδιά και στα εγγόνια μας. Αυτό δεν ήταν προφανές όσο καιρό τα παιδιά σιωπούσαν. Η συνειδητοποίηση ήρθε αργά, ίσως υπερβολικά αργά. Τουλάχιστον όμως ήρθε, γιατί αξίζει να παλέψουμε για κάθε δέκατο του βαθμού· κάθε δέκατο του βαθμού αύξησης της θερμοκρασίας προξενεί νέες επιπτώσεις και κάθε δέκατο του βαθμού είναι σημαντικό.

– Ανοίγοντας μια εφημερίδα, νιώθει κανείς ότι υπάρχουν δύο παράλληλα σύμπαντα, από τη μία οι δικές σας προειδοποιήσεις και από την άλλη ανακοινώσεις για νέες εξορύξεις υδρογονανθράκων και νέες υποδομές για οδικές και αεροπορικές μεταφορές.
– Αυτό έχει να κάνει με την αδράνεια. Το πεδίο της επιστημονικής μου ενασχόλησης είναι τα συστήματα και μπορώ να σας πω ότι τα ιδιαιτέρως πολύπλοκα συστήματα, όταν βρεθούν αντιμέτωπα με μία κρίση, χωρίζονται σε δύο πραγματικότητες. Το υπάρχον σύστημα βελτιώνει την απόδοσή του και αυτό συμβαίνει τώρα με τον πετρελαϊκό κλάδο. Περισσότερα χρήματα, έξυπνοι μηχανικοί, τεχνολογία. Φυσικά το νέο σύστημα, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στην αρχή είναι κατώτερο από το παλιό. Φθάνει όμως ένα σημείο καμπής και το παλιό σύστημα καταρρέει. Αν οι μέτοχοι, οι θεσμικοί επενδυτές σταματήσουν να χρηματοδοτούν έργα ορυκτών καυσίμων, η κατάρρευση μπορεί να έρθει πολύ γρήγορα, μέσα στα επόμενα 5-10 χρόνια. Μιλάω σε πολλούς θεσμικούς επενδυτές και σας λέω ότι η αποεπένδυση (divestment) μπορεί να μετατραπεί σε χιονοστιβάδα.

– Βλέπετε διαφορές ανάμεσα στον άνθρακα και στο φυσικό αέριο;
– Το φυσικό αέριο είναι μια ψεύτικη λύση. Αν μπορούσαμε σε μία νύχτα να αντικαταστήσουμε τον λιγνίτη, την πιο ρυπογόνο μορφή άνθρακα, με φυσικό αέριο, θα μειώναμε τις εκπομπές ρύπων κατά 50% έως 70%. Αλλά σε 20 χρόνια θα υποχρεωθούμε να το εγκαταλείψουμε και αυτό. Είναι ένα είδος διαστροφής να συνεχίζουμε τις εξορύξεις, έστω και για φυσικό αέριο. Πρέπει να σταματήσουμε αμέσως. Κάθε φορά που έρχομαι στη χώρα σας θυμάμαι πόσο τεράστιες δυνατότητες έχει η Ελλάδα για την εξάπλωση της ηλιακής ενέργειας. Ο κόσμος νομίζει ότι οι υδρογονάνθρακες θα φέρουν γρήγορο χρήμα, αλλά είμαι σίγουρος ότι σε 20 χρόνια το πετρέλαιο δεν θα αποτελεί πηγή εσόδων.

– Το πιστεύετε;
– Ναι. Αν θέλουμε να αποτρέψουμε την κλιματική κρίση πρέπει να σταματήσουμε να καίμε πετρέλαιο. Αν αφήσουμε την κρίση να εξελιχθεί, θα έχουμε άλλα προβλήματα, άρα και στις δύο περιπτώσεις, το business as usual δεν είναι επιλογή. Εδώ στο Ινστιτούτο «τρέξαμε» τα κλιματικά μοντέλα βαθιά στο παρελθόν και αυτό που είδαμε είναι ότι οι αλλαγές τώρα εξελίσσονται εκατοντάδες φορές ταχύτερα από τις φυσιολογικές κλιματικές μεταβολές. Είναι σαν να έχουμε προσκρούσει στον τοίχο και να πατάμε γκάζι. Στην τελευταία εποχή των παγετώνων, η μέση θερμοκρασία ήταν μόλις 3-4 βαθμούς χαμηλότερη και το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης ήταν καλυμμένο με πάγους. Φανταστείτε τι θα συμβεί εάν η θερμοκρασία ανέβει 5-6 βαθμούς σε διάστημα μόλις 100 ετών. Δεν βλέπω πώς θα μπορούσε να συντηρηθεί ο ανθρώπινος πολιτισμός. Κάθε φορά που μιλάω σε κοινό επενδυτών ή τραπεζιτών και καταλαβαίνουν πόσο στέρεη είναι η επιστημονική γνώση, ανησυχούν πολύ.

– Τι λέτε σε αυτούς που θα διαβάσουν αυτήν τη συνέντευξη και θα συνεχίσουν σαν να μη συμβαίνει τίποτα;
– Καθένας κάνει τις επιλογές του. Μπορείς ακόμη και να νιώθεις τον καρκίνο να μεγαλώνει μέσα σου και να αρνείσαι να πας στον γιατρό γιατί φοβάσαι τη διάγνωση. Ελπίζω πάντως να πειστούν περισσότεροι άνθρωποι.

Μπορούμε να μετατρέψουμε την Ελλάδα σε ένα παράδειγμα προς μίμηση, όσον αφορά την απαλλαγή από το πετρέλαιο, την κυκλική οικονομία και τα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος και του κλίματος. Με αυτό τον τρόπο απαντά ο ακαδημαϊκός Χρήστος Ζερεφός σε όσους λένε «τι μπορεί να κάνει η Ελλάδα;», «είμαστε μια μικρή χώρα, πόσες εκπομπές έχουμε;». «Μικρή χώρα είμαστε, αλλά διδάξαμε δημοκρατία. Ετσι μπορούμε να γίνουμε θετικό παράδειγμα, να μεταλαμπαδεύσουμε την ιδέα για τη σωτηρία του πλανήτη. Αυτός είναι στόχος ζωής», τονίζει ο κ. Ζερεφός στην «Κ». Πού βασίζει την αισιοδοξία του;

«Κατ’ αρχάς, στο ότι η Ελλάδα έχει μεγάλο πλούτο ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Στο Αιγαίο έχουμε δύο ήλιους, τον ήλιο και τον άνεμο, και μάλιστα με σταθερότητα έντασης, που βοηθάει πολύ στην απόδοση της αιολικής ενέργειας. Υπάρχει και η γεωθερμία που είναι σχεδόν ξεχασμένη. Στην Ακαδημία και σε συνδυασμό με την Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής της Τράπεζας της Ελλάδας εργαζόμαστε πάνω σε ένα σχέδιο, με βάση το οποίο σε 20 χρόνια το 50% της ενέργειας θα προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας», λέει στην «Κ» ο κ. Ζερεφός. «Επίσης, εκτιμώ πως και η κοινωνία είναι πιο ώριμη και έτοιμη να δεχθεί μεγάλες αλλαγές. Κρίσιμο ζήτημα είναι η εκπαίδευση, η στάση των νέων. Ισως το υπουργείο Παιδείας να έχει τον πιο σημαντικό ρόλο για την κλιματική αλλαγή».

«Απαιτούνται ριζικές αλλαγές»

Η αλήθεια είναι πως η δυναμική αισιοδοξία του κ. Ζερεφού θα χρειαστεί στην προσπάθεια επίτευξης των στόχων που έχουν τεθεί από την Ελλάδα και από ορισμένες πλευρές θεωρούνται μη επαρκείς ή για ακόμα πιο αναβαθμισμένους στόχους. «Η Σύνοδος του Παρισιού το 2015 έθεσε ως στόχο να συγκρατηθεί η άνοδος της θερμοκρασίας της Γης μέχρι τον 1,5 βαθμό Κελσίου, αλλά όχι συγκεκριμένους στόχους μείωσης των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ζητώντας από κάθε χώρα να τους ορίσει. Οταν συγκεντρώθηκαν τα προγράμματα από κάθε χώρα είδαμε πως οδηγούν σε άνοδο της θερμοκρασίας άνω των 3 °C!», λέει στην «Κ» ο Σεβαστιανός Μοιρασγεντής, ερευνητής στο Αστεροσκοπείο Αθηνών και μέλος της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (ΙPCC). Σε αυτό το πλαίσιο κινούνται και οι στόχοι της Ε.Ε. και της Ελλάδας, γι’ αυτό από πολλές πλευρές τίθεται η ανάγκη επικαιροποίησης και αυστηροποίησής τους. «Για να πιάσουμε τον στόχο του 1,5 °C, οι εκπομπές πρέπει να έχουν μηδενιστεί μέχρι το 2050!

Θέλουμε εξαπλασιασμό των σημερινών προσπαθειών μας, απαιτούνται ριζικές αλλαγές στο ενεργειακό μοντέλο», τονίζει ο κ. Μοιρασγεντής.

Η Ελλάδα πέτυχε σημαντική μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου την προηγούμενη δεκαετία. Από τους 132 εκατ. τόνους ισοδύναμου CO2 σε ετήσια βάση το 2007 έπεσε στους 91 εκατ. τόνους το 2016. «Η μείωση αυτή είναι αποτέλεσμα δύο παραγόντων. Αφενός αλλαγών στο ενεργειακό μείγμα, με ανάπτυξη των ΑΠΕ και νέες μονάδες φυσικού αερίου. Αφετέρου και κυρίως λόγω της οικονομικής κρίσης: εργοστάσια έκλεισαν, οι μισές πολυκατοικίες έμειναν χωρίς θέρμανση, οι κεντρικές θερμάνσεις έπεσαν από το 70% στο 35%, οι μετακινήσεις περιορίστηκαν. Το στοίχημα είναι εάν μια πιθανή οικονομική αναθέρμανση, θα τροφοδοτήσει ένα νέο γύρο αυξημένων εκπομπών». Ηδη, το 2017 υπήρχε αύξηση των εκπομπών στην Ελλάδα κατά 2,9%, όταν στην Ε.Ε. ανέβηκαν 0,7%.

Οι σημερινοί εθνικοί στόχοι μιλούν για 32,5% ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας και επίσης 32,5% εξοικονόμηση ενέργειας μέχρι το 2030. Προβλέπουν σχεδόν τριπλασιασμό της εγκατεστημένης ισχύος αιολικής ενέργειας, υπερδιπλασιασμό των φωτοβολταϊκών, θέτοντας νέα ερωτήματα, όπως την αποθήκευση της ενέργειας από ΑΠΕ.

Η νέα κυβέρνηση δήλωσε πως θα αναθεωρήσει την Εθνική Στρατηγική για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚΑ), θέτοντας πιο φιλόδοξους στόχους. Ηδη, ο πρωθυπουργός στη Νέα Υόρκη στη σύνοδο του ΟΗΕ ανακοίνωσε την πλήρη απολιγνιτοποίηση μέχρι το 2028. «Με το κόστος των δικαιωμάτων ρύπων στα ύψη, οι λιγνιτικές μονάδες είναι οικονομικά ασύμφορες, πέρα από το βασικό που είναι η περιβαλλοντική επιβάρυνση. Τίθεται όμως ένα σοβαρό πρόβλημα προγραμματισμού: ακόμα κατασκευάζεται η λιγνιτική μονάδα Πτολεμαΐδα 5, κόστους 1,4 δισ. ευρώ, η οποία θα τεθεί σε λειτουργία τα επόμενα χρόνια! Η Μελίτη 1 μπήκε σε λειτουργία το 2003 και φυσικά δεν θα έχει αποσβεστεί το 2028. Ποιος ευθύνεται για τα πεταμένα χρήματα;», σημειώνει ο κ. Μοιρασγεντής.

Ενεργειακή ανακαίνιση

«Υπολογίζεται πως το 30% της ενέργειας καταναλώνεται στα κτίρια κι εκεί μπορεί να έχουμε μεγάλη μείωση με το κατάλληλο πρόγραμμα μονώσεων», τονίζει ο κ. Ζερεφός. Στην ΕΣΕΚΑ προβλέπεται ενεργειακή ανακαίνιση 400.000 κατοικιών, σε σύνολο περίπου 1,5 εκατ. παλιών κατοικιών χωρίς επαρκή μόνωση. «Στην πραγματικότητα χρειαζόμαστε ένα “εξοικονομώ” κάθε χρόνο, το οποίο όμως θα είναι πιο ποιοτικό, θα οδηγεί σε ριζική ενεργειακή αναβάθμιση του κτιρίου, ώστε να μειωθεί δραστικά η κατανάλωση ενέργειας. Τα φτωχά νοικοκυριά, που έχουν και μεγαλύτερη ανάγκη καθώς στεγάζονται σε ακατάλληλα σπίτια, πρέπει να βοηθηθούν πολύ, διότι δεν έχουν να βάλουν ούτε το 30% του κόστους», σημειώνει ο κ. Μοιρασγεντής. Η ενεργειακή θωράκιση του οικιστικού τομέα μπορεί να αποδειχθεί πολλαπλά ωφέλιμη: μείωση εκπομπών, εξοικονόμηση ενέργειας, αντιμετώπιση ενεργειακής φτώχειας, βελτίωση δημόσιας υγείας, αναθέρμανση οικονομίας.

Προστασία πολιτιστικής κληρονομιάς

«Ιδιαίτερη σημασία έχει η ελληνική πρόταση για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, την οποία παρουσίασε ο πρωθυπουργός στον ΟΗΕ και περιλαμβάνει τη διοργάνωση μεγάλης διάσκεψης στην Αθήνα το 2020. Είναι το αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης προσπάθειας, με σταθμό επιστημονικό συνέδριο στην Αθήνα τον περασμένο Ιούνιο», υπογραμμίζει ο κ. Ζερεφός. «Οι περισσότεροι δεν έχουν καταλάβει πως φύση και πολιτισμός πηγαίνουν μαζί. Τα μνημεία της φύσης προσελκύουν τους ανθρώπους για τη δημιουργία μνημείων πολιτισμού. Η μοναδικότητα του τοπίου των Δελφών οδήγησε στο Μαντείο. Η τέλεια αρμονία του Ιερού Βράχου της Ακρόπολης, σε συνδυασμό με τους έξι λόφους γύρω του, ενέπνευσε την ανέγερση του Παρθενώνα. Δυστυχώς, μέχρι τώρα δεν υπάρχει συστηματικό πρόγραμμα προστασίας των μνημείων σε διεθνές επίπεδο. Αυτό το κενό ήρθε να καλύψει η πρότασή μας, που έχει την υποστήριξη του γ.γ. του ΟΗΕ, της UNESCO, του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού, της Icomos κ.ά.».

Κώστας Συνολάκης*: Δρόμος χωρίς επιστροφή

Στην Ελλάδα θα εισπράξουμε τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής κυρίως λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και της αυξημένης συχνότητας των ακραίων καταστροφών. Σε λίγες δεκαετίες, ενώ οι περισσότεροι από εμάς θα είναι ακόμη εν ζωή, τα φαινόμενα που κατονομάζουμε τώρα ακραία (επειδή φανταζόμαστε πως συμβαίνουν κάθε 25 χρόνια ή πιο σπάνια) –πλημμύρες, καύσωνες, πυρκαγιές– μάλλον θα συμβαίνουν κάθε χρόνο ή και πιο συχνά.

Δύο παραδείγματα μας υποδεικνύουν πόσο λίγο ανθεκτικοί και προσαρμοστικοί είμαστε. Πολλές παραλίες μας έχουν ήδη αποσαθρωθεί από κακή διαχείριση, δηλαδή αμμοληψίες, κατασκευές δρόμων και λιμανιών, όλα χωρίς σύγχρονες μελέτες. Η άνοδος της στάθμης θα επιταχύνει την ανθρωπογενή διάβρωση, που έχει ήδη περιορίσει μερικές παραλίες πλάτους 100 μ. το 1970 σε πλάτος 5 μ. το 2019. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως στο μέλλον αρκετές από αυτές τις παραλίες θα τις θαυμάζουμε σε ρομαντικές καρτ-ποστάλ της δεκαετίας του ’80.

Οι πλημμύρες στη Μάνδρα μάς έδειξαν πόσο απέχουμε από lege artis διαχείριση κρίσεων. Ηδη από το 1938 υπάρχει η τεχνολογία που επιτρέπει να γίνει άμεση εκτίμηση της στάθμης του νερού σε όμορες συνοικίες πόλεων και σε χειμάρρους, ώστε να ληφθεί κατάλληλη απόφαση για απομάκρυνση του πληθυσμού σε περίπτωση ακραίων βροχοπτώσεων. Δεκάδες, ίσως και εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ έχουν δαπανηθεί στη χώρα μας για σχετικές υδρολογικές «μελέτες», αλλά στη Μάνδρα καταλάβαμε πόσο απροετοίμαστοι είμαστε.

Δεν είμαι μοιρολάτρης και εργάζομαι ασταμάτητα για να εκπαιδεύσω νέους επιστήμονες που θα δώσουν τη μάχη υπέρ της επιστήμης και κατά της γραφειοκρατίας. Αλλά βλέπω ότι μας τελειώνει ο χρόνος: υπάρχουν συγκεκριμένοι στόχοι προσαρμογής της Ελλάδας μέχρι το 2030, που προκύπτουν από τη Συνθήκη των Παρισίων για το Κλίμα. Αντί να τρέχουμε να προλάβουμε ή και να υπερβούμε τους στόχους που μας έχει αναθέσει η παγκόσμια κοινότητα για το 2030, εμείς αναλωνόμαστε σε συνωμοσιολογίες για το ποιος ευθύνεται. Στις πόλεις μας καίμε ακόμη μαζούτ για θέρμανση. Υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που πιστεύουν στον λιγνίτη και στο πετρέλαιο. Η ελληνική κοινωνία θυμίζει την ορχήστρα του «Τιτανικού», παίζει σαν να μη συμβαίνει τίποτε, ενώ το πλοίο βυθίζεται.

* Ο κ. Κώστας Συνολάκης είναι ακαδημαϊκός στην έδρα Γεωλογικών Επιστημών. 

Φοίβη Κουντούρη*: Η μετάβαση έχει ξεκινήσει

Τον Οκτώβριο του 2018, ειδική έκθεση του IPCC των Ηνωμένων Εθνών προειδοποίησε ότι η ανθρωπότητα έχει μόνο 12 χρόνια για να καταφέρει να περιορίσει την υπερθέρμανση του πλανήτη στο ανώτατο όριο του 1,5 βαθμού Κελσίου, πέρα από το οποίο θα αυξηθεί σημαντικά ο κίνδυνος ξηρασίας, πλημμυρών, ακραίων θερμοκρασιών και φτώχειας για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Η ανάγκη να γίνει πράξη η βιώσιμη ανάπτυξη δεν ήταν ποτέ πιο επείγουσα!

Οι συντάκτες της έκθεσης και η ευρύτερη επιστημονική κοινότητα που ασχολείται με το θέμα της κλιματικής αλλαγής ισχυριζόμαστε ότι απαιτούνται επείγουσες και ριζοσπαστικές αλλαγές προκειμένου να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος.

Πιστεύω όμως ότι η αναγκαία μετάβαση θα επιτευχθεί.

Για παράδειγμα, ενώ η παγκόσμια ζήτηση ενέργειας προβλέπεται ότι θα αυξηθεί κατά 62% μέχρι το 2050, οι εγκαταστάσεις αποθήκευσης ενέργειας σε όλο τον κόσμο θα πολλαπλασιαστούν εκθετικά και ο άνθρακας πρόκειται να καταρρεύσει παντού στον κόσμο μέχρι το 2050, με εξαίρεση την Ασία, ενώ θα κορυφωθεί παγκοσμίως το 2026. Μέχρι το 2032, θα υπάρχει περισσότερη αιολική και ηλιακή ηλεκτρική ενέργεια στον κόσμο από ό,τι ηλεκτρική ενέργεια με καύση άνθρακα. Μέχρι το 2040, οι ΑΠΕ θα αντιπροσωπεύουν το 90% του μείγματος ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη, η οποία στοχεύει να μηδενίσει τις εκπομπές CO2 έως το 2050.

H κοινωνία των πολιτών και η επιχειρηματικότητα έχουν εδώ και καιρό αντιληφθεί την ανάγκη αλλαγής πορείας και ήδη επενδύουν σε «έξυπνες» λύσεις για κυκλική οικονομία με μηδενικές εκπομπές. Αυτό που απομένει είναι η πολιτική ηγεσία να επιβάλει τους στόχους νομοθετικά και να επιχορηγήσει τομείς όπου οι υφιστάμενες λύσεις δεν είναι αυτή τη στιγμή επικερδείς (π.χ. ναυτιλία, αερομεταφορές).

Στην 3η Διάσκεψη Κορυφής για τη Βιωσιμότητα στις 16-17 Οκτωβρίου στην Αθήνα, θα ανακοινώσουμε την Ευρω-Ασιατική πρωτοβουλία 4-SEAS Sustainable Blue Growth (για Μεσόγειο, Μαύρη Θάλασσα, Κασπία και λίμνη Αράλη), καθώς και την ίδρυση ενός παγκόσμιου φόρουμ για βιώσιμη ναυτιλία με μηδενικές εκπομπές. Η Ελλάδα πρωτοστατεί και στις δύο αυτές πρωτοβουλίες.

* Η κ. Φοίβη Κουντούρη είναι καθηγήτρια του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, πρόεδρος του European Association of Environmental and Resource Economists και συμπρόεδρος UN SDSN Greece.

Δεν έχει σημασία εάν η Γκρέτα Τούνμπεργκ, με τους ένθερμους φίλους και τους άσπονδους εχθρούς, είναι, όπως την κατηγορούν, περισσότερο ή λιγότερο μια φανατισμένη υπέρμαχος του χίπικου νεολουδιτισμού, μια εκκοσμικευμένη καλβινίστρια, μια οικο-Ταλιμπάν, μια διαταραγμένη αυτιστική δύστυχη έφηβη, μια μαριονέτα, που την κοπάνησε από το σχολείο για να διαδώσει τη «θρησκεία του κλίματος» άλλωστε την εμμονική μάχη της Γκρέτας κατά της κλιματικής αλλαγής εκμεταλλεύονται μέχρι ρανίδος όσοι επιχειρούν με το πρόσχημα του μεσσιανισμού και της υπερβολής να κουκουλώσουν τα ακουκούλωτα. Το σημαντικό είναι ότι έχει ήδη αναδειχθεί σε παγκόσμιο σύμβολο, σε φωνή αφύπνισης σε έναν κόσμο με επιλεκτική τύφλωση. Το πρόβλημα δεν είναι το πόσο άκαμπτη είναι η Γκρέτα, είναι ο κακοφορμισμένος κόσμος μας.

Οχι οι δυνάμεις που τον προάγουν. Οχι, π.χ. η τεχνολογία. Αλλά εμείς, οι ανεύθυνοι άπληστοι. Εμείς αποφασίζουμε αν η τεχνολογία θα είναι εχθρική ή φιλική προς το περιβάλλον, αν θα μας καταστρέψει ή θα μας σώσει. Δεν είναι η πρόοδος που επιταχύνει την κλιματική αλλαγή, αλλά η κακή χρήση της από το είδος μας, που από καταβολής αγαπάει να δημιουργεί κόσμους και να τους καταστρέφει. Η τεχνολογία, προϊόν της ανάγκης για συνεχή αναρρίχηση στην κλίμακα της ευημερίας και της δίψας για ανακαλύψεις, που παρήγαγαν αδιανόητα άλματα, είναι αντίθετα το εργαλείο ώστε να επισπευσθεί η επούλωση των τραυμάτων στην περιβαλλοντική μας ασπίδα η επιβεβλημένη αλλαγή στάσης και πολιτικής δεν αρκεί.

Αμέτρητες πράσινες καινοτομίες προσφέρονται ως ζύμη στους ιθύνοντες. Θερμοηλεκτρικές βαφές που μετατρέπουν κτίρια και οχήματα σε γεννήτριες ηλεκτρικού ρεύματος. Ρούχα και επιφάνειες που συλλέγουν ενέργεια από δονήσεις, παραμορφώσεις, μεταβολές θερμοκρασίας, βιοχημικές αντιδράσεις, ραδιοκύματα, ακτινοβολίες. Αερομεταφερόμενες ανεμογεννήτριες που εκμεταλλεύονται την τεράστια αιολική ενέργεια, η οποία υπάρχει σε μεγάλα ύψη. Εξόρυξη πρώτων υλών από αστεροειδείς. Υποβρύχιες ανθρώπινες αποικίες, σε περίπτωση υπερπληθυσμού ή καταστροφής της γήινης ξηράς. Γεωργία σε εσωτερικούς χώρους περιοχών που έχουν μολυνθεί με ραδιενέργεια. Φυτά ως αισθητήρες περιβαλλοντικών απειλών. Βακτήρια που καταβροχθίζουν πλαστικά. Πρωτεΐνες που μετασχηματίζουν υδατάνθρακες σε βιοϋλικά προς αντικατάσταση των πλαστικών και πετροχημικών προϊόντων. Στελέχη μικροοργανισμών που μετατρέπουν το μεθάνιο σε βιοπλαστικά και αντηλιακά. Μέδουσες, που από αυξανόμενη θαλάσσια απειλή μετουσιώνονται σε βιοφίλτρα σε μονάδες επεξεργασίας λυμάτων. Μεμβράνες από γραφένιο που αφαιρούν από το νερό τους δύσκολους αναδυόμενους ρύπους (φάρμακα, ενδοκρινικούς διαταράκτες) κ.ο.κ.

Αλλά εμείς εύκολα διαφθείρουμε ό,τι θετικό γεννάει η έρευνα. Νέες επινοήσεις για μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα; Ισχυρότερες αντιδράσεις χωρών και ηγετών στα μέτρα για περιορισμό των ρύπων. Το κέρδος από τις συνέπειες της υπερθέρμανσης (π.χ. νέες θαλάσσιες διαδρομές μετά το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική) σφραγίζει τα μάτια ερμητικά ας απελευθερωθούν βακτήρια στην περιοχή, ας καταβροχθίσουν αλλού τα νερά την ξηρά. Κερδίζει το τυφλό πεπρωμένο της ασύδοτης σπατάλης του φυσικού πλούτου, οι αξίες οι θεμελιωμένες μόνο στην ύλη. Και τρέχει ανεξέλεγκτα η μη βιώσιμη ανάπτυξη, απαραμείωτα, τρομακτικά.

«Θέλω να δράσετε λες και έχει πιάσει φωτιά το σπίτι σας. Γιατί όντως έχει πιάσει φωτιά», είπε στο Νταβός η Γκρέτα. «Θα δούμε τον κόσμο μας να καταστρέφεται αν μέσα σε 11 χρόνια δεν έχει συγκρατηθεί η αύξηση της θερμοκρασίας της Γης στον 1,5 βαθμό Κελσίου», είπε ο ΟΗΕ διά στόματος Γκουτιέρες. Για να επιτευχθεί αυτό, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα πρέπει να μειωθούν κατά 45% έως το 2030 και να μηδενιστούν το 2040, με συθέμελες αλλαγές στην ενέργεια, τη βιομηχανία, τις μεταφορές, τη γεωργία, την οικιστική ανάπτυξη. Είδατε κάτι;

Είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουμε ζωή. Πιο βολικό, είναι να κλείσουμε τα μάτια μπροστά στον κίνδυνο, ακόμη κι αν δεν τον αμφισβητούμε. Να ενταφιάσουμε τις απειλές κάτω από καθησυχαστικές κοινοτοπίες. Να προτιμήσουμε τη σιωπή των αντανακλαστικών από τα βήματα ενάντια στην καταχρηστική πεπατημένη. Αλλά αυτό δεν είναι πολιτισμός, είναι το λυκόφως του.

Εχουμε περάσει σε μια εποχή όπου πλέον δεν υπάρχει καμιά αμφισβήτηση πως η κλιματική αλλαγή είναι εδώ. Ακόμα και οι τελευταίοι σκεπτικιστές έχουν σιγάσει ή έχουν μεταλλάξει τις θεωρίες τους, μιας και η επιστήμη και τα γεγονότα πλέον δεν είναι με το μέρος τους.

Ως θεωρία, ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη» είχε και έχει κύριο στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και των πόρων σε αυτό, μιας και τον έχουμε δανειστεί από τα παιδιά μας.

Ο πρόεδρος της Βραζιλίας Ζαΐρ Μπολσονάρο, αφού παρότρυνε τον λαό που εκπροσωπεί να πηγαίνει στην τουαλέτα λιγότερες φορές για να «προστατεύει το περιβάλλον», αφού έχει κάνει θερμές χειραψίες με το πρόεδρο των ΗΠΑ Ντοναλτ Τραμπ, τις τελευταίες ημέρες βλέπει, χωρίς να αντιδρά, τον Αμαζόνιο, το μεγαλύτερο σε έκταση δάσος στον κόσμο, να εξαφανίζεται και πολύ πιθανό να σκέφτεται ήδη την «αξιοποίησή» του, αφού από τις αρχές της προεδρίας του είχε δηλώσει  πως «οι κάτοικοι της Βραζιλίας πρέπει να πάρουν το κομμάτι που τους αξίζει»!

Ο Ζαΐρ Μπολσονάρο αρχικά απέλυσε τον διευθυντή του αστροναυτικού οργανισμού, ο οποίος είχε εκφράσει ανησυχίες για τον γρήγορο ρυθμό αποψίλωσης του Αμαζονίου, και στη συνέχεια κατηγόρησε τις μη κυβερνητικές οργανώσεις ότι βάζουν φωτιές στο τροπικό δάσος, προκειμένου να πλήξουν την εικόνα της κυβέρνησής του και κατόπιν τους έκοψε τη χρηματοδότηση.

Λίγους μήνες πριν ξεκίνησαν οι φωτιές στη Σιβηρία, όπου πάλι θεατές βλέπαμε τις φριχτές εικόνες μιας τεράστιας καταστροφής που δεν φαίνεται να έχει τέλος. Εμπρησμοί; Κλιματική αλλαγή; Και τα δύο μαζί; Το σίγουρο είναι πως αυτά συμβαίνουν και θα συνεχίσουν να συμβαίνουν γύρω μας και ίσως ακόμα περισσότερο και με μεγαλύτερη ένταση όπως ήδη έχουν προβλεφθεί  από επιστήμονες και έχουν αγνοηθεί συστηματικά από κυβερνήσεις σε όλο το κόσμο.

Οι πυρκαγιές στη δυτική Βραζιλία ξεκίνησαν από εγκληματίες που ενθαρρύνονται από ανεύθυνους ηγέτες, οι οποίοι εξακολουθούν να αναγνωρίζονται ως νόμιμοι από τη διεθνή κοινότητα.

Στα κοινωνικά δίκτυα μας ζητείται τώρα να «προσευχηθούμε για τον Αμαζόνιο» (#PrayForTheAmazon). Αλλά το τροπικό δάσος δεν είναι καθεδρικός ναός που μπορούμε να ανοικοδομήσουμε. Και η καταστροφή του δεν είναι ατύχημα. Είμαστε όλοι υπεύθυνοι – από εκείνους που υποστηρίζουν ή δίνουν μια πλατφόρμα στους αρνητές της κλιματικής αλλαγής ώς εκείνους που υποστηρίζουν την παραγωγική γεωργία, είτε ως παραγωγοί, είτε ως καταναλωτές, είτε ως ψηφοφόροι.

Το σύνδρομο του βρασμένου βάτραχου περιγράφει έναν βάτραχο βραδέως ζωντανό. Η προϋπόθεση είναι ότι, εάν ένας βάτραχος βρεθεί ξαφνικά σε βραστό νερό, θα βγει έξω, αλλά, εάν ο βάτραχος βρεθεί σε κρύο νερό που σιγά σιγά θερμαίνεται και έρχεται σε βρασμό, δεν θα αντιληφθεί τον κίνδυνο και θα παραμείνει εκεί μέχρι θανάτου.

Το ίδιο βατράχι τοποθετείται σε ένα δοχείο με νερό. Αυτή τη φορά, η θερμοκρασία του νερού είναι ευχάριστη. Το βατράχι ξαπλώνει ευτυχισμένο, απολαμβάνοντας την εμπειρία. Το νερό στο δοχείο θερμαίνεται σταδιακά. Υπάρχουν στιγμές που το βατράχι ενοχλείται, αλλά δεν παρουσιάζει καμιά έντονη αντίδραση. Εγκλιματίζεται. Κάποια στιγμή, το νερό αρχίζει να βράζει, οπότε και είναι πολύ αργά για το βατράχι να πηδήξει έξω το νερό. Ακινητοποιείται. Και το βατράχι βράζει… Ζωντανό.

Η ιστορία χρησιμοποιείται συχνά ως μεταφορά για την αδυναμία ή την απροθυμία των ανθρώπων να αντιδρούν ή να γνωρίζουν τις απειλές που προκύπτουν σταδιακά. Ο χρόνος μας εδώ, σε αυτό τον πλανήτη, είναι περιορισμένος. Δεν σημαίνει πως και ο πλανήτης μας οδεύει με τους δικούς μας ρυθμούς.  Οι κλιματικές αλλαγές εξελίσσονται με αργούς ρυθμούς (αν και πλέον είναι εμφανές πως η επιτάχυνση είναι ορατή ακόμα και από τους πιο σκεπτικούς!). Η άγνοια και η υποκρισία θα μας φτάσουν στο σημείο της ακινησίας του βατράχου. Στο σημείο που οι επιλογές μας πλέον θα είναι περιορισμένες και με μεγάλο κόστος. Aφέλεια ή σκοπιμότητα; Μάλλον και τα δυο. Είτε είναι τώρα η κυβέρνηση της Βραζιλίας, είτε η κυβέρνηση του Τραμπ  ή τα μεγάλα και πολλά δάκρυα για την Παναγία των Παρισίων, σίγουρα το πλανητικό ντόμινο θα συνεχιστεί και η ακινησία μας θα μας οδηγήσει σε μη αναστρέψιμες συνέπειες. Οπως και στην περίπτωση του βατράχου…

* Ο κ. Γιάννης Γκουτζαμάνης είναι γραμματέας Περιβάλλοντος της ΓΣΕΕ.

Οταν ο διάσημος Νορβηγός εξερευνητής Ρόαλντ Αμούδσεν ξεκίνησε από την Kristiania (σημερινό Οσλο) την εξερεύνηση του βορειοδυτικού περάσματος τον Ιούνιο του 1903, το πλοίο του έπλεε προς τα βορειοδυτικά μέχρι τις 3 Οκτωβρίου του ιδίου έτους. Τότε το πλοίο ακινητοποιήθηκε από τους πάγους του επερχόμενου χειμώνα και έμεινε ακινητοποιημένο εκεί για περίπου δύο χρόνια. Το πλήρωμα πραγματοποιούσε μετρήσεις αναζητώντας τον Βόρειο Μαγνητικό Πόλο της Γης (στο σημείο αυτό η μαγνητική βελόνα της πυξίδας γίνεται κάθετη!) με την ακινητοποίηση του πλοίου, ο Αμούδσεν προχώρησε στη συνέχεια με σκι μέχρι την Αλάσκα, από όπου και τηλεγράφησε ότι έφθασε σώος διασχίζοντας το βορειοδυτικό πέρασμα, πρώτα με το πλοίο και μετά με σκι.

Σήμερα το πέρασμα αυτό είναι διαπλεύσιμο με κατάλληλα πλοία, και πολλές εταιρείες διαμορφώνουν τους εμπορικούς τους στόλους κατάλληλα ώστε να πλέουν ασφαλώς στα παγωμένα αυτά μέρη. Την εποχή μας, που πολλοί την ονομάζουν πλέον ανθρωπόκαινο (λόγω της πρόσφατης υπερθέρμανσης του πλανήτη από τις ανθρώπινες δραστηριότητες) σηματοδότησε τον Σεπτέμβριο του 2013 η διάβαση του πρώτου εμπορικού πλοίου bulk carrier (το «MS Nordic Orion») το οποίο μετέφερε περίπου 70.000 τόνους κάρβουνο από το Βανκούβερ στο λιμάνι Πόρι της Φινλανδίας. Η απόσταση που διανύθηκε ήταν κατά 2.000 χιλιόμετρα μικρότερη από την παραδοσιακή οδό μέσω της διώρυγας του Παναμά. Τέλος, η πρώτη κρουαζιέρα μέσα από το ΒΔ πέρασμα ένωσε την Αλάσκα με τη Νέα Υόρκη τον Σεπτέμβριο του 2016.

Ολα αυτά έχουν γίνει εφικτά λόγω της άνευ προηγουμένου υπερθέρμανσης του πλανήτη μας από την αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών του πόρων. Μερικοί θεωρούν ότι αυτές οι μεταβολές συμβαίνουν σε κύκλους. Θα μπορούσαν να ισχυριστούν τη φράση «κύκλος είναι και θα περάσει» κατά το «μπόρα είναι και θα περάσει», με τη διαφορά ότι οι κυκλικές μεταβολές στους πάγους του πλανήτη γίνονται σε δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Η περίοδος που ζούμε, που δημιουργήθηκαν ο πολιτισμός, οι κοινωνίες και όλα τα θαυμαστά του ανθρώπου, θα διαρκέσει το πολύ άλλα 10-15.000 χρόνια ακόμη.

Μέσα σε αυτή τη «μεσοπαγετώδη» περίοδο, ο άνθρωπος έχει αλλάξει τη σύσταση της ατμόσφαιρας τόσο πολύ όσο δεν έχει ξανασυμβεί τα τελευταία 1-2 δισεκατομμύρια χρόνια του πλανήτη. Αν πήγαινε φέτος ο Αμούδσεν την αποστολή του θα έβρισκε τον Ιούνιο θερμοκρασίες πάνω από 20° C και αφού θα τελείωνε τις παρατηρήσεις με το μαγνητόμετρό του κατά τον Οκτώβριο θα άνοιγε τα πανιά του να γυρίσει πίσω στο Οσλο. Ούτε καν θα μπορούσε να φανταστεί ότι εκεί όπου πήγε με σκι (στην Αλάσκα) για να τηλεγραφήσει, ίσως τα τηλεγραφόξυλα να είχαν καεί από δασική πυρκαγιά! Ηδη φέτος είναι η δεύτερη φορά με τεράστιες δασικές πυρκαγιές όχι μόνο στην (πρώην) παγωμένη ακόμη και το θέρος Βόρεια Σιβηρία, αλλά και στην Αλάσκα! Ούτε καν θα είχε διανοηθεί τους ρυθμούς με τους οποίους λιώνουν οι πάγοι στον Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό.

Το λιώσιμο των πάγων έχει το φοβερό αποτέλεσμα να αποκαλύπτει τεράστιες εκτάσεις γης, με αποτέλεσμα να απελευθερώνεται απευθείας στην ατμόσφαιρα μεθάνιο (ένα πολύ ισχυρό θερμοκηπικό αέριο). Η έκλυση επιπλέον μεθανίου επιδεινώνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Θυμάμαι που ήμασταν σε αποστολή στο Τρούμσε με τον αείμνηστο συνάδελφο Ιβαρ Ιζακσεν και όταν είδε ότι υπήρχε τουριστική εκδρομή επίσκεψης σε παγετώνα που λιώνει, κουνούσε το κεφάλι του λέγοντας: «Δεν έχουν ιδέα τι σημαίνει αυτή η καταστροφή».

Πέρα από το μεθάνιο, η αφαίρεση του «λευκού» με το λιώσιμο των πάγων μειώνει στις πολικές περιοχές την ανακλαστικότητα του πλανήτη, το έδαφος του οποίου απορροφά, χωρίς τον πάγο, περισσότερη ηλιακή ενέργεια. Αυτό οδηγεί σε περαιτέρω αποσταθεροποίηση του κλίματος. Οι δε θερμότεροι ωκεανοί και οι θάλασσες συμμετέχουν στη δημιουργία της συχνότερης εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων. Κάτι σαν τα ακραία καιρικά φαινόμενα που περιγράφει ο Ησίοδος. Η τιτανομαχία θα μπορούσε να κινηματογραφηθεί στη φοβερή καταιγίδα της Χαλκιδικής ή ακόμα και στην υδάτινη καταστροφή στη Μάνδρα, στην καύση των σιβηρικών δασών, στους καύσωνες της κεντρικής και νότιας Ευρώπης. Στην Αττική, από δύο καύσωνες τα πρώτα 30 χρόνια του 20ού αιώνα φθάσαμε τους δεκαπέντε στα τελευταία 30 χρόνια. Το κόστος κάλυψης των ασφαλιστικών εταιρειών από καιρικές καταστροφές από 10 δισ. δολάρια τη δεκαετία του ’50 παγκοσμίως εκατονταπλασιάσθηκε, φτάνοντας τη δεκαετία μας το 1 τρισ. δολάρια.

Ο πλανήτης μας δεν έχει πολλά περιθώρια ακόμη. Εχουμε πάρει ένα δρόμο χωρίς επιστροφή, προς έναν Μιλτονικό «απολεσθέντα παράδεισο», προς μια εποχή που η βροχή, αντί να μας θυμίσει τις συνθέσεις των μεγάλων ρομαντικών, θα μας γεμίζει με τον τρόμο της πλημμύρας. Η επιστήμη έχει μιλήσει, ο πλανήτης είναι ένας, τα διαπλανητικά ταξίδια είναι ωραία για το Hollywood, αλλά ο άνθρωπος και η φύση είναι εδώ: στη μοναδική, στην υπέροχη Γη!

* Ο κ. Χρήστος Ζερεφός είναι μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Η εβδομάδα που πέρασε ήταν καταιγιστική σε δυσοίωνες ειδήσεις από το μέτωπο της κλιματικής αλλαγής. Ο Ιούλιος ήταν ο πιο θερμός μήνας στα μετεωρολογικά χρονικά της Ευρώπης, με τον υδράργυρο να σκαρφαλώνει στους 45,9 βαθμούς Κελσίου στη Γαλλία και τον καύσωνα να προκαλεί 400 περισσότερους θανάτους από ό,τι συνέβαινε συνήθως μέσα μία εβδομάδα στην Ολλανδία. Η καταστροφή της Αμαζονίας, ενός από τους κυριότερους πνεύμονες του πλανήτη, οδεύει προς σημείο μη επιστροφής, εκτιμούν οι ειδικοί. Εκθεση της Διεθνούς Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) προειδοποιεί για παγκόσμια διατροφική κρίση λόγω των συχνότερων και σφοδρότερων ξηρασιών, τυφώνων και πυρκαγιών, όπως εκείνες που μαίνονται τις ημέρες αυτές στη Σιβηρία.

Ο κοινός νους αναρωτιέται γιατί, ενώ οι συναγερμοί χτυπούν στη διαπασών, οι πολιτικές ηγεσίες πολλών και ισχυρών χωρών εμφανίζουν τέτοια αναισθησία. Γιατί η κλιματική αλλαγή δεν μπορεί να μείνει έξω από την πολιτική αντιπαράθεση και να αντιμετωπιστεί ως οικουμενικό πρόβλημα, που ζητάει κατεπειγόντως λύσεις; Δυστυχώς, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Ο παλιός αφορισμός, ότι αν θίγονται μεγάλα συμφέροντα οι άνθρωποι είναι ικανοί να αλλάξουν ακόμη και τα αξιώματα της ευκλείδειας γεωμετρίας, επιβεβαιώνεται για μία ακόμη φορά.

Το 2017, ο συντηρητικός πολιτικός της Αυστραλίας Σκοτ Μόρισον εμφανίστηκε στο Κοινοβούλιο κρατώντας ένα σβώλο γαιάνθρακα και καλώντας τους βουλευτές να ενισχύσουν τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων. Οι βουλευτές των Εργατικών τον ειρωνεύτηκαν ως οπισθοδρομικό, που δεν καταλαβαίνει την οξύτητα του οικολογικού προβλήματος. Τα μειδιάματα πάγωσαν όταν ο συντηρητικός συνασπισμός του Μόρισον κέρδισε τις εκλογές, διαψεύδοντας όλα τα προγνωστικά. Βασικό στοιχείο της προεκλογικής στρατηγικής του ήταν να εμφανίσει την Κεντροαριστερά ως εκπρόσωπο των καλοζωισμένων αστικών στρωμάτων που υπερβάλλουν σε οικολογικές ευαισθησίες, αδιαφορώντας για τα ζωτικά προβλήματα επιβίωσης εργατών και αγροτών.

Δεν πρόκειται για μεμονωμένη εξαίρεση. Ο ακροδεξιός Ζαΐρ Μπολσονάρο κέρδισε τις προεδρικές εκλογές της Βραζιλίας παρά την εξοργιστικά αντιοικολογική πλατφόρμα του για την «εκμετάλλευση» της Αμαζονίας και την άρνηση της κλιματικής αλλαγής. Ανάλογη ήταν η περίπτωση Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος κέρδισε τις προεδρικές εκλογές επικρατώντας σε βιομηχανικές πολιτείες όπως το Μίτσιγκαν, το Οχάιο και η Πενσιλβάνια χάρη και στην προπαγάνδα του ότι τα μέτρα των Δημοκρατικών κατά της κλιματικής αλλαγής θα στοίχιζαν θέσεις εργασίας. Ας μην ξεχνάμε, ακόμη, ότι το κίνημα των «Κίτρινων Γιλέκων», που τόσο ταλαιπώρησε τον Εμανουέλ Μακρόν, πυροδοτήθηκε από τον οικολογικό (εντός ή εκτός εισαγωγικών) φόρο στα καύσιμα.

Ασφαλώς η εικόνα δεν είναι μονόχρωμη. Το νεανικό πανευρωπαϊκό κίνημα με τις οικολογικές πορείες και απεργίες, που έχει βρει την ηρωίδα του στο πρόσωπο της Σουηδής Γκρέτα Τούνμπεργκ εδώ και ένα χρόνο, είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Στις ευρωεκλογές του Μαΐου, οι Πράσινοι σημείωσαν ορμητική άνοδο, φιλοδοξώντας μάλιστα να εκτοπίσουν την υπό κατάρρευση Σοσιαλδημοκρατία σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Γερμανίας. Η διευθύντρια σύνταξης της Le Monde Σιλβί Κοφμάν εκτιμά πως ο παλιός διπολισμός Δεξιάς – Αριστεράς δίνει τη θέση του σε ένα νέο δίπολο Πράσινων – Ακροδεξιάς, με το φιλελεύθερο Κέντρο να συμπληρώνει το νέο πολιτικό τοπίο.

Πρόσφατη έρευνα της Κομισιόν δίνει τροφή σε παρόμοιες, τολμηρές εικασίες. Στο ερώτημα «ποια είναι τα πιο σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη», το 34% ιεραρχεί ως πρώτο ζήτημα τη μετανάστευση (πτώση έξι μονάδων από πέρυσι) και το 22% την κλιματική αλλαγή (άνοδος έξι μονάδων), αφήνοντας πιο πίσω την ανεργία, τα οικονομικά προβλήματα, την τρομοκρατία και την εγκληματικότητα.

Ωστόσο το ανερχόμενο, στην Ευρώπη, πράσινο ρεύμα έχει να αντιμετωπίσει τις δικές του πολιτικές αντιφάσεις, που απειλούν να το διαρρήξουν. Από τη μια πλευρά βρίσκονται φιλελεύθερων απόψεων πολιτικοί, όπως ο Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ στη Γαλλία, και οι Πράσινοι που συμμαχούν με Χριστιανοδημοκράτες σε κρατίδια της Γερμανίας και από την άλλη ριζοσπάστες που θεωρούν την οικολογία ασυμβίβαστη με τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Οι τελευταίοι θυμίζουν ότι ο πατριάρχης του νεοφιλελευθερισμού, Μίλτον Φρίντμαν, έλεγε το 2003 ότι «το περιβάλλον είναι υπερτιμημένο πρόβλημα» και ότι «τα εργασιακά δικαιώματα και η προστασία του περιβάλλοντος θέτουν υπερβολικούς περιορισμούς» στην επιχειρηματικότητα.

Επιπλέον, τονίζουν ότι η διεθνοποίηση της παραγωγής που έχει ως αποτέλεσμα εξαρτήματα προϊόντων «να διασχίζουν τρεις ή τέσσερις φορές τον Ειρηνικό Ωκεανό προτού καταλήξουν στα ράφια των σούπερ μάρκετ», όπως έγραφε ο Μπεν Κάσελμαν στους New York Times, επιβαρύνει τρομερά το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η ανάγκη ενός νέου οικονομικού μοντέλου, που θα συμφιλιώνει την ανάπτυξη με την προστασία του πλανήτη, είναι το μεγάλο στοίχημα για όσους επαγγέλλονται ένα πράσινο New Deal και δεν θέλουν να μείνει για μία ακόμη φορά ένα πουκάμισο αδειανό.

Ο πλανήτης μας νοσεί βαριά. Οι θερμοκρασίες που σημειώθηκαν στην Ευρώπη τις τελευταίες ημέρες –με τα ρεκόρ ζέστης να καταρρίπτονται το ένα μετά το άλλο– το αποδεικνύουν: 41,7 βαθμοί Κελσίου στην Ολλανδία, 42,6° C στο Παρίσι, 40,9° C στην Κάτω Σαξονία της Γερμανίας,  40,2° C στο Βέλγιο, 36,9° C στη Βρετανία. Η μισή Ελβετία τέθηκε σε πορτοκαλί συναγερμό για καύσωνα· ακόμα και στις πιο ψηλές κορυφές των Αλπεων το χιόνι έχει αρχίσει να λιώνει επικίνδυνα. Kι όλα αυτά, τα οποία σήμερα θεωρούνται ακραία φαινόμενα, σε λίγα χρόνια, όπως προειδοποιούν οι επιστήμονες, θα αποτελούν μια νέα, εφιαλτική κανονικότητα.

Η 16χρονη Γκρέτα Τούνμπεργκ, που γεννήθηκε και ζει στη Σουηδία, έχει διαγνωστεί με σύνδρομο Ασπεργκερ. Πρόκειται για μια διαταραχή του φάσματος του αυτισμού, που επηρεάζει περίπου 1 στους 200 ανθρώπους και χαρακτηρίζεται, μεταξύ άλλων, από αδυναμία στην κοινωνική συναναστροφή και επικοινωνία, μέσο ή υψηλό δείκτη νοημοσύνης, μεγάλη ικανότητα συγκέντρωσης και εμβάθυνση στη λεπτομέρεια. «Το να είσαι Aspie είναι δώρο», λέει η ίδια. «Αν ήμουν όπως όλοι οι άλλοι, θα συνέχιζα τη ζωή μου, όπως όλοι οι άλλοι». Πριν από περίπου έναν χρόνο, λοιπόν, αποφάσισε να μη συνεχίσει τη ζωή της όπως όλοι οι άλλοι, αλλά να ορθώσει το παράστημά της για να σώσει τον πλανήτη που νοσεί – με τις δικές της δυνάμεις.

Στις 20 Αυγούστου 2018 η Γκρέτα δεν πήγε στο σχολείο (εκείνη τη μέρα ξεκινούσαν ξανά τα μαθήματα έπειτα από τις καλοκαιρινές διακοπές), αλλά πραγματοποίησε καθιστική διαμαρτυρία έξω από το κτίριο του Κοινοβουλίου, στη Στοκχόλμη, κατά των πολιτικών που δεν λαμβάνουν μέτρα για να αναχαιτιστεί η κλιματική αλλαγή. Δεν φώναζε συνθήματα, δεν μιλούσε καν. Κρατούσε μόνο ένα πλακάτ στο οποίο είχε γράψει: «Skolstrejk för Klimatet», «Σχολική απεργία για το κλίμα».

Οι άνθρωποι περνούσαν βιαστικοί από δίπλα της και σχεδόν κανείς δεν την κοιτούσε. «Αισθανόμουν τόσο μόνη, αλλά βαθιά μέσα μου ήξερα ότι αυτό ήταν το φάρμακο για τη θλίψη και την απογοήτευση που αισθανόμουν για τον κόσμο μας. Δεν μπορώ να ψηφίσω στα 16 μου, άρα πρέπει κάπως να αντιδράσω, για τη μεγαλύτερη κρίση στην ανθρώπινη ιστορία», έχει πει.

Την επόμενη εβδομάδα η διαμαρτυρία επαναλήφθηκε. Και τη μεθεπόμενη. Η έφηβη με το φωτεινό πρόσωπο και τις μακριές πλεξούδες κάθε Παρασκευή απείχε από τα μαθήματά της για να εντείνει τον αγώνα της. Σε λίγους μήνες έπαψε να είναι αόρατη. Τα φώτα της δημοσιότητας έπεσαν πάνω της. Η σχολική απεργία της για το κλίμα έγινε είδηση σε όλο τον κόσμο και εξελίχθηκε σε πανευρωπαϊκό μαθητικό κίνημα, καθώς εκατοντάδες χιλιάδες συνομήλικοί της άρχισαν να τη μιμούνται σε 270 πόλεις της Γηραιάς Ηπείρου. Τον  Ιανουάριο, η 16χρονη Σουηδή ακτιβίστρια προτάθηκε για το φετινό Νομπέλ Ειρήνης.

Ακούστε τους επιστήμονες

Tην περασμένη Τρίτη, η Γκρέτα Τούνμπεργκ μίλησε στη γαλλική Εθνοσυνέλευση, στο Παρίσι, παρά τις διαμαρτυρίες βουλευτών κυρίως της Δεξιάς και Ακροδεξιάς που την αποκάλεσαν δημιούργημα των μέσων ενημέρωσης και ειρωνικά την πρότειναν για Νομπέλ… Φόβου. «Η Γαλλία δεν χρειάζεται έναν γκουρού της αποκάλυψης», έγραψε ένας εξ αυτών, ο Γκιγιόμ Λαρίβ, στο Twitter. «Κάποιοι επέλεξαν να μην έρθουν εδώ σήμερα. Επέλεξαν να μην μας ακούσουν και δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με αυτό. Σε τελική ανάλυση είμαστε απλώς παιδιά, δεν χρειάζεται να μας ακούτε. Ομως, πρέπει να ακούτε τους επιστήμονες, αυτό είναι το μόνο που σας ζητάμε», απάντησε εκείνη στην ομιλία της.

Και η εκστρατεία της για ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης συνεχίζεται. Τον Σεπτέμβριο θα παραστεί στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη και τον Δεκέμβριο στην παγκόσμια διάσκεψη για την κλιματική αλλαγή στο Σαντιάγο της Χιλής. Για τα υπερατλαντικά ταξίδια της η Γκρέτα θα χρησιμοποιήσει πλοίο και όχι αεροπλάνο – συμβολική κίνηση, για να υπενθυμίσει πόσο επιβαρύνουν το περιβάλλον οι εκπομπές αερίων από τις αεροπορικές μεταφορές.

«Ασπρο-μαύρο»

«H κλιματική αλλαγή είναι άσπρο-μαύρο: ή ο ανθρώπινος πολιτισμός θα συνεχίσει να υπάρχει ή θα εξαφανιστεί. Δεν υπάρχει γκρίζο όταν πρόκειται για την επιβίωσή μας. Πρέπει να σταματήσουμε την εκπομπή αερίων θερμοκηπίου. Και όλοι πρέπει να αλλάξουμε γι’ αυτό», λέει η ίδια.

Η Γκρέτα Τούνμπεργκ μου θυμίζει «Τα καινούργια ρούχα του αυτοκράτορα», του Χανς-Κρίστιαν Αντερσεν. Ο πλανήτης μας, όπως ο βασιλιάς του παραμυθιού, είναι γυμνός. Ολοι το βλέπουν κι ένα παιδί τολμά να πει την αλήθεια..

Το τζετ στριμ είναι ένα ρεύμα αέρα που περιτριγυρίζει την Αρκτική σαν φίδι, λειτουργώντας ως διαχωριστική γραμμή. Στην Ευρώπη, όταν μια περιοχή βρεθεί νότια από αυτό, επηρεάζεται από το κλίμα της Σαχάρας, ενώ όταν βρεθεί βόρεια από αυτό, επηρεάζεται από το κλίμα της Αρκτικής. Τα τελευταία χρόνια, το «φίδι» μένει όλο και συχνότερα στάσιμο, με αποτέλεσμα να παρατείνονται οι καύσωνες και να βρίσκεται η Γαλλία να σπάει, ήδη από τον Ιούνιο, κάθε ρεκόρ Αυγούστου ή Ιουλίου, με τα θερμόμετρα την Παρασκευή στα νότια της χώρας να δείχνουν 45 βαθμούς Κελσίου.

Οι πρόσφατες εικόνες των σκύλων που έσερναν έλκηθρο μέσα στα νερά των αφύσικα λιωμένων πάγων της Γροιλανδίας, σε θερμοκρασίες 40 βαθμούς υψηλότερες από τα φυσιολογικά για την εποχή επίπεδα, οι αεροφωτογραφίες της λίμνης που τροφοδοτούσε με νερό την ινδική μεγαλούπολη Τσενάι (πρώην Μαντράς) συρρικνωμένης περισσότερο από κάθε εποχική διακύμανση είναι τα πιο πρόσφατα καμπανάκια για τον παγκόσμιο κίνδυνο που εγκυμονεί η κλιματική αλλαγή.

Εκστρατείες πίεσης

Δεν υπάρχει άνθρωπος που να έχει παιδιά ή εγγόνια, να γνωρίζει τι επιφυλάσσει το μέλλον της κλιματικής κρίσης και να κοιμάται ήσυχος τα βράδια. Αυτά τα παιδιά και τα εγγόνια, έφηβες και έφηβοι απογοητευμένοι από τα μισόλογα των κυβερνήσεων και τις αστείες επιχειρήσεις πράσινου «ξεπλύματος» ρυπογόνων βιομηχανιών, έχουν πάρει την κατάσταση στα χέρια τους, πυροδοτώντας μεγάλες παγκόσμιες εκστρατείες πίεσης. Χιλιάδες μικροί Δαβίδ οπλίζονται με τη σφεντόνα τους, την αποφασιστικότητά τους και τις αμείλικτες διαπιστώσεις της επιστήμης ενάντια στους Γολιάθ των ορυκτών καυσίμων, που πρέπει να γονατίσουν για να μη γονατίσει ο πλανήτης.

Δυστυχώς, στην κατάσταση όπου βρισκόμαστε δεν χωρούν στρογγυλέματα και υποτιθέμενες λύσεις στις οποίες κερδίζουν όλοι. Κάποιοι πρέπει να χάσουν και αυτοί είναι εκείνοι που επενδύουν στην καταστροφή του πλανήτη.

Οι έρευνες για νέα κοιτάσματα σε όλο τον πλανήτη πρέπει να σταματήσουν, γιατί δεν έχουμε περιθώριο να κάψουμε ούτε καν τα κοιτάσματα που έχουν ανακαλυφθεί, ενώ η εξωφρενική κερδοφορία των εταιρειών αυτών μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μαγιά για τη χρηματοδότηση της ενεργειακής μετάβασης. Αν η συνέχιση του ανθρώπινου πολιτισμού απαιτεί την απομάκρυνση από τις ιερές αρχές του οικονομικού συστήματος, οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν το πρώτο, ακόμη και στις ΗΠΑ.

Δημοσκόπηση της εταιρείας YouGov στις ΗΠΑ έδειξε ότι το 38% των ερωτηθέντων συμφωνεί με το πέρασμα των περιουσιακών στοιχείων των πετρελαϊκών εταιρειών σε δημόσιο έλεγχο, ώστε να χρηματοδοτηθεί η ενεργειακή μετάβαση, ενώ 32% διαφωνεί.

Οταν στο ερώτημα διευκρινίζεται ότι τα χρήματα θα αξιοποιηθούν για να μην ζημιωθούν οι εργαζόμενοι στις ρυπογόνες βιομηχανίες και οι καταναλωτές ρυπογόνων καυσίμων, το ποσοστό συμφωνίας ανεβαίνει στο 47% και διαφωνίας πέφτει στο 27%.

Την Παρασκευή, το γερμανικό κίνημα Fridays for Future τοποθέτησε μπροστά στη γερμανική Βουλή ένα ρολόι με τον «προϋπολογισμό άνθρακα», δηλαδή με το πόσους ρύπους μπορεί να εκπέμψει ακόμη η ανθρωπότητα πριν πυροδοτηθούν ανατροφοδοτούμενοι μηχανισμοί που θα καταδικάσουν το μέλλον μας. Με τους τωρινούς ρυθμούς, έχουμε στη διάθεσή μας 8,5 χρόνια.

Το κίνημα έχει κατορθώσει να επηρεάσει έντονα την πολιτική συζήτηση στη Γερμανία, στη Σκανδιναβία και στις ΗΠΑ, την ώρα που στην Ελλάδα οι βασικές πολιτικές δυνάμεις ανταγωνίζονται για το ποια θα φέρει ταχύτερα τα γεωτρύπανα στο γραφικό Ζαγόρι, στο σεισμογενές Ιόνιο και στα κρυστάλλινα νερά της Κρήτης.

H κλιματική αλλαγή είναι αδιαμφισβήτητα εδώ. Εξαιτίας της υπερθέρμανσης, οι παγετώνες σε ολόκληρο τον πλανήτη εξακολουθούν να τήκονται με εντυπωσιακή ταχύτητα, χάνοντας περίπου 390 δισεκατομμύρια τόνους πάγου και χιονιού κάθε χρόνο.

Οι μεγαλύτερες απώλειες καταγράφονται στην Αλάσκα. Ακολουθούν οι παγετώνες στη Νότια Αμερική και στον Αρκτικό Κύκλο.

«Μέσα στα τελευταία τριάντα χρόνια, σχεδόν όλες οι περιοχές του πλανήτη άρχισαν να χάνουν πάγο ταυτόχρονα», επισημαίνει ο Μάικλ Ζεμπ, του πανεπιστημίου της Ζυρίχης που εκπόνησε μία μελέτη για το μέλλον των παγετώνων. «Γι’ αυτό ευθύνεται η κλιματική αλλαγή, αν βέβαια κανείς κοιτάξει την παγκόσμια εικόνα». Και αυτή η εικόνα πραγματικά πρέπει να προκαλεί τρόμο, αφού ο Ζεμπ πιθανολογεί ότι οι παγετώνες μπορεί να συρρικνωθούν ολοκληρωτικά, ουσιαστικά να πάψουν να υπάρχουν, σε κάποιες ορεινές περιοχές, μέχρι τα τέλη του αιώνα. Στη μελέτη του ο Ζεμπ ερεύνησε τους παγετώνες στους μεγάλους ορεινούς όγκους της Γης, διαπιστώνοντας ότι λιώνουν με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτή που ανέμεναν οι επιστήμονες.

Και δεν είναι μόνο αυτή η μελέτη που είναι ανησυχητική για το μέλλον των παγετώνων. Μία δεύτερη μελέτη, που εκπονήθηκε από τον παλαίμαχο ειδικό επί των πάγων, Τζέισον Μποξ, διαπιστώνει ότι το «αρκτικό βιοφυσικό σύστημα μεταβάλλεται, συγκριτικά με την κατάσταση που επικρατούσε κατά τον εικοστό αιώνα, με άνευ προηγουμένου ταχύτητα, κάτι που θα επηρεάσει και περιοχές πέρα από τον Αρκτικό Ωκεανό». Τα τελευταία δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από τους ειδικούς, υποδεικνύουν ότι μετά τις υψηλές θερμοκρασίες που καταγράφηκαν στη Βερίγγειο Θάλασσα, οι θαλάσσιοι πάγοι στον Αρκτικό Κύκλο καταγράφουν ρεκόρ συρρίκνωσης, σπάζοντας το προηγούμενο ρεκόρ που είχε καταγραφεί τον περασμένο Απρίλιο.

Την ίδια στιγμή, οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, λέγοντας ότι οι παγετώνες των Αλπεων θα αποτελούν παρελθόν μέχρι τα τέλη του αιώνα, καθώς θα απολέσουν το 90% του όγκου τους. Από τον Καύκασο μέχρι τη Νέα Ζηλανδία, τα βουνά χάνουν περισσότερο από το 1% του πάγου τους σε ετήσια βάση.
Λειψυδρία στις Ανδεις

Οι συνέπειες της τήξης των πάγων είναι πολλαπλές και κυμαίνονται από τις καταστροφικές μέχρι τις απλά δυσάρεστες. Οι πόλεις των Ανδεων δεν θα διαθέτουν πλέον υδάτινους πόρους μετά την τήξη των πάγων, θα ανέβει η στάθμη των υδάτων των ωκεανών, απειλώντας νησιωτικά συμπλέγματα όπως οι Μαλδίβες και το Βανουάτου, ενώ οι άνθρωποι θα πρέπει να ξεχάσουν το σκι στις Αλπεις.

Πάρα τη ζοφερή πραγματικότητα που διαμορφώνεται εξαιτίας της υπερθέρμανσης του πλανήτη, της τήξης των παγετώνων αλλά και του επαπειλούμενου αφανισμού εκατομμυρίων ειδών ζώων και φυτών λόγω της καταστροφής οικοσυστημάτων και βιοτόπων, όπως προειδοποίησε πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ, οι ΗΠΑ εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί πρόβλημα, αλλά υπό κάποιες συνθήκες μπορεί να είναι και ευπρόσδεκτη.

Η σύνοδος των αρκτικών χωρών στο Ροβανιέμι της Φινλανδίας, κατόπιν της έντονης πίεσης των Ηνωμένων Πολιτειών, κατά το σύντομο τελικό ανακοινωθέν της, την περασμένη Τρίτη, δεν περιελάμβανε καμία αναφορά στην κλιματική αλλαγή. Πρόκειται για την πρώτη φορά μετά τον σχηματισμό του Αρκτικού Συμβουλίου, το 1996, που δεν κατέστη δυνατόν να εκδοθεί κοινό ανακοινωθέν για τις προτεραιότητές του. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των στόχων του Αρκτικού Συμβουλίου, που αποτελείται από οκτώ κράτη της Αρκτικής και εκπροσώπους των ομάδων αυτοχθόνων, είναι η συνεργασία στα θέματα που τα αφορούν και ιδιαίτερα η προστασία του ευαίσθητου περιβάλλοντος της περιοχής.

Η παράλειψη της αναφοράς στην κλιματική αλλαγή ή στη Συνθήκη τον Παρισίων είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη, επειδή οι επιστήμονες έχουν επανειλημμένως επισημάνει ότι ο Αρκτικός Κύκλος υπερθερμαίνεται με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα από τον υπόλοιπο κόσμο εξαιτίας της εκπομπής αερίων που ευθύνονται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Χαρακτηριστικά, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Μάικ Πομπέο δήλωσε: «Η Αρκτική Θάλασσα πρέπει να γίνει το Σουέζ και ο Παναμάς του 21ου αιώνα».

Ο Φινλανδός υπουργός Εξωτερικών, και απερχόμενος πρόεδρος του Αρκτικού Συμβουλίου, Τίμο Σόινι, χωρίς να κατονομάσει κανέναν, τόνισε ότι «η πλειοψηφία των συμμετεχόντων θεωρεί την κλιματική αλλαγή βασική πρόκληση για την Αρκτική, αναγνωρίζοντας την ανάγκη άμεσης δράσης για τον περιορισμό της».

Η αναμέτρηση

Ούτε η τήξη των πάγων στην Αρκτική ούτε τα προβλήματα επιβίωσης που αντιμετωπίζουν οι ιθαγενείς πληθυσμοί απασχόλησαν ιδιαίτερα τον Μάικ Πομπέο στο Ροβανιέμι. Προτεραιότητα για τον Αμερικανό αξιωματούχο ήταν δύο άλλες απειλές: η στρατιωτική δραστηριότητα της Ρωσίας και η οικονομική διείσδυση της Κίνας. Πρόκειται για μία ακόμη ένδειξη του εντεινόμενου γεωπολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ μεγάλων δυνάμεων στο «τελευταίο σύνορο» του πλανήτη.

Σε αντίθεση με την Ανταρκτική, η οποία βάσει διεθνούς συνθήκης του 1959 έχει ανακηρυχθεί διεθνής επιστημονική περιοχή, η Αρκτική δεν ανήκει σε κανέναν, αλλά διεκδικείται απ’ όλους. Στον Ψυχρό Πόλεμο οι ΗΠΑ ανέπτυξαν ισχυρή στρατιωτική παρουσία από την Αλάσκα μέχρι τη Γροιλανδία και τη Νορβηγία, ενώ οι βόρειες θάλασσες αποτελούσαν προνομιακό πεδίο των σοβιετικών υποβρυχίων.

Το λιώσιμο των πάγων επιτάχυνε τον διεθνή ανταγωνισμό. Η περιοχή διαθέτει πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου, φυσικού αερίου, ορυκτών και πολύτιμων λίθων, η εκμετάλλευση των οποίων γίνεται πιο εύκολη σήμερα. Το 2017 ένα ρωσικό παγοθραυστικό δεξαμενόπλοιο μεταφοράς υγροποιημένου φυσικού αερίου ταξίδεψε από τη Νορβηγία μέχρι τη Νότια Κορέα μόλις σε 19 ημέρες μέσω Βόρειας Θάλασσας, ενώ αν πήγαινε μέσω Σουέζ θα χρειαζόταν ένα μήνα. Η επένδυση μεγάλων κινεζικών κεφαλαίων σε ρωσικά έργα στην Αρκτική θορύβησε έντονα την Ουάσιγκτον. Τον Ιούνιο του 2018, ο τότε υπουργός Αμυνας Τζιμ Μάτις έδωσε το σύνθημα: «Η Αμερική οφείλει να κλιμακώσει την ανάμειξή της στην Αρκτική», δήλωσε. Για την ώρα, κανένας δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τον στόλο της Ρωσίας, με τα 40 παγοθραυστικά της και τα ειδικά βαθυσκάφη της, ένα εκ των οποίων κάρφωσε τη ρωσική σημαία σε βάθος 4.300 μέτρων.

Ο άνθρωπος αλλοιώνει τα φυσικά τοπία της Γης με τόσο δραματικό τρόπο, ώστε ένα εκατομμύριο είδη φυτών και ζώων κινδυνεύουν με αφανισμό και παράλληλα απειλείται το σύνολο των οικοσυστημάτων από τα οποία εξαρτάται η ανθρωπότητα για την επιβίωσή της. Αυτό ήταν το συμπέρασμα της έκθεσης αξιολόγησης του ΟΗΕ – ένα παγκόσμιο SOS.

Η έκθεση αποτελεί την πιο καθαρή επιστημονική ματιά για τη μείωση της βιοποικιλότητας σε όλη την υφήλιο και τους κινδύνους που αυτή εγκυμονεί για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Μία περίληψή της, η οποία επικυρώθηκε από αντιπροσώπους των ΗΠΑ και 131 άλλων κρατών, δόθηκε στην δημοσιότητα στο Παρίσι την περασμένη Δευτέρα.

Τα συμπεράσματα της μελέτης κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Στα περισσότερα χερσαία οικοσυστήματα, από τις σαβάνες της Αφρικής μέχρι τα τροπικά δάση της Νότιας Αμερικής, τα ενδημικά ζωικά και φυτικά είδη μειώθηκαν κατά 20% ή ακόμα περισσότερο, κυρίως κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα. Καθώς ο πληθυσμός της Γης υπερβαίνει τα επτά δισεκατομμύρια, δραστηριότητες όπως η γεωργία, η υλοτομία, η λαθροθηρία, η αλιεία, η εξόρυξη μεταλλευμάτων και άλλες μεταβάλλουν τον φυσικό κόσμο, με ρυθμούς που δεν έχουν προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία.

Ταυτόχρονα μία νέα απειλή εμφανίστηκε στο προσκήνιο. Η κλιματική αλλαγή αποτελεί πολύ σοβαρό παράγοντα μείωσης της άγριας ζωής, μεταβάλλοντας τις τοπικές κλιματικές συνθήκες όπου πολλά θηλαστικά, πτηνά, έντομα, ψάρια και φυτά εξελίχθηκαν προκειμένου να επιβιώσουν. Οταν συνδυάζεται με τους άλλους τρόπους που ο άνθρωπος καταστρέφει το περιβάλλον, η κλιματική αλλαγή σήμερα οδηγεί κάποια είδη, όπως οι τίγρεις της Βεγγάλης, στον αφανισμό. Ως αποτέλεσμα, η απώλεια βιοποικιλότητας αναμένεται να επιταχυνθεί μέχρι το 2050, ιδιαίτερα στους τροπικούς, εκτός βέβαια και αν τα κράτη ενισχύσουν άμεσα και σε μεγάλο βαθμό τις προσπάθειες για τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος.

Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι η πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ ερευνά ενδελεχώς τη σύνδεση της ανθρώπινης ευδαιμονίας με την τύχη των υπόλοιπων ειδών.

«Επί μεγάλο χρονικό διάστημα, οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η βιοποικιλότητα ήταν ταυτόσημη με τη διάσωση της φύσης», επισημαίνει ο Ρόμπερτ Ουάτσον, επικεφαλής της Διακυβερνητικής Επιστημονικής Πλατφόρμας για τη Βιοποικιλότητα και τα Οικοσυστήματα, που εκπόνησε τη μελέτη κατόπιν αιτήματος των εθνικών κυβερνήσεων. «Ωστόσο, αυτή η έκθεση αποσαφηνίζει τους συνδέσμους ανάμεσα στη βιοποικιλότητα και στη φύση και παράγοντες όπως είναι η ασφάλεια τροφίμων και το καθαρό νερό, τόσο στις φτωχές όσο και στις εύπορες χώρες».

Οι ειδικοί απευθύνουν έκκληση για «μετασχηματιστική αλλαγή» που περιλαμβάνει τον περιορισμό της υπερκατανάλωσης, την ελάττωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος της γεωργίας και την πάταξη της παράνομης υλοτομίας και αλιείας.

Η καταγραφή

Ωστόσο, οι επιστήμονες κατάφεραν να δημιουργήσουν καταλόγους μόνο για ένα κλάσμα των ζωντανών οργανισμών, περίπου 1,3 εκατ. είδη. Η έκθεση εκτιμά ότι πάνω στη Γη επιβιώνουν περίπου οκτώ εκατομμύρια είδη φυτών και ζωών, τα περισσότερα από τα οποία είναι έντομα. Από το 1.500 μ.Χ. μέχρι σήμερα, έχουν αφανιστεί ολοκληρωτικά περίπου 680 είδη, όπως η πελώρια χελώνα Πίντα των νήσων Γκαλαπάγκος και η ιπτάμενη αλεπού του Γκουάμ.

Αν τα κράτη δεν ενισχύσουν τις προσπάθειές τους να προστατεύσουν όσα φυσικά οικοσυστήματα έχουν απομείνει, μπορεί να γίνουν μάρτυρες του αφανισμού του 40% των αμφίβιων ειδών, του ενός τρίτου των θαλασσίων ειδών και του ενός τρίτου των κοραλλιογενών υφάλων. Περισσότερα από 500.000 χερσαία είδη, επισημαίνει η έκθεση, δεν διαθέτουν αρκετά φυσικά οικοσυστήματα προκειμένου να διασφαλίσουν τη μακροπρόθεσμη επιβίωσή τους. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου μισού αιώνα, η απώλεια της παγκόσμιας βιοποικιλότητας προκαλείται από δραστηριότητες όπως είναι η αποψίλωση των δασών προκειμένου να δημιουργηθούν καλλιεργήσιμες γαίες, η επέκταση του οδικού δικτύου και των πόλεων, η υλοτομία, το κυνήγι, η υπεραλιεία, η ρύπανση των υδάτων αλλά και η μεταφορά ειδών-εισβολέων σε ολόκληρο τον κόσμο.

Ο διαρκώς μειούμενος αριθμός ειδών δεν θα κάνει απλώς τον κόσμο λιγότερο πολύχρωμο και θαυμαστό, σημειώνει η έκθεση. Ταυτόχρονα, αποτελεί και ένα πολύ σημαντικό κίνδυνο για τον άνθρωπο.

Ωστόσο, μία αχνή ελπίδα περιέχεται στην έκθεση. Οταν οι κυβερνήσεις προστάτευσαν αποφασιστικά τα απειλούμενα είδη, όπως συνέβη με τον κοκκινολαίμη των Σεϋχελλών και τον αραβικό όρυγα, κατάφεραν να αποτρέψουν τον κίνδυνο του αφανισμού. Αλλωστε, τα κράτη προστάτευσαν αποτελεσματικά περισσότερο από το 15% των παγκόσμιων εδαφών και το 7% των ωκεανών με τη δημιουργία προστατευόμενων περιοχών.

Τέλος, οι συντάκτες της βαρυσήμαντης έκθεσης επισημαίνουν ότι οι προσπάθειες για τον περιορισμό της κλιματικής αλλαγής είναι κομβικής σημασίας, αλλά υπογραμμίζουν ότι η ανάπτυξη βιοκαυσίμων, προκειμένου να μειωθεί η εκπομπή αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, μπορεί να προκαλέσει βλάβες στη βιοποικιλότητα εξαιτίας της περαιτέρω καταστροφής των δασών.

Το έκτο κύμα

Η ιστορία του γαλάζιου πλανήτη είναι μια αλληλουχία δημιουργίας και καταστροφής. Μετά τη μεγάλη εξάπλωση της ζωής στην Κάμβρια περίοδο, σημειώθηκαν πέντε μαζικές εξαφανίσεις ειδών τα τελευταία 500 εκατ. χρόνια, με τελευταίο εκείνο που αφάνισε και τους δεινόσαυρους, πριν από 65 εκατ. χρόνια. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι 99% των ζωικών και φυτικών ειδών που έζησαν κάποτε στη Γη, δεν υπάρχουν πια. Η διαφορά του έκτου κύματος μαζικής εξαφάνισης ειδών, που βρίσκεται σε εξέλιξη στις μέρες μας, είναι ότι για πρώτη φορά δεν ευθύνονται φυσικά φαινόμενα, όπως οι διακυμάνσεις της ηλιακής ακτινοβολίας, οι εκρήξεις ηφαιστείων και οι πτώσεις αστεροειδών, αλλά σχεδόν αποκλειστικά, σε ποσοστό της τάξης του 99%, η ανθρώπινη δραστηριότητα. Υπολογίζεται ότι, ενώ ο φυσικός ρυθμός εξάλειψης ειδών είναι γύρω στα πέντε τον χρόνο, σήμερα χάνουμε 1.000 έως και 10.000 περισσότερα είδη. Η καταστροφή βιότοπων (τροπικά δάση, κοραλλιογενείς ύφαλοι, πολικές θάλασσες, λιβάδια κ.ά.) σε μεγάλη κλίμακα, η εισβολή εξωτικών ειδών εκεί που δεν υπήρχαν πριν και η κλιματική αλλαγή είναι ορισμένοι από τους βασικούς παράγοντες της καταστροφής, που προέρχονται βασικά από την ανθρώπινη δραστηριότητα.

Κάθε χρόνο και λιγότερα, κάθε χρόνο και μικρότερα! Αυτή είναι η εικόνα της ψαριάς που βγαίνει από τις ελληνικές θάλασσες. Μπορεί να μην υπάρχουν πλήρη επίσημα στοιχεία, αλλά τόσο οι αλιείς όσο και οι ερευνητές σημειώνουν πως με την πάροδο των ετών μειώνονται το μέγεθος και η ηλικία των ψαριών που αλιεύονται, με μεγάλο μέρος να μην έχει προλάβει να αναπαραχθεί ούτε μία φορά! Πρόκειται για πλευρές μιας «γενοκτονίας» με θύματα τους πληθυσμούς των ψαριών, με αντίκτυπο όμως και στα θαλάσσια θηλαστικά (δελφίνια, φάλαινες, φώκιες) και τελικά στη μακροπρόθεσμη αλιευτική ικανότητα των θαλασσών.

«Υπάρχει πρόβλημα, που δεν αφορά όμως όλα τα είδη ψαριών με τον ίδιο τρόπο. Ιδιαίτερα υποφέρουν τα είδη της παράκτιας αλιείας. Η πυκνότητά τους έχει περιοριστεί πολύ τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ υπάρχουν περιοχές που έχουν μεταβληθεί σε κρανίου τόπο. Ροφοί, στείρες, σαργοί και όλα τα συγγενικά είδη, έχουν μειωθεί πολύ, τόσο όσον αφορά τον αριθμό τους, όσο και το μέγεθος των ψαριών. Η μείωση της παραγωγής της παράκτιας αλιείας είναι πολύ μεγάλη. Καλύτερη είναι η κατάσταση όσον αφορά τα μικρά πελαγικά είδη, όπως η σαρδέλα», λέει στην «Κ» ο κ. Στέλιος Κατσανεβάκης, αναπληρωτής καθηγητής θαλάσσιας οικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Ποιες είναι οι αιτίες; «Οι παράγοντες είναι πολλοί και λειτουργούν σωρευτικά. Αναμφίβολα, η υπεραλίευση έχει παίξει πολύ μεγάλο ρόλο, καθώς οι πληθυσμοί των ψαριών δέχονται πολύ μεγαλύτερη πίεση από όση μπορούν να αντέξουν. Το 2016 πραγματοποιήσαμε μια έρευνα σε συνεργασία με το ΕΛΚΕΘΕ, στο πλαίσιο του προγράμματος Protomedea, που συνέκρινε περιοχές με υψηλή αλιευτική πίεση με άλλες, που υπάρχει χαμηλή αλιευτική δραστηριότητα. Στις περιοχές χαμηλής αλιευτικής πίεσης βρέθηκε υπερδιπλάσια βιομάζα ψαριών και σημαντική αφθονία μεγάλων ανώτερων θηρευτών (ροφοί, στείρες, μαγιάτικα κ.λπ.), οι οποίοι σχεδόν απουσίαζαν από τις περιοχές μεγάλης αλιευτικής πίεσης», σημειώνει ο κ. Κατσανεβάκης.

Σημαντική αιτία για την υποβάθμιση των παράκτιων ιχθυοαποθεμάτων αποτελούν και τα ξενικά είδη, που πέρασαν από άλλες θάλασσες στο Αιγαίο. «Για παράδειγμα, οι γερμανοί και οι αγριόσαλπες είναι χορτοφάγα ψάρια. Καθώς έχουν καταφέρει να επικρατήσουν σε παραλιακές περιοχές εξαφανίζουν τα μακροφύκη, που αποτελούν τους βιότοπους αναπαραγωγής πολλών ψαριών. Λειτουργούν σαν τα “κατσίκια” της θάλασσας, εξαφανίζοντας ολόκληρα δάση τέτοιων φυκών και αφήνοντας γυμνούς βράχους», εξηγεί ο κ. Κατσανεβάκης.

«Σκουπιδότοποι»

Πολύ αρνητικό ρόλο παίζει η αυξανόμενη ρύπανση των θαλασσών. «Πολλές θαλάσσιες περιοχές και ακτές μοιάζουν με σκουπιδότοπο. Ας σκεφθούμε πόσα θηλαστικά έχουμε βρει νεκρά με το στομάχι τους γεμάτο πλαστικά. Υπάρχουν ευθύνες, δεν μπορεί νησιά με τουρισμό πολυτελείας να έχουν χωματερές δίπλα στη θάλασσα και να γεμίζουν το Αιγαίο με σκουπίδια», λέει στην «Κ» η κ. Αναστασία Μήλιου, υδροβιολόγος και διευθύντρια Ερευνών του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος». «Υποβάθμιση του περιβάλλοντος, ακόμα και βάλτος στον βυθό, προκαλείται και από ιχθυοκαλλιέργειες, όταν η παραγωγή γίνεται εντατικά και χωρίς την απαραίτητη περιβαλλοντική φροντίδα. Επίσης, προβλήματα προκαλεί και η ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την καταπάτηση των βιοτόπων της μεσογειακής φώκιας», συμπληρώνει η κ. Μήλιου. Αλλά το πιο μεγάλο πρόβλημα είναι η ανυπαρξία εθνικής πολιτικής για την προστασία των ιχθυοαποθεμάτων και της αλιευτικής ικανότητας. Λείπει και η γενική ιδέα και η εξειδίκευση συγκεκριμένων σχεδίων και στόχων. «Το πιο σημαντικό είναι πως δεν προστατεύουμε τα “λιβάδια” της θάλασσας, τις ποσειδωνίες. Δεν υπάρχει ολοκληρωμένη καταγραφή για το πού βρίσκονται οι κοραλλιογενείς σχηματισμοί, οι γνωστές τραγάνες, που είναι πρώτης τάξεως ψαρότοποι», υπογραμμίζει η ίδια. Στις περιοχές αυτές απαγορεύονται η αλιεία με συρόμενα εργαλεία καθώς και οι ιχθυοκαλλιέργειες, αλλά πώς θα προστατευθούν αφού δεν γνωρίζουμε ακριβώς τη θέση τους;

Εννέα είδη θαλάσσιων θηλαστικών διαβιούν μόνιμα στα ελληνικά νερά, αλλά αντιμετωπίζουν αυξανόμενες απειλές από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Τ. ΤΣΙΜΠΙΔΗΣ

«Δυστυχώς, τα μέτρα προστασίας των ιχθυοαποθεμάτων είναι από μηδαμινά έως ανύπαρκτα. Ενα μέτρο θα ήταν η δημιουργία θαλάσσιων καταφυγίων, όπου θα απαγορεύεται η αλιεία για να διευκολύνεται η αναπαραγωγή των ψαριών. Τυπικά στο Αιγαίο έχει ανακηρυχθεί μόνο ένα, στις Σποράδες, γύρω από τη νήσο Πιπέρι. Αλλά είναι περισσότερο στα χαρτιά, παρά στην πράξη. Ο Φορέας Διαχείρισης αντιμετωπίζει μεγάλα οικονομικά προβλήματα, δεν μπορεί να πραγματοποιήσει καν πλωτές περιπολίες, ώστε να αποτρέπει παραβίαση των όρων», καταλήγει ο κ. Κατσανεβάκης.

Τα όμορφα θηλαστικά που πληγώνουμε

Μεγάλος είναι ο πλούτος των ελληνικών θαλασσών, όπου ζουν μόνιμα εννέα θαλάσσια θηλαστικά: η πτεροφάλαινα, η μεσογειακή φώκια, ο φυσητήρας, ο ζιφιός, το σταχτοδέλφινο, το ρινοδέλφινο, το ζωνοδέλφινο, το κοινό δελφίνι και η μικροσκοπική φώκαινα στη Θράκη. Πέντε άλλα είδη είναι «περαστικά»: η μεγάπτερη φάλαινα, η βόρεια ρυγχοφάλαινα, η ψευδόρκα, ο μεσοπλόδοντας και το στενόρυγχο δελφίνι.

Δυστυχώς, όμως, τα νερά μας δεν αποδεικνύονται τόσο φιλόξενα για τα θαλάσσια θηλαστικά, που δέχονται μεγάλες πιέσεις από μία σειρά ανθρώπινων δραστηριοτήτων.

Η ρύπανση αποτελεί μεγάλο πρόβλημα, καθώς υποβαθμίζει τους βιοτόπους, ενώ λειτουργεί και άμεσα θανατηφόρα με την μορφή των πλαστικών απορριμμάτων.

Η αυξανόμενη κυκλοφορία πλοίων προκαλεί παρενόχληση, ακόμα και θανατηφόρες συγκρούσεις με φάλαινες, ενώ η ηχορρύπανση ενοχλεί όλα τα είδη.

Στην περίπτωση της χρήσης σόναρ και στρατιωτικών ασκήσεων οι καταστροφικές συνέπειες είναι άμεσες. Η κλιματική αλλαγή τροποποιεί τους όρους επιβίωσης των θαλάσσιων θηλαστικών. Στις μέχρι τώρα απειλές, έρχονται να προστεθούν και οι εξορύξεις υδρογονανθράκων.

Τα συγκεκριμένα θέματα συζητήθηκαν στην 5η Παγκόσμια Συνδιάσκεψη για τα Θαλάσσια Θηλαστικά και τις Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές που πραγματοποιήθηκε στη Μεσσηνία (8-12 Απριλίου), για πρώτη φορά σε Ελλάδα και Μεσόγειο. Οπως σημείωσε ο κ. Μάρκο Λαμπερτίνι, γενικός διευθυντής του WWF, «παρατηρείται σημαντική καθυστέρηση στην λήψη αποτελεσματικών μέτρων προστασίας αυτών των ειδών και των ενδιαιτημάτων τους, κυρίως σε Ανατολική και Νότια Μεσόγειο».

Στη Συνδιάσκεψη συζητήθηκαν ο κίνδυνος πρόκλησης ατυχήματος διαρροής πετρελαίου και η όχληση που προκαλούν οι τεχνητές σεισμικές δονήσεις στην έρευνα για τον εντοπισμό κοιτασμάτων

Δημήτρης Ιμπραήμ*: Οικονομικώς ασύμφορα

Το πρόγραμμα ανάπτυξης υδρογονανθράκων στην Ελλάδα βρίσκεται σε πλήρη ανακολουθία με τις τεκτονικές αλλαγές στη διεθνή αγορά ενέργειας και αποτελεί κίνδυνο για την εθνική οικονομία. Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), η παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου και φυσικού αερίου πρέπει να μειωθεί κατά 34,3% και 26,2% αντίστοιχα έως το 2030, ώστε να συγκρατήσουμε την αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από το ασφαλές όριο του 1,5 βαθμού Κελσίου. Ακόμα και ο παραδοσιακά συντηρητικός Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (IEA) παραδέχεται ότι σε σενάριο τήρησης των στόχων της Συμφωνίας του Παρισιού, η παγκόσμια ζήτηση για υδρογονάνθρακες θα μειωθεί κατά τουλάχιστον 33% έως το 2040.

Oι υδρογονάνθρακες αναμένεται να αντικατασταθούν κυρίως από την ηλεκτροπαραγωγή μέσω ΑΠΕ, ακόμα και στον κλάδο των μεταφορών, ενώ το κόστος της καθαρής ηλεκτροπαραγωγής και των τεχνολογιών αποθήκευσης έχει καταρρεύσει μέσα σε λίγα χρόνια και ήδη ανταγωνίζεται επί ίσοις όροις τα ορυκτά καύσιμα.

Οι προεκτάσεις των παραπάνω εξελίξεων για τα οικονομικά των υδρογονανθράκων είναι αμείλικτες. Ο συνδυασμός διεθνών και ευρωπαϊκών πολιτικών (φορολογία άνθρακα, σταδιακή απαγόρευση κινητήρων εσωτερικής καύσης κ.ά.) και τεχνολογικής καινοτομίας (π.χ. ηλεκτροκίνηση, τεχνολογίες διαχείρισης της ζήτησης) θα μειώσουν τη ζήτηση για υδρογονάνθρακες, καθιστώντας πολλά κοιτάσματα μη αποδοτικά και αχρηστεύοντας τρισεκατομμύρια δολάρια επενδύσεων σε αυτά. Γι’ αυτό άλλωστε η διεθνής επενδυτική κοινότητα ανησυχεί για την έκθεσή της σε επενδύσεις υδρογονανθράκων, μιλάει για το ρίσκο «αδρανών κεφαλαίων» (stranded assets) και στρέφεται προς την καθαρή ενέργεια.

Απέναντι σε αυτήν την πραγματικότητα, η ελληνική και ξένη πετρελαϊκή βιομηχανία επιλέγει μια πάγια στάση στρουθοκαμηλισμού. Ποντάρει στο ότι είτε θα καταφέρει τελικά (βλ. υπόθεση Exxon στο Ευρωκοινοβούλιο) να υπονομεύσει τις προσπάθειες των κρατών να επιβάλουν τις απαραίτητες πολιτικές για τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής είτε στο ότι θα τη διασώσουν εντέλει οι φορολογούμενοι. Οπως όμως μας διδάσκει η οικονομική ιστορία, οι βιομηχανίες που αποτυγχάνουν να προσαρμοστούν στην εξέλιξη έχουν κατά κανόνα (παραφράζοντας τον Βρετανό φιλόσοφο Τόμας Χομπς) έναν «άσχημο, κτηνώδη και σύντομο» βίο.

* Ο κ. Δημήτρης Ιμπραήμ είναι υπεύθυνος εκστρατείας του WWF ενάντια στους υδρογονάνθρακες.

Λιάνα Γούτα*: Η ζήτηση θα συνεχιστεί

Ηκλιματική αλλαγή αποτελεί αναμφισβήτητα μία από τις μεγαλύτερες παγκόσμιες προκλήσεις. Στην Ε.Ε. ηγούμαστε της παγκόσμιας κλιματικής δράσης, προωθώντας τη μετάβαση προς μια Οικονομία Χαμηλού Ανθρακα, με σενάρια μείωσης CO2 για το 2050, από 80-100%.

Το σύνολο της ευρωπαϊκής διύλισης συμμερίζεται τους φιλόδοξους αυτούς στόχους και επιθυμεί να συμβάλει στην επίτευξή τους. Είναι ο πρώτος βιομηχανικός κλάδος που παρουσίασε μια ολοκληρωμένη πρόταση για την ενεργειακή μετάβαση με τον τίτλο «Οραμα 2050». Συμμετέχοντας ενεργά στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού οράματος, ο όμιλος ΕΛΠΕ επενδύει σε ΑΠΕ, προηγμένα βιοκαύσιμα και αναδυόμενες τεχνολογίες, με ένα ευρύ επενδυτικό πρόγραμμα ύψους 200-250 εκατ. ευρώ για την επόμενη πενταετία. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε τον μελλοντικό ρόλο των υγρών καυσίμων και των διυλιστηρίων. Η Ε.Ε. και οι διεθνείς οργανισμοί προβλέπουν ότι μέχρι το 2050 τα πετρελαϊκά προϊόντα θα αποτελούν σημαντικό ποσοστό του ενεργειακού μείγματος της Ε.Ε., ενώ η παγκόσμια ζήτησή τους θα αυξάνεται μέχρι το 2040. Κι αυτό γιατί η μείωση κατανάλωσης που αναμένεται σε επιβατικά αυτοκίνητα, κτίρια και στην ηλεκτροπαραγωγή, θα υπερκερασθεί από την αύξηση σε αερομεταφορές, ναυτιλία και παραγωγή χημικών – κλάδους για τους οποίους δεν υπάρχουν τεχνολογίες για αντικατάσταση των υγρών καυσίμων.

Ετσι, η διύλιση έχει μια διπλή πρόκληση μπροστά της: να μειώνει συνεχώς τις εκπομπές CO2, συνεχίζοντας να τροφοδοτεί αξιόπιστα την οικονομία με τα απαραίτητα υγρά καύσιμα. Πώς θα γίνει αυτό; Tο «Οραμα 2050» δείχνει έναν διπλό δρόμο, αφενός με τεχνολογίες μείωσης των εκπομπών άνθρακα και αφετέρου με σταδιακή τροφοδοσία των διυλιστηρίων με νέες πρώτες ύλες: βιοκαύσιμα, υδρογόνο, απόβλητα, ΑΠΕ, ανανεώσιμο ηλεκτρισμό, επαναχρησιμοποίηση CO2. Τα υγρά καύσιμα του μέλλοντος θα είναι χαμηλού αποτυπώματος άνθρακα και θα περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, προηγμένα βιοκαύσιμα ή ακόμα και συνθετικά καύσιμα. Το διυλιστήριο του μέλλοντος θα μετεξελιχθεί σε ενεργειακό κέντρο χαμηλού άνθρακα, σε στενή συνεργασία με τους κλάδους πετροχημικών, βιοκαυσίμων, ηλεκτροπαραγωγής και τηλεθέρμανσης. Ετσι, ο κλάδος της διύλισης μπορεί και οφείλει να αποτελέσει μέρος της λύσης για τη μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλού άνθρακα, συνεχίζοντας να παρέχει ενεργειακή ασφάλεια και αξιοπιστία.

* Η κ. Λιάνα Γούτα είναι διευθύντρια Ενεργειακής Πολιτικής & Διεθνών Σχέσεων του ομίλου Ελληνικά Πετρέλαια.

Οσοι ποιητές και αν υμνήσουν την απεραντοσύνη του ουρανού, στην πραγματικότητα η ατμόσφαιρα της Γης είναι τόσο λεπτή που αν ανεβεί κανείς ευθεία 50 χιλιόμετρα, περίπου όσο από την Αθήνα μέχρι το Λαύριο, έχει ήδη εγκαταλείψει τη στρατόσφαιρα. Αν κάθε χρόνο διοχετεύουμε σε αυτό το λεπτό στρώμα 37 δισεκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα, όπως κάναμε φέτος, σύντομα θα αλλάξουμε δραστικά τη σύστασή του και θα καταστρέψουμε οριστικά την κλιματική σταθερότητα χάρη στην οποία έχει ανθήσει ο ανθρώπινος πολιτισμός. Το πρόβλημα είναι απλό στην κατανόηση, αλλά δύσκολο στην αντιμετώπιση. Πώς μπορεί να συμβιβαστεί η επιστημονική βεβαιότητα για το τέλος του κόσμου όπως τον γνωρίζουμε με την οικονομική αβεβαιότητα για το τέλος του μήνα; Αν τα μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής θίγουν το εισόδημα των λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων, όπως συνέβη με την αύξηση της φορολογίας καυσίμων στη Γαλλία, μήπως το μόνο που μπορούμε να περιμένουμε είναι νέες εξεγέρσεις όπως αυτή των «Κίτρινων Γιλέκων»;

Ο επικεφαλής της αποστολής στις Μαλδίδες στη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Κλίμα, Μοχάμεντ Νασίντ, μίλησε για υπαρξιακή απειλή. «Δεν είμαστε έτοιμοι να πεθάνουμε. Δεν θα γίνουμε τα πρώτα θύματα της κλιματικής κρίσης. Είμαστε αποφασισμένοι να κρατήσουμε το κεφάλι μας πάνω από το νερό», είπε, αναφερόμενος στην ήδη εξελισσόμενη άνοδο της στάθμης των θαλασσών. Λίγες ημέρες νωρίτερα, στο Παρίσι, ένας διαδηλωτής με κίτρινο γιλέκο δήλωνε: «Ηρθα εδώ γιατί είμαι πυροσβέστης και η γυναίκα μου γιατρός του ΕΚΑΒ. Λόγω της δουλειάς μας μπαίνουμε συχνά στα σπίτια των ανθρώπων και βλέπουμε πόσο υποφέρουν. Λένε ότι αισθάνονται άσχημα και μετά προκύπτει ότι έχουν μέρες να φάνε κανονικά».

Το ψεύτικο δίλημμα

Η συζήτηση για το τι προηγείται –η δική μας επιβίωση σήμερα ή η επιβίωση των παιδιών μας σε μερικές δεκαετίες– είναι ένα ψεύτικο δίλημμα, που θέτουν κυρίως οι οπαδοί του status quo. Υπάρχουν τρόποι να αντιμετωπιστούν οι χειρότερες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής χωρίς να γίνουν οι φτωχοί φτωχότεροι, αλλά οι τρόποι αυτοί δεν συμφέρουν την ισχνή μειοψηφία που κρατάει στα χέρια της το μεγαλύτερο μερίδιο ισχύος και πλούτου. Ο ερευνητικός βραχίονας του αμερικανικού Κογκρέσου υπολόγισε ότι ένας φόρος της τάξης των 25 δολαρίων ανά τόνο εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, που θα έπληττε τα κέρδη των πετρελαϊκών εταιρειών, θα απέδιδε στον αμερικανικό προϋπολογισμό 66 δισεκατομμύρια ετησίως – ποσό μεγαλύτερο από τον ετήσιο προϋπολογισμό του αμερικανικού υπουργείου Υγείας, σίγουρα ένα καλό «μαξιλάρι» για τη χρηματοδότηση της ενεργειακής μετάβασης και την εξισορρόπηση του κοινωνικού της κόστους.

Τα φτωχά κράτη

Αν οι φτωχότερες χώρες του κόσμου λάμβαναν βοήθεια για να περάσουν απευθείας από την ενεργειακή πενία στις ανανεώσιμες πηγές, δεν θα χρειαζόταν να καλύψουν βασικές ανάγκες εξηλεκτρισμού με ρυπογόνες λιγνιτικές μονάδες. Η χρηματοδότηση Παγκόσμιου Πράσινου Ταμείου, που θα κάνει τέτοιες μεταβιβάσεις πόρων και τεχνογνωσίας στο πλαίσιο της συμφωνίας του Παρισιού για το κλίμα, βρέθηκε στην ατζέντα της συνόδου του ΟΗΕ στο Κατοβίτσε της Πολωνίας. Παρά την ανακοίνωση ότι οι ΗΠΑ αποσύρονται από τη συμφωνία του Παρισιού, η κυβέρνηση Τραμπ εκπροσωπήθηκε στο Κατοβίτσε ακριβώς για να υπονομεύσει τέτοιες παγκόσμιες προσπάθειες. Σε ένα συνεδριακό κέντρο χτισμένο στην καρδιά των παλιών ανθρακωρυχείων της Σιλεσίας, οι ΗΠΑ σε συνεργασία με τη Ρωσία, τη Σαουδική Αραβία και το Κουβέιτ προσπάθησαν να μπλοκάρουν κάθε ουσιαστικό μέτρο – και οι παράγοντες που υπαγόρευσαν αυτή τη στάση δεν θα εκλείψουν όταν λήξει η προεδρία Τραμπ.

Στη λεκάνη του Περμίου, την απέραντη έκταση του Τέξας όπου συντελείται η επανάσταση του σχιστολιθικού πετρελαίου και αερίου, γίνονται επενδύσεις για την επόμενη τριακονταετία, με τις πολυεθνικές του πετρελαίου να έχουν καταβροχθίσει τους μικρούς παίκτες. Οι ΗΠΑ όχι μόνο δεν επιθυμούν την ενεργειακή μετάβαση για τις ίδιες, αλλά δεν την επιθυμούν και για κανέναν άλλον, καθώς επιδιώκουν να μετατραπούν σε εξαγωγική δύναμη. Παράλληλα, πετρελαϊκές εταιρείες, όπως η Shell, διαφημίζουν ότι θέτουν στόχους ενεργειακής μετάβασης, αλλά στην πράξη, οι επενδύσεις τους σε ανανεώσιμες πηγές αποτελούν μόλις το 8% των συνολικών τους επενδύσεων.

Με τον Ντόναλντ Τραμπ, οι εταιρείες αυτές έχουν έναν πρόεδρο που παρουσιάζει τη δική τους κερδοφορία ως συμφέρον των πολλών, μιλώντας για «εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας στη βιομηχανία».

Ο επόμενος πρόεδρος μπορεί να μην εκφράζεται τόσο ωμά, αλλά θα είναι δέσμιος των ίδιων συμφερόντων, όπως ήταν ο Μπαράκ Ομπάμα, επί των ημερών του οποίου έσπασαν όλα τα ρεκόρ κατασκευής νέων αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου. Τις τελευταίες εβδομάδες, οι ακτιβιστές υπέρ του κλίματος χρειάστηκε να κάνουν δύο φορές κατάληψη στα γραφεία της μελλοντικής προέδρου της Βουλής, Νάνσι Πελόσι, προκειμένου το ζήτημα ενός «πράσινου new deal» να ανέβει στην ατζέντα ακόμη και του Δημοκρατικού Κόμματος. Με αυτά τα δεδομένα, πώς θα μπορούσε να επιτύχει η ενεργειακή μετάβαση; «Σήμερα χρησιμοποιούμε 100 εκατ. βαρέλια πετρελαίου κάθε μέρα. Δεν υπάρχουν κανόνες που να λένε ότι αυτό το πετρέλαιο πρέπει να μείνει στο υπέδαφος. Αρα δεν μπορούμε πλέον να σώσουμε τον κόσμο παίζοντας με τους κανόνες, γιατί οι κανόνες πρέπει να αλλάξουν», υποστήριξε από το βήμα της διάσκεψης στο Κατοβίτσε η 15χρονη Σουηδή Γκρέτα Τούνμπεργκ, η οποία διαμαρτύρεται από τον Αύγουστο μπροστά στη σουηδική Βουλή.

«Δεν έχουμε έρθει εδώ για να παρακαλέσουμε τους ηγέτες του κόσμου να φροντίσουν το μέλλον μας. Μας αγνόησαν στο παρελθόν, θα μας αγνοήσουν ξανά. Αφού οι ηγέτες μας συμπεριφέρονται σαν παιδιά, θα πρέπει εμείς να αναλάβουμε την ευθύνη που έπρεπε να είχαν αναλάβει εδώ και πολύ καιρό», είπε η 15χρονη. Ομως ο περιβαλλοντικός ακτιβισμός θα αποτύχει εάν στα αιτήματα δεν συμπεριλαμβάνεται η δικαιοσύνη για όσους θίγονται από τη μετάβαση. Το δίδαγμα αυτό φαίνεται ότι πέρασε και στα «Κίτρινα Γιλέκα» και στους ακτιβιστές υπέρ του κλίματος, οι οποίοι, αντί να συγκρουστούν, πορεύτηκαν από κοινού στους δρόμους του Παρισιού, στις 8 Δεκεμβρίου.

Τον σκεπτικισμό του για τις προοπτικές διατηρήσιμης μείωσης της φτώχειας, λόγω των αυξημένων πιέσεων που δημιουργεί η ανάπτυξη στο φυσικό περιβάλλον, εκφράζει στην «Κ» ο Πάρθα Ντασγκούπτα. O σπουδαίος οικονομολόγος, ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου του Cambridge, θα βρεθεί στην Αθήνα στα τέλη του μήνα για το ετήσιο συνέδριο του European Association of Environmental and Resource Economists (28 Ιουνίου – 1 Ιουλίου). Εν όψει του συνεδρίου, εξηγεί στην «Κ» κάποια από τα κρίσιμα ζητήματα στα Οικονομικά του Περιβάλλοντος. «Η εκτίμησή μου είναι ότι, αν όχι ώς το 2030, τότε σίγουρα ώς το 2050 θα δούμε μεγαλύτερες εντάσεις μεταξύ της ανόδου του ΑΕΠ και οικολογικών καταστροφών (κλιματική αλλαγή, υπερθέρμανση των ωκεανών, εξαφάνιση ειδών)», σημειώνει ο Βρετανοϊνδός ακαδημαϊκός, απαντώντας σε ερώτηση της «Κ» για την επιτυχία της διεθνούς κοινότητας να μειώσει δραστικά τον αριθμό των ατόμων που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας τα τελευταία 25 χρόνια. «Η παγκόσμια φτώχεια έχει μειωθεί σε μεγάλο βαθμό μέσω της αύξησης του ΑΕΠ. Αν όμως δεν αλλάξουν οι πολιτικές που εφαρμόζουμε σήμερα, η εξάλειψη της απόλυτης φτώχειας πιθανότατα θα είναι πρόσκαιρη». Δεν θεωρεί, πάντως, ότι η πρόσφατη απόφαση του Ντόναλντ Τραμπ θα επηρεάσει ιδιαίτερα τις εξελίξεις – «είναι ένα πετραδάκι, δεν είναι ένα συντριπτικό χτύπημα», λέει.

Ο Ντασγκούπτα είναι μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας και της φημισμένης Royal Society. Οι ιδέες του, ωστόσο, παραμένουν στο περιθώριο των συμβατικών νεοκλασικών οικονομικών. «Τα σύγχρονα οικονομικά έχουν εστιάσει στο τώρα και έχουν απομακρύνει το βλέμμα τους από το μέλλον», λέει. Είναι ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στη χρήση του ΑΕΠ ως μονάδας μέτρησης της ευημερίας μιας οικονομίας. «Η αειφόρος ανάπτυξη», εξηγεί, «είναι η πορεία ανάπτυξης κατά την οποία η παραγωγική ικανότητα μιας οικονομίας αυξάνεται. Το ΑΕΠ είναι ένα μέτρο της οικονομικής δραστηριότητας, όχι της παραγωγικής ικανότητας. Δεν υπολογίζει την απόσβεση του κεφαλαίου – ειδικότερα του φυσικού πλούτου. Αρα το ΑΕΠ μιας οικονομίας μπορεί να αυξάνεται για μια περίοδο, ενώ η παραγωγική της ικανότητα μειώνεται (χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κλιματική αλλαγή η οποία συνοδεύει την αύξηση του παγκόσμιου ΑΕΠ)».

Η παραγωγική ικανότητα, συνεχίζει, «ορίζεται από τον πλούτο μιας οικονομίας – την κοινωνική αξία του βιομηχανικού, ανθρώπινου και φυσικού της κεφαλαίου. Αειφόρος ανάπτυξη σημαίνει αύξηση του πλούτου κατά κεφαλήν, όχι του ΑΕΠ».

Οι οικονομολόγοι και οι διαχειριστές πολιτικής, ωστόσο, παρότι δηλώνουν θιασώτες της αειφόρου ανάπτυξης, δεν έχουν υιοθετήσει αυτό το εργαλείο – το ΑΕΠ παραμένει βασιλιάς στις μακροοικονομικές μετρήσεις. Ισως έχει να κάνει με γραφειοκρατική αδράνεια, αναφέρει. «Οι καθιερωμένες πρακτικές, ακόμα και σχετικά με τους εθνικούς λογαριασμούς, έχουν τη δική τους δυναμική και επιμονή». Ο Ντασγκούπτα θεωρεί προβληματική και την έννοια της «πράσινης οικονομίας». «Από μόνη της, δεν έχει κάποιο νόημα, είναι απλά ένα σύνθημα. Αν καταγράφεται αύξηση του πλούτου κατά κεφαλήν, τότε όντως η οικονομία είναι “πράσινη”, γιατί ο πλούτος περιλαμβάνει το φυσικό κεφάλαιο».

Πλούτος και πληθυσμός

Ως ειδικός σε θέματα φτώχειας, ο καθηγητής του Cambridge έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με τις προϋποθέσεις απόδρασης από αυτήν. Πόσο σημαντικός είναι ο έλεγχος της αύξησης του πληθυσμού και ποιος είναι ο ταχύτερος τρόπος να επιτευχθεί;

«Για να ξεφύγει από την ένδεια η φτωχότερη περιοχή του κόσμου, η υποσαχάριος Αφρική είναι απολύτως κρίσιμο να μειώσει δραστικά τον συνολικό δείκτη γονιμότητάς της. Σήμερα κυμαίνεται γύρω στο 5, έναντι ενός διεθνούς μέσου όρου 2,4. Ο παγκόσμιος πληθυσμός σήμερα είναι 7,4 δισ. άτομα και ο ΟΗΕ υπολογίζει ότι θα φτάσει τα 11,2 δισ. ώς το 2100. Από αυτή την αύξηση των σχεδόν 4 δισ., τα 3 δισ. αναμένεται να καταγραφούν στην υποσαχάρια Αφρική. Το κατά κεφαλήν εισόδημα εκεί είναι 3.000 δολάρια, έναντι διεθνούς μέσου όρου 15.000 δολ. Μπορείτε να φανταστείτε την πίεση που θα ασκήσει σε κοινωνίες και οικοσυστήματα μια τέτοια πληθυσμιακή έκρηξη, με όλους αυτούς τους ανθρώπους να προσπαθούν να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο;».

Σε επίπεδο μέτρων, «πρέπει να αφιερωθούν πολύ περισσότεροι πόροι για οικογενειακό προγραμματισμό. Υπάρχει τρομακτική ζήτηση γι’ αυτό που δεν καλύπτεται». Η εκπαίδευση των γυναικών επίσης βοηθάει, «και είναι πολύτιμη καθεαυτή», αλλά «είναι μια αργή διαδικασία», στις οποία πολλές αφρικανικές χώρες δεν δίνουν επαρκή προσοχή.

Μερικές φορές είναι δύσκολο να διακρίνουμε το γεγονός ότι η φύση είναι σημαντική. Μένουμε σε πόλεις, ένα περιβάλλον που έχουν δημιουργήσει οι ίδιοι άνθρωποι για τους ανθρώπους και για επιλεγμένα ζώα και φυτά. Στις πόλεις είναι εύκολο να ξεχάσεις ότι η βιοποικιλότητα είναι η αιτία που είμαστε ικανοί να ζούμε τόσο καλά πάνω στη Γη και να χάσεις την αίσθηση ότι είμαστε μέρος της φύσης και εξαρτημένοι από αυτή. Ο διακεκριμένος Γάλλος βιολόγος Zιλ Μπεφ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πιερ και Μαρί Κιουρί του Παρισιού και στο Collège de France, ήρθε μέχρι την Αθήνα για να μας το υπενθυμίσει.

Με αφορμή την εκδήλωση που συνδιοργάνωσαν το Collège de France, η Γαλλική Πρεσβεία στην Ελλάδα και το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος την Πέμπτη 5 Φεβρουαρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ο δρ Μπεφ, πρόεδρος επίσης του γαλλικού Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στο Παρίσι, μίλησε στην «Κ» για τον σημαντικό ρόλο της βιοποικιλότητας στη διατήρηση της ευημερίας του ανθρώπινου είδους.

– Πώς θα ήταν οι πόλεις μας χωρίς τη βιοποικιλότητα;

– Θα ήταν ανόητο να φανταστεί κανείς την πόλη χωρίς τη βιοποικιλότητα. Εξυπακούεται ότι είναι παρούσα και στις πόλεις, όχι βέβαια με την ίδια ένταση όπως σε ένα τροπικό δάσος βροχής ή στον ωκεανό. Tον περασμένο μήνα ήμουν στο Χονγκ Κονγκ και συζητώντας με πολίτες διαπίστωσα ότι ανησυχούν όλο και λιγότερο για θέματα που αφορούν τη φύση ή τη μείωση της βιοποικιλότητας, και αυτό γιατί περιτριγυρίζονται από τσιμέντο και δρόμους, ενώ επισκέπτονται σπάνια την εξοχή ή τις ακτές. Τα τελευταία 50 χρόνια όμως η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει ένα πραγματικό πρόβλημα, όχι τόσο εξαφάνισης, αλλά δραματικής μείωσης των πληθυσμών των ειδών. Tα τελευταία χρόνια έχουμε εξοντώσει το 83% των ψαριών της Μεσογείου. Εάν συνεχίσουμε με αυτό τον ρυθμό θα καταλήξουμε βέβαια στην εξαφάνισή τους.

– Ποιες είναι οι κύριες απειλές για τη βιοποικιλότητα;

– Τέσσερις είναι οι μεγαλύτερες απειλές με πρώτη την κοινωνική ρύπανση, όπως τα μικρά σωματίδια πλαστικού, τα χημικά προϊόντα, τα παρασιτοκτόνα και πολλές άλλες πηγές ρύπανσης που απορρέουν από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Η δεύτερη απειλή είναι οι υπερεξαγωγές, με αντιπροσωπευτικά παραδείγματα την υπεραλίευση στη θάλασσα και την υπερυλοτόμηση στα τροπικά δάση βροχής. Η τρίτη απειλή είναι η εισβολή ξενικών ειδών. Πλήθος επιστημονικών μελετών αποδεικνύουν ότι η είσοδος ειδών που προέρχονται από άλλα σημεία του κόσμου σε ένα οικοσύστημα όπου δεν ζουν οι θηρευτές τους, μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες για την εγγενή βιοποικιλότητα. Η τέταρτη απειλή είναι η κλιματική αλλαγή, η οποία επιδεινώνει το πρόβλημα της μείωσης της βιοποικιλότητας.

– Ποιες πτυχές της καθημερινότητάς μας συνδέονται άμεσα με τη βιοποικιλότητα;

– Από την κατανάλωση φρούτων μέχρι τη λειτουργία του ανθρώπινου σώματος, όλα έχουν σχέση με τη βιοποικιλότητα. Το ανθρώπινο σώμα έχει μέσα του δέκα φορές περισσότερα βακτήρια από ό,τι ανθρώπινα κύτταρα. Ο άνθρωπος είναι κομμάτι της βιοποικιλότητας.

Η βιοποικιλότητα συνδέεται επίσης άμεσα με την οικονομία, αφού το 40% αυτής στηρίζεται στους ζωντανούς οργανισμούς. Η φύση αποτελεί επίσης έμπνευση. Πώς θα εφεύρεις ένα νέο αεροπλάνο, ένα νέο ραντάρ ή ένα νέο σόναρ υποβρυχίων, χωρίς νυχτερίδες ή δελφίνια; Εμείς είμαστε η βιοποικιλότητα και δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτή. Οσο περισσότερο την καταστρέφουμε, με όλο και περισσότερα προβλήματα θα ερχόμαστε αντιμέτωποι, συμπεριλαμβανομένων και των προβλημάτων που έχετε στην Ελλάδα, όπως η ανεργία. Οι Ελληνες χρειάζεστε τη βιοποικιλότητα, ίσως περισσότερο και από άλλες χώρες.

– Υπάρχει η εντύπωση ότι ακόμα και εάν εξαφανιστούν κάποια είδη θα εμφανιστούν άλλα στη θέση τους. Κατά πόσο αληθεύει αυτή η πεποίθηση;

– Πράγματι, το ακούς συχνά αυτό. Είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι από την αρχή του πολιτισμού και για εκατοντάδες χρόνια κατάφεραν να αυξήσουν τον αριθμό των ειδών του πλανήτη, με την κορύφωση αυτής της αύξησης να παρατηρείται πριν από περίπου δύο αιώνες. Υπό κανονικές συνθήκες θα έπρεπε να βρισκόμαστε σε μία κατάσταση κατά την οποία θα κάνουν την εμφάνισή τους όλο και περισσότερα είδη. Το πρόβλημα όμως είναι ότι καταστρέφουμε τα οικοσυστήματα. Τα είδη προσπαθούν να κάνουν την εμφάνισή τους, αλλά εμείς από την άλλη επιταχύνουμε την καταστροφή των οικοσυστημάτων, με αποτέλεσμα σήμερα να εξαφανίζονται περισσότερα είδη από αυτά που εμφανίζονται. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι σήμερα, εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, τα είδη εξαφανίζονται με 300 φορές πιο γρήγορο ρυθμό από ό,τι στο παρελθόν. Και εάν συνεχίζουμε να καταστρέφουμε τα είδη με τον σημερινό ρυθμό, μέχρι το τέλος του αιώνα, θα έχουμε εξολοθρεύσει το 6% των ειδών του πλανήτη.

– Πρόσφατες έρευνες, συμπεριλαμβανομένης μιας στο επιστημονικό περιοδικό Science τον περασμένο Δεκέμβριο, περιγράφουν μία ανάκαμψη των πληθυσμών των μεγάλων θηλαστικών στην Ευρώπη. Δεν αποτελεί αυτό ένα θετικό σημάδι;

– Πράγματι, συντηρώντας εθνικούς δρυμούς και καταφύγια άγριων ζώων και ανασυντάσσοντας τα οικοσυστήματα, επιτρέψαμε σε αυτά τα είδη να επανακτήσουν τους πληθυσμούς τους. Το πρόβλημα όμως είναι ότι ενδιαφερόμαστε μόνο για τα εμβληματικά είδη: τα πουλιά, τα θηλαστικά, τα ψάρια και τα ερπετά. Εχουμε ξεχάσει εντελώς τα έντομα, τα σκουλήκια, ακόμα και τα βακτήρια που ζουν μέσα μας. Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να μιλάμε για βιοποικιλότητα αναφερόμενοι μόνο σε σπονδυλωτά ζώα και πεταλούδες, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και αυτά τα μικρότερα είδη. Οι πολιτικοί λένε ότι δεν έχουν αρκετά χρήματα για να προστατεύσουν όλα τα είδη, και πράγματι στην Ελλάδα, όπως και στη Γαλλία, πρώτο μέλημά τους είναι να προσφέρουν εργασία στους νέους. Αλλά για να διατηρηθεί αυτή η απασχόληση και η αρμονία μεταξύ των κατοίκων των πόλεων και της φύσης, πρέπει να λάβουμε υπόψη τη βιοποικιλότητα. Και δεν είναι ζήτημα ενός οικολογικού κόμματος, της δεξιάς ή της αριστεράς. Με έχουν κατηγορήσει ότι προσπαθώ να σώσω τον πλανήτη. Και τους απαντώ πως όχι, θέλω να σώσω την ευημερία του ανθρώπινου είδους πάνω σε αυτόν τον πλανήτη. Αυτό είναι κάτι πολύ διαφορετικό.

Η κλιματική αλλαγή και η Μεσόγειος

– Τι απειλεί τη βιοποικιλότητα της Μεσογείου σήμερα;

– Οι σημαντικότερες απειλές είναι η υπεραλίευση και η εισβολή ειδών από την Ερυθρά Θάλασσα. Από την αρχή της διάνοιξης της Διώρυγας του Σουέζ, έχουμε επίσημα καταγράψει πάνω από 400 είδη που έχουν μεταναστεύσει από την Ερυθρά στη Μεσόγειο Θάλασσα. Στη Βόρεια Αίγυπτο ή στον Λίβανο αλιεύονται νέα είδη ψαριών και όχι αυτά που υπήρχαν στο παρελθόν στην περιοχή. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, υπάρχει το τελευταίο νησί στη Μεσόγειο που μπορεί κανείς να βρει τη μεσογειακή Φώκια, η οποία βέβαια για να διασωθεί χρειάστηκε να παρθούν αυστηρά μέτρα. Εάν όμως η Ελλάδα καταστρέψει αυτές τις περιοχές, η φώκια θα εξαφανιστεί, όπως συνέβη για παράδειγμα στην Κίνα με το δελφίνι του γλυκού νερού. Το τελευταίο τέτοιο δελφίνι παρατηρήθηκε το 2007, και εδώ και 10 χρόνια θεωρείται εξαφανισμένο. Στη Μεσόγειο τίθεται επίσης το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής. Σήμερα στη Βρετάνη, τη Σκωτία και την Αγγλία, εμφανίζονται μέρα με τη μέρα όλο και περισσότερα νέα είδη, που μετανάστευσαν στον βορρά από την Αφρική. Στην περίπτωση της Μεσογείου όμως δεν υπάρχει η δυνατότητα μετακίνησης προς τον βορρά, γιατί τα ψάρια δεν θα καταφέρουν να βρουν την έξοδο διαφυγής. Πώς είναι δυνατόν να περιμένουμε να γνωρίζουν ότι για να κατευθυνθούν βόρεια πρέπει να περάσουν από το Στενό του Γιβραλτάρ; Ετσι όλα τα ψάρια της Μεσογείου συνωστίζονται στη θάλασσα κάτω από τα Πυρηναία Oρη, διότι στην ανατολική Μεσόγειο η θερμοκρασία, αλλά και η αλατότητα του νερού, έχει αυξηθεί πολύ. Επίσης, η ανατολική Μεσόγειος επιβαρύνεται περισσότερο από τη ρύπανση και την οξύτητα της θάλασσας από ό,τι η δυτική Μεσόγειος. Η κλιματική αλλαγή θα κάνει πολύ πιο δύσκολα τα πράγματα για την Ελλάδα, την Τουρκία, και τις άλλες περιοχές της αν. Μεσογείου.