Ακόμη υπό διωγμόν, εν έτει 2023, η ελευθερία του λόγου
Δεν κόβουν ούτε κομματάκι από την ελευθερία
Το άγριο ρωσικό τελετουργικό της επικυριαρχίας διά του θανάτου και η σθεναρή αντίσταση των Ουκρανών, που αφύπνισαν την Ευρώπη και ένωσαν τις διχασμένες ΗΠΑ, επανέφεραν πανίσχυρη τη γαλβανισμένη από ολέθριες περιπέτειες θεμελιώδη ιδέα της ελευθερίας. Κεφαλαιώδης έννοια που ατσαλώνει φρονήματα και εξάπτει τις ψυχές, εμφανίζεται με εντυπωσιακή συχνότητα στις αναλύσεις. «Η ουκρανική υπεράσπιση της ελευθερίας και το αποκατεστημένο πνεύμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας αναδεικνύονται ισχυρότερα από την αιμοσταγή επιθετικότητα της Μόσχας», αναφέρουν. Είθε. Η ισοπέδωση νοσοκομείων, πολυκατοικιών, υποδομών από τους ρωσικούς βομβαρδισμούς, ο αφανισμός αμάχων, δεν μοιάζουν να είναι οι ύστατοι καταστροφικοί σπασμοί ενός αυταρχικού κόσμου που καταρρέει. Η αναμέτρηση ηγετών και κοινωνιών με το τέρας του ολοκληρωτισμού σε αυτή τη μεριά της υφηλίου δεν έχει εμφανίσει ακόμη τα σημάδια του περιπόθητου τέλους.
Ελευθερία δεν είναι μόνο η απουσία εξωτερικού εξαναγκασμού, η δυνατότητα του ανθρώπου να παραμένει κύριος του εαυτού του, να δρα χωρίς περιορισμούς, έξω από επιβαλλόμενα πρότυπα και δόγματα, μακριά από τυραννικές εξουσίες και ψεύδη, ελευθερωμένος από προκαταλήψεις, πάθη και συμπλέγματα, να κάνει όσα δεν βλάπτουν τα δίκαια του άλλου. Δεν είναι μόνο το ανεμπόδιστο ξεδίπλωμα της έκφρασης, του στοχασμού και της βούλησης, της συνείδησης και της πίστης, η ακώλυτη αναζήτηση της αλήθειας. Ελευθερία είναι και η συμμετοχή (των Ουκρανών) στη διαχείριση των κοινών, το ίσο μοίρασμα δυνατοτήτων και ευκαιριών, το «δικαιούμαι» και το «οφείλω», ένα κράτος δικαίου με χωριστές εξουσίες και ακαταπίεστους θεσμούς, είναι η απόδραση από την εξαθλίωση, η δημιουργία μιας νέας αρχής. «Δεν υπάρχει τίποτα πιο δύσκολο να πραγματοποιηθεί, ούτε πιο αμφίβολο για την επιτυχία, ούτε πιο επικίνδυνο να το χειριστείς, από το να ξεκινήσεις μια νέα τάξη πραγμάτων», πίστευε ο Μακιαβέλι. Εθνική, πολιτική, ατομική ελευθερία. Από τον Αριστοτέλη έως τον Τοκβίλ, από τον Επίκτητο έως τη Χάνα Αρεντ, από τους Μοντεσκιέ, Λοκ, Χιουμ, Ρουσώ, Καντ έως τον Μπόμπιο, η ελευθερία είναι το αγαθό που περισσότερο λαχταρούμε, μια πλατιά αποκάλυψη, μπροστά στην οποία η συνείδηση ριγεί.
Σε κάθε αιματοκύλισμα στη διπλανή αυλή οι άνθρωποι ανακαλύπτουν ξανά το φορτίο και τη δύναμη των μεγάλων ιδεών.
Εν ονόματι της ιδέας της ελευθερίας ξέσπασαν όλες οι μεγάλες επαναστάσεις, η Αμερικανική Επανάσταση του 1776 (Πόλεμος της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ), η Γαλλική Επανάσταση του 1789, η Επανάσταση των Καρμπονάρων του 1820, η Ελληνική Επανάσταση του 1821, οι Επαναστάσεις του 1848 (Ανοιξη των Εθνών)… Εν ονόματι της ιδέας της ελευθερίας πολεμούν οι άμαθοι στα όπλα Ουκρανοί, δοκιμάζοντας και την όψι και την κόψι της και αποδεσμεύοντας μεγατόνους αποφασιστικότητας και πατριωτισμού. Κοινότοπο, αλλά μεγαλειώδες. Είναι μια σύγκρουση μεταξύ δημοκρατίας και απολυταρχίας, αναθεωρητικών επεκτατικών βλέψεων. Ενας αγώνας για τη διάρκεια της δυτικής ενότητας. Μια μάχη για τη στεγάνωση των κυρώσεων κατά της Ρωσίας – 1,1 δισ. δολάρια εισπράττει ακόμη καθημερινά η Ρωσία από την Ε.Ε. για τη διάθεση πετρελαίου και φυσικού αερίου, σύμφωνα με το Ινστιτούτο Bruegel. Ενας πόλεμος καταστροφικός για τις ουκρανικές πόλεις, όπως ήταν παλιότερα για το Γκρόζνι και το Χαλέπι. Οι Ουκρανοί είναι αποφασισμένοι να αμυνθούν. Ο Πούτιν είναι αποφασισμένος να νικήσει
Κατά τον ειδήμονα επί των ρωσικών θεμάτων, ιστορικό του Πρίνστον, Στίβεν Κότκιν, η Ρωσία νιώθει να έχει μια ειδική θέση στον κόσμο, μια ειδική αποστολή – να αναδειχθεί σε μια δύναμη μεγαλύτερη από εκείνη που είναι. Διά του εξαναγκασμού, από έναν δεσπότη παντοδύναμο αλλά και εύθραυστο, όπως όλοι οι δεσπότες, που παίρνει αποφάσεις μόνος, λέει ο Κότκιν. Οικοδόμησε ένα καθεστώς όλο και πιο διεφθαρμένο, όλο και λιγότερο εξελιγμένο, λιγότερο αξιόπιστο, λιγότερο δημοφιλές. Ετσι συμβαίνει με τις δικτατορίες, σταδιακά αδειάζουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Πούτιν είναι ένας εύκολος αντίπαλος, «αντίθετα είναι ένας επικίνδυνος αντίπαλος και ο πόλεμος στην Ουκρανία μια περίπλοκη κατάσταση, με δύσκολες ατραπούς προς την αποκλιμάκωση, με μικρές διαφυγές από τη σπείρα του αμοιβαίου μαξιμαλισμού».
Σε κάθε αιματοκύλισμα στη διπλανή αυλή οι άνθρωποι ανακαλύπτουν και πάλι την καταιγιστική δύναμη των μεγάλων, ευτελισμένων από τις συμβάσεις της ευημερίας, ιδεών. Σήμερα, ξανά, δεν μπορείς ούτε ένα κομματάκι να κόψεις από την ελευθερία.
Η ελευθερία και οι εχθροί της
ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ
Εφημερίδα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 25/10/2020
Έχουν άπειρες σελίδες γραφτεί για το ζήτημα. Άνθρωποι του μέλλοντος θα συμπληρώσουν τα κενά. Γύρω από το ζήτημα αυτού του πάθους, έχει τρέξει ποτάμι το αίμα.
Όλα αρχίζουν από τα πρώτα βήματα. Από τα πρώτα βήματα της μεγάλης διαδρομής σε εξέλιξη, δύο υψωμένα χέρια μάχονται σε έναν ανελέητο αγώνα επικράτησης, που ποτέ δεν θα λάβει τέλος.
Το πρώτο. Το πρώτο είναι το υψωμένο χέρι της βίας. Ως αρχέγονη εναπόθεση αυτή η παράσταση και αυτή η μνήμη, συνεχίζει με ποικίλα ιδεολογικά αυτοδικαιωτικά προσωπεία να επιχειρεί να γράψει την τελευταία πράξη, σε ένα τέλος που φαντάζεται ιστορικό. Ένας μεγάλος σκοπός, σχεδόν πάντα, μεγάλος και ιερός, πάντα, είναι η επίκληση. Το υψωμένο χέρι της βίας διεκδικεί το απόλυτο πρωτείο πάνω σε όλα. Και κυρίως πάνω στην υποψία διαλογικού αυτοπροσδιορισμού και ελευθερίας. Ως φαντασία καθολικής εξουσίας διαγράφει κάθε τι το πολιτικό. Η βία είναι από τον πυρήνα της αντιπολιτική. Η πολιτική, η μεγάλη αυτή επινόηση του ανθρώπου, ως ο καταλυτικός θεσμικός έλεγχος της βίας, είναι το πρώτο «αντικείμενο» προς κατάργηση, ο πρώτος και ο έσχατος εχθρός κάθε απόλυτης εξουσίας.
Απέναντι σε αυτή τη «μέθοδο Κάιν», της καταστολής και του φόβου, υψώνεται το χέρι που διεκδικεί τον λόγο. «Ζητώ τον λόγο». Αντηχεί η πρόταση σαν παρατεταμένη σεισμική δόνηση στη διάρκεια της τραγικής ανθρώπινης διαδρομής. Τίποτα δεν μπορεί να ανακόψει το διαπεραστικό και διατρητικό μήνυμά της.
Γύρω από το αποφασισμένα υψωμένο χέρι του λόγου, θα γραφτεί η, εξωτερικά μάταιη και εσωτερικά καθοριστική, ιστορία της διαδρομής. Από τη Γαλλική Επανάσταση ήδη, η διαμάχη αυτή προσλαμβάνει έναν πρωτόγνωρο παροξυσμό. Οι «φίλοι» και οι «εχθροί» της ελευθερίας, σε μια απεγνωσμένη σύγκρουση, διδάσκουν με τις πράξεις τους και ταυτόχρονα χαράσσουν τις γραμμές της πορείας. Από την ελευθερία του Τύπου, μέχρι τον βάρβαρο νόμο «περί υπόπτων», βλέπουμε το εύρος της διαμάχης και το τυφλό αδιέξοδο της άρνησης. Και σκάβεται ο δρόμος.
Μέσα του βασανιστικά θα τίθεται το ερώτημα, που ενυπάρχει σε όλη τη διαδρομή και σε κάθε στροφή, διαρκώς, θα εμφανίζεται ενώπιόν μας. «Πρέπει να έχουν ελευθερία οι εχθροί της ελευθερίας»;
Οπλισμένοι με την εμπειρία των δύο τελευταίων αιώνων και κυρίως του εικοστού, θωρακισμένοι με τη γνώση που γέννησε κάθε άρνηση της πολιτικής διαλογικής διαδικασίας, αποκρούοντας με συνείδηση τον πειρασμό της αλλοίωσής μας, οφείλουμε την μία νοητή απάντηση: με τα όπλα της ελευθερίας, με το όπλο του Νόμου, παλεύουμε τους εχθρούς της ελευθερίας. Διαλογικά κερδίζεται ο κόσμος.
Η σάτιρα και η ελευθερία
Στο Παρίσι άρχισε η δίκη για την ομαδική δολοφονία στο σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo. Οι αυτουργοί δεν δικάζονται διότι δεν είναι πλέον εν ζωή. Στο ειδώλιο κάθονται όσοι θεωρούνται ύποπτοι για συνενοχή στο έγκλημα. Το περιοδικό, ενόψει της δίκης, δημοσίευσε και πάλι σκίτσα που σατιρίζουν τον Μωάμεθ. Δέχθηκε εκ νέου απειλές από το Ισλαμικό Κράτος. Κείμενο που υπερασπίζεται την ελευθερία της έκφρασης, ως απάντηση στις απειλές, το συνυπέγραψε η πλειονότητα των έγκυρων μέσων ενημέρωσης στη Γαλλία.
Πριν από δύο ημέρες άγνωστοι επιτέθηκαν με χασαπομάχαιρα σε δύο άνδρες που είχαν βγει για να καπνίσουν έξω από τα παλαιά γραφεία του περιοδικού. Το περιοδικό, μετά τη σφαγή, έχει μετακομίσει σε απόρρητη διεύθυνση. Η αστυνομία συνέλαβε και τους δύο υποψήφιους δολοφόνους, εκ των οποίων ο ένας έχει ταυτοποιηθεί ως πακιστανικής καταγωγής. Και οι δύο εντοπίσθηκαν σε δημόσιο χώρο επειδή ήταν λεκιασμένοι με αίμα. Αν αποδειχθεί ότι ήσαν στρατιώτες του Ισλαμικού Κράτους, αυτό σημαίνει ότι η επιχειρησιακή του ικανότητα έχει μειωθεί αισθητά. Αν αποδειχθεί ότι έδρασαν αυτόνομα, αυτό είναι ακόμη μία απόδειξη ότι οι «αρχές» του έχουν διεισδύσει στα κύτταρα μιας δημοκρατικής, εκκοσμικευμένης κοινωνίας, όπως η γαλλική.
Το πρόβλημα όμως που αναδεικνύει η όλη υπόθεση του Charlie Hebdo ξεπερνάει κατά πολύ τις επεισοδιακές του εκδοχές, όσο τραγικές κι αν είναι αυτές. Ο Ρισάρ Μαλκά, δικηγόρος των θυμάτων του περιοδικού, στη δίκη το διατύπωσε στην κυριολεξία: «Πέθαναν για να μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι». Και η «ελευθερία μας» είναι συνυφασμένη με τη σάτιρα, τον σαρκασμό, ακόμη και τη βλασφημία. Ο Μαλκά, κομίστας και ο ίδιος, είναι δικηγόρος του περιοδικού από την πρώτη ημέρα της κυκλοφορίας του. Και όπως είπε σε συνέντευξή του στην επιθεώρηση Le Point, όσο το περιοδικό σατίριζε τον Πάπα, η Αριστερά το υποστήριζε. Οταν άρχισε να σατιρίζει τον Μωάμεθ, η Αριστερά διχάστηκε και ακόμη και δεξιοί πολιτικοί, όπως ο Σιράκ, αποπειράθηκαν να το επαναφέρουν στην ορθή οδό.
Το περιοδικό δεν συνετίστηκε. Με αποτέλεσμα ορισμένοι από τους πιο ταλαντούχους σκιτσογράφους του να το πληρώσουν με τη ζωή τους. Τους δολοφόνησαν για τις ιδέες τους; Εκατομμύρια Ευρωπαίοι πολίτες τις μοιράζονται και χιλιάδες δημοσιολογούντες τις υπερασπίζονται. Ομως η αμεσότητα της σάτιρας δεν συγχωρεί και κατά συνέπειαν δεν συγχωρείται. Στοχεύει τον πυρήνα του φανατισμού και όταν πετυχαίνει τον στόχο της, κανένα επιχείρημα δεν μπορεί να την αντιμετωπίσει. Η σάτιρα είναι το μεγάλο όπλο της ελευθερίας που κατέκτησε ο δυτικός πολιτισμός. Είναι παιδί της ειρωνείας. Τι θα ήταν ο Διαφωτισμός χωρίς την ειρωνεία του Βολταίρου και τι θα ήταν η αθηναϊκή δημοκρατία χωρίς την ειρωνεία του Σωκράτη; Οταν ο Πλάτων στο τέλος του «Συμπόσιου» τον βάζει να λέει στον Αριστοφάνη ότι ο κωμικός ποιητής είναι και τραγικός ποιητής, αυτό εννοεί. Τα όπλα της κωμωδίας είναι αυτά που θα κρίνουν τις συγκρούσεις της τραγωδίας.
Οταν έγινε η ομαδική δολοφονία στο Charlie Hebdo, με 17 νεκρούς, το Διαδίκτυο, και όχι μόνον, πλημμύρισε από υπογραφές συμπαράστασης στα θύματα. Το «Je suis Charlie» έγινε το σύνθημα όσων υπερασπίζονταν την ελευθερία της έκφρασης. Πόσοι απ’ αυτούς, ενώ καταδίκαζαν τη βαρβαρότητα των σφαγέων, αναγνώριζαν το πολιτισμικό τους άλλοθι; Δεν είναι σαν και μας, άρα πρέπει να δεχθούμε τις δικές τους ευαισθησίες επειδή ο δικός μας πολιτισμός το επιβάλλει. Προσοχή: δεν πρόκειται για επίθεση βομβαρδιστικών για τον έλεγχο του πετρελαίου, όπως τους αρέσει να λένε. Σκίτσα είναι που εκφράζουν το δικό μας αίσθημα. Αγγίζουν όσους αγγίξουν.
Οι υπόλοιποι αδιαφορούν. Κι αυτή είναι η δύναμη της σάτιρας. Δεν επιχειρηματολογεί. Στοχεύει στην ευαισθησία, κι αν δεν βρει τον στόχο της, πάει παρακάτω. Δεν υποχρεώνει.
Η σάτιρα είναι το αντίδοτο στον φανατισμό. Χωρίς σάτιρα δεν υπάρχει δημοκρατία, από αρχαιοτάτων χρόνων που λένε, αν η δημοκρατία είναι η θεραπευτική αγωγή των πάσης φύσεως φανατισμών. Είτε των θεοκρατικών όπως ο ισλαμικός είτε των οιονεί άθεων όπως ο φανατισμός που έχει αντικαταστήσει τις Δέκα Εντολές με τους κανόνες της πολιτικής ορθότητας. Κατασκευάζοντας μια θρησκεία χωρίς Υπέρτατο Ον, άρα με μόνον κριτή τις εμμονές τους.
Πόσο ελεύθεροι είμαστε;
ΣΤΑΘΗΣ ΨΥΛΛΟΣ*
Σήμερα αποφασίσατε να αγοράσετε την «Καθημερινή». Σας τράβηξε την προσοχή το συγκεκριμένο άρθρο και αποφασίσατε να το διαβάσετε. Και οι δύο αποφάσεις ήταν δικές σας. Θα μπορούσατε να μην τις είχατε λάβει. Θα μπορούσατε να διαβάσετε μια άλλη εφημερίδα ή να προσπεράσετε το συγκεκριμένο άρθρο. Πράξατε ελεύθερα. Κάθε μια από τις πράξεις σας έχει τη δική της αιτιακή ιστορία: ένα πλέγμα αιτίων οδήγησε σε αυτή και όχι σε μία άλλη.
Κάποια από τα αίτια ήταν μη έλλογα. Για παράδειγμα, ίσως έχετε μια φυσική τάση για φιλοσοφικές αναζητήσεις. Κάποια άλλα αίτια ήταν λόγοι. Οι λόγοι μπορούν να είναι αιτίες: οι επιθυμίες και οι πεποιθήσεις μας δίνουν νόημα στις πράξεις μας αλλά μπορούν επίσης να τις προκαλούν. Για παράδειγμα, αγοράζετε την «Καθημερινή» επειδή (για τον λόγο ότι) σας εκφράζει πολιτικά. Ή επειδή προτιμάτε το μεγάλο της σχήμα. Σε κάθε περίπτωση, η πράξη σας δεν ήταν αναίτια. Η πράξη σας, αν και ελεύθερη, ήταν αιτιακά προσδιορισμένη. Ή μήπως δεν ήταν;
Μπορεί η βούληση να είναι ελεύθερη και αιτιακά προσδιορισμένη; Πολλοί φιλόσοφοι θεωρούν ότι σε αυτό ακριβώς το σημείο βρίσκεται μια θεμελιώδης αντινομία: η ελευθερία της βούλησης αντιτίθεται στην αιτιοκρατία. Η βασική σκέψη είναι η εξής: δεν είναι δυνατόν η βούληση να είναι ελεύθερη αν υπόκειται σε αιτιακούς νόμους, δηλ. αν το περιεχόμενό της, το οποίο διέπει τις αποφάσεις και τις πράξεις μας, καθορίζεται από αίτια που βρίσκονται εκτός του ελέγχου του ατόμου. Πώς είναι δυνατόν, αναρωτιούνται πολλοί φιλόσοφοι, μια πράξη να επαφίεται στο άτομο και να καθορίζεται από παράγοντες εκτός του ατόμου;
Το ερώτημα είναι επιτακτικό. Η ελευθερία της βούλησης προϋποτίθεται για την ηθική ευθύνη. Είμαι (ηθικά) υπεύθυνος για τις πράξεις μου μόνο στον βαθμό που οι πράξεις μου έχουν εμένα ως δημιουργό (έχω, δηλαδή, τους λόγους μου να δρω όπως δρω) και όχι αίτια (μακρινά ή εγγύτερα) που είναι εκτός της δικαιοδοσίας μου. Αλλά ας δούμε πώς προκύπτει το πρόβλημα.
Η αιτιοκρατία (γνωστή και ως ντετερμινισμός) δεν είναι απλώς η θέση ότι τα συμβάντα έχουν αιτίες. Είναι η ισχυρότερη θέση σύμφωνα με την οποία ό,τι συμβαίνει στη φύση έχει μια επαρκή αιτία που το επέφερε. Με όρους πιθανότητας, η αιτιοκρατία είναι η θέση ότι όλες οι πιθανότητες είναι είτε 1 είτε 0 (δηλ. ένα αποτέλεσμα είτε θα συμβεί με βεβαιότητα είτε δεν θα συμβεί). Αρα, αν ένα αποτέλεσμα Χ έχει μια επαρκή αιτία Ψ, αυτή η αιτία Ψ έχει μια επαρκή αιτία Ω κ.ο.κ.
Το αίτημα της ελευθερίας της βούλησης επιτάσσει το υποκείμενο να είχε τη δυνατότητα να πράξει διαφορετικά από ό,τι όντως έπραξε. Αν όμως η αιτιοκρατία είναι αληθής, τότε οι πράξεις του υποκειμένου, όντας φυσικές πράξεις, έχουν πρότερα επαρκή φυσικά αίτια. Επομένως, δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές από αυτές που ήταν και, άρα, δεν είναι ελεύθερες. Αλλά, ακόμα και αν η αιτιοκρατία είναι ψευδής, ακόμα δηλαδή και αν υπάρχει γνήσια τυχαιότητα στη φύση, ακόμα και τότε η ελευθερία της βούλησης τίθεται σε αμφισβήτηση αφού δεν είναι κατανοητό πώς μια τυχαία πράξη επαφίεται στο άτομο. Το τυχαίο (αναίτιο) δεν είναι ελεύθερο με τη ζητούμενη έννοια – με την έννοια ότι μια απόφαση είναι δική μας.
Η ελευθερία της βούλησης είναι εξαιρετικά πολύτιμη ώστε να εγκαταλειφθεί. Μπορούμε όμως να τη συμβιβάσουμε με την αιτιοκρατία; Ας αναρωτηθούμε: υπό ποια έννοια είμαστε ελεύθεροι να πράξουμε; Ας υποθέσουμε ότι κάποιος είναι αλυσοδεμένος τη στιγμή που ένα αποτρόπαιο έγκλημα συμβαίνει μπροστά στα μάτια του. Σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του, επιθυμεί να παρέμβει για να βοηθήσει το θύμα. Είναι ελεύθερος να το πράξει; Σίγουρα όχι. Eχει ηθική ευθύνη για την εν λόγω πράξη; Σίγουρα όχι. Τι έχει συμβεί; Απλώς, παρά τις πεποιθήσεις του και την (ισχυρή) επιθυμία του, δεν δύναται να παρέμβει.
Ας επαναλάβουμε τώρα το νοητικό μας πείραμα βάζοντας στη θέση του σιδεροδέσμιου ανθρώπου έναν άλλο που δύναται να παρέμβει αλλά αδιαφορεί. Είναι ελεύθερος να πράξει; Ναι, είναι. Ποια είναι η διαφορά μεταξύ των δύο περιπτώσεων; Αυτή δεν βρίσκεται στην παρουσία ή στην απουσία αιτίων. Αίτια της απραξίας (η οποία είναι, φυσικά, μια πράξη) υπάρχουν και στις δύο περιπτώσεις. Η διαφορά είναι στον τύπο των αιτίων. Οι ηθικά υπεύθυνες και ελεύθερες πράξεις προκαλούνται, εντέλει, από εσωτερικά στο άτομο αίτια, δηλ. τα αίτια εκπορεύονται από την ίδια τη βούληση του ατόμου, ενώ οι μη ελεύθερες πράξεις προκαλούνται από εξωτερικά αίτια.
Μια τέτοια απάντηση δεν θεωρείται ικανοποιητική από όποιους πρεσβεύουν ότι η ελευθερία της βούλησης πρέπει να είναι τόσο ριζική ώστε να συνεπάγεται την πλήρη αυτονομία του υποκειμένου από αιτιακές δεσμεύσεις. Oπως είπε ο Ζαν- Πολ Σαρτρ: «Κανένα όριο στην ελευθερία μου δεν μπορεί να βρεθεί εκτός από την ίδια την ελευθερία, ή, αν το προτιμάτε, δεν είμαστε ελεύθεροι να πάψουμε να είμαστε ελεύθεροι». Το βασικό πρόβλημα με απόψεις σαν και αυτές είναι ότι προϋποθέτουν την αποκοπή του υποκειμένου από τον φυσικό κόσμο και τους νόμους του.
Δεν είναι ανάγκη να ξεκόψουμε τον άνθρωπο από τον φυσικό κόσμο για να διασώσουμε μια εύρωστη έννοια ελευθερίας της βούλησης. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις, αν είχαμε διαφορετικές επιθυμίες και πεποιθήσεις, θα μπορούσαμε να είχαμε κάνει κάτι διαφορετικό από αυτό που όντως πράξαμε. Θα μπορούσατε, π.χ., να είχατε σταματήσει την ανάγνωση αυτού του άρθρου μετά την πρώτη παράγραφο. Οι επιθυμίες μας και οι πεποιθήσεις μας είναι, εντέλει, οι αιτίες των πράξεών μας. Και ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, οι πράξεις μας είναι και αιτιακά προσδιορισμένες και ελεύθερες.
* Ο κ. Στάθης Ψύλλος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Επιστήμης και Μεταφυσικής στο ΕΚΠΑ, συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του βιβλίου «Επιστήμη και Αλήθεια» (Οκτώ, 2009).
