Mobbing, ο τρόμος στο γραφείο
Η μάστιγα της ηθικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας. Θύματα και ειδικοί μιλούν στην «Κ»
«Συχνά-πυκνά ο προϊστάμενός μου έρχεται και επιδεικτικά δίνει συγχαρητήρια σε συνάδελφό μου, για δουλειά που έχω κάνει εγώ». «Στην αρχή της χρονιάς κανονίστηκε έξοδος με όλο το τμήμα χωρίς να προσκληθώ. Το έμαθα από τις φωτογραφίες που ανέβασαν στο Facebook». «Eχουν ειπωθεί σε ανωτέρους μου πράγματα για μένα που δεν ισχύουν. Σαν αποτέλεσμα μου αφαιρέθηκαν αρμοδιότητες χωρίς να μου δοθεί κάποια εξήγηση. Από τότε δεν έχω καταφέρει να πείσω ότι δεν είμαι ελέφαντας και να ξαναβρεθώ στη θέση που ήμουν. Κανένας από τους συναδέλφους μου που μου έλεγαν πόσο καλή είμαι στη δουλειά, δεν με υπερασπίστηκε».
«Σηκώνομαι κάθε πρωί με σφιγμένο στομάχι. Oταν χτυπάει το τηλέφωνο και είναι ο μάνατζέρ μου δεν ξέρω τι θα ακούσω». «Για χρόνια μου έλεγε σχεδόν καθημερινά ότι δεν αξίζω τίποτα και αν δεν ήταν εκείνος (σ.σ. ο προϊστάμενός μου) δεν θα βρισκόμουν σε αυτή τη θέση. Oτι μου κάνουν χάρη που με έχουν». «Μου έλεγε ότι δεν έχω ανατροφή από το σπίτι μου – μια φορά με είχε πάρει και ούρλιαζε στο τηλέφωνο. Του έλεγα ότι οδηγώ και να περιμένει μια στιγμή να σταματήσω κάπου να μιλήσουμε, αλλά ήταν σε παραλήρημα. Θυμάμαι να γυρίζω σπίτι κλαίγοντας. Εκείνη την εποχή δεν έβλεπα φως πουθενά. Hξερα ότι όσο προσεκτική και αν είμαι, αυτός θα βρει πάτημα να μου την πέσει».
Οι παραπάνω μαρτυρίες είναι αληθινές και εάν σε αυτές αναγνωρίζετε πρόσωπα ή καταστάσεις, αυτό δεν είναι εντελώς συμπτωματικό. Οι περισσότεροι έχουμε να θυμηθούμε περιόδους στην επαγγελματική μας ζωή στις οποίες υπήρξαμε στόχοι τέτοιων συμπεριφορών, οι οποίες άφησαν το δικό τους στίγμα στη σωματική και ψυχική μας υγεία. Μολονότι σπάνια αναγνωρίζεται από τους οργανισμούς ή τον περίγυρο («θέλει “στομάχι” αυτή η δουλειά», «μήπως τους παρεξήγησες;», «δεν θέλεις να ψάχνεις αυτή την εποχή για δουλειά»), το φαινόμενο έχει όνομα και μείζονες επιπτώσεις τόσο για το θύμα όσο και για την ίδια την επιχείρηση ή τον δημόσιο οργανισμό.
Πρόκειται για το mobbing, την ηθική παρενόχληση στον χώρο εργασίας. Ο όρος περιγράφει την κατ’ επανάληψιν επιθετική ή υβριστική συμπεριφορά εναντίον ενός εργαζομένου, η οποία εκδηλώνεται με εκφοβιστικές ενέργειες, λόγια ή τρόπους οργάνωσης της εργασίας και στοχεύει στη διαμόρφωση ενός εχθρικού, ταπεινωτικού περιβάλλοντος που προσβάλλει την προσωπικότητα, την αξιοπρέπεια ή τη σωματική-ψυχική ακεραιότητα του εργαζομένου, προκειμένου να προκαλέσει την απομόνωση ή και παραίτησή του. Οπως λέει η Φ. που έχει ζήσει τέτοιες ακραίες καταστάσεις στην προηγούμενη δουλειά της, «νόμιζα ότι δεν θα ησύχαζε (σ.σ. ο επικεφαλής του τμήματος) εάν δεν έφευγα».
Μολονότι δεν υπάρχουν ειδικά ερευνητικά δεδομένα, μελέτες αναφέρουν ότι ένας στους δέκα Eλληνες βιώνει συνθήκες εκφοβισμού στην εργασία του. Οπως λέει πάντως στην «Κ» ο Αλέξανδρος-Σταμάτιος Αντωνίου, καθηγητής Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ, ο οποίος ασχολείται εδώ και 25 χρόνια με τις εργασιακές σχέσεις και το mobbing, τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο έχει ενταθεί σημαντικά. «Ολο και περισσότεροι συνάδελφοι, μέσα από πανεπιστήμια ή και άλλους χώρους, μου αναφέρουν τέτοια περιστατικά. Η αύξηση είναι πάρα πολύ μεγάλη». Οπως λέει, η ανεργία και η εργασιακή ανασφάλεια, οι σύγχρονες εργασιακές συνθήκες, τα παιχνίδια εξουσίας, οι παρασκηνιακές πολιτικές και ο άκρατος ανταγωνισμός στον χώρο εργασίας ευνόησαν την εξάπλωση του mobbing, ενώ η πανδημία και ο εγκλεισμός ενέτειναν το πρόβλημα. «Για πάρα πολλούς εργαζομένους ο χώρος εργασίας μετατρέπεται σε πραγματικό εφιάλτη».
Οι θύτες «συνήθως έχουν κάποιες διαταραχές προσωπικότητας. Υποφέρουν από κόμπλεξ και αισθήματα μειονεξίας – πολλοί από αυτούς είναι στεγνοί συναισθηματικά».
Το μοτίβο στα περισσότερα περιστατικά είναι κοινό, σύμφωνα με τον κ. Αντωνίου: ο προϊστάμενος δημιουργεί χωρίς λόγο αρνητικό κλίμα εις βάρος κάποιου εργαζομένου, με τον τελευταίο να αναρωτιέται πού έφταιξε, τι δεν έκανε σωστά, πού υπολείπεται, γιατί οδηγήθηκε εκεί η κατάσταση. «Συχνά ο προϊστάμενος φροντίζει να απομονώνει το θύμα, στήνοντας παγίδες με την υπόλοιπη ομάδα ή κυκλοφορώντας δυσφημιστικά και συκοφαντικά για εκείνον σχόλια. Το σοκ είναι μεγάλο για το θύμα που βρίσκεται απομονωμένο ακόμα και από συναδέλφους με τους οποίους είχε προηγουμένως στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Ωστόσο οι άνθρωποι που μπαίνουν στη διαδικασία να ασκήσουν τέτοιου είδους παρενόχληση έχουν φροντίσει με διαστροφικό και σαδιστικό τρόπο να ελέγχουν τα δίκτυα της επικοινωνίας ώστε να συκοφαντούν ασυστόλως. Στον αντίποδα τα θύματα είναι συνήθως άνθρωποι με χαμηλό προφίλ, συνεσταλμένοι, αφοσιωμένοι στο εργασιακό τους αντικείμενο. Προσπαθούν να δείξουν την αξία τους, χωρίς να ασχολούνται με τα υπόγεια δίκτυα και το παρασκήνιο που μπορεί να έχει κάθε εργασιακός χώρος και βρίσκονται να διασύρονται εξαιτίας του ψεύτικου προφίλ που έχει κατασκευάσει γι’ αυτούς ο θύτης. Ετσι, αντιλαμβάνονται κάποια στιγμή ότι όλη η προκατάληψη που υφίσταντο στον εργασιακό χώρο οφειλόταν στα συκοφαντικά χρώματα με τα οποία τους είχε σκιαγραφήσει σκοπίμως ο συνάδελφος».
Γιατί κάποιος να αφιερώσει φαιά ουσία για να κάνει κόλαση τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου; «Το mobbing αποτελεί έκφραση συνήθως της ψυχοπαθολογίας του θύτη», λέει ο κ. Αντωνίου. «Συνήθως τα άτομα αυτά έχουν κάποιες διαταραχές προσωπικότητας. Υποφέρουν από κόμπλεξ και αισθήματα μειονεξίας, έχουν προβλήματα σε θέματα υγιούς κοινωνικοποίησης και συναισθηματικής προσέγγισης και ενσυναίσθησης των συνανθρώπων τους. Πολλοί από αυτούς είναι στεγνοί συναισθηματικά. Σε κάθε περίπτωση, εμείς βλέπουμε το αποτέλεσμα. Οτι βάσει αυτής της δομής, οι άνθρωποι αυτοί συμπεριφέρονται έτσι για να καλύψουν δικά τους ελλείμματα και ανεπάρκειες. Και βλέπουμε δυστυχώς ότι συχνά ευχαριστιούνται με τον βασανισμό και την ταλαιπωρία των συνεργατών τους και αποσκοπούν στην ψυχοσωματική τους εξουθένωση».
Μελαγχολία και κατάθλιψη
Οι επιπτώσεις μπορεί να είναι δραματικές για τα θύματα. Το mobbing έχει συνδεθεί ερευνητικά με την εμφάνιση μελαγχολίας, άγχους, κατάθλιψης, σωματόμορφων διαταραχών, ψυχοσωματικών συμπτωμάτων και διαταραχών ύπνου καθώς και με κρίσεις πανικού, εμφράγματα, αυτοκτονικό ιδεασμό και απόπειρες αυτοκτονίας. «Σημαντική είναι, επίσης, και η συσχέτιση της ηθικής παρενόχλησης με τη Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (PTSD) καθώς από σχετικές μελέτες προκύπτουν υψηλά ποσοστά της διαταραχής αυτής σε θύματα. Οι αρνητικές επιπτώσεις όμως του φαινομένου αυτού στην υγεία του κακοποιημένου συναδέλφου συμπεριλαμβάνουν και άλλα ποικίλα σοβαρά συμπτώματα τόσο ψυχικά όσο και σωματικά». Τα φαινόμενα αυτά ωστόσο δηλητηριάζουν συνολικά το εργασιακό κλίμα, γεγονός που έχει επιπτώσεις στην παραγωγικότητα, στο αίσθημα αφοσίωσης, στα επίπεδα δημιουργικότητας κ.ά.
«Είναι επείγον η οργανωμένη πολιτεία να κοιτάξει κατάματα το πρόβλημα γιατί τα πράγματα έχουν φτάσει πλέον σε πολύ υψηλές εντάσεις. Δεν υπάρχει η πολυτέλεια στην Ελλάδα για μη αξιοποίηση ή περιθωριοποίηση πολύτιμου ανθρώπινου κεφαλαίου μέσω τέτοιων μεσαιωνικού τύπου πρακτικών».
Σημειώνεται ότι ακόμα δεν υπάρχει επαρκές εργατικό νομικό πλαίσιο, γεγονός που ευνοεί τη διάδοση αυτών των φαινομένων. «Οσοι απολαμβάνουν και επιδιώκουν να δημιουργούν τέτοιου είδους καταστάσεις ξέρουν ότι υπάρχει αυτό το κενό. Βεβαίως πολλές φορές την πατάνε γιατί ξεκινούν από εκεί αλλά επειδή είναι εμπαθείς ξεφεύγουν πολύ, με αποτέλεσμα οι πράξεις τους να εμπίπτουν τελικά σε διατάξεις της βασικής νομοθεσίας και του ποινικού κώδικα, για προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, κατάχρηση εξουσίας, παράβαση καθήκοντος, συκοφαντική δυσφήμιση, εξύβριση κ.λπ.».
«Είχα αρχίσει να τρέμω και να τραυλίζω»
Κανένας κλάδος δεν φαίνεται να έχει ανοσία στην ηθική παρενόχληση στον χώρο εργασίας. Ακόμα και ο ακαδημαϊκός χώρος συνταράσσεται από τέτοια φαινόμενα, με δεκάδες μέλη του διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού να αισθάνονται εγκλωβισμένα και αβοήθητα. Το «ακαδημαϊκό mobbing», όπως λέγεται, συνιστά μία «περίτεχνη» συμπεριφορά που υιοθετούν κάποιοι ακαδημαϊκοί προκειμένου να φέρουν σε δυσχερή θέση, να ταπεινώσουν και να «εξουθενώσουν» συναισθηματικά έναν συνάδελφό τους –συνήθως χαμηλότερης βαθμίδας– μέσω αβάσιμων αιτιάσεων και συκοφαντιών, προσβολής της προσωπικότητάς τους και συστηματικής συναισθηματικής τους κακοποίησης.
Ο Χ.Π., μέλος ΔΕΠ σε ελληνικό ΑΕΙ, έχει υπάρξει επί χρόνια θύμα τέτοιας παρενόχλησης. «Τι να πρωτοθυμηθώ. Εχω βρεθεί αποκλεισμένος από μεταπτυχιακό πρόγραμμα παρόλο που ήταν το αντικείμενό μου», λέει στην «Κ» υπό τον όρο της ανωνυμίας. Ενορχηστρωτής του αποκλεισμού ήταν συνάδελφος μεγαλύτερης βαθμίδας που επιθυμούσε να προωθήσει άλλον υποψήφιο και είχε τη δυνατότητα να ελέγχει και να καθοδηγεί τους υπολοίπους. «Οταν πρόκειται για συναδέλφους που είναι σε διαδικασία εξέλιξης, φοβούνται να πάνε κόντρα. Αν δεν συμφωνήσουν θα έχουν προβλήματα στη δική τους καριέρα». Οταν ο Χ.Π. αντέδρασε πυροδότησε μια πιο προσωπική εμπάθεια από την άλλη πλευρά. «Αρχισε να χτυπά τους συνεργάτες μου, προκειμένου να επηρεάσει εμένα, να γίνεται προσπάθεια να αποκρύπτονται γεγονότα όπως προκηρύξεις, να λένε άλλη ημερομηνία για να χάσουμε τις προθεσμίες κ.ά. Εφτασε να διεκδικεί αντικείμενο που δεν του ανήκει μόνο και μόνο για να μου μειώσει την ισχύ. Αδιανόητα πράγματα». Σημειώνεται ότι δεν υπάρχει ειδική υπηρεσία στο ελληνικό πανεπιστήμιο όπου μπορούν οι εργαζόμενοι να καταφύγουν σε τέτοιες περιπτώσεις.
Εκείνη την περίοδο ανέπτυξε ένα τρέμουλο στο χέρι και μερικό τραυλισμό. «Επανέρχονται και τα δύο κάθε φορά που στρεσάρομαι έκτοτε. Τα γεγονότα αυτά επηρέασαν και την προσωπική μου ζωή, αφού δεν είχα την ψυχική ηρεμία να ασχοληθώ με την οικογένεια και τα παιδιά μου με τον τρόπο που έπρεπε».
Το σοκ ήταν μεγάλο. «Οταν εισέρχεσαι στον ακαδημαϊκό χώρο και αν ως άνθρωπος έχεις μεγαλώσει σε περιβάλλον με κάποιους ηθικούς κώδικες αναμένεις ότι θα μπορέσεις να αναπτυχθείς σε ένα πλαίσιο γόνιμο, δημιουργικό, δημοκρατικό, με διαφάνεια, αξιοκρατία, συνεννόηση, όλα αυτά δηλαδή που θέλουμε να διδάσκουμε και στους φοιτητές μας. Αυτά δηλαδή που θέλουμε να περάσουμε στα παιδιά, πρέπει πρώτα εμείς οι ίδιοι να τα καλλιεργούμε στις διαπροσωπικές μας σχέσεις». Πλέον έχει μάθει να προσαρμόζεται. «Δεν παύουν όμως να με εκπλήσσουν κάθε φορά, το οποίο είναι καλό γιατί σημαίνει ότι δεν έχω διαβρωθεί. Απλώς έχω μάθει να μη με καταβάλλουν».
Εργασιακός μεσαίωνας με ιερά εξέταση
Μαρτυρίες υποψήφιων εργαζομένων με όσα άκουσαν σε συνεντεύξεις για πρόσληψη – Πρότειναν σε άτομο με νανισμό να δουλέψει ως κλόουν στο βενζινάδικο που ζήτησε εργασία.
«Δικαιούται» γυναίκα με μεγάλη μύτη να εργαστεί ως ταμίας σε αλυσίδα στον χώρο της εστίασης; Εχει ελπίδες φαλακρός να προσληφθεί στον τομέα των πωλήσεων; Μπορεί άνθρωπος με νανισμό να πιάσει δουλειά σε πρατήριο βενζίνης; Τα ερωτήματα δεν είναι ρητορικά. Τίθενται εντός του εργασιακού «τερέν». Και αποδεικνύονται αμείλικτα, όπως προκύπτει, από τα αποκαλυπτικά – και άγνωστα – στοιχεία των καταγγελιών του τεράστιου, αχαρτογράφητου και μη προστατευμένου στην Ελλάδα πεδίου των διακρίσεων, κατά την επί της ουσίας αόρατη για τον νομοθέτη διαδικασία των προσλήψεων.
«Περνούσαμε από casting. Θέλανε μοντέλα. Αν δεν είχες εμφάνιση ή ήσουν υπέρβαρος σε έκοβαν» αποκαλύπτει στο «Βήμα» ο Α.Χ., εργαζόμενος στον κλάδο των ιατρικών επισκεπτών. Οπως προσθέτει δε, πλέον ο ρατσισμός στοχεύει περισσότερο στην ηλικία: «Επιλέγουν τους νεότερους (κάτω των 30) γιατί είναι φθηνότεροι. Δύσκολα προσλαμβάνεται εργαζόμενος άνω των 50 ετών».
«Διαβατήριο» ή «ταφόπλακα»
Πριν από την πρόσληψη, κατά τη διαδικασία των συνεντεύξεων, η εμφάνιση αποτελεί για κάποιους «διαβατήριο» και για άλλους την εργασιακή «ταφόπλακα», επιβεβαιώνει στο «Βήμα» ο Δημήτρης Καραγεωργόπουλος, πρόεδρος του Συλλόγου Ιδιωτικών Υπαλλήλων και γραμματέας Τύπου της ΓΣΕΕ, επιλέγοντας ένα παράδειγμα από τον χώρο των πωλήσεων καλλυντικών (ξένη αλυσίδα): «Παρά το γεγονός ότι υποψήφιοι εργαζόμενοι είχαν δυνατό βιογραφικό, με προϋπηρεσία στον κλάδο, τελικά επιλέχθηκαν οι ελκυστικότεροι».
Μεγάλη μύτη. Μακριά αφτιά. Αλλήθωρα μάτια. Ουλή. Κρεατοελιά. Καράφλα. Νανισμός. Εκ γενετής δυσπλασίες. «Ολα αυτά είτε οδηγούν στην απόρριψη είτε δημιουργούν εκ προοιμίου βαρύ κλίμα, ανεξαρτήτως των αντικειμενικών προσόντων» εξηγεί θέτοντας το πλαίσιο της εργασιακής «αρένας» ο κ. Καραγεωργόπουλος, ανασύροντας καταγγελία που έγινε στον Σύλλογο το 2019, η οποία στοχοποιούσε χαρακτηριστικό στο πρόσωπο υποψήφιας εργαζόμενης για τη θέση της ταμία σε υποκατάστημα γνωστής αλυσίδας εστίασης.
Παρότι είχε προϋπηρεσία στον χώρο, η γυναίκα άκουσε αποσβολωμένη τον υπεύθυνο να της ανακοινώνει ότι απορρίπτεται επειδή «η μύτη σας είναι σαν του Πινόκιο». «Του απάντησα ότι ότι θα τον καταγγείλω. Μου ανταπάντησε ότι μπορώ να πάω όπου… γουστάρω, αλλά με αυτή τη μύτη μόνο μπιφτέκια μπορώ να καρφώνω. Και με απείλησε ότι δεν θα βρω δουλειά πουθενά αν τον καταγγείλω» κατήγγειλε τότε η παθούσα B.Μ.
Μετά την καταγγελία της και την «απειλή» ότι το συμβάν και το όνομα της αλυσίδας θα δημοσιοποιηθούν, η γυναίκα προσελήφθη. Τέσσερις μήνες αργότερα απολύθηκε. «Ηταν προειλημμένη απόφαση» εκτιμά ο Δ. Καραγεωργόπουλος.
«Θέλουν μοντέλα για πωλήσεις-τουρισμό»
Ειδικά στον τομέα των πωλήσεων «δεν υπάρχει περίπτωση να σε προσλάβουν αν δεν έχεις μαλλιά. Και στις πωλήσεις και στον τουριστικό κλάδο θέλουν μοντέλα» συνεχίζει ο πρόεδρος του Συλλόγου Ιδιωτικών Υπαλλήλων. Οπως εξηγεί, υπάρχει η καταγγελία άνδρα ο οποίος την ώρα της συνέντευξης άκουσε τη «συμβουλή»: «Πήγαινε να κάνεις μεταμόσχευση μαλλιών. Μετά ξαναέλα!».
Μερικά χρόνια νωρίτερα, άνδρας με ύψος 1,45 εκ., λόγω νανισμού, απορρίφθηκε από βενζινάδικο με το επιχείρημα «δεν μπορείς να ξεκρεμάσεις την αντλία για να τη βάλεις στην τάπα»… Του αντιπρότειναν να εργαστεί ως κλόουν στην είσοδο του πρατηρίου. «Η ψυχολογία σε ανάλογες περιπτώσεις είναι διαπιστωμένο ότι πέφτει στα τάρταρα» επισημαίνει ο Δ. Καραγεωργόπουλος.
Τα άτομα με αναπηρία αλλά και τα μέλη της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας παραμένουν σταθερά τα βασικά θύματα στη λίστα των διακρίσεων στην Ελλάδα. Ναι μεν η νομοθεσία υποχρεώνει επιχειρήσεις άνω των 50 εργαζομένων να απασχολούν σε ποσοστό 5% αναπήρους, αλλά οι άνθρωποι με αναπηρία, που υποδεικνύει στις επιχειρήσεις ο ΟΑΕΔ, αναγκάζονται τελικά να προσφύγουν στη Δικαιοσύνη.
Οι διακρίσεις λόγω φύλου
Οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών παραμένουν διαχρονικές. Στη διαδικασία αναζήτησης δουλειάς αναρωτούνται αν είναι έγγαμες, αν έχουν παιδιά και ποιας ηλικίας είναι αυτά στη διάρκεια των συνεντεύξεων για την πρόσληψή τους («Αν τα παιδιά τους είναι ανήλικα, «κόβονται» προληπτικώς» αναφέρει ο Δ. Καραγεωργόπουλος). Επίσης ρωτώνται αν σκοπεύουν να αποκτήσουν παιδί και πότε το σχεδιάζουν… Συχνά, όλα αυτά ζητούνται να δηλωθούν εγγράφως. «Οσες γυναίκες συμπλήρωσαν ότι σκοπεύουν να αποκτήσουν παιδί έλαβαν απορριπτική απάντηση», σύμφωνα με καταγγελίες στον Σύλλογο Ιδιωτικών Υπαλλήλων, η οποία έγινε αποδοχέας καταγγελιών και για γνωστή αλυσίδα σουπερμάρκετ επειδή απέρριψε από τις εξαγγελθείσες διευθυντικές θέσεις συλλήβδην όλες τις γυναίκες, παρότι διέθεταν τα ίδια προσόντα με τους συνυποψήφιους άνδρες. Στον Σύλλογο Εμποροϋπαλλήλων Αθήνας δεν έχουν γίνει καταγγελίες. «Εχουμε όμως εικόνα των διακρίσεων» αναφέρει στο «Βήμα» η πρόεδρός του Ντίνα Γκογκάκη. «Στα μεγάλα, για παράδειγμα, malls Αθήνας και βορείων προαστίων οι προσλήψεις γίνονται υπέρ των νέων και εμφανίσιμων. Το κριτήριο είναι σταθερά ένα: ο φθηνός, νέος, γρήγορος, 4ωρος ημι-απασχολούμενος» λέει σχετικά.
Το εντυπωσιακό ωστόσο είναι, όπως δηλώνει ο Συνήγορος του Πολίτη Ανδρέας Ποττάκης, ότι «κατά την τελευταία δεκαετία», ο ρυθμός εμπλουτισμού του θεσμικού πλαισίου για την καταπολέμηση αθέμιτων διακρίσεων στους όρους και στις διαδικασίες προσλήψεων «παρέμεινε σταθερός, ενίοτε και επιταχυνόμενος».
Μαύρη λίστα
Σταθερά στην κορυφή τα ΑμεΑ
Η λίστα των διακρίσεων στην Ελλάδα καταρτίζεται αποκλειστικά από τις καταγγελίες. Επίσημα στοιχεία δεν υφίστανται. Στην κορυφή της συναντώνται σταθερά τα άτομα με αναπηρία. Ακολουθούν τα μέλη της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Τρίτος στον κατάλογο είναι ο έμφυλος ρατσισμός. Τέταρτος παράγοντας «αποβολής» ή πρόσληψης είναι η εμφάνιση. Ακολουθεί, πέμπτη στη σειρά, η ηλικία.
Στη Γερμανία, αντιστοίχως, κατά σειρά, είναι οι: εθνικότητα, αναπηρία, φύλο, ηλικία, θρησκεία, σεξουαλική ταυτότητα, και τέλος, κοσμοθεωρία. Το 2015 διενεργήθηκε η πρώτη έρευνα από την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Καταπολέμησης των Διακρίσεων. Το 31,4% του πληθυσμού στη Γερμανία δήλωσε ότι έχει αντιμετωπίσει κάποια διάκριση, ενώ μόνο το 6,2% έκανε καταγγελία.
Στις ΗΠΑ, η παραδειγματική νομοθεσία της EEOC προβλέπει ακόμη και γραφείο για καταγγελίες εντός των εταιρειών-επιχειρήσεων. Σε συνομιλία μας, η δημοσιογράφος Λόρα Φλάντερς διαπίστωνε πάντως ότι «στις ΗΠΑ υπάρχει το club των αγοριών απ’ όπου δίνονται οι δουλειές. Οι γυναίκες ύστερα από μια ηλικία δεν προσλαμβάνονται. Κάτι ιδιαιτέρως χτυπητό στον χώρο της τηλεόρασης και της ψυχαγωγίας».
Προσλήψεις
Γκρίζα ζώνη και για τον νόμο
«Γκρίζα ζώνη» βαφτίζει τις διακρίσεις κατά τη διαδικασία των προσλήψεων, μιλώντας στο «Βήμα», ο εργατολόγος Παναγιώτης Σαπουντζάκης, παρότι ο γενικός διευθυντής Εργασιακών Σχέσεων του υπουργείου Εργασίας Κωνσταντίνος Αγραπιδάς υπογραμμίζει ότι η «οριζόντια προστασία» κατά των διακρίσεων, ακόμη και στο στάδιο της πρόσληψης, κατοχυρώνεται από το Εθνικό Δίκαιο (άρθρο 3 του Ν. 4443/2016), τις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας και τις σχετικές εκθέσεις του Συνηγόρου του Πολίτη. «Υπάρχει ο νόμος 48.8 του 2021 για τη βία και παρενόχληση στην εργασία, αλλά δεν αγγίζει το στάδιο της πρόσληψης» επιμένει ο κ. Σαπουντζάκης, ενώ ο Δ. Καραγεωργόπουλος αναδεικνύει την «ύπουλη διάκριση ήδη από τις διατυπώσεις μιας προκήρυξης θέσης εργασίας, που δεν την “πιάνει” κανένας». «Λύση για την εξάλειψη αυτών των ζητημάτων, ελλείψει νόμου, θα ήταν ο ορισμός από το υπουργείο Εργασίας μιας επιτροπής από κοινωνικούς φορείς (ΣΕΒ, ΕΣΥΕΑ, ΓΣΕΕ κ.λπ.) που θα αποδεχόταν και θα επεξεργαζόταν τις καταγγελίες» συνοψίζει ο οικονομικός γραμματέας του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ Αλέξανδρος Φλέγγας.
Η Ελλάδα έχει αναξιοποίητα 2,7 εκατομμύρια ζευγάρια εργατικά χέρια
«Ασπίδα» έναντι του δημογραφικού – Μιλούν στην «Κ» τρεις ειδικοί για το θέμα
Τουλάχιστον αυτό προκύπτει από τις τοποθετήσεις ειδικών στην «Κ», οι οποίες παρουσιάζουν μια αθέατη πτυχή στη σχέση πληθυσμού και ανάπτυξης.
Οι μελανές προβολές
Ο ελληνικός πληθυσμός συρρικνώνεται, και γερνάει. Ειδικοί υπολογίζουν ότι το 2050 τα άτομα σε εργάσιμη ηλικία θα είναι έως και 1,5 εκατομμύριο λιγότερα απ’ ό,τι σήμερα. Η δημογραφική επιδείνωση συνιστά ευρωπαϊκό φαινόμενο, ωστόσο η Ελλάδα βρίσκεται κάτω από το σημείο αναφοράς της Ευρωπαϊκής Ενωσης στους περισσότερους δημογραφικούς δείκτες. Περίπου 1 στις 4 γυναίκες δηλώνει ότι δεν θα κάνει παιδιά και κάθε χρόνο θα καταγράφονται σχεδόν 50.000 περισσότεροι θάνατοι απ’ ό,τι γεννήσεις. Το 2050 θα βρίσκονται στην ηλικιακή κατηγορία άνω των 65 ετών σχεδόν 800.000 περισσότερα άτομα.
Ωστόσο, ο ηλικιακός χάρτης δεν επιδρά αυτός καθ’ αυτόν στην προοπτική της οικονομίας. Τη δυναμική της ανάπτυξης διαμορφώνει ο αριθμός των ατόμων σε παραγωγική ηλικία που τελικά εργάζονται στην πράξη. Κι εδώ είναι που τα στοιχεία φανερώνουν δυνητικά ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στην περίπτωση της Ελλάδας.
Το ανενεργό δυναμικό παραγωγικής ηλικίας της χώρας είναι 20% υψηλότερο σε σύγκριση με την Ευρώπη.
Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την «πυραμίδα» της απασχόλησης στην Ελλάδα, όπως την παραθέτει η Παγκόσμια Τράπεζα στην «Κ», υπάρχουν σήμερα 2,7 εκατομμύρια άτομα σε παραγωγική ηλικία τα οποία αυτήν τη στιγμή είναι ανενεργά παρότι θα μπορούσαν να ενταχθούν στο εργατικό δυναμικό.
Ειδικότερα, όπως μας ενημερώνει το Τμήμα Δημογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, η Ελλάδα εμφανίζεται να διαθέτει έως και 20% περισσότερο αναξιοποίητο ανθρώπινο δυναμικό εργάσιμης ηλικίας απ’ ό,τι άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η Ελλάδα δυνητικά έχει μεγαλύτερες άμυνες στην επέλαση της δημογραφικής γήρανσης σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Αν συγχρόνως καταφέρει να «φρενάρει» το brain drain και εισάγει επιπλέον κάποια εργατικά χέρια από το εξωτερικό –το τμήμα Ασφαλιστικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πειραιά μιλάει για ευρωπαϊκή δεξαμενή που εξετάζεται και θα κατανέμει εργατικό δυναμικό ανάλογα με τις ανάγκες κάθε χώρας– τότε η δημογραφική επιδείνωση θα μπορούσε να είναι διαχειρίσιμη, σε αυστηρά οικονομικούς όρους.
Υπάρχουν έπειτα κι άλλοι παράγοντες που κρίνουν τις αναπτυξιακές επιδόσεις, όπως η παραγωγικότητα· τομέας στον οποίο με βάση τις μετρήσεις η ελληνική οικονομία εμφανίζει ακόμη τεράστια περιθώρια βελτίωσης.
Βόλφγκανγκ Φένγκλερ, Lead Economist της Παγκόσμιας Τράπεζας
«Κλειδί» οι μεγαλύτεροι και οι γυναίκες
«Υπάρχει ένα ενδιαφέρον νούμερο στην περίπτωση της Ελλάδας: 2,7 εκατομμύρια, που στην πραγματικότητα προσαρμόζεται στο 0,4 εκατομμύρια για τους ανέργους. Με άλλα λόγια, για κάθε άνεργο που καταγράφεται σήμερα στην Ελλάδα, υπάρχουν περίπου έξι άτομα τα οποία είναι υποαπασχολούμενα και θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος του εργατικού δυναμικού. Ειδικότερα, αν θέλουμε να σκεφτούμε πώς μπορούμε να εντάξουμε κι άλλα άτομα στην κατηγορία του μάχιμου πληθυσμού στην Ελλάδα, θα εντοπίσουμε δύο κατηγορίες: πρώτον, μεγαλύτεροι άνθρωποι οι οποίοι είναι πολλοί και κάποιοι από αυτούς επιθυμούν να εργαστούν. Δεύτερον, και κυριότερον, άτομα που βρίσκονται σε ηλικία εργασίας όμως έχουν αποθαρρυνθεί από το εργατικό δυναμικό. Στην κατηγορία αυτή έχουμε για παράδειγμα πολλές γυναίκες σε αγροτικές περιοχές, οι οποίες κρύβουν πολλή δυναμική για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας σας».
Βύρων Κοτζαμάνης, Καθηγητής Δημογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Απασχολείται μόλις το 66% 20 έως 64 ετών
«Στη χώρα μας, ανά 100 άτομα ηλικίας 20 έως 64 ετών απασχολείται μόλις το 66%. Στις ευρωπαϊκές χώρες, για παράδειγμα στις σκανδιναβικές, το ποσοστό αυτό αγγίζει το 82%. Επομένως, η ελληνική οικονομία είναι σε ευνοϊκή θέση για να αντισταθμίσει τις απώλειες από τη δημογραφική εξέλιξη. Διότι ο πλούτος παράγεται από αυτούς που τελικά απασχολούνται. Αν ταυτόχρονα θα έχουμε ένα θετικό ισοζύγιο στη μετανάστευση –με φρένο στη φυγή εργατικού δυναμικού από τη χώρα, και με μια ήπια είσοδο ανθρώπινου δυναμικού από το εξωτερικό της τάξης των 15.000 ετησίως– τότε το 2050 θα καταφέρουμε να έχουμε τον ίδιο αριθμό απασχολουμένων στη χώρα, παρά το γεγονός ότι θα έχει μειωθεί έως και κατά 1,5 εκατομμύριο το ανθρώπινο δυναμικό παραγωγικής ηλικίας».
Μιλτιάδης Νεκτάριος, Καθηγητής Ασφαλιστικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς
Ευρωπαϊκή δεξαμενή μεταναστών
«Μέχρι το 2050, όπως έχει υπολογίσει και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η ανάπτυξη της Ελλάδας δεν μπορεί να κινηθεί βιώσιμα σε ρυθμούς πάνω από 1,5% του ΑΕΠ – βεβαίως, εδώ δεν έχουν συνυπολογιστεί τα οφέλη από το Ταμείο Ανάκαμψης.
Βασικός παράγοντας που θα λειτουργήσει ως τροχοπέδη είναι η γήρανση του πληθυσμού, η οποία πρακτικά θα αφαιρέσει τη συμβολή της αύξησης του εργατικού δυναμικού στην ανάπτυξη. Επομένως μένει αφενός το περιθώριο αύξησης της παραγωγικότητας, αφετέρου η μετανάστευση – η οποία είναι μια απαραίτητη διαδικασία, ας μην εθελοτυφλούμε. Συγκεκριμένα, θα πρέπει η Ευρωπαϊκή Ενωση να φτιάξει μια δεξαμενή μεταναστών που θα κατανέμει με βάση τις δεξιότητές τους και τα πληθυσμιακά περιθώρια κάθε χώρας. Επιπλέον, οι ελληνικές περιφέρειες θα πρέπει να εντοπίσουν τις ανάγκες που έχουν σε εργατικό δυναμικό και να κινηθούν ανάλογα».
Ο οικονομολόγος Καρλ Μπένεντικτ Φρέι στην «Κ»: Αυτοματοποίηση, ευκαιρίες και φόβοι
Ο οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Καρλ Μπένεντικτ Φρέι μιλάει στην «Κ»
Το όνομα του Σουηδογερμανού οικονομολόγου Καρλ Μπένεντικτ Φρέι απέκτησε ξαφνική φήμη το 2013, όταν η μελέτη του «Το μέλλον της εργασίας: πόσο ευάλωτα είναι τα επαγγέλματα απέναντι στην ψηφιοποίηση» –την οποία εκπόνησε μαζί με τον καθηγητή της Οξφόρδης Μάικλ Oζμπορν– κατέληξε στο ανησυχητικό συμπέρασμα ότι το 47% των επαγγελμάτων κινδυνεύει με εξαφάνιση από την αυτοματοποίηση. Τότε, ένα τσουνάμι δημοσιότητας κατέστησε τον Φρέι ενός είδους σκοτεινό προφήτη, παρόλο που ο ίδιος προτιμούσε να κρατά πάντα χαμηλό προφίλ, να είναι αισιόδοξος και να κάνει απλώς τη δουλειά του, δηλαδή να ερευνά και να συζητάει λύσεις.
Το 2019 κυκλοφόρησε το κλασικό πλέον βιβλίο του «The Technology trap: Capital, Labour, Power in the age of Automation» (Η παγίδα της τεχνολογίας: Κεφάλαιο, εργασία, εξουσία στην εποχή της αυτοματοποίησης), το οποίο ήταν η αφορμή για τη συνομιλία μας.
– Στο βιβλίο σας εστιάζετε κυρίως στη Βιομηχανική Επανάσταση. Ποια είναι τα μαθήματα που αντλείτε από αυτή την ιστορική περίοδο;
Αυτό που μας διδάσκει η βιομηχανική ιστορία είναι ότι τα επεισόδια γρήγορης τεχνολογικής αλλαγής είναι επεισόδια γρήγορης κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής αλλαγής. Οπως έχει δείξει ο μεγάλος οικονομολόγος Τζόζεφ Σουμπέτερ, η τεχνολογία τείνει να εξαφανίζει επαγγέλματα και βιομηχανίες ολόκληρες. Ταυτόχρονα όμως μπορεί να δημιουργεί νέες προοπτικές απασχόλησης και ευημερίας σε άλλους τομείς της οικονομίας.
Στην πραγματικότητα, τα κόστη τείνουν να συγκεντρώνονται σε συγκεκριμένα επαγγέλματα, ενώ τα οφέλη να κατακερματίζονται. Αν θέλουμε λοιπόν να καταλάβουμε γιατί η Βιομηχανική Επανάσταση συνέβη γύρω στο 1750 και όχι μερικές εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα –καθώς η τεχνολογική γνώση υπήρχε ήδη από το 1500–, πρέπει να καταλάβουμε την πολιτική οικονομία της τεχνολογικής αλλαγής. Πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση, ή ακόμη και κατά τη διάρκειά της, οι χειρώνακτες εργάτες είδαν τα εισοδήματά τους να απειλούνται από τα εργοστάσια με τις μηχανές και γι’ αυτό άρχισαν να αντιστέκονται σθεναρά και αποτελεσματικά στις νέες τεχνολογίες.
Στην Ευρώπη, οι ανώτερες τάξεις τάχθηκαν στο πλευρό τους γιατί ασπάστηκαν την ιδέα που έλεγε ότι δεν θα έπρεπε να επιτραπεί σε καμία καινοτομία να καταστρέψει τη ζωή κάποιου ανθρώπου, αλλά και γιατί φοβούνταν την κοινωνική αναστάτωση. Την εποχή εκείνη, ήταν πράγματι πολύ συχνές οι εχθροπραξίες εναντίον των μηχανών. Οχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Κίνα και στη Βρετανία. Ο λόγος που η βιομηχανική επανάσταση απογειώθηκε στη Βρετανία κι όχι στη Γαλλία σχετίζεται επίσης με την πολιτική οικονομία.
Στη Γαλλία εκτυλισσόταν τότε μια πολιτική και κοινωνική επανάσταση, η οποία είχε φέρει τόση κοινωνική αναστάτωση που οι κυβερνήσεις δεν είχαν τη δυνατότητα, ή τη διάθεση, να υποστηρίξουν τους πρωτοπόρους της βιομηχανίας. Στη Βρετανία, από την άλλη, η κυβέρνηση ήταν αποφασισμένη να μην αφήσει τίποτα να καταστρέψει την ανταγωνιστική θέση της χώρας.
Σε πολλές περιπτώσεις η κυβέρνηση έστελνε ακόμη και δυνάμεις καταστολής εναντίον των εργατών που εξεγείρονταν ενάντια στις μηχανές. Ο στρατός που έστειλε το 1812 ο Ουέλιγκτον στον πόλεμο της Ιβηρικής χερσονήσου, εναντίον του Ναπολέοντα, ήταν μικρότερος από τον στρατό που στάλθηκε εναντίον των Λουδιτών, που έσπαγαν τις μηχανές από φόβο μη χάσουν τις δουλειές τους.
Με άλλα λόγια, η εκβιομηχάνιση εκείνης της περιόδου επιβλήθηκε στον πληθυσμό διά της βίας. Αυτό που επίσης βοήθησε πολύ τη Βρετανία ήταν οι γενναιόδωρες παροχές στους λιγότερο προνομιούχους. Οι αντιδράσεις ενάντια στις μηχανές αυξάνονταν όταν η οικονομία βρισκόταν σε δεινή θέση. Οταν η οικονομία πάει καλά, ξέρεις ότι οι προοπτικές σου αν χάσεις τη δουλειά σου είναι καλές. Αν χάσεις τη δουλειά σου από τις μηχανές και η οικονομία είναι σε ύφεση, τότε είναι πιο πιθανό να εξεγερθείς εναντίον τους, γιατί ξέρεις ότι δεν θα έχεις πολλές άλλες ευκαιρίες.
Αν χάσεις τη δουλειά σου από τις μηχανές και η οικονομία είναι σε ύφεση, τότε είναι πιο πιθανό να εξεγερθείς εναντίον τους.
– Ποια είναι η διαφορά της Πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης με τη σημερινή, επονομαζόμενη «Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση»;
Η μεγάλη διαφορά εντοπίζεται και πάλι στην πολιτική οικονομία. Στην πρώτη επανάσταση οι απλοί εργάτες δεν είχαν δικαίωμα ψήφου. Επιχειρούσαν μέσα από διαβήματα στο Κοινοβούλιο να ακουστούν και να μπλοκάρουν τις νέες μηχανές. Σήμερα, στις περισσότερες ανεπτυγμένες οικονομίες οι εργάτες είναι σε πολύ καλύτερη μοίρα.
Θα πρέπει ωστόσο να θυμόμαστε ότι τα συνδικάτα και το κομμουνιστικό μανιφέστο είναι εν μέρει απότοκα των τεχνολογικών αλλαγών της Πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Μακροπρόθεσμα, βέβαια, όλη αυτή η διαδικασία δημιούργησε μεγάλη ευημερία. Εως τα μέσα του 20ού αιώνα οι εργάτες των εργοστασίων ανελίχθηκαν στη μεσαία τάξη, κι όσο αυξάνονταν οι μισθοί και οι συνθήκες εργασίας των εργοστασίων, τόσο μεγαλύτερη γινόταν αυτή η μεσαία τάξη. Εκτοτε όμως βλέπουμε μια σταδιακή μείωση των θέσεων εργασίας στα εργοστάσια εξαιτίας της αυτοματοποίησης και της παγκοσμιοποίησης. Και μαζί με την εργασία τους οι άνθρωποι χάνουν και την πολιτική τους φωνή. Εξαιτίας της τεχνολογικής αλλαγής έχουν αποδυναμωθεί τα συνδικάτα κι έχει εξασθενήσει η φωνή των εργατών.
Την ίδια στιγμή, δεν τους εκπροσωπούν ούτε τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα. Τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 οι ψηφοφόροι των πιο υψηλών εισοδημάτων έτειναν να ψηφίζουν δεξιά κόμματα και οι ψηφοφόροι των χαμηλών εισοδημάτων να ψηφίζουν αριστερά κόμματα. Από τη δεκαετία του ’70 και μετά, η Δεξιά συνεχίζει να συνδέεται με τους ψηφοφόρους των υψηλών εισοδημάτων, αλλά η Αριστερά αρχίζει τώρα να συνδέεται περισσότερο με ψηφοφόρους ανώτερης μόρφωσης και να γίνεται περισσότερο κινηματική. Είναι οι πνευματικές ελίτ που ενδιαφέρονται για την κλιματική αλλαγή, για τις διακρίσεις, για πράγματα που μας απασχολούν όλους, αλλά που δεν είναι απαραίτητα στις προτεραιότητες των εργατών του εργοστασίου, οι οποίοι θέλουν καλύτερες αμοιβές, περισσότερες άδειες – τα παραδοσιακά αιτήματα της εργατικής τάξης. Αυτό άνοιξε σε πολλές χώρες τον δρόμο για την καλλιέργεια λαϊκιστικών φωνών. Φυσικά αυτή η τάση δεν οφείλεται αποκλειστικά στην αυτοματοποίηση, αλλά σ’ ένα βαθμό ισχύει.
Ο κόσμος έχει αρχίσει να ανησυχεί ξανά για την αυτοματοποίηση, κι αυτός ο φόβος έχει ενισχυθεί μετά την πανδημία.
– Πώς θα μπορούσαμε να διαχειριστούμε το κόστος της αυτοματοποίησης;
Στο παρελθόν, για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να προσαρμοστούν στις αλλαγές που έφερε η τεχνολογία, οικοδομήσαμε το κράτος πρόνοιας και τα εκπαιδευτικά συστήματα. Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, όμως, βλέπουμε τους φόρους στο κεφάλαιο να μειώνονται και τους φόρους στην εργασία είτε να παραμένουν σταθεροί είτε να αυξάνονται. Αυτό σημαίνει ότι στην πραγματικότητα σήμερα επιδοτούμε τεχνολογίες που προστατεύουν τα κεφάλαια και μειώνουν την εργασία. Αυτό είναι κάτι που αφορά στους θεσμούς και στις πολιτικές μας. Στην πραγματικότητα, επιδοτούμε την ανάπτυξη τεχνολογιών που αντικαθιστούν τους ανθρώπους αντί να επιδοτούμε τεχνολογίες που δημιουργούν νέες δουλειές και νέες βιομηχανίες.
Ενα άλλο μεγάλο ζήτημα είναι η συγκέντρωση μεγάλης πολιτικής δύναμης σε ελάχιστες γιγάντιες επιχειρήσεις, οι οποίες με τη στάση τους εμποδίζουν τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Αν το 50%, το 20% ή το 10% του πληθυσμού εργάζεται για το Facebook, μπορείς να έχεις δημοκρατία; Προφανώς όχι.
Δεν πιστεύω ότι για την αντιμετώπιση του κόστους της αυτοματοποίησης χρειάζεται μια μεγάλη πολιτική απόφαση, αλλά ένα σύνολο μικρότερων πολιτικών. Το Καθολικό Εγγυημένο Εισόδημα είναι μια πολιτική που θα μπορούσε να υιοθετηθεί, αλλά νομίζω ότι δεν πρέπει να είναι καθολικό. Εχουμε το κράτος πρόνοιας που το κάνει αυτό, σχετικά γενναιόδωρα. Προσωπικά είμαι υπέρ του αρνητικού φόρου εισοδήματος. Είναι επίσης σημαντικό να ενισχύσουμε τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Πρέπει να υποστηρίξουμε πολιτικές που θα βοηθούν τους ανθρώπους να προσαρμοστούν και να δημιουργήσουν μια παραγωγική οικονομία για όλους.
Ιδέες ευάλωτες στην απόσταση
Η τηλεργασία λιγοστεύει την έμπνευση, μειώνει τον ζήλο, λένε ερευνητές, όμως το δρομολογημένο αύριο επιφυλάσσει άλλες απαντήσεις. Υποβαθμίζεται η ποιότητα των ιδεών όταν οι άνθρωποι συνεργάζονται από απόσταση; Θολώνει ο όγκος του μόχθου που έχει οικοδομηθεί χιλιόμετρα μακριά από την εργασιακή εστία; Λιγοστεύει η απουσία προσωπικής επαφής τις ευφυείς λύσεις; Είναι η επικοινωνία στον κυβερνοχώρο μια σκιά, ένα θραύσμα της πραγματικής ζωής;
Μόλις δρασκελίσαμε την είσοδο στον εικονικό χώρο μεταξύ μας. Eνας άλλος κόσμος καιροφυλακτεί.
Δεκάδες έρευνες και άρθρα μετρούν τις κερδοζημιές της τηλεργασίας μετά δυόμισι χρόνια πανδημίας. Μισοάδεια τα γραφεία, για πολλούς το εργασιακό σύμπαν ακόμη συμπυκνώνεται στην οθόνη του υπολογιστή. Το έργο αποστέλλεται άμεσα, καθαρά, πληθωρικό σε λέξεις ή ήχους και εικόνες, δεν φτάνει με σήματα καπνού, περιστέρια, ημεροδρόμους, μπουκάλια, τηλεβόες, φρυκτωρίες, αερόστατα, τηλεγράφους, ασυρμάτους, αλλά μέσω δορυφόρων αυτοστιγμεί· ή ξεδιπλώνεται σε μακροσκελείς βιντεοσυνομιλίες και τηλεδιασκέψεις, που έσωσαν την οικονομία στις καραντίνες. Oμως ως τελικό προϊόν υφίσταται κριτική. Ομάδα του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ μελέτησε, κατά παραγγελία της Microsoft, την επικοινωνία 60.000 εργαζομένων και διαπίστωσε ότι ενώ αυξήθηκε ο αριθμός των μηνυμάτων μεταξύ συναδέλφων, περιορίστηκε δραστικά η ουσία της πληροφορίας. Ερευνητές από το MIT, όπως αναφέρει το The Atlantic, διαπίστωσαν ότι εργαζόμενοι που είχαν περισσότερες ώρες προσωπικής συνεργασίας κατοχύρωσαν περισσότερα διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature συμπεραίνει πως ομάδες που συνεργάστηκαν ψηφιακά παρήγαγαν λιγότερες και ασθενέστερες ιδέες από τις ομάδες οι οποίες έδρασαν ζωντανά. Το συνολικό πόρισμα; Τα εικονικά σαλόνια, τα διαδικτυακά πηγαδάκια δεν γονιμοποιούν με τον ίδιο τρόπο τη διασταύρωση ανθρώπων από διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα. Οι τηλεδιασκέψεις είναι σαν το πρόχειρο φαγητό. Εύκολο και βολικό, αλλά κατώτερο του κανονικού γεύματος. Και είναι εξουθενωτικές. Ατελείς συνδέσεις, απουσία γλώσσας του σώματος, συνδιαλλαγή με πολλά πρόσωπα, παράλληλες εργασίες –έλεγχος email, κουβεντούλες στο κινητό, αναζήτηση πληροφοριών σε άλλες ιστοσελίδες–, πλημμελής συμμετοχή στη διάσκεψη. Οι ελεύθερες εξισωτικές συζητήσεις στο γραφείο, οι λέξεις που λέγονται πρόσωπο με πρόσωπο, ακόμη και τα πειράγματα, οι εκμυστηρεύσεις, τα επιφωνήματα, τα αστεία, η συμφιλίωση του σώματος και του πνεύματος, του χθεσινού και του σημερινού, του καινούργιου και του παλιού, βαθαίνουν την εμπιστοσύνη, εκκολάπτουν την καινοτομία. Και ενώ η δουλειά από οπουδήποτε είναι ευεργετική για τους βετεράνους υπαλλήλους, αφήνει αζύμωτους τους νέους, που δεν έχουν σμιλευτεί μέσα στην εργασιακή ομήγυρη και στο χωρικό της σύμπαν.
Oμως η τηλεργασία ριζώνει στα θεμέλια του μέλλοντος. Πώς εξαλείφεται το αίσθημα απομόνωσης, μικρότερης πρόσβασης στη γνώση, απομάκρυνσης από τον χώρο που λειτουργεί ως κίνητρο απόδοσης; Μια ομάδα επιστημόνων αποφαίνεται πως δεν εξαλείφεται. Η προσωπική επαφή είναι αναντικατάστατη. Τα ψηφιακά εικονίδια δεν φανερώνουν τους ανθρώπους, τους μετατρέπουν σε καρικατούρες· η ψηφιακή επικοινωνία είναι ένα κακέκτυπο της ζωντανής ανθρώπινης επαφής. Μια άλλη ομάδα ειδικών πιστεύει πως η τεχνολογία λύνει τα προβλήματα που δημιουργεί. Το νέο είναι εκ φύσεως μεταβατικό, μια αδιαμόρφωτη συνθήκη που χάνει τη ρευστότητά της μόλις εγκατασταθεί. Η τηλεργασία είναι μια δεξιότητα που αποκτάται. Για χρόνια πολλά, επιστημονικές ομάδες σε διαφορετικές χώρες που συνεργάζονταν από απόσταση είχαν πέντε φορές λιγότερες πιθανότητες να πρωτοπορήσουν από εκείνες σε ζωντανή αλληλεπίδραση. Την τελευταία δεκαετία, η εικόνα αντιστράφηκε. Σήμερα, οι διακρατικές επιστημονικές ομάδες που επικοινωνούν διαδικτυακά παράγουν το πιο σημαντικό και καινοτόμο έργο. Νέα τεχνολογικά εργαλεία, ισχυρότερα δίκτυα, λιγότερα λάθη, περισσότερη ψυχή, όνειρα δραστήρια που μεταμορφώνονται από κοινού σε επαναστάσεις· στις ενσαρκώσεις της κίνησης των ανθρώπων προς το μέλλον και τους παραδείσους του. Μόλις δρασκελίσαμε την είσοδο στον εικονικό χώρο μεταξύ μας, μόλις αντικρίσαμε τις προσομοιώσεις (βλ. metaverse) της προηγμένης αυριανής πραγματικότητας, του θηριώδους μεταπολιτισμού που θα ξεδιπλώνεται σε αχανή παράλληλα σύμπαντα. Eνας άλλος κόσμος καιροφυλακτεί. Oμως, ίσως, θα θέλουμε πάντα να είμαστε κάτι περισσότερο από άβαταρ που συνδιαλέγονται σε ψηφιακά γραφεία, να ψηλαφούμε το εγκόσμιο σώμα, να επιστρέφουμε στον θνητό χρόνο, να διατρέχουμε την πεζή απτή Εδέμ που εξαντλήσαμε.
Απαραίτητες δεξιότητες για τα στελέχη
Το ξεκίνημα της νέας χρονιάς αποτελεί παραδοσιακά και μια περίοδο στοχασμού, όπου τόσο οι επιχειρήσεις όσο και τα στελέχη του ιδιωτικού τομέα θέτουν στόχους για την εταιρική και προσωπική τους ανάπτυξη.
Ενα συμπέρασμα που προέκυψε τη χρονιά που πέρασε ήταν το παράδοξο της ταυτόχρονης ανεργίας –κυρίως στα ηλικιακά προφίλ των <30 και των >55 ετών– με την αδυναμία των εταιρειών να βρουν τα στελέχη που είναι απαραίτητα για την καλύτερη λειτουργία και την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Σημείο αναφοράς είναι οι δεξιότητες εκείνες που αποτελούν σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα και θα εξασφαλίσουν την επιτυχία, ενισχύοντας τη μελλοντική προοπτική και των δύο πλευρών.
Συγκεκριμένα, οι εταιρείες και στην Ελλάδα, όπως έχει καταγραφεί από την έρευνά μας σε μεγάλο αριθμό ελληνικών και πολυεθνικών εταιρειών, αναζητούν έμπειρα στελέχη με τα εξής κρίσιμα χαρακτηριστικά και δεξιότητες:
1. Υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη – EQ. Είναι απαραίτητη ικανότητα για την άσκηση ηγεσίας σε ένα ταχέως εναλλασσόμενο επιχειρηματικό και εταιρικό περιβάλλον, που προϋποθέτει υψηλή αυτογνωσία, σταθερότητα, αυτοπεποίθηση, συμπεριφορά, υψηλό αίσθημα ευθύνης απέναντι στην εταιρεία και στο προσωπικό.
2. Αριστες επικοινωνιακές δεξιότητες. Η μεγαλύτερη αμεσότητα με συνεργάτες, πελάτες, προμηθευτές, μέσω της εύκολης σύνδεσης και συνεργασίας με κάθε γωνιά του πλανήτη, αλλά και της απομακρυσμένης εργασίας του προσωπικού μέσα από αντίστοιχες πλατφόρμες, καθίσταται σοβαρή προτεραιότητα επιτυχίας.
3. Ενσυναίσθηση. Μια σημαντική έκφραση της συναισθηματικής νοημοσύνης που συνδέεται άμεσα με την ικανότητα ενός στελέχους να εμπνέει, να παρακινεί, να ενδυναμώνει και να υποστηρίζει αποτελεσματικά τους υφισταμένους του, που περισσότερο από ποτέ χρειάζονται την ηγετική καθοδήγηση υψηλού επιπέδου.
Η δυνατότητα υποστήριξης του τριπτύχου περιβάλλον – κοινωνία – διακυβέρνηση/ESG είναι μια απαίτηση της εποχής.
4. Διαχείριση αλλαγής. Η ικανότητα να ξεπερνά τα εμπόδια και τις δυσκολίες, να προσαρμόζεται άμεσα στις νέες συνθήκες και να καθοδηγεί την ομάδα του με επιτυχία στον νέο δρόμο που οδηγούν τα γεγονότα και οι συνθήκες της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Η αναζήτηση και εφαρμογή περισσότερων λύσεων για κάθε πρόβλημα, και όχι περισσότερων προβλημάτων για κάθε λύση!
5. Ψηφιακές δεξιότητες. Η ραγδαία ανάπτυξη νέων εργαλείων πληροφορικής και ψηφιοποίησης, η συνεχής αυτοματοποίηση των εργασιών οδηγούν στην ανάγκη στελεχών που να κατέχουν αντίστοιχες γνώσεις και εμπειρίες, και να υποστηρίζουν αποτελεσματικά τη μετάβαση στην «Ελλάδα 2.0».
6. Υποστήριξη στο τρίπτυχο: περιβάλλον – κοινωνία – διακυβέρνηση|ESG. Είναι μια απαίτηση της εποχής που επηρεάζει άμεσα το μέλλον όλης της κοινωνίας. Αφορά απλές και σύνθετες δράσεις για όλες τις επιχειρήσεις ανεξαρτήτως μεγέθους και αντικειμένου, και σύντομα θα επηρεάζει τη δυνατότητα πρόσβασης για την άντληση κεφαλαίων από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και τα funds.
7. Διαχείριση στρες και ισορροπία προσωπικής και εργασιακής ζωής. Οι εργασιακές απαιτήσεις δεν θα γίνουν ποτέ λιγότερες και η καθημερινότητα πιο απλή και εύκολα διαχειρίσιμη. Η βαρύτητα δίνεται στην ικανότητα ενός στελέχους να αντεπεξέρχεται στην πίεση, να εφαρμόζει τεχνικές διαχείρισης του καθημερινού στρες και να εκπαιδεύει και το προσωπικό, ώστε το όφελος να μεταφέρεται, από τον εργασιακό χώρο, στην προσωπική ζωή και στις οικογένειες όλων των εργαζομένων.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Παπαχατζής είναι διευθύνων σύμβουλος στην εταιρεία συμβούλων επιχειρήσεων ΑΝΑΔΕΙΞΗ, www.anadeixi.gr
Τι θα γίνει αν µου πάρουν τη δουλειά τα ρομπότ;» Αυτοματοποιημένο μέλλον και ανεργία
«Η πρώτη Βιοµηχανική Επανάσταση βγήκε από τα καπνισµένα φουγάρα ατµοµηχανών καύσης άνθρακα, η δεύτερη ξεπήδησε από ρευµατοδότες, ενώ η τρίτη είχε τη µορφή του ηλεκτρονικού µικροεπεξεργαστή. Σήµερα βρισκόµαστε εν µέσω µιας τέταρτης Βιοµηχανικής Επανάστασης, που είναι καρπός της ένωσης πλήθους νέων ψηφιακών, βιολογικών και “φυσικών” τεχνολογιών και λέγεται ότι θα είναι πολύ πιο µετασχηµατιστική απ’ ό,τι οι προηγούµενες. Ωστόσο, κανείς δεν γνωρίζει ακόµη πώς θα εξελιχθεί, πέρα από το ότι όλο και περισσότερες εργασίες που εκτελούνται στα εργοστάσια, στις επιχειρήσεις και στα σπίτια µας θα ανατίθενται σε αυτοµατοποιηµένα κυβερνοφυσικά συστήµατα, που θα λειτουργούν µε αλγόριθµους µηχανικής µάθησης. Για κάποιους, η προοπτική ενός αυτοµατοποιηµένου µέλλοντος αναγγέλλει µια πιο άνετη ζωή χάρη στα ροµπότ. Για άλλους είναι ένα ακόµα µοιραίο βήµα προς µια κυβερνοδυστοπία. Αλλά, για πολλούς, η προοπτική της ευρείας αυτοµατοποίησης εγείρει µόνο το εξής φλέγον ερώτηµα: τι θα γίνει αν µου πάρουν τη δουλειά τα ροµπότ;».
Αυτά γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου του «Εργασία. Η ιστορία του πώς περνάμε τον χρόνο μας» ο Tζέιμς Σούζμαν (James Suzman). Το βιβλίο κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες σε μετάφραση της Λίζας Εκκεκάκη από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Η «Κ» επιλέγει ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα ως προδημοσίευση που σχετίζεται άμεσα με όσα αναφέρει στην εισαγωγή του ο συγγραφέας, ο οποίος καταπιάνεται με το ζήτημα της εργασίας, του ελεύθερου χρόνου, της εργασιομανίας και της υπερκόπωσης διαχρονικά. Το βιβλίο φτάνει στο φλέγον και επίκαιρο ζήτημα των «έξυπνων μηχανών» και του πώς θα εξελίξουν την εργασία στο μέλλον.
Προδημοσίευση
Η νέα µάστιγα
«Σήµερα µας πλήττει µια νέα µάστιγα, την οποία µπορεί να µην έχουν ακούσει ακόµη κάποιοι αναγνώστες, αλλά θα συζητηθεί πολύ τα επόµενα χρόνια: λέγεται τεχνολογική ανεργία», προειδοποιούσε ο Τζον Μέιναρντ Κέινς στην περιγραφή της µετά το τέλος της εργασίας ουτοπίας του. «Πρόκειται για µια µορφή ανεργίας που οφείλεται στο ότι ανακαλύπτονται πιο γρήγορα τρόποι να εξοικονοµηθούν εργαζόµενοι απ’ ό,τι εναλλακτικοί τρόποι αξιοποίησής τους». Ηταν µια εύλογη διευκρίνιση για το κοινό της δεκαετίας του 1930. Ηδη απ’ όταν η Βιοµηχανική Επανάσταση ανέβασε στροφές, οι άνθρωποι ανησυχούσαν µήπως οι νέες τεχνολογίες και µέθοδοι εργασίας παραγκώνιζαν το επάγγελµα ή τον τρόπο βιοπορισµού τους, αλλά ο Κέινς αντιλήφθηκε όσο λίγοι τον βαθµό στον οποίο η ώθηση για ακόµα µεγαλύτερη αποδοτικότητα και αυτοµατοποίηση θα συρρίκνωνε τη ζήτηση της ανθρώπινης εργασίας.
Εκ των υστέρων φαίνεται ότι ο Κέινς υποτίµησε τον βαθµό στον οποίο ο διογκούµενος τοµέας των υπηρεσιών στις «προηγµένες οικονοµίες» θα απορροφούσε σχεδόν αβίαστα τους ανθρώπους που διώχνονταν από αγροκτήµατα, ορυχεία, αλιευτικές επιχειρήσεις και τις όλο και πιο αυτοµατοποιηµένες γραµµές παραγωγής. Η ταχεία επέκταση των υπηρεσιών είναι επίσης ο λόγος που, παρά την ευρεία αυτοματοποίηση πολλών κοινών άλλοτε εργασιών σε πολλές χώρες –από τους υπαλλήλους στα εκδοτήρια εισιτηρίων των σιδηροδροµικών σταθµών έως τους ταµίες στα σούπερ µάρκετ–, η συζήτηση σχετικά µε την προοπτική να καταβροχθίσει η αυτοµατοποίηση θέσεις εργασίας περιοριζόταν µέχρι πρόσφατα κυρίως σε κάποια κέντρα τεχνολογικής καινοτοµίας, αίθουσες εταιρικών συσκέψεων και ακαδηµαϊκά περιοδικά.
Αυτό άλλαξε τον Σεπτέµβριο του 2013, όταν οι Καρλ Φρέι (Carl Frey) και Μάικλ Οσµπορν (Michael Osborne) από το Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης δηµοσίευσαν τα αποτελέσµατα µιας έρευνας που αξιολογούσε την ακρίβεια των προβλέψεων του Τζον Μέιναρντ Κέινς σχετικά µε την τεχνολογική ανεργία.
Το ροµπότ Xiaoyi, δηµιούργηµα του Πανεπιστηµίου Tsinghua στο Πεκίνο και µιας κρατικής επιχείρησης, πέρασε πανεύκολα τις εθνικές εξετάσεις της Κίνας για τη χορή- γηση άδειας ασκήσεως ιατρικού επαγγέλµατος.
Ο λόγος για τον οποίο η µελέτη της Οξφόρδης προκάλεσε θόρυβο ήταν το συµπέρασµα των Φρέι και Οσµπορν πως τα ροµπότ ήταν ήδη προ των πυλών των εργοστασίων και µάλιστα είχαν βάλει στο χάντρινο ροµποτικό τους µάτι σχεδόν τις µισές από τις υπάρχουσες θέσεις εργασίας στις ΗΠΑ. Με βάση έρευνα που πραγµατοποιήθηκε για 702 επαγγέλµατα, υπολογίστηκε ότι το 47% του συνόλου των σύγχρονων θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ διέτρεχαν «υψηλό κίνδυνο» να έχουν εξαλειφθεί µέχρι το 2030 λόγω της αυτοµατοποίησης. Οι ερευνητές επισήµαναν επίσης ότι δεν διέτρεχαν τον µεγαλύτερο κίνδυνο οι εργαζόµενοι των παραφουσκωμένων γραφειοκρατιών ή του µεσαίου επιπέδου διοίκησης των επιχειρήσεων, αλλά αυτοί µε τις πιο πρακτικές εργασίες, που συνήθως συνδέονται µε χαµηλότερα επίπεδα τυπικής εκπαίδευσης.
Ακολούθησε καταιγισµός παρόµοιων µελετών. Σε αυτές αναµείχθηκαν κυβερνήσεις, πολυµερείς οργανισµοί, think tanks, λέσχες πλούσιων εταιρειών, όπως το Παγκόσµιο Οικονοµικό Φόρουµ, και, αναπόφευκτα, οι µεγάλες εταιρείες συµβούλων σε θέµατα µάνατζµεντ. Αν και χρησιµοποιούσαν ελαφρώς διαφορετική µεθοδολογία, τα ευρήµατα όλων πρόσθεταν επίπεδα λεπτοµέρειας στη ζοφερή εκτίµηση των Φρέι και Οσµπορν. Μια µελέτη, για παράδειγµα, που διεξήχθη από τον Οργανισµό Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), στον οποίο ανήκουν οι περισσότερες µεγάλες οικονοµίες του κόσµου, κατέληξε στο ότι οι επιπτώσεις της αυτοµατοποίησης θα εµφάνιζαν πιθανότατα γεωγραφική διαφοροποίηση εντός και µεταξύ των κρατών-µελών. Προέβλεπαν ότι κάποιες περιοχές, όπως η Δυτική Σλοβακία, θα αντιµετώπιζαν απώλεια θέσεων εργασίας της τάξης του 40%, ενώ σε άλλες, όπως το Οσλο, πρωτεύουσα της Νορβηγίας, δεν θα υπήρχαν ιδιαίτερα αισθητές επιπτώσεις – η αυτοµατοποίηση θα αφορούσε λιγότερο από το 5% των εργασιών. Σύµφωνα µε τα «κορυφαία ταλέντα» στο Ινστιτούτο Παγκόσµιας Οικονοµίας της McKinsey & Company, στη διάρκεια των επόµενων 15-35 ετών διέτρεχαν κίνδυνο µερικής αυτοµατοποίησης το 30%-70% των θέσεων εργασίας. Μια άλλη µεγάλη εταιρεία συµβούλων, η PricewaterhouseCoopers, προέβλεψε ότι κινδύνευαν το 30% των θέσεων εργασίας στο Ηνωµένο Βασίλειο, το 38% στις ΗΠΑ, το 35% στη Γερµανία και µόνο το 21% στην Ιαπωνία.
Oλες αυτές οι µελέτες συµφωνούσαν ότι ορισµένοι επιµέρους τοµείς ήταν σηµαντικά πιο ευάλωτοι στην αυτοµατοποίηση σε σχέση µε άλλους, γιατί η τεχνολογία ήταν ήδη αρκετά προσιτή οικονοµικά, ώστε οι εταιρείες που θα επένδυαν σε αυτήν να έχουν σχετικά γρήγορα απόδοση. Οι πιο ευάλωτοι επιµέρους τοµείς –µε περισσότερες από τις µισές θέσεις εργασίας να κινδυνεύουν από περικοπή– ήταν η «ύδρευση, αποχέτευση και διαχείριση αποβλήτων» και η «µεταφορά και αποθήκευση». Με µικρή διαφορά ακολουθούσαν η «χονδρική και λιανική πώληση», καθώς και επιµέρους τοµείς της µεταποίησης, που πιθανό να µειώσουν το εργατικό δυναµικό τους κατά 40%-50% στο άµεσο µέλλον.
Οι µελέτες ανέφεραν επίσης ότι κάποια επαγγέλματα φαίνονται εν πολλοίς άτρωτα από την αυτοµατοποίηση, τουλάχιστον βραχυπρόθεσµα. Μεταξύ αυτών είναι τα εξαρτώµενα από τις θολές τέχνες της πειθούς (π.χ. δηµόσιες σχέσεις) και όσα απαιτούν υψηλό βαθμό ενσυναίσθησης (π.χ. ψυχιατρική), δημιουργικότητας (π.χ. σχέδιο μόδας) ή επιδεξιότητας των χεριών ή των δαχτύλων (π.χ. χειρουργική).
Εντούτοις, οι µελέτες δεν επέτρεπαν σε κανέναν να εφησυχάσει οριστικά. Μεγάλα ποσά επενδύονται για να αναπτυχθούν µηχανές µε επιδεξιότητα ανθρώπινου ή ανώτερου επιπέδου, καθώς και άλλες, ικανές να µιµηθούν την κοινωνική νοηµοσύνη και τη δηµιουργικότητα. Κατά συνέπεια, ό,τι φαινόταν πριν από λίγα χρόνια µακρινό ορόσηµο για την αυτοµατοποίηση, τώρα φαίνεται πολύ κοντά µας. Για παράδειγµα, το 2017 το ροµπότ Xiaoyi, δηµιούργηµα του Πανεπιστηµίου Tsinghua στο Πεκίνο και µιας κρατικής επιχείρησης, πέρασε πανεύκολα τις εθνικές εξετάσεις της Κίνας για τη χορήγηση άδειας ασκήσεως ιατρικού επαγγέλµατος, ενώ το πρόγραµµα AlphaGO της Google συνέτριψε τους κορυφαίους παγκοσµίως παίκτες Go. Το τελευταίο θεωρήθηκε σπουδαίος σταθµός, γιατί, σε αντίθεση µε το σκάκι, για να κερδίσεις στο Go δεν αρκεί η ισχύς ως προς την επεξεργασία πληροφοριών. Το 2019, το σύστηµα Project Debater της IBM –εξωτερικά, ένα λιτό, µαύρο, κατακόρυφο κουτί–, το οποίο για κάµποσα χρόνια ακόνιζε τη γλώσσα του σε ιδιωτικές διαλογικές αντιπαραθέσεις µε εργαζοµένους της IBM, έκανε µια εµφάνιση η οποία, αν και όχι νικηφόρα, υπήρξε πειστική και «απρόσµενα γοητευτική», επιχειρηµατολογώντας υπέρ της επιδότησης της προσχολικής αγωγής, µε αντίπαλο έναν πρώην µεγάλο φιναλίστ του Παγκόσµιου Πρωταθλήµατος Διαλογικής Αντιπαράθεσης. Επιπλέον, µε την τεχνολογία δηµιουργίας deepfake βίντεο διαθέσιµη σε όποιον έχει σύνδεση στο Διαδίκτυο, και τις µηχανές να βελτιώνονται διαρκώς όσον αφορά την ερµηνεία της ανθρώπινης γλώσσας και τη δηµιουργική χρήση της, υπάρχει µια ζωηρή αίσθηση ότι κανενός η εργασία δεν είναι απολύτως ασφαλής. Δεν αποτέλεσε, λόγου χάρη, έκπληξη η ανακοίνωση της Unilever το 2018 ότι ανέθετε µέρος των δραστηριοτήτων πρόσληψης σε ένα αυτόµατο σύστηµα τεχνητής νοηµοσύνης, το οποίο θα εξοικονοµούσε 70.000 ανθρωποώρες ετησίως προς όφελος της εταιρείας.
Ενας λόγος για τον οποίο οργανισµοί, όπως ο ΟΟΣΑ, έχουν αµφιβολίες σχετικά µε τις δυνατότητες της τεχνητής νοηµοσύνης και της µηχανικής µάθησης είναι ότι συχνά και αυτοί που σχεδιάζουν τα εν λόγω συστήµατα δεν είναι σίγουροι. Κάποια πρωτόκολλα µηχανικής µάθησης και τεχνητής νοηµοσύνης µοιάζουν αδιέξοδα και η επένδυση περαιτέρω χρόνου σε αυτά µπορεί να είναι µάταια δαπανηρή. Ωστόσο, συνεχώς αναπτύσσονται νέα µοντέλα –πολλά βασισµένα στη νευροψυχολογία– και η τάση έχει µία µόνο κατεύθυνση.
Πολλές αναλύσεις που εξετάζουν τη δυνατότητα της ροµποτικής και της τεχνητής νοηµοσύνης να «φάνε» θέσεις εργασίας διστάζουν περιέργως να θίξουν ορισµένες οικονοµικές συνέπειες που είναι ιδιαίτερα εύκολο να προβλεφθούν, αλλά έχουν βαθιές προεκτάσεις. Για την ακρίβεια, οι περισσότερες αναλύσεις δηλώνουν ενθουσιωδώς ότι η αυτοµατοποίηση θα εγκαινιάσει έναν θαυµαστό κόσµο ακόµα µεγαλύτερης παραγωγικότητας και αποδοτικότητας, και ολοένα µεγαλύτερων µερισµάτων για τους µετόχους.
Μπορεί εύκολα κανείς να καταλάβει γιατί υιοθετεί µια τέτοια στάση η McKinsey & Co. και οι όµοιοί της. Το να ασχοληθούν µε τις υπόλοιπες συνέπειες απαιτεί να αποτολµήσουν ένα ταξίδι σε µια σκουληκότρυπα, δηλαδή στο σενάριο ολικής αναδόµησης του οικονοµικού συστήµατος, το οποίο αυτή τη στιγµή τους ταΐζει μπριζόλες γουάγκιου και τους εξασφαλίζει πτήσεις στην πρώτη θέση. Και βεβαίως ένας από τους πρώτους µύθους που θα κατέρρεαν σε αυτή την περίπτωση είναι η υποτιθέµενη αντιστοιχία µεταξύ ανθρώπινης εργασίας, προσπάθειας και ανταµοιβής. Οµοίως θα έπρεπε να απαντηθεί το ερώτηµα: ποιος θα ωφεληθεί από την αυτοµατοποίηση και πώς;
Εργασία και τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση, ένα από τα θέματα που απασχολούν τον Tζέιμς Σούζμαν.
Το «νέο» μέλλον της εργασίας
Τα τελευταία 10 χρόνια η συζήτηση για το μέλλον της εργασίας έχει κατά κύριο λόγο επικεντρωθεί στις ανακατατάξεις στον κόσμο της, λόγω των ραγδαίων τεχνολογικών αλλαγών, των οποίων το εύρος και η ταχύτητα παραπέμπουν σε μια νέα βιομηχανική επανάσταση, τη λεγόμενη «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση». Ωστόσο, ενώ αυτή η τάση και οι προεκτάσεις της παραμένουν αναμφίβολα ένα σημαντικό σκέλος της συζήτησης και του προβληματισμού, μια σειρά αλλεπάλληλων μεταβάσεων και πολλαπλών οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων και διεργασιών οδηγούν σε ένα νέο τοπίο.
Το «νέο» μέλλον της εργασίας εξελίσσεται γρήγορα και παράλληλα γίνεται όλο και πιο σύνθετο.
Η κλιματική κρίση και η ανακατανομή της απασχόλησης μεταξύ κλάδων και επαγγελμάτων, η περιβαλλοντική μετανάστευση και ο εκτοπισμός του εργατικού δυναμικού από τις χώρες του Νότου στον Βορρά, αλλά και ενδοσυνοριακά, η μετάβαση σε νέα επαγγέλματα μέσα από τη βιώσιμη θαλάσσια «γαλάζια ανάπτυξη», καθώς και η συμμόρφωση των επιχειρήσεων με συγκεκριμένους δείκτες για το περιβάλλον, την κοινωνία και τη διακυβέρνηση (ESG) συνθέτουν τον καμβά του «νέου» μέλλοντος της εργασίας. Σε αυτόν τον καμβά, η δημογραφική μετάβαση κινητοποιεί νέες δυναμικές, καθότι όσο ο πληθυσμός γηράσκει και το εργατικό δυναμικό μειώνεται, τόσο τα ρομπότ και οι «έξυπνες» μηχανές έρχονται να καλύψουν τα κενά σε εργαζομένους, οδηγώντας σε μεγαλύτερη, βιομηχανική κυρίως, αυτοματοποίηση.
Την ίδια ώρα, οι συνέπειες της πανδημίας πυροδοτούν έναν νέο κύκλο αβεβαιότητας και διακινδύνευσης, ο οποίος απειλεί αναπτυγµένες και αναπτυσσόµενες οικονομίες σε παγκόσμια κλίμακα. Η ανισότητα αποτελεί καθοριστική πρόκληση της νέας εποχής. Ζητήματα ψηφιακού και κοινωνικού αποκλεισμού, έμφυλων ανισοτήτων στην πρόσβαση σε ψηφιακές δεξιότητες και γνώσεις, καθώς και ο κίνδυνος δυσανάλογου διαμοιρασμού του κόστους της «πράσινης» μετάβασης μεταξύ χωρών και ομάδων εντός των πληθυσμών προκαλούν επικίνδυνες ανισορροπίες για το μέλλον.
Η ένταση των νέων διεργασιών που συντελούνται εξαιτίας της συνδυαστικής εμφάνισής τους θέτει πρωτόγνωρες προκλήσεις για τις χώρες, τους διεθνείς οργανισμούς και τα μοντέλα παγκόσμιας διακυβέρνησης. Μια κρίσιμη συνιστώσα είναι η διεθνοποίηση των αγορών εργασίας λόγω των συστημάτων τεχνολογικής συνδεσιμότητας. Οι συνέπειες είναι πολύπλευρες.
Αναδύεται ένας πραγματικά συνδεδεμένος κόσμος στον οποίο επιχειρήσεις και εργαζόμενοι καλούνται να επανασχεδιάσουν την αποστολή τους. Το ψηφιακό εμπόριο και η γεωγραφικά διεσπαρμένη οικονομία της πλατφόρμας εξαπλώνονται ταχέως δημιουργώντας αυξημένη ζήτηση για εξ αποστάσεως εργασία. Νέες τάσεις κινητικότητας του εργατικού δυναμικού αναπτύσσονται με κατηγορίες εργαζομένων να λειτουργούν πέρα από γεωγραφικά ή κλαδικά σύνορα, αλλάζοντας συχνά επαγγέλματα αλλά και εργασιακούς ρόλους.
Σε αυτό το περιβάλλον οι επιχειρήσεις δυσκολεύονται μέχρι στιγμής να διαμορφώσουν στρατηγικές διαχείρισης ταλέντων, αξιοποιώντας το πολυσύνθετο ανθρώπινο δυναμικό και προσελκύοντας νέα ταλέντα από πολλαπλές χώρες και πηγές. Ταυτόχρονα τα κράτη, σε όλα τα σημεία του πλανήτη, αντιμετωπίζουν σε διαφορετικό βαθμό κρίσιμες και θεμελιώδεις αδυναμίες να διαμορφώσουν αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στα συστήματα απασχόλησης και κοινωνικής προστασίας, ώστε η οικονομία και η κοινωνία να επωφεληθούν από την προωθητική δυναμική των νέων διεργασιών.
Επιπλέον, το υφιστάμενο πλαίσιο παγκόσμιας διακυβέρνησης της εργασίας, όπως αυτό ασκείται από τους διεθνείς οργανισμούς σε συνεργασία με τις εθνικές κυβερνήσεις, εμφανίζεται δύσκαμπτο να προτάξει ένα ενιαίο διεθνές πλαίσιο για τη ρύθμιση των νέων μορφών απασχόλησης που εκτείνονται διασυνοριακά μέσα από τη δραστηριότητα των νέων ψηφιακών μεγάλων πλατφορμών και συνεχώς διευρύνονται λόγω των αυξητικών τάσεων που σημειώνονται στο διεθνές εμπόριο υπηρεσιών.
Οι μεγάλες λύσεις και τομές που απαιτούν οι νέες συνθήκες δεν έχουν ακόμα ξεδιπλωθεί.
Μια κρίσιμη συνιστώσα είναι η διεθνοποίηση των αγορών εργασίας λόγω των συστημάτων τεχνολογικής συνδεσιμότητας. Οι συνέπειες είναι πολύπλευρες.
Η μετάβαση στη νέα εποχή για να αποβεί αμοιβαία επωφελής για τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους απαιτεί πρωτοποριακά εργαλεία πρόβλεψης και ανάλυσης των νέων δεδομένων, καθώς και σύγχρονες δομές με εγχώρια δράση και διεθνή εμβέλεια.
Το Κέντρο για το μέλλον της εργασίας, που ιδρύει το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, ανταποκρίνεται ακριβώς σε αυτή την ανάγκη.
Εν μέσω εξελίξεων και σε μια κομβική στιγμή για την παγκόσμια συζήτηση αναφορικά με τη νέα εργασιακή πραγματικότητα, το Κέντρο για το μέλλον της εργασίας φιλοδοξεί να συμβάλει στην κατανόηση των μεγάλων προκλήσεων που επαναπροσδιορίζουν εκ θεμελίων τον κόσμο της εργασίας στην Ελλάδα και σε παγκόσμια κλίμακα, μετατρέποντας τα διδάγματα της διεθνούς εμπειρίας σε νέα εποικοδομήματα και αλλαγές για τη χώρα μας.
Στον πυρήνα της ταυτότητας του κέντρου είναι ο συνδυασμός της συστημικής ανάλυσης και καινοτομίας, ο οποίος προωθείται από τους μεγαλύτερους διεθνείς οργανισμούς ως βέλτιστο εργαλείο για να καταστεί δυνατή η ανθεκτικότητα του κόσμου της εργασίας μέσα σε ένα περιβάλλον υψηλής πολυπλοκότητας. Στη βάση της λειτουργίας του κέντρου είναι επίσης η υλοποίηση δράσεων μέσα από συμπράξεις με φορείς του δημόσιου, ιδιωτικού και τρίτου τομέα που στοχεύουν στην προώθηση συνεργατικών μοντέλων διακυβέρνησης των αλλαγών που συντελούνται, ώστε όλες οι δυνάμεις της κοινωνίας και της οικονομίας, συναθροιστικά, να έχουν τη δυνατότητα και τα εφόδια να αξιοποιήσουν τις σημαντικές ευκαιρίες που προσφέρει το μέλλον που έρχεται.
Στο πλαίσιο αυτό, το Κέντρο για το μέλλον της εργασίας εγκαινιάζει τη λειτουργία του με τη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα «Μεταβαλλόμενο παγκόσμιο περιβάλλον και οι προοπτικές της Ελλάδας να ηγηθεί της ανάκαμψης στη μετα-πανδημική εποχή» με κεντρικό ομιλητή τον Stephan Mergenthaler, επικεφαλής της Διεύθυνσης Στρατηγικής Ευφυΐας (Strategic Intelligence) και μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ – World Economic Forum. Η συζήτηση θα επικεντρωθεί στις μελλοντικές τάσεις που αναδιαμορφώνουν το διεθνές περιβάλλον.
Θα ακολουθήσει η ανακοίνωση της Πρωτοβουλίας για τις ψηφιακές δεξιότητες, η οποία μέσα από μια σειρά συναντήσεων με τις εταιρείες-μέλη του φόρουμ θα σχεδιάσει προτάσεις και θα προκαλέσει συνέργειες και στοχευμένες δράσεις με στόχο τη μείωση του ψηφιακού χάσματος.
Αυτές οι δύο δράσεις ορίζουν και τη στρατηγική στόχευση του κέντρου η οποία είναι η επεξεργασία καινοτόμων προτάσεων για επιχειρήσεις, εργαζομένους και διαμορφωτές πολιτικής, η ώσμωση με εμβληματικές πρωτοβουλίες σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο, καθώς και οι δημόσιες παρεμβάσεις γύρω από τα μείζονα ζητήματα που αναδιαμορφώνουν τον καμβά των εξελίξεων σε βάθος χρόνου.
* Ο κ. Γιάννης Θωμάτος είναι εκτελεστικός αντιπρόεδρος, επικεφαλής προγραμμάτων και στρατηγικών πρωτοβουλιών, Οικονομικό Φόρουμ Δελφών. Η κ. Μαρίλη Μέξη είναιδρ επιστημονική διευθύντρια, Κέντρο για το μέλλον της εργασίας – Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, σύμβουλος για την ψηφιακή εργασία και τις πολιτικές απασχόλησης, Διεθνής Οργάνωση Εργασίας ΟΗΕ, ανώτερη εταίρος Graduate Institute of International& Development Studies – Geneva.
Τηλεργασία: Ήρθε για να μείνει – Τι δείχνει νέα έρευνα
Ένα είναι το βέβαιο: Η τηλεργασία μπήκε στη ζωή μας και θα μείνει
Τον Μάρτιο του 2020 με την επιβολή του lockdown, μπήκαν ξαφνικά στη ζωή μας η τηλεργασία και η τηλεκπαίδευση, χωρίς να υπάρχει περίοδος προσαρμογής για τους εργαζόμενους, τις επιχειρήσεις, τους μαθητές και τους γονείς.
Η κατάσταση ήταν ακόμα πιο περίπλοκη για τους εργαζόμενους γονείς που χρειάστηκε να προσαρμόσουν εκ νέου επαγγελματική και οικογενειακή ζωή σε πρωτόγνωρες συνθήκες.
Η πανδημία διαμόρφωσε ένα ριζικά διαφορετικό τοπίο και ανάγκασε τον εργασιακό κόσμο να αναδιοργανωθεί και να προσαρμοστεί. Η τηλεργασία στην Ελλάδα ξεκίνησε με τους περισσότερους εργαζόμενους να μην έχουν καμία προηγούμενη εμπειρία, την ώρα που περίπου το μισό εργατικό δυναμικό και κυρίως οι γυναίκες χρειάστηκε να τηλεργαστούν, όπως δείχνουν τα στοιχεία της έρευνας του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αττικής.
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στην έρευνα του Πανεπιστημίου συλλέχθηκαν από όλη τη χώρα, από όλες τις διοικητικές περιφέρειες, από μικρά χωριά έως μεγάλες πόλεις, από όλες τις ηλικίες 12 έως 98 ετών, όλες τις εθνικότητες, όλα τα εκπαιδευτικά επίπεδα και τις επαγγελματικές κατηγορίες, και όλα τα θρησκευτικά δόγματα. Τα ερωτηματολόγια ήταν ηλεκτρονικά και ανώνυμα. Από τα ληφθέντα αξιοποιήσιμα ήταν τα 5.693.
Σύμφωνα με την έρευνα μόνο ένας στους έξι (17%) Έλληνες είχε εμπειρία τηλεργασίας πριν την πανδημία. Οι άνδρες είχαν λίγο μεγαλύτερη εμπειρία τηλεργασίας από τις γυναίκες. Οι κάτοικοι των κωμοπόλεων και των μικρών πόλεων είχαν μεγαλύτερη εμπειρία από τους κατοίκους των χωριών και των μεγάλων αστικών κέντρων.
Παράλληλα, εργαζόμενοι υψηλού μορφωτικού επιπέδου είχαν σημαντικά μεγαλύτερη εμπειρία από εργαζομένους χαμηλότερου επιπέδου, ενώ άτομα με αναπηρίες είχαν πολύ μεγαλύτερη εμπειρία από τα άτομα με άλλα προβλήματα υγείας και ακόμα μεγαλύτερη από άτομα χωρίς προβλήματα. Οι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι αυτοαπασχολούμενοι είχαν μεγαλύτερη εμπειρία από άλλες κατηγορίες εργαζομένων. Οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι ελεύθεροι επαγγελματίες και αυτοαπασχολούμενοι 36-65 χρόνων και οι ιδιωτικοί υπάλληλοι 18-35 χρόνων είχαν τη μεγαλύτερη εμπειρία στον κλάδο τους.
Συγκεκριμένα, το 17,1% των τηλεργαζομένων δήλωσε ότι είχε κάποια εξοικείωση με αυτήν την μορφή εργασίας, το 19,7% είχε μια μικρή εμπειρία και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της χώρας, 63,2%, δεν είχε καμιά επαφή με τηλεργασία.
Ως προς τον αριθμό των ατόμων που τηλεργάστηκαν, το ποσοστό προσεγγίζει το ήμισυ του εργατικού δυναμικού. Ταυτόχρονα, όπως δείχνει η έρευνα, περισσότερες γυναίκες τηλεργάζονται από άνδρες, ενώ οι κάτοικοι χωριών μέχρι 500 κατοίκων είναι οι λιγότεροι που τηλεργάζονται.
Ειδικότερα, το 45,8% των πολιτών «αναγκάστηκε» να εργαστεί αρκετές φορές εξ αποστάσεως, το 22,2% μερικές φορές και το 32% δεν χρειάστηκε ή δεν μπόρεσε να τηλεργαστεί, δηλαδή σχεδόν το 70% των εργαζομένων εργάστηκε εξ αποστάσεως.
Οι απόψεις όσων τηλεργάστηκαν για τη νέα αυτή μορφή εργασίας είναι μάλλον μοιρασμένες ως προς τον βαθμό δυσκολίας της αν και οι περισσότεροι φαίνεται να προτιμούν την παραδοσιακή μορφή.
Το 12,8% των εργαζομένων με τηλεργασία τη θεωρεί πολύ εύκολη και το 17,7% εύκολη, δηλαδή εργάζεται χωρίς κανένα άγχος ή πρόβλημα. Ουσιαστικά, το 30,5% των εργαζομένων με τηλεργασία δεν έχουν κανένα πρόβλημα στην πραγματοποίησή της. Περίπου το ίδιο ποσοστό (31,9%) τη θεωρεί μέτριας ευκολίας/δυσκολίας, με την εκτίμηση ότι δεν είναι εύκολη, αλλά καταφέρνουν με κάποια προσπάθεια να τηλεργαστούν και οι υπόλοιποι, σε ποσοστό 37,6%, τη θεωρούν δύσκολη έως αδύνατη.
«Από αυτούς που τηλεργάστηκαν μόνον το 12,4% επιθυμεί να συνεχίσει να τηλεργάζεται σε πλήρες ωράριο και το 47,4% δήλωσε ότι δεν το επιθυμεί. Τέσσερις στους δέκα (40,2%) δήλωσαν ότι θα μπορούσαν να συνεχίσουν να τηλεργάζονται ανάλογα με τις συνθήκες και τους όρους εργασίας. Είναι φανερό πως οι εργαζόμενοι νοιώθουν αβέβαιοι και ανασφαλείς για τις συνθήκες που θα διαμορφωθούν στη νέα μορφή εργασίας, κάτι ανάλογο συμβαίνει και στους εργοδότες. Σιγά-σιγά θα αποκατασταθεί εμπιστοσύνη μεταξύ των εργαζομένων και εργοδοτών και η τηλεργασία θα αυξήσει τη συμμετοχή της στο εργασιακό γίγνεσθαι της χώρας όπως συμβαίνει και σε πολλά άλλα κράτη», υποστηρίζει μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, Μιχάλης Γλαμπεδάκης που είχε και την επιμέλεια της έρευνας.
Αν και οι εργαζόμενοι, αλλά και οι εργοδότες είναι ακόμα αβέβαιοι και αισθάνονται ανασφαλείς απέναντι στην εξ’ αποστάσεως εργασία, φαίνεται ξεκάθαρα πλέον σε διεθνείς μελέτες ότι η πανδημία έδειξε ένα νέο δρόμο και σε αυτόν τον τομέα και ότι το εργασιακό τοπίο έχει αλλάξει ανεπιστρεπτί.
«Μεγάλη έρευνα στις ΗΠΑ τον Δεκέμβριο του 2020 έδειξε ότι το 38% των οικονομικών δραστηριοτήτων μπορεί να πραγματοποιηθεί εκτός του τόπου φυσικής εργασίας. Στην Ελλάδα, από τους ήδη τηλεργαζόμενους το 34,1% είναι απολύτως υπέρ της τηλεργασίας και μόνο το 22,3% απολύτως εναντίον. Οι υπόλοιποι είναι είτε αδιάφοροι είτε μερικώς υπέρ. Αυτό δείχνει ότι η τηλεργασία θα παραμείνει στη χώρα μας, δειλά στην αρχή πιο έντονα σε μερικά χρόνια. Υπάρχουν επαγγέλματα κύρια του τριτογενή τομέα, που μπορούν να πραγματοποιηθούν εξ αποστάσεως κατά περίπου 90% με ελάχιστη φυσική παρουσία (π.χ. μελετητές, συγγραφείς, μεταφραστές, λογιστές, δημοσιογράφοι κ.ά.). Σε άλλες χώρες η τηλεργασία πραγματοποιείται ήδη σε μόνιμη βάση, όπως σε Ολλανδία και Σουηδία πάνω από 37%, στο Λουξεμβούργο 33%, στη Φιλανδία 32%, στη Δανία 28% και στο Ηνωμένο Βασίλειο 26%», παρατηρεί ο κ. Γλαμπεδάκης.
Και προσθέτει: «Σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει στο εξωτερικό υπάρχει μια αμφισβήτηση για την εφαρμογή της τηλεργασίας από κάποιους εργαζόμενους και από κάποιους εργοδότες. Οι μεν εργαζόμενοι θεωρούν ότι διαπλέκεται η προσωπική τους ζωή με την επαγγελματική, οι δε εργοδότες ότι οι εργαζόμενοι δεν ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους και τεμπελιάζουν. Πιστεύουμε ότι η πανδημία έδωσε την ευκαιρία και στους μεν και στους δε να διαπιστώσουν τα θετικά και τα αρνητικά αυτής της μορφής απασχόλησης και να καταλήξουν σε συμπεράσματα εκ των γεγονότων. Ένα είναι πάντως το βέβαιο: Η τηλεργασία μπήκε στη ζωή μας και θα μείνει. Με την πάροδο του χρόνου θα αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη μεταξύ των εργοδοτών και των εργαζομένων, και ένα μικρό στην αρχή, μεγαλύτερο στη συνέχεια μέρος επαγγελματικών δραστηριοτήτων, θα πραγματοποιείται πλέον εκτός του φυσικού χώρου εργασίας».
Η τηλεκπαίδευση ως λύση ανάγκης
Τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά σε σχέση με την εξ’ αποστάσεως εκπαίδευση που εφαρμόστηκε κυρίως ως λύση ανάγκης, αφού σύμφωνα με μελέτες, ειδικούς αλλά και την ίδια την εκπαιδευτική κοινότητα παγκοσμίως, είναι πολύ δύσκολο να υποκαταστήσει ικανοποιητικά την φυσική σχέση μαθητή-εκπαιδευτικού, αλλά και την αλληλεπίδραση των μαθητών μέσα στο σχολικό περιβάλλον, η οποία παρουσιάζει μεγάλο αριθμό πλεονεκτημάτων για τους μαθητές και την ίδια την διαδικασία της μάθησης.
«Στα νηπιαγωγεία, δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια τα νήπια και οι μαθητές έρχονται σε επαφή με την προσωπικότητα του εκπαιδευτικού την οποία εν πολλοίς αντιγράφουν. Στα σχολεία αυτά διαπλάθονται οι προσωπικότητες και οι συνειδήσεις των παιδιών. Αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσω υπολογιστών. Στα πανεπιστήμια μεταδίδονται επιστημονικά ερεθίσματα και κεντρίζονται οι επιστημονικές ευαισθησίες και ανησυχίες των φοιτητών», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Γλαμπεδάκης.
«Φυσικά, κάποιες δραστηριότητες γινόταν και πριν μέσω υπολογιστών, πχ υποβολή εργασιών από φοιτητές σε καθηγητές και επιστροφές των σχολίων στους φοιτητές από τους καθηγητές και θα εξακολουθήσουν να γίνονται. Επίσης θετικό στοιχείο είναι η ασύγχρονη παρακολούθηση ειδικά για εργαζόμενους φοιτητές μπορούν να εγγράψουν το μάθημα και να το παρακολουθήσουν αργότερα, όμως αυτό τους στερεί τη δυνατότητα της “ερώτησης”. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η τηλεκπαίδευση δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δια ζώσης, όμως, “το μη χείρον βέλτιστον” στη δύσκολη κατάσταση που δημιούργησε η πανδημία» προσθέτει.
Ωστόσο, με την τηλεκπαίδευση σε πολλές περιπτώσεις αυξήθηκε ο αριθμός των φοιτητών που συμμετείχαν στο μάθημα, καθώς δεν υπήρχαν πλέον πολλά από τα συνηθισμένα εμπόδια που δεν αφήνουν τους φοιτητές να πάνε στα αμφιθέατρα και παράλληλα λόγω του lockdown οι φοιτητές είχαν πολύ λιγότερα πράγματα να τους αποσπούν την προσοχή από τις παραδόσεις.
«Σε καμιά περίπτωση η τηλεκπαίδευση δεν είναι το ίδιο αποδοτική, αν και το 8,8% των μαθητών και φοιτητών τη θεωρούν πιο αποδοτική. Από την προσωπική μου εμπειρία μετά τα τρία εξάμηνα τηλεκπαίδευσης, παρατηρώ ότι συμμετέχουν στο μάθημα περισσότεροι από όσους ερχόταν στις αίθουσες, τώρα συμμετέχουν περίπου 90 φοιτητές, ενώ στις αίθουσες ερχόταν περίπου 50. Όμως στην αίθουσα έβλεπα στα πρόσωπά τους την κατανόηση ή μη των λεγομένων, ενώ μέσω του υπολογιστή δεν βλέπω τίποτε. Στην αίθουσα αναπτύσσεται η αλληλοεπίδραση, ένας φοιτητής εξηγεί κάτι στον διπλανό του, δράση που δεν γίνεται μέσω των υπολογιστών. Πριν την πανδημία οι φοιτητές μπορούσαν να συναντήσουν τους καθηγητές στα γραφεία τους γεγονός που δεν γίνεται τώρα. Γι’ αυτό τόσο οι μαθητές όσο και οι φοιτητές προτιμούν τη δια ζώσης εκπαίδευση στη συντριπτική πλειοψηφία τους» καταλήγει ο κ. Γλαμπεδάκης.
Νομική δεν σημαίνει απαραίτητα δικηγόρος
Αλλάζοντας επαγγελματική ρότα
«Σε ένα μάθημα στο πανεπιστήμιο, άκουσα τον καθηγητή μου να μιλάει για έναν παραγωγό γιαουρτιών. Ο καθηγητής πήρε τα δεδομένα της παραγωγής, τα οπτικοποίησε δημιουργώντας ένα διάγραμμα, και τα παρουσίασε στον παραγωγό για να τον βοηθήσει να λύσει τα οικονομικά του προβλήματα. Τότε είπα, αυτό θέλω. Μου άρεσαν βέβαια από το λύκειο τα οικονομικά και η πληροφορική», θυμάται σήμερα, μιλώντας στην «Κ», ο 30χρονος Θανάσης Τσαπερλής. Τότε σπούδαζε μηχανολόγος μηχανικός, σήμερα εργάζεται στη Rabobank, την ολλανδική εταιρεία πολυεθνικών τραπεζικών και χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, και ζει στο Ντεν Μπος της Ολλανδίας.
«Μετά το πτυχίο πολιτικού μηχανικού στην Ελλάδα, βρέθηκα στη Βρετανία για μεταπτυχιακές σπουδές πάνω σε ένα εξειδικευμένο θέμα για τις γέφυρες. Κατόπιν παρέμεινα στη χώρα και εργάστηκα σε μία σχετική εταιρεία. Η εταιρεία που δούλευα είχε τμήμα data – δεδομένων. Αυτό μου άρεσε πολύ διότι ήδη στη σχολή ασχολιόμουν με την υπολογιστική προσομοίωση. Είπα πως αυτό θέλω να κάνω στα επόμενα χρόνια», δηλώνει από την πλευρά του στην «Κ» ο 31χρονος Αναστάσης Σταμάτης, ο οποίος πλέον έχει επιστρέψει στην Ελλάδα και αφού εργάστηκε ως data scientist έχει ιδρύσει τη δική του εταιρεία.
Είναι πολλές οι ιστορίες νέων που ενώ για… άλλα ξεκίνησαν, αλλού βρίσκονται, και αυτό προσώρας. «Στην Ελλάδα έχουμε συνηθίσει από τα 17 χρόνια ένας νέος καθώς επιλέγει σπουδές, αυτόματα να επιλέγει και επάγγελμα», παρατηρεί στην «Κ» ο Σπύρος Μιχαλούλης, σύμβουλος επαγγελματικού προσανατολισμού της εταιρείας Orientum. Οι απόφοιτοι των 430 πανεπιστημιακών τμημάτων και σχολών της Ελλάδας είναι χαμένοι στη μετάφραση των –πολλών– δυνατοτήτων που εμφανίζονται στους οδηγούς σπουδών της σχολής τους. Ωστόσο, η πραγματικότητα απέχει πολύ. Ετσι, πολλές φορές η αλλαγή πορείας είναι απαραίτητη. «Το ότι σπουδάζεις Νομική δεν σημαίνει ότι θα γίνεις απαραίτητα δικηγόρος. Μπορεί να κάνεις μεταπτυχιακές σπουδές σε άλλους τομείς (π.χ. ναυτιλιακά, διοίκηση ανθρωπίνων πόρων) και να βρεις πολλές διεξόδους στην αγορά εργασίας. Εχω παράδειγμα νέας που μετά το πρώτο πτυχίο από Τμήμα Φιλοσοφίας – Παιδαγωγικής – Ψυχολογίας έκανε μεταπτυχιακό στο μάρκετινγκ, και αυτή τη στιγμή εργάζεται ως στέλεχος σε πολυεθνική εταιρεία. Σε μία άλλη περίπτωση πτυχιούχος Τμήματος Νηπιαγωγών έκανε μεταπτυχιακό και σήμερα εργάζεται ως marketing manager σε μεγάλη και πολύ γνωστή ελληνική εταιρεία ηλεκτρικών ειδών», προσθέτει ο ίδιος.
Ωστόσο και η δομή των πανεπιστημιακών σπουδών και των επαγγελματικών δικαιωμάτων που αντιστοιχούν στα περισσότερα προγράμματα σπουδών είναι τέτοια που ενισχύει τις παγιωμένες αντιλήψεις των γονιών, και ευρύτερα της κοινωνίας, για τις επαγγελματικές προοπτικές των παιδιών. Χαρακτηριστικό είναι ότι σήμερα περίπου 300 από τα 430 τμήματα στα ελληνικά πανεπιστήμια έχουν ως μία από τις επαγγελματικές προοπτικές (με επαγγελματικά δικαιώματα) τον διορισμό στη δημόσια εκπαίδευση. Ωστόσο, όλοι γνωρίζουν ότι λόγω και του δημογραφικού οι πιθανότητες διορισμού στην εκπαίδευση περιορίζονται. Ουσιαστικά, η προφανής διέξοδος (διορισμός σε σχολείο ή φροντιστήριο) είναι κορεσμένη επαγγελματικά, αλλά τα ισχυρά πτυχία σε αυτές τις σπουδές μπορούν να ανοίξουν εναλλακτικές καριέρες. Αυτό καταδεικνύεται από την έρευνα της εταιρείας Orientum, που παρουσιάζει σήμερα η «Κ». Εστιάζοντας στους κλάδους με υψηλή ανεργία, ενδεικτικές είναι οι εναλλακτικές δυνατότητες ενός πτυχιούχου φιλολογίας. Με ένα μεταπτυχιακό στην υπολογιστική γλωσσολογία μπορεί να οδηγηθεί σε μία ειδικότητα στον κλάδο της πληροφορικής και της ψηφιακής τεχνολογίας, δηλαδή να γίνει ειδικός ανάπτυξης μοντελοποίησης γλώσσας. Ή επίσης με ένα μεταπτυχιακό στην πληροφορική και στις νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση μπορεί να γίνει ειδικός ανάπτυξης ηλεκτρονικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Ακόμη, τα τμήματα δασολογίας και φυσικού περιβάλλοντος μοιάζει να έχουν λιγοστές επαγγελματικές διεξόδους με καλές προοπτικές. Κι όμως, με έναν μεταπτυχιακό τίτλο στη φυτιατρική και στο περιβάλλον μπορεί να γίνει ειδικός πιστοποίησης HASP-ISO. Επίσης, το μεταπτυχιακό στη βιώσιμη διαχείριση περιβαλλοντικών αλλαγών και στην κυκλική οικονομία προσφέρει τη δυνατότητα σε έναν απόφοιτο δασολογίας να χτυπήσει με αξιώσεις την πόρτα μιας εταιρείας ανακύκλωσης.
«Διαπίστωσα ότι ο αθλητισμός απαιτεί σκληρή δουλειά, ενώ οι περισσότεροι θέλουν να γυμναστούν για λόγους υγείας και ευεξίας. Ετσι, μετά το πτυχίο από το ΤΕΦΑΑ στη Θεσσαλονίκη στράφηκα μέσω μεταπτυχιακών σπουδών στην κινησιολογία και τη φυσιοθεραπεία», μας λέει ο Νίκος Παγούνης που δραστηριοποιείται στην Καστοριά και στη Θεσσαλονίκη. «Οι νέοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον συνδυασμό των σπουδών για να “ξεκλειδώσουν” τομείς στην αγορά εργασίας που δεν σχετίζονται άμεσα με το αντικείμενο του πρώτου πτυχίου τους. Υπάρχουν πάνω από 1.000 μεταπτυχιακά προγράμματα σε Ελλάδα και Κύπρο σήμερα», λέει ο κ. Μιχαλούλης, παρατηρώντας βέβαια ότι «πολλοί γονείς φοβούνται πως εάν το παιδί κάνει μεταπτυχιακό σε διαφορετικό τομέα σε σχέση με το πρώτο πτυχίο, τότε πάνε χαμένα τα 4 χρόνια των σπουδών. Αυτό φυσικά δεν ισχύει». Από την πλευρά του ο κ. Σταμάτης τονίζει προς τους νεότερους πως «το πιο πιθανό είναι ένας πτυχιούχος σήμερα να μην κάνει το επάγγελμα το οποίο είχε σκεφτεί όταν πέρασε στη σχολή του. Οι επιστημονικές εξελίξεις τρέχουν και αλλάζουν την οικονομία και την αγορά εργασίας. Και εγώ είμαι 31 ετών και στα 40 μπορεί να κάνω κάτι άλλο».
Ο πρώτος τίτλος σπουδών και τα μεταπτυχιακά
Πολλά τα παραδείγματα μεταπτυχιακών σπουδών που μπορούν να αλλάξουν την επαγγελματική κατεύθυνση που έχει ένας πτυχιούχος ΑΕΙ με βάση τον πρώτο τίτλο σπουδών. Ενδεικτικά, ένας μεταπτυχιακός τίτλος στις διδακτικές και διαπολιτισμικές προσεγγίσεις μπορεί να ανοίξει έναν δρόμο προς την εκπαίδευση μειονοτήτων για έναν απόφοιτο του Τμήματος Γλωσσικών και Διαπολιτισμικών Σπουδών.
Ενα μεταπτυχιακό στις τεχνολογίες και στη διαχείριση θερμοκηπίων και θερμοκηπιακών καλλιεργειών μπορεί να οδηγήσει τον κάτοχο πρώτου πτυχίου στην τεχνολογία τροφίμων προς τον τομέα της γεωργικής καλλιέργειας. Παράλληλα, ένας μεταπτυχιακός τίτλος στην πληροφορική και στη σύνθεση εικόνων και γραφικών μπορεί να προσφέρει στον κάτοχό του δίοδο προς τον σχεδιασμό ιστοσελίδων ενώ ο ίδιος έχει πτυχίο φωτογραφίας και οπτικοακουστικών.
Ενα μεταπτυχιακό στο ηλεκτρονικό επιχειρείν, στην καινοτομία και επιχειρηματικότητα ανοίγει δρόμο στους αποφοίτους τμημάτων διοίκησης εφοδιαστικής αλυσίδας προς τις εταιρείες συστημάτων ψηφιακής τεχνολογίας.
Εκπλήξεις προσφέρει η περιήγηση στην ψηφιακή μορφή της έκδοσης «Πάμε πανεπιστήμιο 2021» από τους Σπύρο Μιχαλούλη και Νίκο Παυλάκο, η οποία αποτελεί προσπάθεια αναλυτικής παρουσίασης όλων των τμημάτων του μηχανογραφικού δελτίου και σύνδεσής τους με την αγορά εργασίας.
Η διεύρυνση των κλάδων της οικονομίας είναι τέτοια που οι σπουδές μετά το πρώτο πτυχίο θεωρούνται απαραίτητες, καθώς διευρύνουν και εμπλουτίζουν τις γνώσεις των πτυχιούχων.
Τα επαγγέλματα που θα κυριαρχούν το 2030 «χτίζονται» σήμερα
«Σε δέκα χρόνια από τώρα οι 18χρονοι θα κάνουν επαγγέλματα που οι γονείς τους δεν θα μπορούν να κατανοήσουν πλήρως», λέει στην «Κ» ο Σπύρος Μιχαλούλης, σύμβουλος επαγγελματικού προσανατολισμού της εταιρείας Orientum.
«Τελείωσα λογιστική χρηματοοικονομική στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και έκανα μεταπτυχιακό στη συμβουλευτική και στον επαγγελματικό προσανατολισμό στη Φιλοσοφική. Η μητέρα μου, 70 χρόνων, δεν μπορεί να καταλάβει τι δουλειά κάνω. Τι σημαίνει για έναν άνθρωπο που έχει μεγαλώσει σε άλλο οικονομικό τοπίο το επάγγελμα σύμβουλος επαγγελματικού προσανατολισμού;», προσθέτει, ενισχύοντας τη θέση πως οι επιστημονικές εξελίξεις αλλάζουν την πορεία της οικονομίας.
Για παράδειγμα, ποιος γνωρίζει ποια επαγγέλματα θα αναδείξει η πανδημία; Αλλωστε, ήδη τα επαγγέλματα που εκτιμάται ότι θα έχουν ζήτηση σε δέκα χρόνια σε πολλούς μοιάζουν… κινέζικα. Ενδεικτικά είναι τα επαγγέλματα που αναμένεται, σύμφωνα με τις διεθνείς τάσεις, να βρεθούν στην πρώτη γραμμή της ζήτησης την επόμενη δεκαετία. «Τα επαγγέλματα του 2030» εύλογα θα σχετίζονται με το Διαδίκτυο και τη χρήση του σε όλες τις πτυχές της ζωής, την πράσινη ενέργεια, τη βιοτεχνολογία, τη βέλτιστη αξιοποίηση των δεδομένων. Χαρακτηριστικά:
• Ιντερνετ των Πραγμάτων (Internet of Things – IoT): Παραπέμπει στην τεχνολογία που ενσωματώνεται σε ευρύ φάσμα συσκευών, οδηγώντας σε σύνδεση μεταξύ τους μέσω Διαδικτύου. Οι συσκευές μπορεί να είναι οικιακές (π.χ. κλιματιστικό, φούρνος), μετατρέποντας τον χώρο μας σε «έξυπνο» σπίτι. Αλλες IoT συσκευές, όπως εκγύμνασης ή παρακολούθησης της υγείας, αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο παρέχεται η υγειονομική περίθαλψη.
• Ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη: Αναφέρονται στην ικανότητα μιας μηχανής να αναπαράγει τις γνωστικές λειτουργίες ενός ανθρώπου, όπως είναι η μάθηση, ο σχεδιασμός και η δημιουργικότητα. Τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να επιλύσουν προβλήματα με αυτονομία.
• Κλάδοι της πράσινης ενέργειας και βιώσιμης ανάπτυξης: Σχετίζονται με τους κλάδους που έχουν στόχο τον περιορισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου, τη μείωση των συμβατικών ενεργειακών πόρων (λιγνίτης, πετρέλαιο), την ανάπτυξη χωρίς την επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος.
• Βιοτεχνολογία: Είναι η χρήση ζωντανών οργανισμών προς όφελος του ανθρώπου. Σήμερα οι επιστήμονες χρησιμοποιούν τα προϊόντα της για διαγνωστικές μεθόδους καθώς και για τη σύνθεση φαρμακευτικών προϊόντων.
• Big data analysis: Συνιστούν κάθε αλληλεπίδραση με μέσα μαζικής δικτύωσης που παράγει δεδομένα, από το σερφάρισμα στον υπολογιστή και το ηλεκτρονικό εμπόριο μέχρι τα likes στο Facebook. Τα δεδομένα είναι σημαντικό εργαλείο για να προσαρμόσει κάποιος το εταιρικό του προφίλ ανάλογα με το προφίλ των πελατών του. Είναι ενδεικτικό ότι, σύμφωνα με την IBM, η πληροφορία που παρήγαγε το ανθρώπινο είδος τα προηγούμενα χιλιάδες χρόνια αποτελεί περί το 10% σε σχέση με αυτή που έχει παραχθεί την τελευταία δεκαετία.
• Υπολογιστική γλωσσολογία: Πρόκειται για τον διεπιστημονικό τομέα της γλωσσολογίας που ασχολείται με τη στατιστική ή τη βασισμένη σε κανόνες μοντελοποίησης της «φυσικής» γλώσσας στον υπολογιστή. Σχετίζεται με την επεξεργασία της φυσικής γλώσσας από τον υπολογιστή για σύνθεση λόγου, εξεύρεση και εξαγωγή πληροφορίας, αυτόματη μετάφραση κ.ά.
• Μετάφραση και διερμηνεία: Η παγκοσμιοποίηση, η καθιέρωση της χρήσης του Διαδικτύου και η ανάπτυξη του διασυνοριακού εμπορίου απαιτούν καλή χρήση ξένων γλωσσών. Τα ποσά που αφορούν διεθνώς τον κλάδο έχουν υπερδιπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια από 23,5 δισ. δολάρια το 2009 σε 49,6 δισ. δολάρια το 2019, και με εκτίμηση να φτάσουν σε 56,18 δισ. δολάρια φέτος.
• Υγειονομική φροντίδα και πρόνοια: Η βελτίωση του μέσου όρου ζωής ενισχύει την ανάγκη για επαγγελματίες των κλάδων.
• FinTech: Αφορά την παροχή χρηματοοικονομικών υπηρεσιών αποκλειστικά μέσω καινοτόμων τεχνολογιών και επικοινωνιών. Στην κατηγορία FinTech εντάσσονται εταιρείες που αναπτύσσουν λύσεις σε τομείς όπως ηλεκτρονικές πληρωμές, ασφάλεια συναλλαγών κ.ά.
• Διαδίκτυο: Δημιουργεί νέα πεδία όπως το δίκαιο του Διαδικτύου, η e-διαφήμιση και επικοινωνία, το blockchain (αποτελεί αποκεντρωμένη αποθήκευση δεδομένων για ψηφιακές συναλλαγές και έχει εφαρμογές στην οικονομία, στην υγεία, στην καταμέτρηση ψήφων, στις εκλογές κ.α.).
Επιτυχία, η τελευταία μεγάλη ιδεοληψία
Η πανδημία λειτούργησε συσπειρωτικά. Η συνοχή και η αλληλεγγύη είναι οι αξίες που τέθηκαν σε εφαρμογή και ο αδιανόητα υψηλός αριθμός εθελοντών για το εμβόλιο, η απόδειξη. Λειτούργησε όμως και αποξενωτικά, σαν ένας προβολέας που έκανε ευκρινείς όλες τις ανισότητες. Ο Michael J. Sandel, πολιτικός φιλόσοφος – καθηγητής του Xάρβαρντ, στο «Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα» (εκδ. Πόλις) θα μπορούσε κάλλιστα να προσθέσει ένα κεφάλαιο για την πανδημία. Μπορεί η αρρώστια, όπως όλες, να είναι αμερόληπτη και ο φόβος να μην κάνει διακρίσεις, η αναγκαστική νοσηλεία όμως μέσα από το κρατικό σύστημα υγείας άλλαξε τους κανόνες. Παρατήρησα ότι οι πιο προνομιούχοι επέδειξαν μεγάλο ζήλο στην πρώτη φάση του ιού. Βοηθήθηκαν από τη δυνατότητα της εργασίας από το σπίτι, την ευρυχωρία των τετραγωνικών, ένα ισχυρότερο σύστημα υποστήριξης και τις διανομές κατ’ οίκον, που έφταναν παραδόξως στην ώρα τους. Οσο περνούσαν οι μήνες και ίσως επειδή στην Αγγλία οι εντολές ήταν ασαφείς, οι όροι ελαστικοί και οι κανόνες εύκολα παρακάμψιμοι, η τάση για υπακοή άρχισε να φθίνει. Τα χρήματα ξεφεύγουν πάντα την κατάλληλη στιγμή, όχι από την αρρώστια αλλά από τα μέτρα που είναι σχεδιασμένα για να την περιφράξουν. Βρίσκουν τη δίοδο κατά τη διάρκεια των περιορισμών σε τόπους πιο ζεστούς και χαλαρούς ή την πρόσβαση σε ένα εξοχικό σπίτι με κήπο και καλή λειτουργία του Διαδικτύου. Κανένας ωστόσο δεν μπορεί να μιλήσει για «αυτάρκεια». Ολοι ανεξαιρέτως τον τελευταίο χρόνο στηριζόμαστε στην «καλοσύνη των ξένων».
Το τελευταίο βιβλίο του Michael J. Sandel «The Τyranny of Merit», που το μεταφράζω αυθαίρετα στα ελληνικά ως «Η τυραννία της αξίας», μου φαίνεται εξαιρετικά επίκαιρο. Είναι η απόλυτα κατάλληλη στιγμή για να αναλογιστούμε τι χρωστάμε ο ένας στον άλλον ως κοινωνία πολιτών και ίσως να αναθεωρήσουμε τις απόψεις μας για το ποιους αποτιμούμε ως σημαντικούς.
Για να ξεκινήσουμε, θα πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι αξιολογεί η κοινωνία ως επιτυχία. Η επιτυχία περιγράφεται με κοινωνική κινητικότητα και πορεία προς έναν υψηλό μισθό. Η ρητορική της πάει ως εξής: όσοι δουλεύουν σκληρά και παίζουν σύμφωνα με τους κανόνες θα τα καταφέρουν. Συνοδεύεται συνήθως από το σλόγκαν –που ο Ομπάμα εκστόμισε περί τις εκατόν σαράντα φορές– «μπορείς να τα καταφέρεις εάν προσπαθήσεις» για να φθάσεις όπου σου επιτρέπουν τα ταλέντα και οι φιλοδοξίες σου. Η κοινωνία, από την πλευρά της, οφείλει να σου προσφέρει ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στην παιδεία. Αξιοκρατία. Το πρόβλημα με την αξιοκρατία είναι ότι όλοι συμφωνούμε επί της αρχής, αλλά η ιδέα υπολείπεται της πράξης. Η σκοτεινή πλευρά της έχει τη μορφή κληρονομικής αριστοκρατίας, που δημιουργεί νικητές και ηττημένους. Η ιδέα ότι επιβραβεύεσαι για τη δουλειά και τα ταλέντα δημιουργεί οίηση στους κερδισμένους καθώς πιστεύουν ότι είναι αυτοδημιούργητοι και «παίρνουν γιατί αξίζουν». Ξεχνούν ότι η καλή τύχη τούς εφοδίασε με προνόμια στην αφετηρία της ζωής τους. Λησμονούν ό,τι έχει δαπανηθεί πάνω τους (χρόνος και χρήματα) για την καλλιέργεια των χαρισμάτων τους. Οι υπόλοιποι, επίσης σκληρά εργαζόμενοι σύμφωνα με τους κανόνες, μένουν συχνά απ’ έξω. Περιθωριοποιημένοι οικονομικά και απομονωμένοι πολιτισμικά, βλέπουν ότι οι ικανότητές τους δεν επικροτούνται από το σύνολο. Διαιωνίζεται έτσι μια «αξιοκρατική ύβρις» με το σύστημα να παραμένει άνισο και να διαβρώνει τις ευαισθησίες μας. Αφήνει λίγο χώρο στην ευγνωμοσύνη, στην ταπεινοφροσύνη, στην αλληλεγγύη και στο χρέος που έχουμε ο ένας απέναντι στον άλλον ως πολίτες.
Και εδώ μπαίνει η επικαιρότητα. Η «αυτάρκεια» καλύπτει και μας γεμίζει ικανοποίηση όταν όλα βαίνουν καλώς. Σημαίνει ανεξαρτησία. Πλην όμως, είναι τρομακτικά αποθαρρυντική έως και τιμωρητική όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά. Τώρα, πλέον, όλοι βασιζόμαστε στην καλοσύνη των άλλων. Ουδείς αυτόνομος. Μήπως είναι η ώρα να καταρριφθεί και η τελευταία μεγάλη ιδεοληψία που θεωρείται ακόμη ορθή, που είναι τα πανεπιστημιακά διαπιστευτήρια; Ο κόσμος χωρίζεται σε όσους έχουν και σε όσους δεν έχουν δίπλωμα πανεπιστημίου. Βεβαίως και πρέπει να σπρώχνουμε προς την κατεύθυνση της παιδείας, αλλά ας επανεξετάσουμε τις απόψεις μας για τα επαγγέλματα του «μυαλού». Θα έπρεπε να είναι ισάξια με αυτά των «χεριών» και της «καρδιάς». Ποιοι συνεισφέρουν στο κοινό καλό τους τελευταίους μήνες; Οι γιατροί φυσικά, αλλά και οι οδηγοί, οι ταχυδρόμοι, οι μεταφορείς, οι υπάλληλοι σούπερ μάρκετ, οι νοσηλευτές και οι πάσης φύσεως φροντιστές. Η αξιοπρέπεια της εργασίας τους πρέπει να βρεθεί στο επίκεντρο της πολιτικής ατζέντας. Ο τρόπος που η κοινωνία τιμά και επιβραβεύει είναι βασική στο τι εκτιμάει. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι ήταν μέχρι πρότινος αφανείς. Οι απαρατήρητοι απαραίτητοι είναι εξαιρετικοί και δεν μας χρωστούν. Δεν μας είπαν με έπαρση «παίρνετε ό,τι αξίζετε», ούτε «αφού η επιτυχία είναι δικιά μας, η αποτυχία σάς αξίζει». Γιατί, τότε, κυριολεκτικά θα μας πέθαιναν.
* Η κ. Ελεάννα Βλαστού είναι συγγραφέας και ζει στο Λονδίνο.
Τα ολογράμματα ετοιμάζονται να πιάσουν δουλειά
Η πανδημία, αναμφίβολα, θα αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, ανάμεσα στους οποίους και η εργασία. Πώς, άραγε, θα εξελιχθούν οι εργασιακές συνθήκες μετά τον εφιάλτη της COVID-19; Θα επιβιώσουν οι εργασιακοί χώροι ώστε να επιστρέψουν εκεί όσοι από την περασμένη χρονιά εργάζονται από τα σπίτια τους;
Πολλοί τεχνολογικοί κολοσσοί παραχώρησαν στο προσωπικό τους τη δυνατότητα της επ’ αόριστον εργασίας εξ αποστάσεως. Αλλες εταιρείες σχεδιάζουν έναν οδικό χάρτη προς μια υβριδική κατάσταση, όπου οι εργαζόμενοι θα εργάζονται κυκλικά με φυσική παρουσία στον εργασιακό χώρο και τηλεργασία. Ωστόσο, η σύγχρονη τεχνολογία προτείνει ένα πιο προωθημένο όραμα, όπου οι εργαζόμενοι θα μπορούν να συνεργάζονται ικανοποιητικά και να αλληλεπιδρούν, ανεξαρτήτως του φυσικού χώρου στον οποίο βρίσκονται. Αυτό το όραμα είναι τα τρισδιάστατα ολογράμματα.
Η ιδέα, παρότι μοιάζει να ανήκει σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας, ήδη δοκιμάζεται. Η καναδική ARHT Media εισήγαγε το HoloPod, ένα τρισδιάστατο σύστημα προβολής, που επιτρέπει στα εταιρικά στελέχη να «διακτινίζονται» σε συνέδρια και συσκέψεις, παρότι η φυσική τους παρουσία εκεί είναι ανέφικτη. Η Imverse, που ειδικεύεται στα τρισδιάστατα γραφικά, απέκτησε παγκόσμια φήμη στην έκθεση υψηλής τεχνολογίας CES χάρη στην παρουσίαση των ολογραμμάτων της που συνεργάζονται σε εικονικές αίθουσες συσκέψεων.
Ασφαλώς αυτές οι εταιρείες δεν είναι οι μόνες που προσπαθούν να εισαγάγουν τα ολογράμματα στους χώρους, με την πεποίθηση πως αποτελούν ένα πιο σαγηνευτικό μέσο συνεργασίας από ό,τι τα πρόσωπα σε μια οθόνη υπολογιστή. Ενα άλλο πλεονέκτημα των ολογραμμάτων είναι ότι διευκολύνουν την ανάγνωση της μη λεκτικής επικοινωνίας, όπως η γλώσσα του σώματος. Οπως διαπιστώνεται, οι «ψηφιακές οφθαλμαπάτες» βελτιώνουν τη συνεργασία και την επικοινωνία μεταξύ εργαζομένων που αδυνατούν να βρίσκονται στον ίδιο φυσικό χώρο.
Δημοσκόπηση που εκπονήθηκε τον Ιανουάριο από την PWC διαπίστωσε ότι στελέχη και εργαζόμενοι περιμένουν ότι τους επόμενους μήνες θα αρχίσουν να εργάζονται, με ένα υβριδικό κυκλικό σύστημα φυσικής παρουσίας στο γραφείο και εξ αποστάσεως εργασίας. Μία άλλη έρευνα, της National Association for Business Economics, διαπίστωσε ότι μόνο το 11% των εργαζομένων αναμένεται να επιστρέψει στις προ πανδημίας εργασιακές συνθήκες. Ανάμεσα στα άλλα, θα μειωθούν ριζικά στη μετά COVID-19 εποχή τα επαγγελματικά ταξίδια.
Μπορεί, πάντως, τα ολογράμματα να μη μας υποκαταστήσουν στο γραφείο στο άμεσο μέλλον, ωστόσο πολλές νεοφυείς επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στις τρισδιάστατες απεικονίσεις, ήδη προσφέρουν στους ενδιαφερομένους τα προϊόντα τους. Τα τελευταία χρόνια, τα ολογράμματα διάσημων μουσικών εμφανίζονται συχνά στη σκηνή. Οι δημιουργοί τους, βέβαια, ήθελαν να τα φέρουν στα σπίτια, αλλά η τεχνολογική υποδομή για την προβολή τους είναι υπερβολικά δαπανηρή για τα περισσότερα βαλάντια. Ετσι, έβαλαν στο στόχαστρο τις απείρως πλουσιότερες επιχειρήσεις. Η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη άνοιξε νέους δρόμους στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των έξυπνων κινητών, ώστε να μπορούν εύκολα να δημιουργούν και να διαχειρίζονται ολογράμματα.
Τον Δεκέμβριο, η ARHT Media παρουσίασε μία τέτοια εφαρμογή προβάλλοντας το ολόγραμμα εταιρικού στελέχους, που βρισκόταν στο Λος Αντζελες, στη Σιγκαπούρη, όπου στελέχη της συμμετείχαν σε συνέδριο καινοτομίας. Ιδιαιτερότητα του συστήματος HoloPod της ARHT είναι η μεγάλη ευκολία χρήσης του. Στη μία τοποθεσία, το στέλεχος που θα μιλήσει στέκεται μπροστά σε μια πράσινη οθόνη κοιτάζοντας μια απεικόνιση του κοινού, που βρίσκεται σε άλλο σημείο του πλανήτη. Οι κάμερες καταγράφουν τον ομιλητή από κάθε γωνία. Στο σημείο εμφάνισης του ολογράμματος, κάποιος, αφού συνδέσει το HoloPod, θέτει σε λειτουργία τον υπολογιστή και μεταδίδει ζωντανά τον ήχο. Το λογισμικό συνδυάζει όλες τις παραμέτρους, επιτρέποντας στο ολόγραμμα του ομιλητή να απαντάει σε ερωτήσεις σχεδόν σε πραγματικό χρόνο. Βέβαια, όπως φάνηκε στην παρουσίαση του συστήματος, το κόστος του οποίου ανέρχεται σε είκοσι χιλιάδες δολάρια, λείπει η ευκρίνεια. Κοιτάζοντας το ολόγραμμα άμεσα αντιλαμβάνεσαι ότι δεν πρόκειται για πραγματικό άνθρωπο. Ο διευθύνων σύμβουλος της ARHT Media, Λάρι Ο’ Ρέιλι, όμως, τονίζει ότι ακόμη και έτσι το HoloPod προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα, κυρίως διευκολύνοντας την αναγνώριση της μη λεκτικής επικοινωνίας.
Ψηφιακοί κλώνοι
H αλματώδης εξέλιξη στην τεχνολογία δημιουργίας ολογραμμάτων πολλαπλασιάζει τις πιθανότητες στο, όχι τόσο μακρινό μέλλον, να δούμε τέτοιους ψηφιακούς κλώνους στο σαλόνι του σπιτιού μας. Η εταιρεία γραφικών Imverse Μedia, που έχει στραφεί ολοκληρωτικά στην ανάπτυξη τεχνολογίας για τη δημιουργία και προβολή ολογραμμάτων σε πραγματικό χρόνο, έφτιαξε λογισμικό που επιτρέπει την εξ αποστάσεως δημιουργία τέτοιων απεικονίσεων με ένα κινητό. Ευελπιστεί ότι σταδιακά θα αντικαταστήσει τις δισδιάστατες βιντεοκλήσεις με τρισδιάστατες εικονικές συζητήσεις. Ο πρόεδρός της Ιβο Πετρόφ εξηγεί: «Σκεφτείτε στο μέλλον να έχετε τη δυνατότητα να βρίσκεστε στον ίδιο εικονικό χώρο με τους συναδέλφους σας, να αλληλεπιδράτε και να συνεργάζεστε, έχοντας στο επίκεντρο εικονικά αντικείμενα ή τρισδιάστατους λευκοπίνακες». Το λογισμικό της Imverse διαβάζει τις πληροφορίες από τις κάμερες βάθους και μετατρέπει την εικόνα σε ογκοεικονοστοιχεία που μπορούν να δημιουργήσουν ολογράμματα σε πραγματικό χρόνο. Πολλοί τεχνολογικοί κολοσσοί έχουν εκφράσει ενδιαφέρον για την πρωτοποριακή τεχνολογία.
Ψηφιακοί νομάδες στον δρόμο προς την Ελλάδα
Μπορώ να φανταστώ τον εαυτό μου να δουλεύει από ένα νησί, λέει στην «Κ» ο John Roese, Chief Technology Officer της Dell
«Μπορώ με ευκολία να σκεφτώ πως θα εργάζομαι από ένα νησί στην Ελλάδα. Είναι μια πολύ όμορφη χώρα. Ως εργοδότης με ενδιαφέρει επίσης το ταλέντο και όχι η χώρα στην οποία βρίσκεται κάποιος εργαζόμενος. Είναι σημαντικό στη χώρα αυτή να υπάρχουν υποδομές δικτύωσης και ένα ευρύτερο οικοσύστημα τεχνολογίας που να επιτρέπει την εργασία από απόσταση».
Με αυτά τα λόγια απαντά ο John Roese, ο Chief Technology Officer (CTO) της Dell Technologies, στην ερώτηση της «Κ» για τις προοπτικές της Ελλάδας ως χώρας προσέλκυσης αλλοδαπών εργαζομένων αλλά και εταιρειών από τον χώρο της τεχνολογίας και όχι μόνον.
Αφορμή, μια κλειστή ενημερωτική τηλεδιάσκεψη που πραγματοποίησαν κορυφαία στελέχη από τα κεντρικά της Dell με έναν εκπρόσωπο των ΜΜΕ από κάθε ευρωπαϊκή χώρα, σχετικά με τις εκτιμήσεις της αμερικανικής εταιρείας για τις τεχνολογικές εξελίξεις το 2021.
Στα πολλά και διαφορετικά ενδιαφέροντα σημεία της συζήτησης αυτής, που κατέστησε σαφές πόσο έχει αλλάξει ο κόσμος από την τεχνολογία και με την πανδημία ως επιταχυντή υιοθέτησης και αφομοίωσής της από ευρύτατες κοινωνικές μάζες και το σύνολο σχεδόν των επιχειρήσεων, παρουσιάστηκαν αρκετά στοιχεία σημασίας και για τις ελληνικές επιχειρήσεις.
Αναφορικά με το νέο εργασιακό περιβάλλον και κατά πόσον η Ελλάδα ως χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η οποία πρόσφατα ολοκλήρωσε την αδειοδότηση του 5G, ενώ πριν από λίγους μήνες η Microsoft ανακοίνωσε επίσης τη δημιουργία ενός περιφερειακού datacenter, μπορεί να κλείσει την ψαλίδα με χώρες περισσότερο προηγμένες στις υποδομές πληροφορικής, ο Chief Technology Officer της Dell, πέραν των προαναφερθέντων, υπογράμμισε πως οι υποδομές πρέπει να αναπτυχθούν και να είναι προσβάσιμες και αξιόπιστες.
Παράλληλα με τα έργα υποδομών cloud, όπως το datacenter της Microsoft, είναι σημαντικό, είπε απαντώντας σε ερώτηση της «Κ», πως πρέπει να αναπτυχθούν και έργα στον τομέα του λεγόμενου edge computing. Edge computing είναι ένας κατανεμητής ανοικτής αρχιτεκτονικής IT που διαθέτει αποκεντρωμένη επεξεργαστική ισχύ, υποστηρίζοντας τις τεχνολογίες του mobile computing και του Internet of Things (IoT). «Στο edge computing, τα δεδομένα υποβάλλονται σε επεξεργασία από την ίδια τη συσκευή ή από έναν τοπικό υπολογιστή ή διακομιστή, αντί να μεταδίδονται σε ένα κέντρο δεδομένων».
Οι τεχνολογικές υποδομές μαζί με την κουλτούρα μιας χώρας αλλά και το νομικό και κανονιστικό πλαίσιο θα καθορίσουν, σύμφωνα με τον κ. Roese, την ελκυστικότητα μιας χώρας να αποτελεί τον τόπο εργασίας ταλαντούχων ανθρώπων. Σημείωσε επίσης ότι ο ίδιος θα αναζητούσε το ταλέντο οπουδήποτε στον κόσμο και αυτό θα αποτελεί σύντομα μια πραγματικότητα για όλες τις μεγάλες εταιρείες που θα αποσυνδέσουν την εργασία από τον τόπο κατοικίας ενός εργαζομένου.
«Πριν από την πανδημία, το 20% των εργαζομένων μας απασχολούνταν από απομακρυσμένες από τα γραφεία μας τοποθεσίες. Μετά την πανδημία, περιμένουμε πως το ποσοστό αυτό θα είναι στο 50%. Κάλλιστα ένας αριθμός από αυτούς θα μπορούσε να είναι στην Ελλάδα», προσέθεσε.
Οι υποδομές 5G αναμένεται να μας απασχολήσουν πάρα πολύ εντός του 2021, σύμφωνα με την αμερικανική εταιρεία, ειδικά για την επιχειρησιακή τους διάσταση, γιατί ενώ το 4G ήταν μια τεχνολογία που μπορούμε να πούμε ότι συνέδεσε τους ανθρώπους προσφέροντας μια νέα διάσταση επικοινωνίας, το 5G είναι αυτό που πρώτα από όλα θα συνδέσει τα δεδομένα, τα μεγάλα δίκτυα αισθητήρων και θα καταστήσει για πρώτη φορά εφικτές νέες έξυπνες εφαρμογές για τις επιχειρήσεις. Αυτές αφορούν πρώτα από όλα τη βιομηχανία.
Στην κλειστή τηλεδιάσκεψη το «παρών» έδωσε και ο Adrian McDonald, πρόεδρος της Dell Technologies για την περιοχή Ευρώπης, Μέσης Ανατολής και Αφρικής, ο οποίος έδωσε επίσης μια περιγραφή της τρέχουσας κατάστασης, κατά την οποία η πανδημία επιτάχυνε ουσιαστικά την υιοθέτηση της τεχνολογίας.
Οι επιχειρήσεις, σύμφωνα με τον κ. McDonald, κατανοούν πλέον ότι η τεχνολογία δεν είναι ένα κέντρο κόστους, αλλά υπάρχει μια σημαντική διαφορά στον αντίκτυπο της τεχνολογίας σε μια εταιρεία που τη χρησιμοποιεί σωστά και σε εταιρείες που τεχνολογικά υστερούν.
Οι επιχειρήσεις αντιλαμβάνονται πλέον ότι «η τεχνολογία τρέχει την επιχείρηση», για αυτό και η Dell Technologies εκτιμά ότι το προσεχές διάστημα θα πραγματοποιηθούν σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές ΙΤ στις επιχειρήσεις. Η εκτίμηση αυτή έρχεται σε ένα χρονικό σημείο στο οποίο επί σειράν διαδοχικών τριμήνων η Dell Technologies βλέπει τα έσοδά της να αυξάνονται, ενώ εκτός από τις οικονομικές της επιδόσεις ο Roese σημείωσε μια σειρά έργων με τα οποία η εταιρεία εντός της πανδημίας βοήθησε πλήθος επιχειρήσεων να επιβιώσει σε αυτές τις ιδιαίτερες συνθήκες. Η αμερικανική εταιρεία εκτιμά επίσης ότι οι τεχνολογίες αυτές και η πρόοδός τους επιδρούν και στον μετασχηματισμό των τηλεπικοινωνιακών παρόχων, των οποίων οι υπηρεσίες σταδιακά θα γίνουν πιο ευέλικτες και θα μοιάζουν με τις υπηρεσίες των παρόχων εφαρμογών υπολογιστικού νέφους. Ο Chief Technology Officer της Dell περιέγραψε όμως και τη μεθεπόμενη μέρα για τον κόσμο της τεχνολογίας και καινοτομίες που μεταβάλλουν ήδη την αντίληψη για τη σχεδίαση εφαρμογών πληροφορικής όπως οι νεότερες εξελίξεις στον χώρο των κβαντικών υπολογιστών.
Εξήγησε ότι οι κβαντικοί υπολογιστές είναι μια πραγματικότητα, όχι όμως κάτι που αναμένεται να τεθεί σύντομα σε ευρεία αξιοποίηση από τις εταιρείες. Αλλάζει ωστόσο τη σκέψη για το πώς σχεδιάζονται, για παράδειγμα, εφαρμογές κρυπτογράφησης, κάτι εξαιρετικά σημαντικό για τα συστήματα ασφαλών συναλλαγών που χρησιμοποιούνται ευρύτατα σήμερα.
Μεγάλης κλίμακας κβαντικοί υπολογιστές σε συνεργασία με κλασικούς υπολογιστές (augmented computing) αναμένεται να λύνουν προβλήματα πολύ ταχύτερα από μεμονωμένους κλασικούς υπολογιστές, χρησιμοποιώντας τους καλύτερους μέχρι τώρα γνωστούς αλγόριθμους, όπως η παραγοντοποίηση μεγάλων αριθμών χρησιμοποιώντας τον αλγόριθμο του Shor ή την προσομοίωση μεγάλων συστημάτων.
Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος έχει ήδη λοιπόν ανατείλει και, με βάση όσα περιέγραψε ο John Roese, η τεχνολογία δεν θα σταματήσει να εντυπωσιάζει και θα πρέπει όλοι να προετοιμαστούν για σημαντικές αλλαγές στον τρόπο που αντιμετωπίζουν σήμερα την επιχειρηματική ανάπτυξη, εντάσσοντας την τεχνολογία σε κομβικό σημείο της εταιρικής δομής.
Οσον αφορά την Ελλάδα, έγινε σαφές πως σύντομα άνθρωποι της διπλανής πόρτας θα είναι και ψηφιακοί νομάδες: άνθρωποι που θα εργάζονται από τη χώρα για εργοδότες που βρίσκονται στην Ευρώπη, την Αμερική ή οπουδήποτε στον κόσμο. Αυτό θα είναι μια σημαντική αλλαγή στη γεωγραφία της απασχόλησης που θα φέρει η τεχνολογική εξέλιξη και στον χάρτη της οποίας η Ελλάδα μπορεί να έχει περίοπτη θέση, συνδυάζοντας τις φυσικές της ομορφιές και το κλίμα της με τις τεχνολογικές υποδομές της.
Οι κομβικές τεχνολογικές εξελίξεις του 2021
Αναφορικά με τις διαφαινόμενες αλλαγές στον τομέα της τεχνολογίας, τόσο ο κ. Roese όσο και ο κ. McDonald σημείωσαν τις τεχνολογίες 5G, multi cloud και edge computing ως αυτές στις οποίες θα σημειωθούν βασικές εξελίξεις εντός τους έτους. Τα περιβάλλοντα multi cloud περιγράφουν τον τρόπο με τον οποίο επιχειρήσεις μπορούν να προμηθεύονται πόρους και να εκτελούν εφαρμογές στις υποδομές τους αλλά και σε δημόσιες υπηρεσίες από διαφορετικούς παρόχους ταυτόχρονα (όπως η Microsoft, η Amazon, η Google και άλλοι). Οι υπηρεσίες edge computing περιγράφουν έναν νέο τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται εφαρμογές πιο κοντά στους τελικούς πελάτες και υποστηρίζονται μεγάλα κατανεμημένα δίκτυα αισθητήρων με έξυπνη ανάλυση δεδομένων. Η ανάπτυξή τους βασίζεται τόσο στα δίκτυα των τηλεπικοινωνιακών παρόχων –όπως το 5G– όσο και στις υπηρεσίες ηλεκτρονικού νέφους. Η πολυπλοκότητα που υπάρχει σήμερα στη σχεδίαση τέτοιου τύπου εφαρμογών οφείλεται στο γεγονός ότι υπάρχουν πολλά ετερογενή μεταξύ τους περιβάλλοντα, αλλά εκτιμάται ότι θα αρθεί σταδιακά.
H «πανδημία» της τηλεργασίας
Από τον Μάρτιο του 2020, η τηλεργασία εισέβαλε απότομα, λόγω της πανδημίας, στο εργασιακό περιβάλλον μεγάλου αριθμού επιχειρήσεων μεταβάλλοντας σταδιακά τις σχέσεις μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων, τις ισορροπίες στην αγορά εργασίας καθώς και τις εσωτερικές δομές των επιχειρήσεων.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υποστηρίζεται ευρέως ότι η μετάβαση στο εν λόγω μοντέλο παροχής εργασίας εφαρμόστηκε για πρώτη φορά ως απόρροια της COVID-19, για την αποφυγή της διασποράς του κορωνοϊού, και ως αναγκαιότητα για την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη διασφάλιση της συνέχισης της επιχειρηματικής δραστηριότητας.
Η παραπάνω θέση δεν είναι απολύτως ακριβής, καθώς ο θεσμός της τηλεργασίας, δηλαδή της δυνατότητας παροχής εργασίας από τον εργαζόμενο εξ αποστάσεως με τη χρήση τηλεπικοινωνιακών/τεχνολογικών μέσων, υφίσταται εδώ και πολλές δεκαετίες και μάλιστα σε ορισμένους κλάδους το συγκεκριμένο μοντέλο ήταν αρκετά διαδεδομένο ήδη προ πανδημίας. Ωστόσο, η δυναμική που απέκτησε κατά την πανδημία η τηλεργασία δεν μπορεί να συγκριθεί με την προϋπάρχουσα διάδοσή της στην ελληνική αγορά εργασίας, καθώς το ποσοστό των εργοδοτών που προσέφυγαν σε αυτή εκτινάχθηκε, βάσει μελετών, από το 1% στο περίπου 80% των επιχειρήσεων μέσα σε λίγους μήνες.
Προκύπτει αβίαστα το ακόλουθο ερώτημα: Θα μπορούσαμε να εκλάβουμε την τηλεργασία ως μια επερχόμενη «πανδημία» στον εργασιακό βίο, με συνέπειες που δεν έχουμε ίσως ακόμη προλάβει να αντιληφθούμε και να αξιολογήσουμε πλήρως, τόσο για τον τηλεργαζόμενο όσο και για την επιχείρηση-εργοδότη;
H απάντηση, για τους ειδικούς της εργασίας, είναι μάλλον καταφατική, ειδικά εάν αναλογιστεί κανείς, μεταξύ άλλων, τη μη οριοθετημένη χρήση της τηλεργασίας, η οποία καθιστά δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής, οδηγώντας σε αυξημένο στρες για τους εργαζομένους.
Η συζήτηση περιστρέφεται επίσης γύρω από την απομόνωση που τυχόν αποφέρει η απομάκρυνση από το εργασιακό περιβάλλον και τις επιδράσεις της στη διατήρηση συναδελφικότητας, ομαδικού πνεύματος και κοινού οράματος για τους εργαζομένους. Επιπλέον, υπάρχει προβληματισμός σχετικά με την αποτελεσματική αξιολόγηση της απόδοσης του τηλεργαζόμενου προσωπικού λόγω της μειωμένης φυσικής παρουσίας στα γραφεία και της απομακρυσμένης σχέσης με τον προϊστάμενο.
Οι παραπάνω προκλήσεις δεν θέτουν υπό αμφισβήτηση, ούτε κατ’ ελάχιστον, τη σπουδαιότητα της συμβολής της τηλεργασίας κατά την περίοδο του lockdown.
Εξάλλου, η ευρεία χρήση της, σε συνδυασμό με την επιτάχυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού του κράτους και την ενίσχυση των ψηφιακών δυνατοτήτων των πολιτών και επιχειρήσεων, είναι άμεσα συνυφασμένη με την περαιτέρω ανάπτυξη της παραγωγικότητας. Παράλληλα, αναμένεται να επιφέρει θετικές επιπτώσεις και σε άλλους τομείς του κοινωνικού βίου, όπως στην προστασία του αστικού περιβάλλοντος.
Καταληκτικά, υπό το πρίσμα της ιδιαιτέρως θετικής προοπτικής που προσφέρει η τηλεργασία σε πλείονες τομείς της αγοράς εργασίας και της κοινωνικής ζωής γενικότερα, είναι κρίσιμο να αξιοποιηθεί η εν λόγω μορφή οργάνωσης της εργασίας, με παράλληλο περιορισμό των κινδύνων που εγκυμονεί. Αλλωστε, η διεθνής εμπειρία βρίθει παραδειγμάτων επιτυχούς νομοθέτησης της τηλεργασίας, που οδήγησε στη θετική αξιοποίησή της, όπως αναδεικνύεται λ.χ. από την περίπτωση των σκανδιναβικών χωρών. Σε αυτό το πλαίσιο, οι προαναφερθέντες προβληματισμοί κρίνεται αναγκαίο να ληφθούν υπόψη στις επικείμενες πρωτοβουλίες επέκτασης του θεσμού της τηλεργασίας τόσο από το κράτος μέσω σχετικής νομοθετικής παρέμβασης όσο και από τις ίδιες τις επιχειρήσεις-εργοδότες (μέσω ενημέρωσης/εκπαίδευσης των εργαζομένων, κατάρτισης πολιτικών και υιοθέτησης σχετικών διαδικασιών και δικλίδων ασφαλείας), αλλά και από τους εκπροσώπους των εργαζομένων.
* H κ. Αρτεμις Καραθανάση είναι Senior Manager, Tax & Legal, της PwC Ελλάδας.
Η τηλεργασία κλονίζει το ομαδικό πνεύμα στις επιχειρήσεις
Mέσα στην πανδημία οι όροι «πλήρες ωράριο», «διαλείμματα για φαγητό» και «συναντήσεις στην αίθουσα συνεδριάσεων» πήραν μια ριζικά διαφορετική μορφή. Και αν είχαν πολλοί τη δυνατότητα να δουλεύουν με τη φόρμα της γυμναστικής από το σπίτι, οι υποχρεώσεις τους σε επίπεδο εργασιακής εγρήγορσης μάλλον αυξήθηκαν. Και αν οι εταιρείες στέλνουν στο σπίτι δωρεάν ποτά και φαγητά ως ανταμοιβή των σκληρά τηλεργαζόμενων υπαλλήλων τους, τα ζητούμενα έχουν αλλάξει. Εν μέσω δραστικών περικοπών και διάχυτης ανασφάλειας, οι εργαζόμενοι ζητούν ιδιωτική ασφάλεια και περίθαλψη, καθώς και πρόσβαση σε ψηφιακές θεραπείες.
Από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Τελ Αβίβ η τηλεργασία ισοδυναμεί με πολύ περισσότερη δουλειά, όπως διαπιστώνει έρευνα των Πανεπιστημίων Χάρβαρντ και Νέας Υόρκης (μεταξύ άλλων) με τη συμμετοχή 3,1 εκατομμυρίων ανθρώπων από 21.000 και πλέον εταιρείες σε 16 μεγαλουπόλεις στην Ευρώπη, στη Β. Αμερική και στη Μ. Ανατολή. Εξετάζοντας την ηλεκτρονική αλληλογραφία και τα πρακτικά των συσκέψεων προ και μετά της πανδημίας, διαπίστωσαν τα εξής: η εργάσιμη ημέρα διαρκούσε σχεδόν 49 λεπτά περισσότερο, ο αριθμός των συσκέψεων αυξήθηκε σχεδόν 13% και αποστέλλονταν 1,4 ηλεκτρονικά μηνύματα περισσότερο. Κάτι όμως καλυτέρευσε. Η διάρκεια των ψηφιακών συσκέψεων μειώθηκε. Ειδικά στις ΗΠΑ φάνηκε ότι οι άνθρωποι εργάζονταν 3 ώρες περισσότερο από πριν, αλλά και τους ζητούνταν να εκπληρώσουν καθήκοντα σε παράδοξες ώρες.
Oσο ήταν διασκορπισμένοι στα σπίτια τους οι εργαζόμενοι, η διά ζώσης επαφή μεταξύ τους αλλά και το ομαδικό πνεύμα κλονίζονταν. Στη βρετανική διαφημιστική εταιρεία Mellor & Smith, κάθε Παρασκευή την ώρα του μεσημεριανού οι εργαζόμενοι, ενώ τελείωναν τη δουλειά της εβδομάδας, πήγαιναν παρέα για μια μπίρα. Στην καραντίνα, στο τέλος της σύσκεψης στο Zoom, έπιναν τις μπίρες στο σπίτι τους – και γι’ αυτό είχε φροντίσει ο γενικός διευθυντής Πολ Μέλορ, οποίος, όπως τόνισε στους Financial Times, δεν περιέκοψε αυτήν την παροχή, διότι ήθελε να κρατήσει ακμαίο το ηθικό των υπαλλήλων. Το φαγητό και το ποτό ανέκαθεν εθεωρείτο απαραίτητο εργαλείο κοινωνικοποίησης και συνηθισμένη παροχή της εργοδοσίας.
Ωστόσο, τέτοιες παροχές (π.χ. κουπόνια φαγητού ή καλλωπισμού, δωρεάν μαθήματα μαγειρικής κ.ά.) μέσα στην πανδημία έμοιαζαν άχρηστες πολυτέλειες, ιδίως όταν συνολικά στον κόσμο γίνονταν απολύσεις. Η Glassdoor, που κάνει αξιολογήσεις εργοδοτών, διαπίστωσε πως οι μισοί εργαζόμενοι κατ’ οίκον στη Βρετανία θεωρούσαν τις παροχές μικρής σημασίας, ενώ προτιμούσαν υπηρεσίες που θα τους βελτίωναν τη ζωή.
Τηλεργασία: Κέρδη και ζημίες
Στα μέσα του 19ου αιώνα, ειδικά στην Αμερική, οι γραφιάδες, οι κλητήρες αυτοί, οι σημερινοί υπάλληλοι – μια λέξη που προκύπτει από την πυραμίδα της εργασίας, από τη συγχώνευση της φράσης ὑπ’ ἀλλήλους -, δούλευαν σε μικρούς χώρους που ονομάζονταν «σπίτια καταμέτρησης». Ολα φυσικά ήταν ανδροκρατούμενα. Οι άνθρωποι αυτοί θεωρούνταν περίεργοι τύποι οι οποίοι δεν έκαναν «πραγματική δουλειά». Αλλά η οικονομική ανάπτυξη είχε άλλα σχέδια: Οι μεγάλες ιστορικές μετατοπίσεις από τις γεωργικές στις βιομηχανικές οικονομίες και στη συνέχεια από τις βιομηχανίες στις οικονομίες της πληροφορίας, αλλά και η οργάνωση του χώρου εργασίας, ευνόησαν το συγκεκριμένο σύστημα δουλειάς και οι υπάλληλοι άρχισαν να κυριαρχούν στο εργατικό σώμα. Τα κτίρια γραφείων εξελίχθηκαν σε χώρους με ορθολογική κατάτμηση, σχεδιασμένα τόσο για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα όσο και για την ενίσχυση της παραγωγικότητας των εργαζομένων. Οταν επιτράπηκαν και οι γυναίκες στο γραφείο, οι αλλαγές έγιναν επαναστατικές. Οι πόλεις γέμισαν ψηλά κτίρια και ουρανοξύστες αποκλειστικά με χώρους γραφείων.
Κανένας θεσμός ωστόσο δεν μένει στατικός. Εκεί που παλιά υπήρχαν τοίχοι και μικρά γραφεία, πλέον έχουν αντικατασταθεί από ανοιχτούς χώρους μέσα στους οποίους οι εργαζόμενοι συνυπάρχουν. Ετσι, από την εκτελεστική σουίτα με την ξύλινη επένδυση έως τα «γραφεία ανοιχτού τύπου», όπου το 60% των Αμερικανών εργάζονται μέχρι και σήμερα (με το 93% να τα απεχθάνεται), με τη βοήθεια της τεχνολογίας, σε ένα όχι τόσο μακρινό μέλλον, θα περνούσαμε σε ένα σύστημα όπου θα μπορούσαμε να εργαστούμε οπουδήποτε οποιαδήποτε στιγμή.
Και τότε ήρθε η COVID-19. Καθώς μπαίνει το καλοκαίρι και σταδιακά οδεύουμε προς την αβέβαιη δεύτερη φάση της πανδημίας του κορωνoϊού, δεν είναι σαφές πότε ή εάν το σύνολο των εργαζομένων θα επιστρέψουν στα γραφεία τους. Ο Τζακ Ντόρσεϊ, CEO του Twitter, ανακοίνωσε μέσω e-mail ότι εκείνοι των οποίων οι εργασίες δεν απαιτούν φυσική παρουσία θα επιτρέπεται να εργάζονται από το σπίτι επ’ αόριστον. Ο δε επικεφαλής του τομέα Ανθρώπινου Δυναμικού της ίδιας εταιρείας δήλωσε πως το Twitter «ποτέ δεν θα είναι το ίδιο», προσθέτοντας: «Νομίζω ότι δεν θα επιστρέψουμε».
Η στάση του Twitter ως προς την απομακρυσμένη εργασία δεν αποτελεί νόρμα για όλες τις εταιρείες, ωστόσο, για να προστατεύσουν την υγεία των εργαζομένων και να μειώνουν την εταιρική ευθύνη, πολλές δεν θα έχουν άλλη επιλογή από το να στραφούν μερικά ή αποκλειστικά σε τηλεργασία για μήνες ή ίσως για χρόνια ή και για πάντα.
Η τηλεργασία εν τούτοις δεν έχει λειτουργήσει ακόμη ως ένα πλήρες υποκατάστατο της εμπειρίας γραφείου. Μια γκαλερί συνεργατών μεγέθους μικρογραφίας σε μια οθόνη φορητού υπολογιστή είναι μια μίνι προσομοίωση των συγκεντρώσεων – meetings στα συνεδριακά τραπέζια που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της εταιρικής ζωής. Το Yahoo!, μεταξύ άλλων οργανισμών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο πλούτος της προσωπικής αλληλεπίδρασης είναι αναντικατάστατος. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είδαμε την αυγή της ηλεκτρονικής τηλεργασίας: αμερικανοί και βρετανοί στρατιωτικοί διοικητές αντάλλασσαν τακτικά τηλεγραφικά μηνύματα και πραγματοποιούσαν ασφαλείς τηλεφωνικές συνομιλίες. Παρ’ όλα αυτά, με εκπληκτική συχνότητα, υψηλού επιπέδου αξιωματούχοι ανελάμβαναν επικίνδυνα διατλαντικά ταξίδια, για να συναντηθούν αυτοπροσώπως. Οι αξιωματούχοι συνειδητοποίησαν ότι το να είσαι και σωματικά μαζί είχε σημασία.
Δεν μπορούμε όμως να αγνοήσουμε τον παράγοντα κόστος, όπως και τον παράγοντα περιβαλλοντική επιβάρυνση. Αναρίθμητα συνέδρια συναθροίζουν συνεργάτες από όλα τα μέρη της Γης, οι οποίοι κάνουν υπερατλαντικές πτήσεις και καταλύουν για τρεις-τέσσερις μέρες σε πεντάστερα ξενοδοχεία για να κάνουν μια δουλειά που θα διαρκούσε τρεις ώρες στο zoom από το σαλόνι ενός εκάστου.
Παντού διαβάζουμε πως η τηλεργασία θα είναι το μέλλον. Είναι βέβαιο πως τα ποσοστά της θα αυξηθούν ραγδαία, ωστόσο, όπως ισχύει και για άλλα πεδία υποκατάστασης, η ανθρώπινη επαφή, η συνύπαρξη, είναι πολύ δύσκολο να αντικατασταθούν. Το να είσαι μια εικονίτσα από πίξελ σε ένα μεγάλο παράθυρο, έχοντας ο ίδιος σκηνοθετήσει και επιμεληθεί την παρουσία σου, είναι δύσκολο να αντικαταστήσει το αυθεντικό της φυσικής παρουσίας, όπου και οι πέντε αισθήσεις είναι ενεργές.
Ο Τζέρεμι Ρίφκιν, στο βιβλίο του «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», υποστηρίζει ότι ο κόσμος πολώνεται ταχύτατα σε δύο δυνητικά ασυμβίβαστες δυνάμεις. Από τη μία πλευρά μια αριστοκρατία της τηλεματικής που ελέγχει και διαχειρίζεται την παγκόσμια οικονομία της υψηλής τεχνολογίας και από την άλλη οι ολοένα μεγαλύτεροι αριθμοί των μόνιμα εκτοπισμένων εργατών που έχουν μερικές προοπτικές και ελάχιστες ελπίδες για μια εργασία με κάποιο νόημα σε έναν κόσμο που αυτοματοποιείται όλο και πιο πολύ. Πλέον τα πράγματα ίσως έχουν αλλάξει. Οι πιέσεις των καιρών έχουν επιτρέψει στις πλατφόρμες τηλεργασίας να διεισδύουν σε όλο και πιο ανοιχτά στρώματα πληθυσμού.
Από προσωπική εμπειρία, έχοντας μεταφέρει τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής που κάνω στο Διαδίκτυο θεωρώ πως κάτι κερδίζεις, κάτι χάνεις. Κερδίζεις ίσως σε συνεκτικότητα, ευελιξία, αλλά χάνεις την αίσθηση κοινότητας, εκείνο το βλέμμα κάποιου που συγκεντρώνεται με την προοπτική ότι σε λίγο θα διαβάσει την άσκησή του. Εν ολίγοις, τον πλήρη ενσώματο, τρισδιάστατο εαυτό με όλες του τις νευροκινητικές, ψυχοκινητικές διεργασίες. Και αυτό είναι απώλεια ουσίας.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
Ο κόσμος της (τηλ)εργασίας μετά την πανδημία
Μέσα στην πανδημία επήλθαν πολλές μεταβολές στις ζωές μας. Κάποιες ήταν προσωρινές και έτσι θα υποχωρήσουν με την επάνοδο στην κανονικότητα. Κάποιες άλλες όμως θα μείνουν μαζί μας – σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, εξαρτάται από την περίπτωση.
Μία από τις μεταβολές που ήρθαν για να μείνουν, και δη σε διεθνές επίπεδο, είναι η ευρεία εφαρμογή της τηλεργασίας, δηλαδή της παροχής εργασίας από το σπίτι. Η πανδημία λειτούργησε εδώ, κατ’ ουσίαν, σαν ένας δραστικός επιταχυντής μιας εξέλιξης που είχε ήδη ξεκινήσει πριν από αυτήν. Η ευρεία πλέον εφαρμογή της τηλεργασίας αλλάζει εργασιακές σχέσεις και δομές δεκαετιών. Θα επηρεάσει πολλούς επαγγελματικούς κλάδους, αλλά και συνολικά την οικονομία και την κοινωνία. Μεταβαίνουμε σε μια νέα εποχή, όπου το κύριο ζητούμενο θα είναι η ισορροπία ανάμεσα στην – θεμιτή – ευελιξία κατά την παροχή της εργασίας και την – ανεπιθύμητη – διαρκή διαθεσιμότητα του εργαζομένου -, μια διαθεσιμότητα ήδη βιούμενη σε αρκετούς κλάδους του ιδιωτικού τομέα. Ας δούμε όμως τα πράγματα εγγύτερα:
Από τη μία πλευρά, η αυτονομία του εργαζομένου ως προς την κατανομή του χρόνου εργασίας αυξάνεται. Και αυτό είναι καταρχήν θετικό. Μπορεί, μάλιστα, εκείνος να ασχολείται παράλληλα, κατά τη διάρκεια της ημέρας, με ζητήματα της προσωπικής ή οικογενειακής του ζωής. Επίσης, εργαζόμενος κανείς από το σπίτι, περιορίζει τις καθημερινές μετακινήσεις ή τα (συχνά αχρείαστα) επαγγελματικά ταξίδια, αυξάνοντας έτσι τον διαθέσιμο χρόνο για άλλες, πιο ευχάριστες ενασχολήσεις. Ο περιορισμός δε αυτός έχει και θετικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, κυρίως λόγω μείωσης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης (αποφυγή χρήσης ΙΧΕ, μέσων μαζικής μεταφοράς, αεροπλάνων, κ.λπ.).
Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, με την τηλεργασία ο εργαζόμενος στερείται την καθημερινή αλληλεπίδραση στον χώρο εργασίας και τις ιδέες, την τριβή, την κοινωνικοποίηση που αυτή γεννά και καλλιεργεί. Πιο σημαντικό δε είναι ότι πράγματι κινδυνεύει να τελεί υπό ένα καθεστώς διαρκούς διαθεσιμότητας – ή «τηλε-ετοιμότητας», όπως λέγεται -, η οποία μπορεί να γίνει στην πράξη ιδιαίτερα πιεστική για εκείνον, καθιστώντας δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ εργασιακής και ιδιωτικής ζωής. Γι’ αυτό και θα πρέπει να παρέχεται εδώ αυξημένη προστασία από το Δίκαιο και ιδίως από την εργατική νομοθεσία (βλ. σε εμάς ήδη άρ. 5 του ν. 3846/2010, ΕΓΣΕΕ 2006-2007 και άρ. 57 του Αστικού Κώδικα για την προστασία του δικαιώματος στην προσωπικότητα). Πρώτιστος σκοπός είναι να καθορίζονται σαφώς στη σύμβαση εργασίας τα χρονικά όρια της τηλεργασίας και εν γένει να διαφυλάσσεται το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή (βλ. ενδεικτ. σχετικές πρόσφατες συμβολές των συναδέλφων Κ. Παπαδημητρίου, Δ. Ζερδελή και Ι. Σκανδάλη).
Σοβαρότερη ίσως συνέπεια είναι ότι η τηλεργασία μπορεί να εντείνει ακόμη περισσότερο τον ανταγωνισμό στο πλαίσιο του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας – με την εξαίρεση, βεβαίως, αντικειμένων εργασίας που χαρακτηρίζονται από τοπικότητα. Με την τηλεργασία οι επιχειρήσεις αποκτούν πρόσβαση σε δεξαμενές υποψηφίων υπαλλήλων από κάθε μέρος του κόσμου. Ετσι, λ.χ. μια εταιρεία με έδρα στο Λονδίνο μπορεί να αναθέτει τη διεκπεραίωση κάποιων εργασιών σε φθηνά αμειβόμενο προσωπικό που βρίσκεται στην Ινδία, μπορεί δε να έχει συνεχή επαφή και συνεργασία μαζί του μέσω ηλεκτρονικών πλατφορμών επεξεργασίας δεδομένων, καθώς και μέσω τηλεδιασκέψεων. Οπως αντιλαμβανόμαστε, ένα τέτοιο ευρύ άνοιγμα της αγοράς εργασίας – που αποτελεί ήδη πραγματικότητα σε αρκετές επιχειρήσεις -, σε συνδυασμό και με την προϊούσα εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης σε διάφορα πεδία, μας εκθέτει όλους σε ένα πολύ ανταγωνιστικό και αβέβαιο εργασιακό περιβάλλον.
Στο νέο αυτό περιβάλλον μπορούμε να αντεπεξέλθουμε με όπλο μας την παιδεία, τη γνώση. Από το σχολείο μέχρι το πανεπιστήμιο πρέπει να δώσουμε στη νέα γενιά εκείνες τις γνώσεις και δεξιότητες που θα την καταστήσουν διεθνώς πιο ανταγωνιστική. Προέχουν εδώ η τεχνολογική επάρκεια και η άνεση επικοινωνίας σε μια ξένη γλώσσα, καθώς επίσης και η καλλιέργεια της ικανότητας αποτελεσματικής διαχείρισης του ατομικού χρόνου και απερίσπαστης εργασίας. Συναφώς, πιο επιτακτική από ποτέ προβάλλει πλέον η ανάγκη για παροχή σοβαρών και αξιόπιστων προγραμμάτων διά βίου μάθησης.
Τέλος, είναι βέβαιο ότι η τηλεργασία θα επηρεάσει και την αγορά ακινήτων (βλ. ιδίως «The end of the office? Coronavirus may change work forever», «Financial Times», 1.5.2020). Ηδη διαφαίνεται ότι, λόγω των μέτρων περιορισμού εξάπλωσης του κορωνοϊού, οι ωφέλιμοι χώροι εργασίας θα περιορισθούν. Αιτήματα για μείωση μισθώματος είναι αναμενόμενα, καθώς οι ανάγκες στέγασης έχουν πλέον αλλάξει – προσωρινά ή μόνιμα κανείς δεν είναι τώρα σε θέση να προβλέψει. Σε ευρύτερο επίπεδο, αν η τηλεργασία πράγματι επεκταθεί σε σημαντικό βαθμό, η αγορά ακινήτων και κυρίως τα πρόσωπα και επαγγέλματα που συνδέονται με αυτήν (ιδιοκτήτες, κατασκευαστές, μηχανικοί, αρχιτέκτονες, συντηρητές πάσης φύσεως, μεσίτες, κ.λπ.) θα υποστούν ισχυρό πλήγμα. Θα απειληθούν, στον κλάδο αυτό, πολλές θέσεις εργασίας. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, να αντικρίσουμε σε ορισμένες μεγαλουπόλεις και θηριώδη κτίρια-κουφάρια (που στο παρελθόν μπορεί να υπήρξαν εξαιρετικά ενεργοβόρα).
Ολα αυτά ενδέχεται να αποτελούν μουσική του απώτερου, και όχι του εγγύς μέλλοντος. Σε κάθε περίπτωση, με την τηλεργασία βρισκόμαστε ενώπιον μιας θεμελιακής αλλαγής κοινωνικού-οικονομικού παραδείγματος, που σίγουρα θα μας απασχολήσει έντονα το επόμενο διάστημα. Η πρόκληση είναι σοβαρή και, όπως είδαμε, πολυεπίπεδη. Και όλα εξαρτώνται από το πώς θα την αντιμετωπίσουμε. Με ξόρκια δεν θα πετύχουμε κάτι. Αλλά με συστηματική προετοιμασία, ιδίως στο επίπεδο της εκπαίδευσης και της διά βίου μάθησης, καθώς επίσης και με αποτελεσματικούς κανόνες εργατικού δικαίου, μπορούμε να προσαρμοστούμε επιτυχώς στη νέα εποχή. Η λέξη-κλειδί, άλλωστε, είναι η προσαρμοστικότητα.
Ο κ. Αντώνης Καραμπατζός είναι αναπληρωτής καθηγητής στη Νομική Σχολή ΕΚΠΑ.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 27.04.2020 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Η πρόκληση της τηλεργασίας
ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ*
Υπάρχουν δύο λόγοι για να αναφερθεί κανείς στην τηλεργασία. Ο πρώτος, γιατί αποτελεί διεθνώς αναγνωρισμένη πρακτική, με σημαντικό ποσοστό εργαζομένων, ήδη πολύ πριν από την εποχή της πανδημίας. Στις ΗΠΑ, περίπου 26 εκατομμύρια εργάζονται από απόσταση, τουλάχιστον για τμήμα του χρόνου εργασίας. Ο δεύτερος λόγος αφορά την απαίτηση επιχειρησιακής συνέχειας σε περιόδους κρίσης, το περίφημο business continuity. Αυτό καθίσταται επίκαιρο και επιτακτικό στις τρέχουσες συνθήκες, καθώς βασικά πληροφοριακά συστήματα και τηλεπικοινωνιακά δίκτυα πρέπει να συνεχίζουν να λειτουργούν, ώστε να παρέχονται –ενδεικτικά– ασφαλιστικές και υγειονομικές υπηρεσίες, υπηρεσίες πρόσβασης στο Ιντερνετ αλλά και υπηρεσίες ενημέρωσης και έκδοσης του ημερήσιου Τύπου.
Υπάρχουν σαφή πλεονεκτήματα στην τηλεργασία. Ιδιαιτέρως σημαντικό είναι ότι ενθαρρύνεται η αξιολόγηση με βάση τις αντικειμενικές επιδόσεις στο έργο που κανείς αναλαμβάνει σε σχέση με υποκειμενικά κριτήρια. Ετσι προάγεται η αξιοκρατία. Δεν καταναλώνεται χρόνος σε μετακινήσεις προς και από τον χώρο εργασίας, με πρόσθετα περιβαλλοντικά οφέλη. Δεν καταναλώνεται πολύς χρόνος σε μη παραγωγικές συζητήσεις μεταξύ των εργαζομένων και υφίστανται λιγότερες τριβές μεταξύ των μελών μιας ομάδας.
Από την άλλη, εντοπίζονται σημαντικά ζητήματα. Σε συνθήκες τηλεργασίας, δεν είναι εύκολη η διαμόρφωση και εμπέδωση της επιχειρησιακής κουλτούρας. Για να είναι εφικτή η αξιολόγηση, πρέπει να υπάρχει ένα σαφές πλαίσιο παρακολούθησης και μέτρησης του παραγόμενου έργου και να συνοδεύεται από αυτοματοποιημένα εργαλεία και μετρικές. Αυτό δεν είναι πάντα εφικτό. Τρεις είναι οι κύριες τεχνικές δυνατότητες που απαιτούνται για την τηλεργασία:
Πρώτον, η πρόσβαση στο e-mail της εργασίας με ασφάλεια, συνήθως μέσω του Internet. Αποτελεί τη βασική αναγκαιότητα.
Δεύτερον, η χρήση τηλεφωνικής γραμμής ή κινητού τηλεφώνου, ώστε η επικοινωνία να πραγματοποιείται με ομοιόμορφο τρόπο, μέσω και των σύγχρονων τηλεφωνικών κέντρων.
Και, τρίτον, η ασφαλής πρόσβαση στα εξειδικευμένα προγράμματα, οικονομικής ή άλλης φύσης, που διαθέτουν οι εργαζόμενοι μόνο στο γραφείο τους. Η πρόσβαση δίνεται μέσω εικονικών δικτυακών συνδέσεων (VPN), σύμφωνα με τις διεθνείς πρακτικές, ώστε ο οικιακός υπολογιστής να «μετατραπεί» σε υπολογιστή εργασίας. Δεν είναι όμως δυνατότητα που παρέχεται χωρίς προσπάθεια, καθώς συχνά ανακύπτουν ερωτήματα ή τεχνικά προβλήματα σε οικιακούς υπολογιστές που χρησιμοποιούνται από μη εξοικειωμένους χρήστες και μέλη των οικογενειών τους.
Τέλος, απαραίτητο είναι να υπάρχει το πλαίσιο για οργανωτικά και πρακτικά ζητήματα όπως διενέργεια τηλεδιασκέψεων, λήψη αποφάσεων, υπογραφή εγγράφων και εργαλεία συνεργατικότητας (collaboration tools).
Στη χώρα μας, η τηλεργασία ήταν περιορισμένα διαδεδομένη στον ιδιωτικό και ελάχιστα στον δημόσιο τομέα. Η έλευση της πανδημίας αποτέλεσε ένα σοκ με καίριες απαιτήσεις τηλεργασίας για την επίτευξη επιχειρησιακής συνέχειας. Ποια όμως είναι τα πρώτα συμπεράσματα;
Πέρα από την εμπειρία του δημοσίου τομέα, είχα την ευκαιρία να πραγματοποιήσω μια άτυπη διερεύνηση με διευθύνοντες σημαντικών φορέων στον χώρο της ψηφιακής τεχνολογίας. Κάθε φορά που ετίθετο το σχετικό ερώτημα, ένα αδρό χαμόγελο εμφανιζόταν. Αποτέλεσε έκπληξη ότι η εμπειρία τηλεργασίας έφερε οφέλη που δεν είχαν έως τώρα διαπιστωθεί. Πέρα από το ότι διασφαλίστηκε η επιχειρησιακή συνέχεια, οι απαιτούμενες υποδομές και ψηφιακές υπηρεσίες δημιουργήθηκαν σε σύντομο χρόνο. Η παραγωγικότητα αυξήθηκε μεσοσταθμικά κατά 15%. Ηταν ευχερές να παρακολουθήσουμε παραδοτέα και χρονοδιαγράμματα. Και με έναν καλό προγραμματισμό, βρέθηκε χρόνος για την οικογένεια.
Η επιχειρησιακή συνέχεια αποτέλεσε πρωταρχική μέριμνα και του υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης (ΥΨΔ) και της ΓΓΠΣΔΔ. Μέχρι τώρα, 15.000 υπάλληλοι του ΥΨΔ, του υπουργείου Οικονομικών και της ΑΑΔΕ διαθέτουν πρόσβαση στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μέσω webmail και δημιουργήσαμε επίσης εκτεταμένη υποδομή εικονικού ιδιωτικού δικτύου (VPN) για την πρόσβαση στα πληροφοριακά συστήματα με τηλεργασία, σύμφωνα με τις διεθνείς πρακτικές. Επιπρόσθετα, όμως, και για όσους φορείς δεν διαθέτουν σχετικές υποδομές ασφαλείας, το υπουργείο μας παρέχει τη δυνατότητα ασφαλούς σύνδεσης και τηλεργασίας σε έως 10.000 υπαλλήλους φορέων του Δημοσίου, με μηδενικό κόστος για τους προσεχείς 3 μήνες, με μια ευγενική προσφορά του ΟΤΕ.
Συμπέρασμα: η τηλεργασία δεν αποτελεί πανάκεια, αλλά μια πολύ καλή εναλλακτική που αξίζει να διερευνήσουμε και να υιοθετήσουμε στη χώρα μας, συμπληρωματικά με τη φυσική παρουσία. Μην ξεχνάμε ότι τα οφέλη που σήμερα διαπιστώνουμε προκύπτουν με δεδομένη την εξοικείωση που ήδη έχει διαμορφωθεί στον χώρο εργασίας. Αλλά αξίζει να τολμήσουμε και, καθώς έγινε ένα πολύ θετικό ξεκίνημα, να το αξιοποιήσουμε.
* Ο κ. Δημοσθένης Αναγνωστόπουλος είναι γενικός γραμματέας Πληροφοριακών Συστημάτων Δημόσιας Διοίκησης του υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης, καθηγητής στο Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεματικής του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου.
ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΟΣΟ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗ
Εργασία από το σπίτι -Λιγότερα τα οφέλη, περισσότερες οι δυσκολίες
NEWSROOM IEFIMERIDA.GR
Καλύτερη ισορροπία στον καταμερισμό του χρόνου, εξοικονόμηση χρόνου στις μετακινήσεις, παραγωγικότητα και ενώ η τηλεργασία έχει πολλά πλεονεκτήματα, για ορισμένους, αυτό μετατρέπεται σε Γολγοθά.
Τα τελευταία χρόνια με την έκρηξη των τεχνολογικών επιτευγμάτων και τις ευκολίες που αυτά μας προσφέρουν, πολλοί εργαζόμενοι άδραξαν την ευκαιρία που τους δόθηκε να δουλέψουν στο σπίτι τους, κάνοντας τηλεργασία, όπως είναι πλέον ευρέως διαδεδομένο.
Η τηλεργασία παρότι δεν είναι νομικά κατοχυρωμένη σε αρκετά τουλάχιστον ευρωπαϊκά κράτη, βρίσκει πολλούς οπαδούς, κυρίως νέες γυναίκες, μητέρες μικρών παιδιών.
Όποιος ακούσει ότι δουλεύεις εξ αποστάσεως σε θεωρεί τυχερό. Το μυαλό αμέσως πάει στο ότι ξυπνάς ότι ώρα θέλεις, δουλεύεις όπως θέλεις, χωρίς προϊστάμενο πάνω από το κεφάλι σου και κυρίως στο χώρο σου, με τις κατάλληλες για σένα εργασιακές συνθήκες, βολικό γραφείο, κατάλληλο φωτισμό, μουσική κατ’ επιλογήν και ότι άλλο μπορούμε να φανταστούμε.
Πόσο όμως αυτά ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα;
Αν και είναι αρκετά νωρίς για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα, μία πρόσφατη έκθεση που δόθηκε στη δημοσιότητα στη Γαλλία στα μέσα Φεβρουαρίου από τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (ΔΟΕ) και το Eurofound (ευρωπαϊκό ίδρυμα για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας) υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, υπογραμμίζει τις ανησυχίες για τους κινδύνους που συνεπάγονται, κυρίως για την υγεία, από την εξ’ αποστάσεως εργασία.
Σύμφωνα με την έκθεση οι άνθρωποι που δουλεύουν εξ αποστάσεως έχουν περισσότερο στρες, η εργάσιμη ημέρα επιμηκύνεται, κατέχονται από ένα αίσθημα απομόνωσης, συγχέουν την προσωπική με την επαγγελματική τους ζωή.
Σταδιακά ο τρόπος αυτός εργασίας μετατρέπεται σε πραγματικό εφιάλτη.
Η έκθεση καταδεικνύει ότι ένα ποσοστό της τάξης του 42% των εργαζομένων εξ αποστάσεως δήλωσαν ότι ξυπνούν πολλές φορές στη διάρκεια της νύχτας, σε αντίθεση με ένα 29% των εργαζομένων που πάνε κανονικά στη δουλειά τους.
Η έκθεση επισημαίνει το γεγονός ότι η δυνατότητα που μας δίνει η τεχνολογία να δουλεύουμε εξ αποστάσεως δημιουργεί μία εντατικοποίηση του χρόνου εργασίας και μία αλληλοεπικάλυψη της εργασιακής και προσωπικής ζωής του εργαζομένου.
Πολλοί εργαζόμενοι εξ’αποστάσεως λένε εκ των υστέρων ότι είχαν ξεχάσει πόσο συναρπαστικό είναι να βγαίνεις έξω, να μιλάς με τους ανθρώπους, να περνάς την ώρα σου σε ένα μέρος αποκλειστικά αφιερωμένο για τη δουλειά και όχι στο σπίτι.
Για τον λόγο αυτό, η έκθεση τονίζει το ενδιαφέρον που υπάρχει για τον τρόπο οργάνωσης του χρόνου μερικής απασχόλησης, προκειμένου να περιορισθεί ο κίνδυνος της υπερβολικής απομόνωσης αυτών των εργαζομένων.
Φυσικά υπάρχει και η άλλη περίπτωση. Ο εργαζόμενος εξ’ αποστάσεως να ελέγχεται συνέχεια από τον προϊστάμενό του μέσω αλλεπάλληλων ηλεκτρονικών μηνυμάτων.
Στην έκθεση αναφέρεται η περίπτωση μίας νεαρής γυναίκας η οποία έφθασε στα όρια της, γιατί στην περίπτωση που δεν προλάβαινε να απαντήσει σε ένα από τα δεκάδες ηλεκτρονικά μηνύματα του προϊσταμένου της, είχε να αντιμετωπίσει την οργή του, την απειλή ότι θα καθυστερήσει να πληρωθεί ή και να απολυθεί. Το αποτέλεσμα ήταν να μένει «καλωδιωμένη» απέναντι από την οθόνη του υπολογιστή της, να φοβάται να πάει στο διπλανό δωμάτιο, να βγει από το σπίτι, τρέμοντας στην ιδέα ότι δεν θα είναι εκεί να απαντήσει στα μηνύματα.
Παρ΄όλα αυτά, στη Γαλλία το ποσοστό αυτών που επιθυμούν να δουλεύουν εξ αποστάσεως είναι αρκετά υψηλό, της τάξης του 65%. Για τον λόγο αυτό οι γαλλικές αρχές ξεκίνησαν μία διαβούλευση σε εθνικό επίπεδο μεταξύ των κοινωνικών εταίρων για το θέμα αυτό.
Στην Ελλάδα η τηλεργασία αναγνωρίστηκε ως ειδική μορφή απασχόλησης με το Νόμο 2639/1998. Για την προώθηση της νέας αυτής μορφής εργασίας η πολιτεία έδωσε κίνητρα, όπως έκπτωση δαπανών των επιχειρήσεων που απασχολούν τηλεργαζόμενους.
(ΑΠΕ-ΜΠΕ, Πηγή: Eurofound, Les Echos)
Πηγή: iefimerida.gr – https://www.iefimerida.gr/news/329209/ergasia-apo-spiti-ligotera-ta-ofeli-perissoteres-oi-dyskolies
ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 12.05.2020 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Από λύση ανάγκης η τηλεργασία αποκτά πλέον μόνιμο χαρακτήρα
Μολονότι σε ολόκληρο τον κόσμο δρομολογείται ή ακόμη και επισπεύδεται η επανεκκίνηση της οικονομικής δραστηριότητας, ορισμένες επιχειρήσεις επιλέγουν διαφορετική οδό για να το επιτύχουν. Αρνούνται να ανοίξουν τις πόρτες στους εργαζομένους τους πριν από το καλοκαίρι, παρατείνοντας όσο το δυνατόν περισσότερο το καθεστώς τηλεργασίας.
Η εργασία από απόσταση επιβλήθηκε με την επέλαση της πανδημίας, προκειμένου να διασφαλιστεί η υγεία των εργαζομένων και εφαρμόστηκε με βάση τις εκάστοτε κρατικές κατευθυντήριες γραμμές. Σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, η τηλεργασία διατηρήθηκε, ώστε να επιτρέψει στους οικογενειάρχες να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στα παιδιά τους, και μέχρις ότου βρεθεί μία ασφαλέστερη λύση όσον αφορά τη διαρρύθμιση των γραφείων. Ωστόσο πλέον, περίπου δύο μήνες μετά την επιβολή των αυστηρών περιοριστικών μέτρων, ορισμένες επιχειρήσεις συνειδητοποιούν ότι η τηλεργασία θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί μακροπρόθεσμα τη νέα «κανονικότητα», αφού όχι μόνον αυξάνει την παραγωγικότητα, αλλά παράλληλα μειώνει σημαντικά το κόστος λειτουργίας των γραφείων.
Προφανώς, πρόκειται για επιχειρήσεις με υπαλλήλους γραφείων που έχουν τις κατάλληλες υποδομές και λογισμικό, ώστε να επιτρέπουν με ευκολία την εργασία από το σπίτι. Ενδεικτικά, οι τεχνολογικοί κολοσσοί της Σίλικον Βάλεϊ, για παράδειγμα η Google και η Facebook, ανακοίνωσαν ότι η τηλεργασία θα συνεχίσει μέχρι και την αρχή του 2021, ενώ η Amazon παρέτεινε την τηλεργασία μέχρι τον Οκτώβριο. Η αμερικανική τράπεζα Capital One δήλωσε ότι 40.000 από τους εργαζομένους της θα δουλεύουν εξ αποστάσεως τουλάχιστον μέχρι τον Σεπτέμβριο. Aκόμη πιο τολμηρό βήμα έκανε η εταιρεία ασφάλισης και χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών Nationwide Insurances, η οποία έκλεισε πέντε γραφεία της στις ΗΠΑ και επέβαλε μόνιμο καθεστώς τηλεργασίας στους 4.000 υπαλλήλους της.
Μολονότι η πανδημία βρήκε πολλές επιχειρήσεις απροετοίμαστες όσον αφορά τη δυνατότητά τους να λειτουργούν με τους υπαλλήλους τους σε απόσταση, πολλές εκμεταλλεύονται την ευκαιρία και μονιμοποιούν την τηλεργασία. Εξάλλου, επρόκειτο για ένα βήμα αναμενόμενο, το οποίο ωστόσο θα υλοποιείτο σταδιακά και υπό διαφορετικές συνθήκες. «Η τηλεργασία είναι σπουδαίο εργαλείο για την εταιρεία και για τους εργαζομένους, οι οποίοι δεν θέλουν να επιστρέψουν στα αυτοκίνητά τους και να μετακινούνται δύο ώρες κάθε μέρα. Μειώνεται η παραγωγικότητα. Προβλέπω πως θα αυξηθεί στο μέλλον», σχολίασε στους New York Times η Τζόουν Μπερκ, υψηλόβαθμο στέλεχος στην αμερικανική τεχνολογική εταιρεία DocuSign.
Σύμφωνα με το υπουργείο Εργασίας των ΗΠΑ, πριν από την επέλαση του κορωνοϊού το 8% των μισθωτών Αμερικανών εργαζόταν εξ αποστάσεως τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα και περίπου 2% βρισκόταν σε μόνιμο καθεστώς τηλεργασίας. Ωστόσο μέσα σε λίγες μόνον εβδομάδες, πολλές επιχειρήσεις, ιδίως οι μεγάλες εταιρείες που διατηρούν περιορισμένη επαφή με τους πελάτες τους, εξετάζουν τη μονιμοποίηση της τηλεργασίας για τουλάχιστον το μισό εργατικό δυναμικό τους, σύμφωνα με την εταιρεία συμβούλων Gartner.
Στην περίπτωση που εφαρμοζόταν ευρέως η τηλεργασία όχι μόνον θα μειωνόταν δραματικά η κίνηση στους δρόμους, αλλά θα άλλαζε σημαντικά και η ποιότητα εργασίας εντός των γραφείων και ενδεχομένως να αυξάνονταν τα κέρδη των επιχειρήσεων. Επίσης, θα δινόταν η ευκαιρία σε μικρότερες εταιρείες να εντοπίσουν ικανότερους και καταλληλότερους υπαλλήλους, διευρύνοντας απεριόριστα την εμβέλειά τους για αναζήτηση εργατικού δυναμικού. Βέβαια, η τηλεργασία θα μπορούσε να εκτραχύνει τη σχέση των εργαζομένων με τους εργοδότες τους ή να δυσχεράνει τον συντονισμό.
Σε κάθε περίπτωση όμως φαίνεται πως τα οφέλη υπερτερούν. «Με αυτόν τον τρόπο μειώνεται σημαντικά το κόστος και οι επιχειρήσεις νοιάζονταν πολύ για το κόστος αυτή την περίοδο. Ακόμα και εάν όσοι εργάζονται εξ αποστάσεως είναι κατά 5% λιγότερο αποδοτικοί, οι επιχειρήσεις μπορούν να σώσουν 20% από τη μείωση των χώρων απασχόλησης και να καταλήξουν με υψηλότερα κέρδη», σχολίασε στους New York Times o Μπράιαν Κροπ, αντιπρόεδρος της Gartner. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι σύμφωνα με δημοσκόπηση της CoSo Cloud, το 77% των ερωτηθέντων ισχυρίζεται ότι εργάζεται αποδοτικότερα από το σπίτι, ενώ σε αντίστοιχη έρευνα της Atlassian το 76% δήλωσε ότι παραμένει σπίτι όταν πρέπει να φέρει εις πέρας κάποιο δύσκολο έργο.
Η αγένεια είναι άκρως μεταδοτική
Μεγάλες εταιρείες του εξωτερικού έχουν ξεκινήσει να συνυπολογίζουν την ευγένεια στα προσόντα που απαιτούνται για την πρόσληψη νέων υπαλλήλων.
Αγενείς άνθρωποι υπάρχουν παντού· πρόκειται για μια μάλλον παλιά πληροφορία. Οι περισσότεροι δε, μαθαίνουμε να τους ανεχόμαστε, να τους αγνοούμε ή απλά να ζούμε μαζί τους υποφέροντας. Η αγένεια θεωρείται μεν ενοχλητική και κατακριτέα, αλλά δεν εκλαμβάνεται ως σοβαρό πρόβλημα – οι αντιδράσεις ποικίλλουν από το «και τι πειράζει» μέχρι το «και τι έγινε» και συνοδεύονται με ένα ηττοπαθές ανασήκωμα των ώμων. Οι ειδικοί, ωστόσο, υποστηρίζουν ότι η έκθεση σε αγενείς συμπεριφορές μπορεί να τροποποιήσει τις γνωστικές λειτουργίες ενός ατόμου, να διαταράξει την πνευματική και ψυχική του υγεία. Μελέτες, επίσης, αποδεικνύουν ότι η αγένεια, ειδικά στον εργασιακό χώρο, μπορεί να επηρεάσει την παραγωγικότητα και την ποιότητα της εργασίας.
Ως αγένεια συνήθως ορίζεται η συμπεριφορά που παραβιάζει τους γενικώς αποδεκτούς κανόνες αρμόζουσας συμπεριφοράς και μπορεί να εκδηλωθεί από ανθρώπους ανεξαρτήτως καταγωγής ή μορφωτικού επιπέδου. «Συνήθως πρόκειται για άτομα ανασφαλή, παρορμητικά και δίχως ενσυναίσθηση, με αισθήματα ανεπάρκειας· ανώριμες προσωπικότητες, δίχως όρια», διευκρινίζει η παιδοψυχίατρος Βασιλική Θεμελή και προσθέτει: «ιδιαίτερα αγενείς είναι οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες. Πιθανώς να πρόκειται για άτομα που μεγαλώνουν σε ναρκισσιστικά περιβάλλοντα όπου υπάρχει έλλειψη υγιούς επικοινωνίας, οι γονείς τους μπορεί να είναι και οι ίδιοι επικριτικοί και αγενείς και, αντί να χρησιμοποιούν ευγενική και σωστή γλώσσα, παρερμηνεύουν τις νόρμες της καλής κοινωνικής συμπεριφοράς και άρα περιφρονούν τους άλλους, ενώ ταυτόχρονα αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν συναισθήματα και έχουν έλλειψη ευγένειας».
Σύμφωνα με μελέτες των τελευταίων ετών, η αγένεια, όχι μόνο προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα σε όσους την υφίστανται, αλλά μπορεί να έχει μόνιμες επιβλαβείς συνέπειες τόσο στα θύματα όσο και στους παρατηρητές. Στο πλαίσιο έρευνας στο πανεπιστήμιο της Φλόριντα των ΗΠΑ διαπιστώθηκε πως, όταν ένας φοιτητής δεχόταν αγενή συμπεριφορά στο πλαίσιο μιας συνάντησης διαπραγμάτευσης, φερόταν ο ίδιος αγενώς στη συνάντησή του με τον επόμενο συνάδελφό του. Κοινώς, η αγένεια είναι κολλητική!
Οι ερευνητές κατέληξαν επίσης ότι, αφότου ένας άνθρωπος έχει πέσει θύμα αγενούς συμπεριφοράς, τείνει να ερμηνεύει πιο συχνά ως αγενείς τις συμπεριφορές των άλλων απέναντί του. «Η συνεχής εμπλοκή με αγενή άτομα μπορεί να κάνει κακό στον τρόπο σκέψης ενός ατόμου, στην πνευματική και ψυχική του υγεία. Η τοξικότητα των αγενών προκαλεί μεγάλη σύγχυση σε έναν ισορροπημένο άνθρωπο, γιατί τον φέρνει σε επαφή με αρνητικά συναισθήματα θυμού και οργής, τα οποία έχει κατορθώσει ως ώριμο άτομο να ελέγχει», τονίζει η παιδοψυχίατρος Βασιλική Θέμελη.
Ιδιαίτερα ανησυχητικές είναι οι διαπιστώσεις των ειδικών και σε ό,τι αφορά τις επιπτώσεις της αγένειας στο εργασιακό περιβάλλον. Σε σχετικές έρευνες, το 98% των εργαζομένων στις ΗΠΑ δήλωσε ότι έχει υποστεί αγενή συμπεριφορά στο γραφείο, εκ των οποίων το 50% τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα. Σε δημοσκόπηση του Harvard Business Review, στην οποία ρωτήθηκαν 800 μάνατζερ και υπάλληλοι σε 17 εταιρείες, το 48% των συμμετεχόντων δήλωσε ότι μείωσε την εργασιακή του προσπάθεια και τον χρόνο που περνούσε στην εργασία του, το 38% είδε την ποιότητα της δουλειάς του να χειροτερεύει και το 60% είδε ότι περιορίστηκε η αποδοτικότητά του αφότου δέχτηκε προσβλητική συμπεριφορά. Επίσης, το 80% των θυμάτων έχασε εργασιακό χρόνο ανησυχώντας για το περιστατικό, το 63% προσπαθώντας να αποφύγει τον θύτη, ενώ το 12% αναγκάστηκε να αποχωρήσει από την εταιρεία. Εχει ακόμη καταγραφεί ως συχνό φαινόμενο πελάτες να απορρίπτουν επιχειρήσεις ή καταστήματα όταν έγιναν μάρτυρες αγενούς συμπεριφοράς μεταξύ των εργαζομένων – για παράδειγμα δεν θα ξαναεπισκεφθούν ένα εστιατόριο ή δεν θα προχωρήσουν σε αγορά προϊόντος από ένα κατάστημα όπου παρατήρησαν ανάλογη συμπεριφορά μεταξύ των υπαλλήλων.
Σοκαριστικά είναι τα στοιχεία σε ειδικά εργασιακά περιβάλλοντα όπως τα νοσοκομεία, όπου οι συνέπειες της αγένειας και των συναισθημάτων που προκαλεί στα θύματα μπορεί να είναι θανατηφόρες. Σκεφθείτε μια νοσηλεύτρια που μόλις έχει δεχθεί προσβλητικές παρατηρήσεις από τον προϊστάμενό της, βιώνει αυξημένο άγχος, θυμό, αποστροφή. Η μείωση της εργασιακής της απόδοσης στη διάρκεια μιας σοβαρής εγχείρησης θα μπορούσε να έχει ολέθρια αποτελέσματα για τον ασθενή. Τέλος, το κόστος της αγένειας για τις επιχειρήσεις γίνεται περισσότερο εμφανές μέσα από έρευνα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Fortune, η οποία διεξήχθη στις 1.000 μεγαλύτερες αμερικανικές εταιρείες και διαπίστωσε ότι καταναλώνουν το 13% του εργασιακού χρόνου, δηλαδή επτά εβδομάδες ετησίως, για να διαχειριστούν τις συγκρούσεις και τα αποτελέσματα της αγενούς συμπεριφοράς. Το κόστος αυτό φυσικά πολλαπλασιάζεται όταν χρειαστεί να αναμειχθούν σύμβουλοι ή δικηγόροι.
Ηδη, μεγάλες εταιρείες του εξωτερικού έχουν ξεκινήσει να συνυπολογίζουν την ευγένεια στα προσόντα που απαιτούνται για την πρόσληψη νέων υπαλλήλων. Αυτό που απαιτείται, ωστόσο, είναι η γενικότερη αλλαγή της κουλτούρας ανοχής απέναντι στην αγένεια τόσο στον εργασιακό όσο και στον κοινωνικό χώρο.
Εγκλωβισμένοι στην ανεργία οι νέοι
Τα υψηλότερα ποσοστά νέων που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης και κατάρτισης, των αποκαλούμενων ΝΕΕΤ (Not in Employment, Education or Training), εμφανίζει η Ελλάδα στον ευρωπαϊκό Νότο.
Ερευνα που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου στο πλαίσιο του έργου Youthshare, το οποίο χρηματοδοτείται από τον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο, έδειξε ότι το 19,5% των νέων 15-29 ετών δεν εργάζεται και δεν παρακολουθεί κάποιο επιμορφωτικό πρόγραμμα. Το πρόβλημα εμφανίζεται ιδιαίτερα οξυμένο στις ηλικίες των 25 έως 29 ετών. Την περίοδο 2006-2009 οι νέοι 25-29 ετών εκτός εργασίας ή επιμόρφωσης αποτελούσαν το 25% του συνόλου αυτής της πληθυσμιακής ομάδας στην Ελλάδα. Το 2013 άγγιξαν το 40%, στη συνέχεια άρχισαν να μειώνονται και το 2018 έφτασαν να αποτελούν το 29,5%, παρά τη δημογραφική συρρίκνωση αυτής της πληθυσμιακής ομάδας, η οποία το 2006 περιελάμβανε 800.000 άτομα και το 2018 περίπου 560.000, λόγω brain drain.
«Μελετάμε το φαινόμενο σε τέσσερις χώρες, Ελλάδα, Κύπρο, Ιταλία, Ισπανία, αλλά και στις περιφέρειές τους, καταγράφοντας διαφορές και εσωτερικές ανισότητες, για όλη την περίοδο της κρίσης. Μετά το 2013, πρώτη ανέκαμψε η Κύπρος (14,8% το σημερινό ποσοστό των ΝΕΕΤ), κατόπιν η Ισπανία (16,5%), ενώ Ελλάδα και Ιταλία εξακολουθούν να εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά (περί το 20%). Εστιάζουμε στους ΝΕΕΤ 25-29 ετών, 168.000 άτομα στην Ελλάδα, καθώς το φαινόμενο σε αυτή την ηλικιακή ομάδα, που μέχρι πρότινος δεν περιλαμβανόταν στις ευρωπαϊκές δράσεις για τους άνεργους ή ανενεργούς νέους, είναι πολύ πιο έντονο. Είναι οι ηλικίες που απειλούνται περισσότερο από τις δυσκολίες ένταξης στην αγορά εργασίας», σημειώνει στην «Κ» ο δρ Στέλιος Γκιάλης, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Ο κ. Γκιάλης είναι κύριος ερευνητής του Youthshare (www.youthshare-project.org) και επιβλέπων της ερευνητικής ομάδας που συγκροτούν η διδακτορική ερευνήτρια Εφη Εμμανουήλ, ο μεταδιδακτορικός ερευνητής δρ Μιχάλης Πουλημάς και ο ερευνητής δρ Ιωάννης Παπαγεωργίου.
«Ο όρος ΝΕΕΤ εισήχθη τη δεκαετία του ’90 στη Βρετανία και διευρύνει την ομάδα των άνεργων νέων συμπεριλαμβάνοντας και εκείνους που δεν ψάχνουν για δουλειά και άρα δεν εμφανίζονται στις στατιστικές των ανέργων. Συναθροίζονται με τους ανενεργούς, με τα παιδιά και τους συνταξιούχους» συνεχίζει ο κ. Γκιάλης. «Περιλαμβάνει διάφορες κατηγορίες νέων 15-29 ετών, από άνεργους πτυχιούχους μέχρι νέους που απασχολούνται περιστασιακά στη “μαύρη” οικονομία, δεν εργάζονται γιατί έχουν αναλάβει τη φροντίδα μελών της οικογένειας, είτε ανήκουν σε άλλες “ευάλωτες” ομάδες, είναι εξαρτημένοι ή αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας.
Πρόκειται για μια μεγάλη ανομοιογενή ομάδα, που απασχολεί ιδιαίτερα την Ε.Ε., καθώς θεωρείται πηγή αρνητικού ριζοσπαστισμού και προς τα δύο άκρα του πολιτικού φάσματος. Δοκιμάζονται δράσεις για να περιοριστεί, με πιο εμβληματική το Youth Guarantee (κανένας νέος εκτός εργασίας ή κατάρτισης μετά την αποφοίτησή του ή τον τερματισμό προηγούμενης σύμβασής του) που “τρέχει” και στην Ελλάδα, ωστόσο με σχετικά περιορισμένα ακόμη αποτελέσματα», αναφέρει ο κ. Γκιάλης.
Ανισότητες
Σημαντικές είναι οι ανισότητες που καταγράφονται στο εσωτερικό της χώρας. «Στην Αττική και στην Κεντρική Μακεδονία, που συγκεντρώνουν το 60-70% του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων της χώρας, σημειώθηκε μια μεγάλη έκρηξη των ΝΕΕΤ στη διάρκεια της κρίσης, η οποία σήμερα έχει υποχωρήσει στα προ κρίσης επίπεδα.
Στις μειονεκτικές μας Περιφέρειες, Δυτική Μακεδονία, Βόρειο Αιγαίο, τα ποσοστά παρέμειναν υψηλά και απαιτούνται ειδικά σχεδιασμένες παρεμβάσεις ώστε να μην αποκτήσουν μόνιμο χαρακτήρα, ειδικά για την ομάδα 25-29», εξηγεί ο κ. Γκιάλης.
Στην Ελλάδα, οι περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας (29%), του Βορείου Αιγαίου (27%) και της Κεντρικής Ελλάδας (26%) παρουσιάζουν τα υψηλότερα ποσοστά νέων ΝΕΕΤ 15-29 ετών. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Κεντρική Μακεδονία ήταν σε ύφεση πολύ πριν από το 2008, καθώς εκατοντάδες περιφερειακές βιομηχανικές μονάδες είχαν εγκαταλείψει την περιοχή. Η κρίση ενίσχυσε το φαινόμενο.
Τα υψηλότερα ποσοστά γυναικών ΝΕΕΤ καταγράφονται στις Περιφέρειες Πελοποννήσου (67%), Δυτικής Ελλάδας (61%) και Θεσσαλίας (59%), δηλαδή η πλειονότητα των νέων γυναικών στις περιοχές αυτές είναι άνεργες. Τα υψηλότερα ποσοστά ανδρών ΝΕΕΤ καταγράφονται στην Ηπειρο (54%), στο Νότιο Αιγαίο (52%) και στα Ιόνια Νησιά (51%). «Οι νέοι απουσιάζουν από τις σύγχρονες κοινωνικοπαραγωγικές δομές κυρίως στις λιγότερο ανεπτυγμένες νησιωτικές και παράκτιες περιοχές που υπέφεραν περισσότερο κατά τη διάρκεια της ύφεσης.
Οι λόγοι; «Προσφορά κυρίως εποχικής εργασίας, απόσταση από τη μητρόπολη (η Ελλάδα εμφανίζει από τα μεγαλύτερα χάσματα μεταξύ πόλεων και αγροτικών περιοχών όσον αφορά τους NEET), πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου, φύλο, εθνικότητα, σχετικά χαμηλό οικονομικό επίπεδο της οικογένειας», σημειώνουν οι Εφη Εμμανουήλ και Μιχάλης Πουλημάς.
«Πιο ευάλωτες είναι οι γηγενείς γυναίκες και οι πρόσφυγες 25-29 ετών», λέει ο κ. Πουλημάς. «Στις νησιωτικές Περιφέρειες οι γυναίκες αναφέρουν έλλειψη ευκαιριών. Οι περισσότερες επιχειρήσεις στα χωριά είναι οικογενειακές, οι προσφερόμενες θέσεις απαιτούν χαμηλό επίπεδο ειδίκευσης σε σχέση με τις δεξιότητες που διαθέτουν οι γυναίκες. Ωστόσο, αγωνιούν και προσπαθούν να ενταχθούν στην αγορά εργασίας, για να μεταδώσουν στα παιδιά τους μέσα από τη δική τους επαγγελματική εμπειρία αξίες, πρότυπα, στάσεις», αναφέρει ο κ. Πουλημάς.
Σοβαρές είναι οι έμφυλες ανισότητες. «Οι γυναίκες αναλαμβάνουν τον μεγαλύτερο όγκο του οικογενειακού φόρτου, τη φροντίδα των παιδιών, των ηλικιωμένων. Δεν υπάρχει ευελιξία στο ωράριο, οι προσφερόμενες θέσεις είναι κακοπληρωμένες και ανασφάλιστες», λέει η κ. Εμμανουήλ. «Μεγάλες δυσκολίες αντιμετωπίζουν οι γυναίκες από εργατικά και λαϊκά στρώματα που εργάζονταν από μικρές και ακόμη μεγαλύτερες εκείνες σε μονογονεϊκές οικογένειες καθώς δεν έχουν βοήθεια ούτε από το κράτος ούτε από την οικογένεια», τονίζει ο κ. Πουλημάς. Ομως, δεν πτοούνται. «Μια νεαρή γυναίκα που τελείωσε με δυσκολίες το νυχτερινό, έχει βάλει στόχους, να πάρει το “lower”, να μάθει υπολογιστές, να βρει μια καλή και σταθερή δουλειά, όπως είπε “δουλεύω από μικρή χωρίς ασφάλιση, τώρα πια δεν θέλω μια τέτοια δουλειά”», αναφέρει η κ. Εμμανουήλ.
Ελλειψη προϋπηρεσίας, ένας φαύλος κύκλος
Το 66% των ΝΕΕΤ 15-29 ετών ψάχνει για δουλειά και το 34% έχει παραιτηθεί από την αναζήτηση εργασίας. Πέραν των γυναικών, σε δυσμενή θέση βρίσκονται και οι αιτούντες άσυλο. Οι κυριότερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν «είναι η έλλειψη νομιμοποιητικών εγγράφων, αριθμού φορολογικού μητρώου, η άγνοια γραφειοκρατικών διαδικασιών, η μη γνώση της ελληνικής γλώσσας. Μέχρι να ενταχθούν στο καθεστώς διεθνούς προστασίας δεν μπορούν να εκδώσουν ΑΦΜ ούτε να εγγραφούν στον ΟΑΕΔ. Οι εργασίες που βρίσκουν, εάν βρουν, είναι περιστασιακές και άτυπες. Ειδικά οι γυναίκες πρόσφυγες έχουν παραιτηθεί από όνειρα. Προσβλέπουν στην ενσωμάτωση των παιδιών τους, μεταφέρουν τις προσδοκίες στα παιδιά τους», λένε οι ερευνητές.
Πρόβλημα, για γηγενείς και πρόσφυγες, «είναι η έλλειψη προϋπηρεσίας, ένας φαύλος κύκλος», σημειώνουν. Επίσης, «σημαντικό ρόλο παίζει η κοινωνικο-οικονομική θέση των γονέων. Αν οι γονείς κατατάσσονται στη βάση της κοινωνικής ιεραρχίας είναι περισσότερο πιθανό τα παιδιά τους να είναι NΕΕΤ». Σημαντικό εύρημα κατά τον κ. Πουλημά είναι «ότι οι NΕΕΤ με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, που είχαν αποτυχίες ή μαθησιακά προβλήματα και εγκατέλειψαν το σχολείο, δεν ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν σε επιμορφωτικά προγράμματα, σε αντίθεση με εκείνους με υψηλό μορφωτικό επίπεδο». Συνεπώς, «παρόλο που το υψηλό μορφωτικό επίπεδο δεν προστατεύει απόλυτα τους νέους 25-29 ετών από τον κίνδυνο να βρεθούν άνεργοι, η εγκατάλειψη της κατάρτισης αυξάνει την πιθανότητα να βρεθούν κοινωνικά περιθωριοποιημένοι. Βέβαια, εξίσου σημαντική με την απόκτηση δεξιοτήτων είναι και η ανάκαμψη της αγοράς εργασίας. Κρίσιμη είναι και η διασύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας, με συνδυαστικές παρεμβάσεις και πολιτικές που να στοχεύουν σε κάθε μεμονωμένη κατηγορία νέων», καταλήγει ο κ. Πουλημάς
Το μεγάλο στοίχημα της αγοράς εργασίας
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 17.09.2019
Η νέα κυβέρνηση ορθώς έθεσε ως πρωταρχικό στόχο τη δημιουργία πολλών και ποιοτικών θέσεων εργασίας μέσω της ανάπτυξης της οικονομίας. Βασικό προαπαιτούμενο για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι η άμεση και αποτελεσματική εξάλειψη της αναντιστοιχίας μεταξύ των προσόντων που διαθέτει το εργατικό δυναμικό και αυτών που απαιτούνται από την αγορά, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η σύζευξη προσφοράς και ζήτησης.
Στο τέλος του 2018, την ίδια ώρα που η Ελλάδα κατείχε τα πρωτεία της Ε.Ε. στην ανεργία, το 1/3 των επιχειρήσεων δυσκολευόταν να καλύψει κενές θέσεις απασχόλησης και ανέφερε ως σημαντικότερο λόγο την έλλειψη κατάλληλων δεξιοτήτων. Επιπλέον, οι μισές επιχειρήσεις δήλωναν ότι το υφιστάμενο προσωπικό τους δεν διαθέτει τις κατάλληλες γνώσεις και δεξιότητες. Η μεγαλύτερη πρόκληση –και συνάμα ευκαιρία– για τη μείωση της ανεργίας και της υποαπασχόλησης είναι η βελτίωση της διαχρονικά προβληματικής σύνδεσης μεταξύ των συστημάτων εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης και των αναγκών της αγοράς εργασίας. Χωρίς νέες γνώσεις και δεξιότητες του ανθρωπίνου δυναμικού, δεν μπορεί να οικοδομηθεί ένα νέο παραγωγικό πρότυπο της ελληνικής οικονομίας. Στην παγκόσμια οικονομία της γνώσης, η οικονομική ανάπτυξη προϋποθέτει ένα σύγχρονο εργατικό δυναμικό, με προσωπικές και τεχνικές δεξιότητες και ικανότητες υψηλού επιπέδου. Η στενότερη σύνδεση εκπαίδευσης και εργασίας είναι επιτακτική ανάγκη, έτσι ώστε να υπάρχει ακριβέστερη αντιστοιχία ανάμεσα στα προσόντα των εργαζομένων και στα εργασιακά καθήκοντα.
Απαραίτητη προϋπόθεση, όμως, είναι η στενότερη συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα μέσω μόνιμων και ουσιαστικών διαύλων επικοινωνίας. Με αυτόν τον τρόπο, οι γνώσεις και οι δεξιότητες των εκπαιδευομένων θα αντιστοιχούν στις απαιτήσεις των επιχειρήσεων και της οικονομίας, και θα δημιουργούνται ευέλικτα προγράμματα προσαρμοσμένα στις απαιτήσεις των θέσεων εργασίας, που να ανταποκρίνονται άμεσα στις ανάγκες των εργοδοτών. Προς αυτή την κατεύθυνση, η εκπαίδευση θα πρέπει να παρέχει τις βασικές γνώσεις, ικανότητες και κοινωνικές δεξιότητες (γραμματική, αριθμητική, κριτική σκέψη, επικοινωνία, επίλυση προβλημάτων), πλέον των τεχνικών γνώσεων, που είναι απαραίτητες σε σχεδόν όλους τους εργασιακούς χώρους. Προτεραιότητα πρέπει να δοθεί σε εκπαιδευτικά προγράμματα και ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης που αφορούν ειδικότητες υψηλής ζήτησης. Οι πρωτοβουλίες αυτές πρέπει να καταρτίζονται με τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων, με χρήση ευέλικτων και σύγχρονων τεχνικών μάθησης από εκπαιδευτές που γνωρίζουν τις γνώσεις και δεξιότητες που απαιτούν οι επιχειρήσεις. Η υλοποίησή τους θα αξιολογείται και θα αναθεωρείται τακτικά σύμφωνα με τις τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις, που μεταβάλλουν συνεχώς τη ζήτηση προσόντων ?%
2 σχόλια
Καλησπέρα. Μήπως έχετε ολόκληρα κριτήρια αξιολόγησης με τις απαντήσεις για το κείμενο “Δεν βρίσκει δουλειά 1 στους 2 Έλληνες πτυχιούχους” ; Αν μπορούσατε να μου το στείλετε θα με βοηθούσαμε πολύ! Ευχαριστώ!
Συντάκτης
ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΕΝ ΕΧΩ ΠΛΗΡΕΣ ΚΡΙΤΗΡΙΟ. ΣΟΥ ΕΥΧΟΜΑΙ ΠΑΝΤΩΣ ΚΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ!!!