Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
Χάρτης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης
«Στο δικό μας ΑΕΙ δεν θα φοβάσαι να μιλήσεις»
Ο ελληνικής καταγωγής καθηγητής Πάνος Κανέλος έχει ήδη συγκεντρώσει χορηγίες προκειμένου να ιδρύσει στο Οστιν του Τέξας ένα πανεπιστήμιο το οποίο θα δώσει φωνή και στους «ακυρωμένους» της ακαδημαϊκής κοινότητας
Οι πρόσφατες φιλοπαλαιστινιακές διαδηλώσεις σε κάποια από τα κορυφαία αμερικανικά πανεπιστήμια ήταν η αρχή. Ισχυροί χρηματοδότες και απόφοιτοι, μέλη της διοίκησης των πανεπιστημίων, ακόμη και κάποιοι φοιτητές, αντέδρασαν έντονα ισχυριζόμενοι πως τα πλακάτ και οι αφίσες συνιστούν ρητορική μίσους και αντισημιτισμό. Το θέμα γρήγορα πήρε τεράστιες διαστάσεις. Εφτασε μέχρι το Κογκρέσο και η πρόεδρος του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια παραιτήθηκε.
«Ζητώ συγγνώμη. Τα λόγια έχουν σημασία. Οταν οι λέξεις ενισχύουν τη στενοχώρια και τον πόνο, δεν ξέρω τι άλλο θα μπορούσες να νιώσεις από το να μετανιώσεις», απολογήθηκε η πρόεδρος του Χάρβαρντ για τις απαντήσεις που έδωσε σχετικά με το εάν οι διαδηλώσεις και τα συνθήματα που ακούστηκαν είναι αντίθετα με την πολιτική των πανεπιστημίων (είχε πει πως εξαρτάται).
Οσα διαδραματίζονται τις τελευταίες εβδομάδες βρίσκονται στην καρδιά ενός θέματος που διχάζει εδώ και χρόνια την Αμερική, έχοντας επηρεάσει βαθιά τα πανεπιστήμια: την πολιτική ορθότητα και το κατά πόσον αυτή αντιμάχεται την ελευθερία του λόγου. Η «Κ» μίλησε με καθηγητές για αυτό το φαινόμενο, αλλά και τους ιδρυτές δύο νέων πανεπιστημίων που δημιουργήθηκαν σαν αντίδραση σε όσα συμβαίνουν.
«Συνειδητά αρνούμαστε να συμμετέχουμε σε αυτή τη συζήτηση ή να χρησιμοποιούμε τους όρους woke (το κίνημα που συμβολίζει την αφύπνιση και την ευαισθητοποίηση σε κοινωνικά ζητήματα κατά της αδικίας, της ανισότητας και της προκατάληψης). Δεν ξεκινάμε ένα πανεπιστήμιο ενάντια σε κάτι, αλλά επικεντρωνόμαστε σε όσα θέλουμε να επιτύχουμε», επιμένει ο κ. Κανέλος.
Ο ίδιος γεννήθηκε στο Σικάγο από Ελληνες γονείς. Ο πατέρας του είχε μεταναστεύσει στην Αμερική το 1960 και είχε ανοίξει αλυσίδα εστιατορίων, την οποία θεωρούσε βέβαιο πως θα αναλάμβανε ο γιος του. Ο κ. Κανέλος όμως αποφάσισε να σπουδάσει – ο πρώτος από την οικογένειά του. «Τα χρόνια στο πανεπιστήμιο ήταν απίθανα. Μου άνοιξαν τους ορίζοντες με έναν τρόπο μοναδικό. Ολοι αισθανόμασταν ενθαρρυμένοι να ανταλλάσσουμε απόψεις, προφανώς και να διαφωνούμε. Αυτό πλέον χάνεται», λέει.
Λογοκρισία
Καθηγητές αµερικανικών πανεπιστηµίων που µίλησαν στην «Κ» συµφωνούν περιγράφοντας ένα περιβάλλον µε έντονη µια νέα µορφή λογοκρισίας και αυτολογοκρισίας, µε την «ακύρωση» να καραδοκεί. «Εχω συναδέλφους από όλο το πολιτικό φάσμα που παραμένουν στα πόστα τους παρότι δυσανασχετούν και αισθάνονται αληθινό πόνο για ό,τι συμβαίνει. Αλλά και οι φοιτητές μας ζορίζονται. Σύμφωνα με έρευνες, φοβούνται να κάνουν ερωτήσεις. Πώς θα μάθεις εάν δεν τολμάς να πεις ελεύθερα τι σκέφτεσαι; Οταν κάποιοι έχουν ήδη αποφασίσει ποια είναι η σωστή και μοναδική απάντηση;» αναρωτιέται ο Τσαρλς Καλομοίρης. Ο ίδιος διδάσκει εδώ και 40 χρόνια οικονομικά, τα περισσότερα από αυτά στο Κολούμπια. Πήρε πρόσφατα την απόφαση να βγει στη σύνταξη ακριβώς λόγω της ατμόσφαιρας που περιγράφει.
Ενας άλλος καθηγητής, ελληνικής καταγωγής, σε ένα συντηρητικό αμερικανικό πανεπιστήμιο, θέλησε να μιλήσει για την εμπειρία του αλλά όχι επώνυμα, γιατί όπως λέει το κλίμα είναι τόσο πολωμένο που έχει μάθει «να αποφεύγει τις κακοτοπιές». Ο ίδιος αντιλαμβάνεται πως είναι λογικό πολλά να έχουν αλλάξει από τότε που ο ίδιος ήταν στο πανεπιστήμιο, τη δεκαετία του ’70. «Θυμάμαι έναν αγαπημένο μου καθηγητή που όταν δεν προσέχαμε μας πετούσε μια κιμωλία στο κεφάλι. Αυτό δεν το κάνω με τους μαθητές μου, όχι επειδή συγκρατούμαι, αλλά γιατί δεν το διανοείσαι πλέον. Πιάνω όμως τον εαυτό μου να προσέχω όλο και περισσότερο τι θα πω ακόμη και σε πράγματα που δεν πάει το μυαλό σου, όπως το “οι κυρίες προηγούνται” όταν ανοίγεις την πόρτα. Με ένα τέτοιο σχόλιο μπορεί να βρεις τον μπελά σου, πόσο μάλλον εάν εκφέρεις μια κάπως αμφιλεγόμενη άποψη για οτιδήποτε έχει να κάνει με θέματα woke».
Πρόσφατα καθηγητές του Κολούμπια έλαβαν έναν πολυσέλιδο «οδηγό» με λέξεις ή φράσεις που πρέπει να αποφεύγουν. Μέσα στη λίστα και η «καφέ» σακούλα φαγητού, την οποία συχνά χρησιμοποιούν όταν αναφέρονται στα μεσημεριανά γεύματα που συναντιούνται για ανταλλαγή ιδεών, ή η «μαύρη» ημέρα της Ιστορίας, καθώς, όπως γράφουν, είναι αρνητικά φορτισμένες λέξεις και μπορεί να προσβάλουν κάποιον.
«Τοξικός» ο Ζορμπάς!
«Η προστασία που παρέχει το αμερικανικό Σύνταγμα για την ελευθερία του λόγου είναι ένας φωτεινός φάρος για εμάς. Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να λένε κάτι που προκαλεί, ακόμη και που προσβάλλει, αρκεί να μην απειλούν, να μην εκφοβίζουν».
Σε άλλο πανεπιστήμιο σταμάτησαν τη διδασκαλία του Ζορμπά γιατί κάποιοι φοιτητές ένιωσαν πως έχει τοξική αρρενωπότητα. Στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν απολύθηκε καθηγητής όταν έδειξε στους μαθητές όπερα με έναν λευκό τενόρο με φούμο στο πρόσωπο να υποδύεται τον Οθέλλο. «Μπορεί ιστορικά κάθε κίνημα διεκδίκησης δικαιωμάτων και απελευθέρωσης να συνοδεύεται από κάποιες ακρότητες, το πρωτόγνωρο στις μέρες μας είναι πως πολλές από τις ακρότητες θεωρούνται πλέον κανονικότητα. Οποιος τολμήσει να διαφωνήσει, απομονώνεται, απαξιώνεται και εντέλει ακυρώνεται», σημειώνει ο Ελληνας καθηγητής.
Και οι δύο καθηγητές θεωρούν ορόσημο ένα περιστατικό που συνέβη στο Γέιλ το 2015. Με αφορμή μια ανακοίνωση του πανεπιστημίου προς τους φοιτητές, να μην προσβάλουν κανέναν φορώντας ακατάλληλες φορεσιές στη γιορτή του Halloween, η καθηγήτρια Ψυχολογίας Ερικα Χρηστάκη έστειλε ένα e-mail στο οποίο καλούσε τους φοιτητές της να διεκδικήσουν το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιοι τι θα φορέσουν. «Δεν υπάρχει πλέον χώρος να είναι κάποιος λίγο αντιπαθητικός; Λίγο ακατάλληλος, προκλητικός, ακόμη και προσβλητικός; (…) Ο Νίκος (Χρηστάκης – καθηγητής Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών στο Γέιλ και σύζυγός της) συμφωνεί. Εάν δεν σου αρέσει αυτό που φοράει ο άλλος, γύρνα από την άλλη ή πες του πως σε προσβάλλει. Συζητήστε. Η ελευθερία του λόγου και η ικανότητα να ανεχόμαστε μια προσβολή είναι οι πυλώνες μιας ελεύθερης και ανοιχτής κοινωνίας», κατέληγε στο e-mail.
Κάποιοι φοιτητές εξέλαβαν την προτροπή τους ως έκκληση σε εκδηλώσεις ρατσισμού και σεξισμού και το θέμα πήρε γρήγορα ανεξέλεγκτες διαστάσεις με διαδηλώσεις και αιτήματα απομάκρυνσης των δύο καθηγητών. Ενα απόγευμα, περίπου 100 φοιτητές περικύκλωσαν τον Χρηστάκη ζητώντας του να απολογηθεί. Εκείνος, ψύχραιμος, προσπάθησε να τους εξηγήσει πως πρέπει να καλλιεργήσουν ένα περιβάλλον υγιούς αντιπαράθεσης. Το πλήθος εξαγριώθηκε, κάποιοι έκλαιγαν και κάποιοι του επιτέθηκαν λεκτικά. «Αναρωτιέμαι πώς κοιμάσαι τα βράδια. Με αηδιάζεις», ούρλιαζε μια φοιτήτρια. Η Χρηστάκη παραιτήθηκε, ο Χρηστάκης πήρε εξάμηνη εκπαιδευτική άδεια.
«Εχω σπουδάσει στο Γέιλ και βρήκα το περιστατικό σοκαριστικό», σημειώνει ο κ. Καλομοίρης. «Εάν στην εποχή μου παραπονιόμουν για κάτι τέτοιο, θα μου έλεγαν “παιδί μου, ξεπέρασέ το και πήγαινε να διαβάσεις, έχεις και εξετάσεις”», λέει. Ο ίδιος έστειλε μια επιστολή στον πρύτανη διαμαρτυρόμενος για την αντίδραση της διοίκησης. Οταν δεν έλαβε καμία απάντηση, αποφάσισε να κόψει κάθε σχέση με το πανεπιστήμιο. Το συγκεκριμένο περιστατικό, πάντως, είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένας νέος όρος για να περιγράψει τους υπερευαίσθητους φοιτητές που ενηλικιώθηκαν μετά το 2010 και παρεξηγούνται εύκολα: τη γενιά των «χιονονιφάδων».
4.000 αιτήσεις για 80 θέσεις
Εδώ και δύο χρόνια, ο κ. Κανέλος και η ιδρυτική οµάδα, έχοντας συγκεντρώσει 200 εκατ. δολ. από ιδιώτες χρηματοδότες, εργάζονται πυρετωδώς για να ανοίξει τον Σεπτέμβριο του 2024 το νέο Πανεπιστήμιο του Οστιν. Ηδη από πέρυσι ξεκίνησαν πιλοτικά καλοκαιρινά μαθήματα, τα οποία ονόμασαν «απαγορευμένα». «Δεχθήκαμε πάνω από 4.000 αιτήσεις και επιλέξαμε τελικά 80 φοιτητές βάσει μιας έκθεσής τους για μια “μη δημοφιλή τους άποψη”», λέει στην «Κ», ενώ συμπληρώνει πως έχουν λάβει πάνω από 6.000 αιτήσεις καθηγητών που θέλουν να πάρουν μεταγραφή ακόμη και από κορυφαία πανεπιστήμια. «Συνειδητά, για τα καλοκαιρινά μαθήματα επιλέξαμε καθηγητές που είχαν “ακυρωθεί” ή θεωρούνται αμφιλεγόμενοι. Δεν θα είναι όμως προϋπόθεση για το πανεπιστήμιο», σημειώνει. «Θέλαμε να στείλουμε ένα μήνυμα πως θα δημιουργήσουμε έναν “ασφαλή χώρο” για όλους εκείνους που φοβούνται να μιλήσουν. Είτε είναι οπαδοί του Tραμπ ή αναρχικοί ή έχουν στοχοποιηθεί. Και ήταν καταπληκτικό να τους βλέπεις όλους αυτούς μαζί».
Η εύλογη ερώτηση είναι το κατά πόσον οι καθηγητές ή οι φοιτητές θα μπορούν να λένε ό,τι θέλουν, όσο ακραίο και αν είναι, χωρίς καμία συνέπεια. «Η προστασία που παρέχει το αμερικανικό σύνταγμα για την ελευθερία του λόγου είναι ένας φωτεινός φάρος για εμάς. Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να λένε κάτι που προκαλεί, ακόμη και που προσβάλλει, αρκεί να μην απειλούν, να μην εκφοβίζουν. Θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα πανεπιστήμιο που προάγει τον πολιτισμένο διάλογο, μια κοινότητα βασισμένη στον κοινό σκοπό τού να καταλάβουμε τον κόσμο και τους εαυτούς μας», εξηγεί.
Είναι το δεύτερο πανεπιστήμιο που δημιουργείται με σκοπό να αμφισβητηθεί η εμμονή για πολιτική ορθότητα. Το Κολέγιο του Ράλστον, με έδρα τη Σαβάνα και ιδρυτικό μέλος τον Τζόρνταν Πίτερσον –αμφιλεγόμενο και συντηρητικό, πλην επιδραστικό, διανοούμενο–, προσφέρει υποτροφίες για μεταπτυχιακά στις ανθρωπιστικές σπουδές σε όσους «αναζητούν την αλήθεια με θάρρος». Οι 25 φοιτητές, που επελέγησαν με βάση το κατά πόσον ήταν ανοιχτοί σε νέες ιδέες και στο διαφορετικό, ξεκίνησαν τις σπουδές τους στη Σάμο, όπου έκαναν εντατικά αρχαία και νέα ελληνικά. «Η επιλογή της Ελλάδας δεν ήταν τυχαία. Η αρχαία Ελλάδα είναι η βάση του δυτικού πολιτισμού, εκεί όπου ο άνθρωπος ως αυτόνομο ον πάλεψε να είναι ελεύθερος από όλες τις μορφές σκλαβιάς – και της πνευματικής», εξηγεί η φιλόλογος Χρύσα Νασιούδη, που διδάσκει στο κολέγιο με μότο «η σκέψη σε κάνει ελεύθερο».
Στα άκρα
Παρά την κριτική που έχει ασκηθεί και στα δύο αυτά πανεπιστήµια, έχουν συµβάλει στη συζήτηση που έχει δειλά ξεκινήσει στα περισσότερα ακαδηµαϊκά ιδρύµατα. Ο Ελληνας καθηγητής που µίλησε στην «Κ» είναι συγκρατηµένα αισιόδοξος. «Εχοντας φτάσει στα άκρα, γίνονται κάποιες προσπάθειες να επαναφέρουµε το εκκρεµές κάπου στη μέση», σημειώνει. «Πρόσφατα αναπτύξαμε στο πανεπιστήμιο μια καινούργια έννοια, την πολιτιστική νοημοσύνη, για το πώς πρέπει όλοι να έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά, να δεχόμαστε και να σεβόμαστε τη διαφορετικότητα του άλλου. Αυτό είναι άλλωστε το ζητούμενο», σημειώνει. O κ. Καλομοίρης επίσης βλέπει θετικά τις ομάδες και τους συλλόγους φοιτητών που δημιουργούνται το τελευταίο διάστημα σε μεγάλα πανεπιστήμια με σκοπό την προάσπιση της ελευθερίας του λόγου. «Το πρόβλημα βέβαια είναι πως μέχρι στιγμής προέρχονται αποκλειστικά από τον συντηρητικό πολιτικό χώρο. Τους συμβουλεύω και επιμένω πως δεν θα έπρεπε να το βλέπουμε ως ένα ντιμπέιτ μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς. Ολοι ανεξαιρέτως οφείλουμε να αγωνιστούμε για αυτό που συμβαίνει», καταλήγει. Οσο για το κατά πόσο θα διαρκέσει αυτό το φαινόμενο; Προφανώς κανείς δεν έχει μια σίγουρη απάντηση, αλλά ο καθηγητής Νίκος Χρηστάκης, ο οποίος είχε βρεθεί στο επίκεντρο του «τσουνάμι» με τις στολές του Halloween, έκανε πρόσφατα, σε μια συνέντευξη, μια εκτίμηση. «Ιστορικά αυτά τα πράγματα διαρκούν περίπου μισή γενιά. Οπότε έχουμε κάπου 10-15 χρόνια ακόμη έως ότου ισορροπήσει η κατάσταση», είχε δηλώσει.
Το ερώτημα ενός νέου ανθρωπισμού
Ανάλυση
11 Ιανουαρίου 2023, 12:46
Σημαντικά ερωτήματα στο βιβλίο του ιταλού φιλοσόφου Ρομπέρτο Φινέλι, «Filosofia e tecnologia. Una via di uscita dalla mente digitale» (Φιλοσοφία και τεχνολογία. Μια διέξοδος από τον ψηφιακό νου)
Οι τεχνολογίες της πληροφορίας εδώ και δεκαετίες έχουν πυροδοτήσει μεγάλες συζητήσεις. Ο τρόπος που – σε αντίθεση με άλλα τεχνικά και επιστημονικά επιτεύγματα – εδώ έχουμε να κάνουμε με τη διεκδίκηση χώρου που υποτίθεται ότι αφορούσε έναν εκ των πυρήνων της ανθρώπινης ύπαρξης, ήτοι της αυτοτέλειας της νόησης και του «ψυχικού κόσμου», είναι στον πυρήνα αυτής της συζήτησης. Αρκεί να αναλογιστούμε τη φόρτιση που έχουν εκφράσεις όπως «τεχνητή νοημοσύνη». Γιατί όσο και εάν έχουμε αποκτήσει μεγαλύτερη επίγνωση της υλικής και βιολογικής υπόστασης των ψυχικών και νοητικών λειτουργιών μας, μια ορισμένη απόσταση ανάμεσα στο υλικό (και κατ’ επέκταση τεχνολογικό) επίπεδο και το ψυχικό-νοητικό εξακολουθεί να θεωρείται αναγκαία υπαρξιακή συνθήκη, ένα όριο της καταστατικής μας ιδιότητας ως ανθρώπων.
Την ίδια ώρα δεν είναι λίγες οι φωνές που υποστηρίζουν ότι αντί να επιμένουμε σε παραλλαγές ενός παρωχημένου δυϊσμού, είναι προτιμότερο να αποδεχτούμε την ίδια την υλική μας υπόσταση, να συμφιλιωθούμε με τα όρια που αυτή συνεπάγεται και – ακόμη περισσότερο – να στοχαστούμε τη συνέχεια με το υλικό και τεχνικό περιβάλλον ως νέα υπαρξιακή συνθήκη.
Με αυτά τα ερωτήματα καταπιάνεται το βιβλίο του ιταλού φιλοσόφου Ρομπέρτο Φινέλι, «Filosofia e tecnologia. Una via di uscita dalla mente digitale» (Φιλοσοφία και τεχνολογία. Μια διέξοδος από τον ψηφιακό νου), που κυκλοφόρησε το 2022. Ο Φινέλι, γεννημένος το 1945 και έχοντας διατελέσει καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μπάρι και στο Πανεπιστήμιο Roma Tre, είναι από τους πιο πρωτότυπους αναγνώστες του Μαρξ αλλά και συνολικότερα της φιλοσοφικής παράδοσης της νεωτερικότητας. Σε αυτό το βιβλίο δεν διαλέγει έναν εύκολο δρόμο απόρριψης της τεχνολογίας. Αλλωστε, το βιβλίο περιλαμβάνει μια συστηματική κριτική του τρόπου που ο Χάιντεγκερ προσπάθησε να διαμορφώσει μια φιλοσοφική απόρριψη κάθε έννοιας τεχνικής, κάτι που για τον Φινέλι σηματοδοτεί την αδυναμία του Χάιντεγκερ να κατανοήσει την ίδια την έννοια της τέχνης στην αρχαία φιλοσοφία, με αποκορύφωμα τη σχέση τέχνης και διάνοιας μέσα στην αριστοτελική σύλληψη της ανθρώπινης πράξης.
Ανανεωμένος δυϊσμός
Ο Φινέλι εξετάζει με κριτικό τρόπο διάφορες τοποθετήσεις πάνω σε αυτό το θέμα, στην προσπάθειά του να υποστηρίξει τη δική του θέση που είναι υπέρ ενός ανανεωμένου δυϊσμού και ταυτόχρονα ενότητας ανάμεσα σε σώμα και νόηση, με ορίζοντα έναν νέο ανθρωπισμό. Σύμμαχο σε αυτή την προσπάθεια έχει τόσο την ανάγνωση που κάνει στον τρόπο που ο Μαρξ αντιμετωπίζει την τεχνική και την τεχνολογία, όχι μόνο ως παραγωγική δύναμη αλλά και ως ένα συνολικότερο πλέγμα κοινωνικών σχέσεων, αλλά και μια σειρά άλλες φιλοσοφικές και θεωρητικές αναφορές από τον Σπινόζα έως τον Καντ και τον Χέγκελ, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει και η δική του ανάγνωση της ψυχανάλυσης. Ολα αυτά επιτρέπουν στον Φινέλι να προτείνει τη δυνατότητα να αξιοποιηθούν και οι νέες μεγάλες δυνατότητες που προσφέρουν οι τεχνολογίες της πληροφορίας.
Για τον Φινέλι ο ορίζοντας μιας τέτοιας προσπάθειας είναι μια κοινωνία όχι απλώς της γνώσης, αλλά της (αυτο)αναγνώρισης, που σημαίνει μια ελευθερία τού να αναγνωριζόμαστε, μια ελευθερία να φτάσουμε στην ίδια μας την εσωτερικότητα και η οποία, κατά τη γνώμη του, οφείλει να προστεθεί στις τρεις καταστατικές ελευθερίες (και ανθρωπολογίες) της νεωτερικότητας: τη φιλελεύθερη ελευθερία (της σκέψης, του συνεταιρίζεσθαι κ.λπ.), την κομμουνιστική ελευθερία (από τις υλικές ανάγκες και αναγκαιότητες) και την ψυχαναλυτική (κατανόηση των εσωτερικευμένων μηχανισμών λογοκρισίας που δεν επιτρέπουν στο ανθρώπινο υποκείμενο να επικοινωνήσει με τον ίδιο του τον εαυτό).
«Ουτοπικό» σχολείο
Ολα αυτά για τον Φινέλι καταλήγουν στην ανάγκη να δούμε ξανά το θέμα της παιδείας και το βιβλίο περιλαμβάνει έναν «ουτοπικό στοχασμό» για το σχολείο (και το πανεπιστήμιο) της γνώσης/αναγνώρισης (una scuola di «ri/cononcere»). O Φινέλι είναι ιδιαίτερα επικριτικός για το σύγχρονο σχολείο που θεωρεί ότι χαρακτηρίζεται από αγοραίο πραγματισμό και επιστημονισμό. Απέναντι σε αυτό προτείνει ένα σχολείο και ένα πανεπιστήμιο που να μπορούν να κάνουν πράξη έναν νέο ανθρωπισμό που θα συνδυάζει τις κλασικές σπουδές με τις επιστήμες. Σε αυτό το φόντο επιμένει στην υποχρεωτική εκπαίδευση μέχρι τα 18, που να ολοκληρώνεται σε έναν ενιαίο τύπου λυκείου, στην αναμόρφωση των πανεπιστημίων με εγκατάλειψη της δομής 3+2 έτη προς όφελος ενιαίων σπουδών 4-5 ετών, οργανωμένων σε έτη και όχι εξάμηνα, στον ριζικό διαχωρισμό ανάμεσα σε παιδεία και στον κόσμο της παραγωγής, στη μείωση του αριθμού των μαθητών στην τάξη και την έμφαση στις ομαδικές εργασίες, και στην κατάργηση των διαφόρων φορέων αξιολόγησης και πιστοποίησης. Για τον Φινέλι ένα τέτοιο «ουτοπικό» σχολείο επιτρέπει μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε μια γνώση, που δεν μένει μόνο στο πραγματιστικό-παραγωγικό επίπεδο, και την αναγκαία διάσταση της αναγνώρισης, της αυτογνωσίας του υποκειμένου, μια γνώση της οικολογίας του εξωτερικού κόσμου που να συνδυάζεται με την οικολογία του εσωτερικού κόσμου.
Ενας νέος ανθρωπισμός
Η έννοια του νέου ανθρωπισμού που υπερασπίζεται ο Φινέλι φαντάζει ίσως παράταιρη σε μια εποχή που τα «ανθρωπιστικά ιδεώδη» έχουν δεχτεί εδώ και δεκαετίες τα πλήγματα τόσο της «αντιανθρωπιστικής στροφής» διάφορων κριτικών θεωρητικών ρευμάτων, όσο και την πραγματικότητα επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων που αφορούν τις γνωσιακές διαδικασίες και την τεχνητή νοημοσύνη. Και σίγουρα ο ίδιος δεν υποστηρίζει κάποιον αφελή ιδεαλισμό. Ομως, υπογραμμίζει την ανάγκη να βρούμε τρόπους συλλογικού αναστοχασμού και μετασχηματισμού της νέας αναδυόμενης συνθήκης.
Ακρότητες της πολιτικής ορθότητας
Η πολιτική ορθότητα μπορεί να είναι ένα εργαλείο προκειμένου να θεραπευτούν άρρωστα φαινόμενα και να εκπαιδευτεί και να ευαισθητοποιηθεί η κοινή γνώμη μιας χώρας. Μπορεί όμως και να μετατραπεί σε κάτι πολύ ακραίο, ακόμη και γελοίο
Η πολιτική ορθότητα στηρίζεται σε ένα αρχικό θεώρημα. Η κοινωνία μας είναι άρρωστη και κάποιοι αναλαμβάνουν να τη θεραπεύσουν. Απ’ αυτή την άποψη δεν διαφέρει από όσες θεωρίες έχουν ιστορικά αποπειραθεί να διορθώσουν τις κοινωνικές δυσλειτουργίες – βλέπε ανισότητες ή αδικίες. Απ’ αυτή την άποψη, επίσης, η πολιτική ορθότητα μπορεί να θεωρηθεί ως διάδοχη κατάσταση των διαφόρων επαναστατικών συστημάτων που διέπρεψαν τον εικοστό αιώνα. Ας μην ξεχνάμε ότι ένα από τα πρώτα πράγματα που άλλαξαν οι ολοκληρωτισμοί, πριν ακόμη από τις κοινωνικές δομές, ήταν το λεξιλόγιο.
Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ
Θρησκευτική καθαρότητα ή θρησκευτική ελευθερία;
Τα τελευταία χρόνια, με διάφορες αφορμές, ανακύπτει το ζήτημα των θρησκευτικών συμβόλων και επιγραφών σε δημόσιους χώρους και δημόσια κτίρια. Το θέμα έχει πολλές πτυχές, κάθε μία δε από αυτές εμφανίζει τη δική της προβληματική (π.χ. θρησκευτικά σύμβολα στις σχολικές αίθουσες και στις αίθουσες των δικαστηρίων). Τι γίνεται όμως όταν το θρησκευτικό σύμβολο ή η επιγραφή είναι ενσωματωμένα στο κτίριο και το κτίριο αυτό είναι στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς και μνήμης ενός τόπου; Το θέμα ανέκυψε πρόσφατα στη Γερμανία. Συγκεκριμένα ζητήθηκε να σβηστούν οι χριστιανικές επιγραφές στον τρούλο του Παλατιού της πόλης του Βερολίνου με το σκεπτικό ότι πρόκειται για ένα κοσμικό κτίριο, στο οποίο δεν έχουν θέση τα θρησκευτικά σύμβολα. Εγινε επίσης επίκληση του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της σύγχρονης γερμανικής κοινωνίας, όπου πλέον βαπτίζεται μόνο το 50% του πληθυσμού.
Η σχετική συζήτηση συγχέεται συχνά με το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι στο παρελθόν υπήρξαν –και στην Ελλάδα– προβλήματα όσον αφορά την απόλαυση του θεμελιώδους αυτού δικαιώματος. Από την άλλη, δεν υπάρχει επίσης καμία αμφιβολία ότι τις τελευταίες δεκαετίες σημειώθηκε σημαντική πρόοδος. Πέρα από την καθιέρωση του πολιτικού γάμου και του πολιτικού όρκου, ας αναφερθούν ακόμα η κατάργηση της φυλάκισης για το αδίκημα του προσηλυτισμού, η θεσμοθέτηση της αποτέφρωσης, η κατοχύρωση της εναλλακτικής κοινωνικής θητείας και η ανέγερση ισλαμικού τεμένους στην Αθήνα. Η θρησκευτική ελευθερία δεν μπορεί όμως να σημαίνει και θρησκευτική καθαρότητα ή, ακόμα χειρότερα, θρησκευτική αποστείρωση. Η θρησκεία έχει διαδραματίσει διαχρονικά έναν πολύ σημαντικό πολιτιστικό ρόλο και έχει αφήσει το αποτύπωμά της στην αρχιτεκτονική, στη ζωγραφική, στη λογοτεχνία και σε πολλές άλλες πτυχές του πολιτισμού μας. Ο Παρθενώνας και η Αγία Σοφία είναι αφιερωμένα σε διαφορετικές θρησκείες και, παρ’ όλα ταύτα, ενώνουν όλους τους Ελληνες και θαυμάζονται από όλους τους λαούς. Το να σβήνεις τα θρησκευτικά σημάδια από τα κτίρια είναι σαν να επιδιώκεις μια «καθαρή» και «αποστειρωμένη» κοινωνία. Ωστόσο, η κάθε είδους καθαρότητα, είτε ιδεολογική, είτε πολιτική, είτε θρησκευτική, είναι επικίνδυνη και ανιστόρητη.
Το Βουλευτικό του Ναυπλίου αποτελεί ένα από τα πιο ιστορικά κτίρια της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας. Εκεί λειτούργησε για πρώτη φορά η Βουλή των Ελλήνων μετά την Επανάσταση του 1821 και εκεί δικάστηκαν ο Κολοκοτρώνης και ο Πλαπούτας, με την εμβληματική αντίσταση των δικαστών Τερτσέτη και Πολυζωίδη. Λίγοι όμως παρατηρούν ότι πρόκειται για κτίριο που ανεγέρθηκε και λειτούργησε αρχικά ως τζαμί και ακόμη λιγότεροι παρατηρούν ότι το βαθούλωμα στη μία πλευρά του κυκλικού κτιρίου είναι η ιερή κόγχη του ισλαμικού τεμένους (μιχράμπ) με προσανατολισμό προς τη Μέκκα. Δεν είναι πολύ όμορφο να διατηρείται ένα τέτοιο θρησκευτικό σύμβολο μιας άλλης θρησκείας σε ένα από τα πιο σημαντικά κτίρια της, κατά πλειοψηφία, χριστιανικής Ελλάδας;
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ.
Το δικαίωμα στην προσβολή
Θυμάμαι ακόµη τη μέρα. Στις 14 Φεβρουαρίου 1989, στις βραδινές ειδήσεις του BBC, η είδηση ήταν πρώτη: ο υπέρτατος ηγέτης (!) του Ιράν Αγιατολάχ Χομεϊνί είχε εκδώσει φετφά (θρησκευτικό διάταγμα), με το οποίο καλούσε τους απανταχού μουσουλμάνους να δολοφονήσουν τον ινδικής καταγωγής Βρετανό συγγραφέα Σαλμάν Ρουσντί για το «βλάσφημο» βιβλίο του «Σατανικοί στίχοι».
Οπως αποκάλυψε αργότερα ο γιος του, ο Χομεϊνί δεν είχε καν διαβάσει το βιβλίο. Του ανέγνωσαν περικοπές μυθοπλαστικά ανασκευασμένων στοιχείων της ζωής του Μωάμεθ, στις οποίες ο προφήτης εμφανιζόταν να έχει πλανηθεί από τον διάβολο. Το βιβλίο πέρασε αρχικά απαρατήρητο από το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν. Κατέστη αντικείμενο προσοχής μετά τις θανατηφόρα επεισοδιακές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας φανατικών μουσουλμάνων στην Ινδία και το Πακιστάν.
Οι «Σατανικοί στίχοι», βαθμιαία, έπαψαν να είναι βιβλίο μυθοπλασίας· μετατράπηκαν από τους ισλαμικούς εξτρεμιστές σε σύμβολο. Ο φετφάς του Χομεϊνί αποσκοπούσε στην πολιτική οικειοποίηση του συμβόλου: επεδίωξε την αναζωογόνηση του καθεστώτος, εν μέσω δύσκολης συγκυρίας (διεθνής απομόνωση, 1 εκατ. θύματα στον πόλεμο με το Ιράκ, εσωτερικές έριδες, κ.λπ.), θέτοντας το Ιράν επικεφαλής του παγκόσμιου ισλαμισμού. Τίποτα δεν συσπειρώνει καλύτερα τη μάζα από την αληθοφανή κατασκευή ενός εχθρού.
Θαύμαζα πάντα το σθένος του Ρουσντί. Ζούσε κρυμμένος, με εικοσιτετράωρη προστασία, για δέκα χρόνια. Οχι μόνο δεν απαρνήθηκε το βιβλίο του αλλά ηγήθηκε συγγραφικού κινήματος για την ελεύθερη έκφραση. Συνέχισε να γράφει και να μιλάει. Αρνήθηκε να αυτολογοκριθεί. Επειτα από χρόνια, δόθηκε η εντύπωση ότι ο φετφάς ήταν παρελθόν. Η πρόσφατη δολοφονική επίθεση εναντίον του, στη Νέα Υόρκη, έδειξε ότι δεν ήταν. Σπάνια είναι. Οταν ένας συγγραφέας έχει δαιμονοποιηθεί, δεν ορθοφρονεί και αρνείται να σιωπήσει, αρκεί η κατάλληλη συγκυρία (ένας φανατικός ή ένα ψυχικά άρρωστο άτομο, συν ασθενή ανακλαστικά περιφρούρησης) για να γίνει στόχος βίας.
Σε ομιλίες του ο Ρουσντί υπερασπιζόταν το δικαίωμα στην προσβολή ιδεών. Το αντίθετό της –ο γλοιώδης κομφορμισμός– συνιστά τη διανοητική ασθένεια της φιλελεύθερης, πληθυντικής, πολυπολιτισμικής δημοκρατίας. Στο όνομα της ευγενούς συμπεριληπτικότητας θυσιάζεται συχνά η ελευθερία της έκφρασης. Για να μην προσβληθεί κανένας, πιεζόμαστε να μιλάμε πλαδαρά και υπαινικτικά – εσωτερικεύουμε φετφάδες. Συγχέονται δύο διαφορετικά πράγματα: ο σεβασμός του συνομιλητή με τον σεβασμό των ιδεών του.
Σήμερα, στην Αμερική, οι μικρόνοες συντηρητικοί προσβάλλονται όταν τα παιδιά τους στο σχολείο διδάσκονται το ρατσιστικό παρελθόν της χώρας τους, όπως οι πατερναλιστές προοδευτικοί ενοχλούνται όταν θίγονται οι απόψεις διαφόρων μειονοτήτων που έχουν θέσει υπό την προστασία τους. Οι φετφάδες στις σύγχρονες δημοκρατίες δεν είναι διατάγματα δολοφονίας αλλά η «κουλτούρα της ακύρωσης» – να μη σε καλούν για ομιλίες, να μη βρίσκεις εκδότη, να ωθείσαι σε παραίτηση από τη δουλειά σου.
Οι φετφάδες στις σύγχρονες δημοκρατίες δεν είναι διατάγματα δολοφονίας, αλλά η «κουλτούρα της ακύρωσης».
Ο Ρουσντί υποστήριζε ότι η δημοκρατία δεν είναι πάρτι τσαγιού, στο οποίο γίνεται ευγενική κουβεντούλα, αλλά σύγκρουση ιδεών. Υψιστη κατάκτηση της δημοκρατίας –για την ακρίβεια, του «ελληνοδυτικού ανθρώπου»– είναι η διάκριση του ομιλητή από τις ιδέες του. Ενδέχεται να μισώ τι πιστεύεις, αλλά δεν σε μισώ ως άνθρωπο. Γιατί; Διότι, ως έλλογο ον, είσαι ικανός και για διαφορετικές ιδέες – ενδέχεται να μεταπεισθείς. Και αντιστρόφως: στο μέτρο που, ως έλλογο ον, αλλάζω, ενδέχεται να με πείσει αύριο η ιδέα που αποστρέφομαι σήμερα. Το σημαντικό είναι να συζητούμε, ακόμη κι όταν –ιδιαίτερα όταν– ο συνομιλητής προσβάλλει τις ιδέες μας. Η ανηλεής κριτική των ιδεών μάς επιτρέπει να εξελισσόμαστε χωρίς να σκοτωνόμαστε.
Την πλέον στιβαρή υπεράσπιση του ελεύθερου λόγου, όσο προσβλητικός κι αν είναι, παρέθεσε ο συγκινητικά φιλ-ελεύθερος Τζον Στιούαρτ Μιλ, ήδη από το 1859, στο κλασικό βιβλίο του «Περί ελευθερίας» (Μίνωας, 2020, σε εξαιρετική μετάφραση του Θεοφάνη Τάση). Η γνώμη που καταπιέζεται σήμερα ως εσφαλμένη μπορεί να αποδειχθεί αύριο σωστή, παρατηρεί. Η καταπίεση της ελεύθερης συζήτησης προϋποθέτει το αλάνθαστο – ανθρωπίνως αδύνατον. Τι συνιστά προσωπική προσβολή δεν είναι πάντοτε σαφές, δεδομένου ότι και η ελάχιστη κριτική κατεστημένων αντιλήψεων ενδέχεται να εκληφθεί ως «προσβλητική» από τους εκάστοτε ισχυρούς. Κριτική πρέπει να γίνεται ακόμη και σε θρησκευτικές πεποιθήσεις, γράφει ο Μιλ, στο μέτρο που η συνήθεια και η συμβατικότητα μετατρέπουν ένα δόγμα σε «νεκρή πεποίθηση». Το δόγμα αποκτάει ζωτικότητα όσο οι υποστηρικτές του είναι αναγκασμένοι να το υπερασπίζονται ενώπιον της κριτικής (ακόμη και «προσβλητικής»). Με την υπεράσπισή της, η θρησκεία εισέρχεται εκ νέου στη φαντασία και τη συναισθηματική ζωή των ανθρώπων – το δόγμα επαναβιώνεται.
Η ηθικο-πολιτική εκλέπτυνσή μας είναι ευθέως ανάλογη της ικανότητάς μας να διερευνούμε διανοητικά άβατα και να προσβάλλουμε συγκροτημένα κυρίαρχες αντιλήψεις. Ο Λούθηρος να αποκαλεί τον Πάπα «αντίχριστο», ο Ρουσντί να εμφανίζει τον Μωάμεθ με αδυναμίες, και ο Καζαντζάκης να πραγματεύεται τους ανθρώπινους πειρασμούς του Ιησού.
Οι θεοκράτες σκοτώνουν. Οι φανατικοί προπηλακίζουν. Οι πολιτικά ορθοφρονούντες ακυρώνουν. Μόνο οι «βλάσφημοι» αμφισβητούν – συμβάλλοντας στη συλλογική οξύνοια. Ευτυχώς ο Ρουσντί επέζησε. Ας φροντίσουμε να επιζήσει και ό,τι συμβολίζει.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
Η ασχήμια και η αρετή μέσα μας: H ομιλία του φετινού νομπελίστα Λογοτεχνίας Αμπντουλραζάκ Γκούρνα
Σεβασμός στην ανθρωπιστική δράση
Κάθε χρόνο θα χρειαστεί να κρατήσουμε ενός λεπτού σιγή στη μνήμη νεκρών συναδέλφων. Κάθε χρόνο αυτά τα λεπτά γίνονται πιο πολλά. Από το 1989 έχουμε χάσει 97 μέλη μας σε 59 διαφορετικά περιστατικά και έχουμε διαχειριστεί αμέτρητες άλλες κρίσεις, επιθέσεις και απαγωγές, που ευτυχώς όμως η έκβασή τους επέτρεψε στο προσωπικό μας να γυρίσει πίσω ασφαλές. Δεν συνέβη το ίδιο με τον Τέντρος, τη Μαρία και τον Γιοχάνες, που βρέθηκαν νεκροί πριν από λίγες εβδομάδες στο Τιγκράι της Αιθιοπίας, δίπλα από το αυτοκίνητο που χρησιμοποίησαν σε τακτική διερευνητική επίσκεψη.
Πρωταρχικό μέλημα και διαρκής προσπάθεια μιας ομάδας στο πεδίο είναι η πρόσβαση και η εξασφάλιση της επαφής. Οι προκλήσεις κατά τη διάρκεια μαχών δεν είναι νέες, οι μάχες και κυρίως οι εμφύλιες συγκρούσεις δεν εκτυλίσσονται πλέον σε δίπολα, ούτε επιτρέπουν την πλήρη αναγνώριση των αντιμαχόμενων πλευρών.
Σήμερα επιχειρούμε ως επί το πλείστον σε περιοχές όπου μάχονται πολλαπλές ομάδες, συνήθως χωρίς ξεκάθαρη σύνδεση με μία μόνο κυβέρνηση, που διεκδικούν τοπική, θρησκευτική, πολιτική ανεξαρτησία και με εξαιρετικά απρόβλεπτα σχέδια. Σε αυτές τις συνθήκες, οι παραβιάσεις των διατάξεων του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου είναι συνεχείς, όμως δεν πρόκειται απλώς περί μη σεβασμού, αλλά και για αδυναμία εφαρμογής του νόμου και των κυρώσεών του σε συνθήκες ασάφειας της κρατικής κυριαρχίας.
Συγχρόνως, σύμφωνα με την αντιτρομοκρατική νομοθεσία πολλών κρατών, κάθε βοήθεια που παρέχεται σε περιοχές όπου δρουν ομάδες χαρακτηρισμένες ως «τρομοκρατικές» αποτελεί αιτία δίωξης για ανθρωπιστικές οργανώσεις, ενώ τα όρια προστασίας και ορισμού του άμαχου πληθυσμού εξαλείφονται. Οι άνθρωποι που παγιδεύονται ανάμεσα σε συγκρούσεις συνεχίζουν να πιστεύουν στον σεβασμό στην ανθρωπιστική δράση και στο διεθνές δίκαιο. Αντίθετα, σε έρευνες καταδεικνύεται πως υπάρχει αύξηση του ποσοστού αποδοχής των επιθέσεων σε ιατρικές δομές ως «παράπλευρες απώλειες» σε άτομα που δεν ζουν σε εμπόλεμες ζώνες, αλλά σε χώρες-μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ.
Οι τρομερές επιθέσεις σε δομές υγείας στη Συρία και στην Υεμένη, η αεροπορική επιδρομή των ΗΠΑ στο κέντρο τραύματος στην Κουντούζ του Αφγανιστάν το 2015, όπου σκοτώθηκαν 42 άνθρωποι, οδήγησαν στην απόφαση 2286 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών τον Μάιο του 2016. Η απόφαση είχε ως στόχο τη διασφάλιση της παροχής ιατρικής φροντίδας και στις δύο πλευρές της πρώτης γραμμής, επέκτεινε επίσημα την προστασία στο ανθρωπιστικό προσωπικό και εδραίωσε την προστασία των νοσοκομείων.
Hταν μια πολιτική επαναβεβαίωση της νομιμότητας και της προστασίας της ανθρωπιστικής δράσης, η εφαρμογή της όμως παραμένει θεωρητική. Οι ασθενείς μας συνεχίζουν να δολοφονούνται στα κρεβάτια τους, τα νοσοκομεία βομβαρδίζονται και σε στιγμές καθημερινής φροντίδας ένοπλοι εισβάλλουν σε μαιευτική πτέρυγα και δολοφονούν λεχώνες και μαίες. (Στην πρωτεύουσα του Αφγανιστάν, την Καμπούλ, τον Απρίλιο του 2020, ένοπλοι εισέβαλαν στη μαιευτική πτέρυγα στο νοσοκομείο του Νταστ-ε-Μπαρτσί, σκοτώνοντας 16 γυναίκες και μία μαία των Γιατρών Χωρίς Σύνορα.)
Πολλές φορές αποφασίσαμε να αποσύρουμε τις ομάδες μας από το πεδίο. Στο Αφγανιστάν, στο Καμερούν ή στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, όπου σε ένα από τα πολλά περιστατικά ένα μωρό σκοτώθηκε στα χέρια της μητέρας του μπροστά στο προσωπικό μας, στο νοσοκομείο μας στο Ζέμιο.
Διαπραγματευόμαστε συνεχώς με εκατοντάδες άτομα, διασφαλίζουμε ότι οι δομές και τα οχήματά μας φέρουν ευδιάκριτη σήμανση, γνωστοποιούμε τις ακριβείς συντεταγμένες των ιατρικών δομών, ενώ ενημερώνουμε τακτικά για τις δράσεις μας.
Τίποτα, όμως, δεν φαίνεται να διασφαλίζει απόλυτα την προστασία των ασθενών μας και του προσωπικού μας. Σε κάθε επίθεση, αυτοί που υποφέρουν πιο πολύ είναι συνήθως αυτοί που δεν έχουν λόγο στις αποφάσεις.
Εμείς θα συνεχίσουμε να προσπαθούμε να τους προσεγγίσουμε, γιατί σεβασμός στην ανθρωπιστική δράση είναι σεβασμός στην ανθρωπότητα.
* Η κ. Χριστίνα Ψαρρά είναι γενική διευθύντρια του Ελληνικού Τμήματος των «Γιατρών Χωρίς Σύνορα».
Οι «αόρατοι» του 21ου αιώνα
Υπάρχει κανείς που να ισχυρίζεται ότι η πανδημία δεν ανέτρεψε την καθημερινότητά του; Να μη δηλώνει ότι έχει χειρότερη διάθεση, διαφορετικές σχέσεις με τους φίλους του, ότι οι συνθήκες εργασίας του έχουν αλλάξει; Στην πρόσφατη έρευνα (που παρουσίασε η διαΝΕΟσις) για τη ζωή των Ελλήνων μετά επτά μήνες πανδημίας, περίπου 3 στους 4 απαντούν ότι βιώνουν αυτήν τη μεταβολή στη ζωή αλλά και στα συναισθήματά τους.
Πόσοι και πόσο μπορούν να αντέξουν και, ακόμη περισσότερο, να ανταποκριθούν στα διαρκώς νέα δεδομένα; Πριν από λίγες ημέρες διοργανώθηκε διαδικτυακή συζήτηση (από τον ίδιο ερευνητικό οργανισμό) με αυτό ακριβώς το θέμα: τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ελληνική κοινωνία. Ο νέος σε ηλικία και ήδη καταξιωμένος φιλόσοφος Θεοφάνης Τάσης ήταν καταιγιστικός στην περιγραφή του «καινοφανούς ανθρωπότυπου» που αναδύεται μέσα από τη νέα πραγματικότητα. Αναφέρθηκε στην «εικονιστική κοινωνία» (όρο τον οποίο συχνά χρησιμοποιεί και στα βιβλία του), όπως ονομάζει την παρούσα μορφή της νεωτερικότητας στην οποία ψηφιοποιούνται σε εικόνες, αγαθά, υπηρεσίες, οι διαπροσωπικές σχέσεις και ο εαυτός μας. Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας έτσι κι αλλιώς θα οδηγήσει σε μία «εικονιστική κοινωνία», είπε ο κ. Τάσης, «απλά η πανδημία επιτάχυνε αυτή τη διαδικασία». Μέθοδοι όπως η τηλεργασία και οι τηλεδιασκέψεις θα παραμείνουν και μετά την πανδημία, καθώς αποδεικνύονται οικονομικά συμφέρουσες.
Ταυτόχρονα, «η σωματική επαφή θα αποδυναμωθεί». Καθώς «επιταχύνεται η επιτάχυνση» στην εξέλιξη της τεχνολογίας, είναι «επιτακτική ανάγκη να στοχαστούμε έναν ψηφιακό ανθρωπισμό».
«Πιστεύω ότι η ανισότητα που διαμορφώνεται τώρα βασίζεται στην αντικατάσταση της μεσαίας τάξης του 20ού αιώνα από μια νέα», σχολίασε. «Στη Δύση, ήταν άνθρωποι που εργάζονταν στη βιομηχανία, δικηγόροι, γιατροί, επιστήμονες, στελέχη τραπεζών. Μέσω της ψηφιοποίησης όμως αναδύθηκε μια νέα τάξη ανθρώπων που εργάζεται με ένα ριζικά διαφορετικό τρόπο. Δεν μένουν σε έναν συγκεκριμένο τόπο, έχουν ένα έκκεντρο βιογραφικό. Εχει, δηλαδή, κάποιος σπουδάσει μηχανικός, εργάζεται σε μια ΜΚΟ και γίνεται προγραμματιστής. Η ανισότητα αφορά από τη μια τον μετασχηματισμό της μεσαίας τάξης του 21ου αιώνα που διάγει ένα βίο γοητευτικότερο και πιο “ορατό” και από την άλλη τα χαμηλότερα εργατικά στρώματα του 20ού αιώνα που τώρα περιθωριοποιούνται ακόμη περισσότερο γίνονται λιγότερο “ορατά”. Δεν μπορούν να εμφανίσουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μια ελκυστική εικόνα εαυτού. Αρα γίνονται “αόρατοι”, “μη υπαρκτοί”. Οι κοινωνικοί κλυδωνισμοί που βιώνουμε και οι εντάσεις δεν είναι παρά η κίνηση της μετάβασης σε μια ριζικά διαφορετική συνθήκη».
Το έκκεντρο γίνεται, άραγε, κανόνας; Κι αν μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων (των τεχνολογικά λιγότερο εξοπλισμένων) περάσει στην αφάνεια, μαζί με την αορατότητα η κοινωνία θα χάσει και την «ανθρωπινότητα»; Πώς μπορεί κανείς να κινηθεί, ανάμεσα στους τεχνολάτρες, που έχουν τους αλγόριθμους ευαγγέλιο, και στους τεχνοφοβικούς που δαιμονοποιούν οτιδήποτε δεν μπορούν ή αρνούνται να κατανοήσουν ή να χειριστούν; Οδεύαμε ούτως ή άλλως σε μια κοινωνία ανθρώπων που μοιράζονταν συχνότερα την εικόνα τους (με διαρκείς αναρτήσεις στα social media) παρά τον εαυτό τους σε διά ζώσης επαφές. Ή θεωρούσαν εαυτό μόνο τον αναρτημένο. Τώρα που η πανδημία επέβαλε τις αποστάσεις μοιάζει σαν να νομιμοποιείται η απόλαυση των «likes» ως η μόνη κανονικότητα.
Η πριν από τον κορωνοϊό πραγματικότητα πολύ σύντομα θα είναι παρελθόν. Αναμνήσεις ενός άλλου κόσμου, για άλλους απαρχαιωμένου και ξεπερασμένου και για άλλους θα παραμείνει ο απολεσθείς παράδεισος, έστω κι αν όταν τον ζούσαν καταλόγιζαν αδικίες και αναδείκνυαν κυρίως τις αρνητικές πλευρές του. Οι «αόρατοι» του 21ου αιώνα μπορεί και να ήταν ευνοημένοι του 20ού. Μια μεσαία τάξη που πριν ξεσπάσει η οικονομική κρίση είχε επάρκεια αγαθών, πέρασε χρόνια ευφορικής σπατάλης. Οχι όλοι αλλά όχι και λίγοι.
Η γενιά με τα «έκκεντρα βιογραφικά» και την κινητικότητα, επαγγελματική και προσωπική, επενδύει σε διαφορετικές αξίες, οργανώνει τις δικές της κοινότητες. Θα χαράξει διαδρομές, αναμφίβολα. Μόνο που ο ανθρωπισμός, δεν τροφοδοτείται από την εικόνα. Δεν είναι τερτίπι επικοινωνιακό, είναι αγαθό υπαρξιακό. Χωρίς το οποίο το πρόσκαιρα ορατό έχει εξασφαλισμένη την εξαφάνισή του. Χωρίς να αφήσει ίχνος, ούτε καν ψηφιακό.
Αρης Στυλιανού στην «Κ»: Δοκιμάζονται ιδεολογίες και ηγεσίες
«Αν επιθυμούμε όχι απλώς την επιβίωση, αλλά μια δημιουργική αξιοβίωτη ζωή, ας εμπιστευθούμε τον Σπινόζα: “όταν λέω πως το καλύτερο κράτος είναι εκεί όπου οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, εννοώ μια ζωή ανθρώπινη: μια ζωή που δεν συνίσταται απλώς στην κυκλοφορία του αίματος και τις άλλες ζωικές λειτουργίες, αλλά προπαντός στον ορθό λόγο και την αυθεντική ψυχική αρετή”».
Η συζήτηση με τον Αρη Στυλιανού, καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ξεκινάει από τα δικά του λημέρια, από τη σκέψη και τις ιδέες του Ολλανδού φιλοσόφου Μπαρούχ Σπινόζα τον οποίο έχει μελετήσει σε βάθος – από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφορεί το βιβλίο του Αρη Στυλιανού «Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία».
Tο βιβλίο του Αρη Στυλιανού «Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.
Οι ρευστοί καιροί που ζούμε λόγω της καινοφανούς απειλής γεννούν πολλά ερωτήματα. Για τη σωματική και ψυχική μας υγεία, για την εργασία και την οικονομία, για τον κοινωνικό και πολιτικό βίο, για τη δημοκρατία. Θέσαμε κάποια απ’ αυτά στον κ. Στυλιανού.
– Στη σημερινή συνθήκη και με δεδομένο ότι στο μέλλον μας περιμένουν μεγάλες προκλήσεις, η εκ νέου ανάγνωση των πρωτοπόρων της φιλοσοφίας, βοηθάει;
– Η φιλοσοφία, σε αντίθεση με την επιστήμη, έχει την παράξενη ιδιότητα να μην παλιώνει στον χρόνο. Η γοητεία της φιλοσοφίας έγκειται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι οι παλαιότερες φιλοσοφικές θεωρίες δεν ακυρώνονται ούτε απαξιώνονται από τις νεότερες ή από την εξέλιξη της τεχνοεπιστήμης. Eτσι, μπορούμε σήμερα να εμπνεόμαστε δημιουργικά από τις σκέψεις φιλοσόφων του παρελθόντος, όπως για παράδειγμα του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη. Ο Χομπς, ο Σπινόζα και ο Ρουσό έθεσαν τα θεμέλια της νεωτερικότητας. Και οι τρεις είναι σήμερα επίκαιροι. Πολλοί επικαλούνται τον Χομπς, μιλώντας για το κράτος-Λεβιάθαν που επανέρχεται ή για τον φόβο του θανάτου και το αίτημα για ασφάλεια. Θα προτιμήσω τον Ρουσό και τον Σπινόζα, ως δημοκράτες στοχαστές. Πιστεύω ότι σήμερα αναδύεται μια δυνατότητα διεύρυνσης της δημοκρατίας, μέσα από τη δράση των πολιτών, των πολλών ανθρώπων. Υπάρχει αναγκαιότητα για μεγαλύτερη συμμετοχή, για ευρύτερο εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας.
– Υπάρχουν «εργαλεία» από το παρελθόν που να χρησιμεύουν στην ερμηνεία όσων αντιμετωπίζουμε;
– Και ναι, και όχι. Σίγουρα οι επιδημίες δεν είναι κάτι πρωτοφανές, εφόσον λοιμοί υπήρχαν σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας. Θα μπορούσαμε λοιπόν να σκεφτούμε πως ζούμε κάτι ήδη γνωστό από το παρελθόν. Τούτο ισχύει, αν μείνουμε στη μακρά διάρκεια. Oμως, επειδή ζούμε μόνο μία φορά και επειδή η ζωή μας είναι σύντομη, η σημερινή εμπειρία της κρίσης για εμάς είναι μοναδική. Συνεπώς, τα δεδομένα του παρελθόντος δεν μας καλύπτουν. Χρειαζόμαστε νέα εννοιολογικά εργαλεία, καινούργιες επεξεργασίες, φρέσκιες ιδέες. Η ερμηνεία της κρίσης του κορωνοϊού είναι δύσκολη και ριψοκίνδυνη, διότι το φαινόμενο είναι σε εξέλιξη.
Οσες εικασίες κι αν κάνουμε, κανένας δεν μπορεί να προβλέψει το μέλλον. Το μέλλον είναι αόρατο και οι τύχες κοινές, όπως καλά το είπαν οι αρχαίοι.
Τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη θα διακυβευθούν
– Γίνεται πολύς λόγος σήμερα για τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης πολίτη – κράτους; Θα γεννηθούν νέα αιτήματα;
– Οπωσδήποτε θα υπάρξουν μεταβολές στην παραδοσιακή σχέση αντιπροσώπευσης όπως την ξέραμε μέχρι σήμερα. Οι κυβερνήσεις θα υποστούν κριτική, όμως προς στιγμήν ισχυροποιούνται, λόγω του γενικευμένου φόβου. Το κράτος επανέρχεται σε δεσπόζουσα θέση. Ακόμα και φιλελεύθεροι διανοούμενοι, πλην εξαιρέσεων, προσφεύγουν στο κράτος σαν σανίδα σωτηρίας. Αυτή η εξέλιξη εγκυμονεί κινδύνους για τη δημοκρατία. Ο κρατισμός, ως ιδεολογία και πρακτική, πόρρω απέχει από το να ταυτίζεται με το δημόσιο συμφέρον. Είναι αξιοσημείωτο ότι, εκτός από λίγους συνεπείς φιλελεύθερους, οι υπόλοιποι φτάνουν στο σημείο να υπεραμύνονται της «κατάστασης εξαίρεσης» ως κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, επικαλούμενοι μέχρι και την ιδέα περί κυριαρχίας του μισητού τους εχθρού, του Καρλ Σμιτ. Οι αριστεροί διανοούμενοι επίσης οφείλουν να παρέμβουν και να αντισταθούν σε έναν πιθανό ολοκληρωτισμό νέου τύπου που θα τείνει να εγκαθιδρυθεί.
Το παράδειγμα της Ουγγαρίας είναι το πιο ακραίο, αλλά δεν είναι το μόνο. Φοβάμαι ότι στο επόμενο διάστημα θα διακυβεύονται τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη, κινδυνεύοντας να περιοριστούν δραματικά.
– Αρα υποστηρίζετε ότι αυτές τις μέρες δοκιμάζονται ηγεσίες και ιδεολογίες.
– Ασφαλώς. Οι ηγεσίες κινούνται αυτή τη στιγμή στην κόψη του ξυραφιού: ή θα κοπούν θανάσιμα ή θα επιβιώσουν θριαμβευτικά. Αυτό ισχύει πρωτίστως για τις πολιτικές ηγεσίες, αλλά και για τις ποικίλες ελίτ, στα πεδία της οικονομίας, της κοινωνίας, του πνεύματος, της διανόησης. Η έκβαση της υγειονομικής, και κατόπιν της επερχόμενης οικονομικής, κρίσης θα κρίνει το μέλλον των ηγεσιών. Οι ιδεολογίες δοκιμάζονται επίσης, διότι τα γνωστά ερμηνευτικά μοντέλα δυσκολεύονται πάρα πολύ να εξηγήσουν και να προβλέψουν τις εξελίξεις. Διαβάζουμε αυτό το διάστημα ενδιαφέροντα κείμενα και αναλύσεις, που όμως φανερώνουν ως επί το πλείστον μια έντονη γενική αμηχανία. Είναι πιθανό μέσα από την κρίση να γεννηθούν καινούργιες ιδεολογίες και νέες μεγάλες αφηγήσεις.
– Αρκετοί πιστεύουν ότι οδεύουμε προς το τέλος της παγκοσμιοποίησης. Εσείς;
– Η παρούσα κρίση μοιάζει να καταδεικνύει εν μέρει τα όρια της παγκοσμιοποίησης, αφού σε κρίσιμες στιγμές επανέρχονται στο προσκήνιο τα κλειστά σύνορα και οι εθνικές περιχαρακώσεις. Ωστόσο, από την άλλη, η παγκοσμιοποίηση είναι μια μακρόχρονη διαδικασία που δεν μπορεί παρά να προχωρήσει και να επεκταθεί. Υπό μίαν έννοια, η παγκοσμιοποίηση άρχισε ήδη από τον 19ο αιώνα, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε διαβάζοντας το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Από τη δεκαετία του 1990, η εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης έχει οδηγήσει σε μια οικονομική και τεχνολογική ενοποίηση του κόσμου μας, χωρίς εντούτοις να καταφέρει να λύσει τα βασικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Αυτό οφείλεται στην πλήρη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού. Θεωρώ ότι η παγκοσμιοποίηση θα συνεχιστεί, αλλά η κρίση του κορωνοϊού αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία για να αλλάξει το σημερινό κοινωνικοοικονομικό μοντέλο. Οι κοινοί κίνδυνοι σε πλανητικό επίπεδο καθιστούν κατανοητή την ανάγκη για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, για διεθνική κοινή δράση και αλληλεγγύη. Εδώ εντοπίζεται άλλωστε η ιστορική ευθύνη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, της Ευρώπης μας, από την οποία αναμένουμε με αγωνία να αρθεί στο ύψος των εξαιρετικά κρίσιμων περιστάσεων, αλλά εκείνη προς το παρόν μας απογοητεύει.
Ούλφριντ Νόιμαν: «Επικίνδυνη η σχετικοποίηση του δικαιώματος στη ζωή»
Ο καθηγητής Νομικής του Πανεπιστήμιου Γκαίτε της Φρανκφούρτης μιλάει για νομικά και ηθικά ζητήματα, όπως και για τους κινδύνους από περιορισμούς ελευθεριών που ανέκυψαν λόγω της πανδημίας
Η προστασία του δικαιώματος στη ζωή μπορεί να καταπατήσει άλλα δικαιώματα και, εάν ναι, σε ποιον βαθμό;
«Η ζωή είναι η υπαρξιακή βάση όλων των βιοτικών συμφερόντων του ανθρώπου που προστατεύονται από το Δίκαιο. Ετσι, το δικαίωμα στη ζωή έχει μία αυξημένη βαρύτητα. Οι κρατικές επεμβάσεις στο ατομικό αυτό δικαίωμα είναι κατ’ αρχήν ανεπίτρεπτες. Η ιδιαιτερότητα της παρούσας υγειονομικής κρίσης καθώς και παρόμοιων καταστάσεων συνίσταται στο ότι δεν πρόκειται για απαγορεύσεις που αφορούν επεμβάσεις στο δικαίωμα στη ζωή, αλλά αντιθέτως πρόκειται για την ενεργητική προστασία της ζωής από φυσικούς κινδύνους. Ευθύς εξ αρχής η προστασία αυτή μπορεί να διασφαλιστεί μόνο υπό τον όρο ότι θα ληφθούν υπ’ όψιν τα ατομικά δικαιώματα των άλλων, όπως είναι η επαγγελματική και η θρησκευτική ελευθερία, η ελευθερία του συνέρχεσθαι κ.λπ. Σε ποιo ακριβώς σημείο μπορεί να τεθεί το όριο μεταξύ των ατομικών ελευθεριών και του δικαιώματος στην ασφάλεια της ζωής, της υγείας, αυτό είναι μια πολιτική απόφαση, που μόνο περιορισμένα μπορεί να οριοθετηθεί από το Σύνταγμα (με βάση την αρχή της αναλογικότητος)».
Μπορεί να υπάρξει στάθμιση και αλληλοπεριορισμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως είπε ο Β. Σόιμπλε;
«Ο Σόιμπλε τόνισε ότι σύμφωνα με το γερμανικό Σύνταγμα μόνο η αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας συνιστά απόλυτη αξία. Αυτό είναι ορθό, υπό την έννοια ότι μόνο αυτή θεωρείται απαραβίαστη, δεν μπορεί δηλαδή να αποτελέσει αντικείμενο στάθμισης απέναντι σε άλλα θεμελιώδη δικαιώματα. Νομίζω ωστόσο ότι είναι εντελώς άστοχη η απαξίωση του δικαιώματος στη ζωή που αφήνεται εδώ να διαφανεί, διότι δεν πρόκειται εν προκειμένω για μια ιεραρχική σχέση ανάμεσα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στο δικαίωμα της ζωής. Αντιθέτως, η ανάγκη να παρασχεθεί βοήθεια σε όποιον είναι βαριά άρρωστος, στο μέτρο του εφικτού, είναι απόρροια και της επιταγής που υπαγορεύει την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».
Ιεραρχούνται τα συνταγματικά δικαιώματα εν μέσω κρίσης;
«Στην κορυφή των θεμελιωδών δικαιωμάτων ίσταται η αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Μόνο αυτή θεωρείται απαραβίαστη. Το δικαίωμα στη ζωή έχει μία ιδιαίτερη θέση για λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω. Κατά τα άλλα ουδείς μπορεί να προβεί αφηρημένα σε μια πειστική ιεράρχηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η στάθμιση δικαιωμάτων που συγκρούονται μεταξύ τους πρέπει πάντοτε να επιχειρείται με βάση το ερώτημα σε ποιον ακριβώς βαθμό θίγεται το καθένα από τα εν λόγω δικαιώματα στη συγκεκριμένη περίπτωση».
Απειλείται η δημοκρατία και το κράτος δικαίου με τους περιορισμούς που λαμβάνονται; Υπάρχει φόβος για αυταρχικότερη διακυβέρνηση;
«Σύμφωνα με ένα κλασικό αξίωμα, η ώρα της κατάστασης ανάγκης είναι η ώρα της εκτελεστικής εξουσίας. Αυτό σημαίνει ότι τέτοιες στιγμές υποχωρούν οι κοινοβουλευτικές και δικαστικές εξουσίες άσκησης ελέγχου και λήψης αποφάσεων. Η ισορροπία λοιπόν που διασφαλίζεται από τη διάκριση των εξουσιών ενδέχεται να τεθεί σε κίνδυνο. Πολύ σημαντικό είναι στην περίσταση αυτή τα μέτρα που λαμβάνονται από την εκτελεστική εξουσία να εξακολουθούν να έχουν την απαραίτητη νομοθετική κάλυψη, έστω και αν οι νόμοι αυτοί παραχωρούν στις κυβερνήσεις ένα ευρύτερο περιθώριο δράσης από ό,τι θα συνέβαινε κάτω από »κανονικές συνθήκες». Σημαντικό είναι επίσης ο δικαστικός έλεγχος να είναι λιγότερο αυστηρός μέσω μιας »αυτοσυγκράτησης των δικαστών» (judicial self-restraint) και όχι με το να περικόπτονται οι αρμοδιότητες των δικαστών με τυπικές διαδικασίες. Εξ όσων είμαι σε θέση να γνωρίζω, οι δύο ανωτέρω όροι έχουν τηρηθεί στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη».
Προβλέπετε ότι θα είναι κανονικότητα η απώλεια δικαιωμάτων;
«Ο κίνδυνος αυτός πράγματι υπάρχει, εάν στη συγκεκριμένη συγκυρία σχετικοποιούνται τα δικαιώματα αυτά, χωρίς να επισημαίνεται ότι μόνο εξαιτίας των ειδικών περιστάσεων δεν μπορούν να προστατευθούν, όπως θα συνέβαινε κάτω από «κανονικές συνθήκες». Δεν μπορούμε να επιδιώκουμε τη λύση ενός προβλήματος που ανήκει στο επίπεδο των πρακτικών δυνατοτήτων, με το να το μεταθέτουμε στο κανονιστικό, στο αξιολογικό επίπεδο, διότι τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος της διαιώνισης των περιορισμών. Για τον λόγο αυτόν θεωρώ ιδιαιτέρως επικίνδυνη τη σχετικοποίηση του δικαιώματος στη ζωή που κάνει ο κ. Σόιμπλε, εφόσον αξιώνει, ως κανονιστική επιταγή, να ισχύει σε όλες τις περιστάσεις. Ομως, στη συγκεκριμένη περίπτωση το θέμα δεν είναι η αξία του δικαιώματος στη ζωή, αλλά μόνο τα πρακτικά όρια των δυνατοτήτων της προστασίας της ζωής».
Εχετε μιλήσει πάρα πολλές φορές για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Πώς διασφαλίζεται αυτή σήμερα σε συνθήκες κρίσης, όπως ο Covid-19;
«Πυρήνας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όπως την κατανοώ εγώ, είναι η αυτονομία, δηλαδή το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού όσον αφορά τις υποθέσεις του καθενός από εμάς. Ως προς τη θεραπεία των νοσούντων από Covid-19 σημαίνει συγκεκριμένα ότι επιτρέπονται εκείνες μόνο οι θεραπείες με τις οποίες ο ασθενής είναι σύμφωνος. Αυτό ισχύει ακόμη και αν ο ασθενής αρνείται μία θεραπεία που θα του έσωζε τη ζωή, υπό την προϋπόθεση βεβαίως ότι έχει πνευματική διαύγεια. Δυσχερώς επιλύσιμα προβλήματα εμφανίζονται όταν οι δυνατότητες των νοσοκομείων δεν επαρκούν ώστε να θεραπεύσουν όλους τους ασθενείς. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι βέβαιον ότι θα παραβιαζόταν αν οι αποφάσεις εξαρτώνταν από τον βαθμό της »χρησιμότητας» του ασθενούς. Το ερώτημα όμως που τίθεται εν προκειμένω είναι τι θα ισχύσει ως προς το ηλικιακό κριτήριο. Νομίζω ότι και το κριτήριο αυτό είναι προβληματικό διότι αποστερεί από τους ηλικιωμένους ένα χρονικά απεριόριστο δικαίωμα στη ζωή και έτσι τους απαξιώνει. Ως προς τα λοιπά κριτήρια που προτείνονται αναφορικά με τη διαλογή των ασθενών (Triage), δηλαδή το αν επείγει η θεραπευτική αντιμετώπιση του ασθενούς, αν έχει ήδη αρχίσει η θεραπεία αλλά και αν θα αξιοποιηθεί ο παράγων τύχη, δεν θα είχα κάποιον ενδοιασμό για την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».
Ποια είναι η «Νέα Ηθική» που διαμορφώνεται λόγω της κρίσης;
«Μπορούμε να ελπίζουμε ότι η κρίση θα οδηγήσει σε έναν αναστοχασμό ως προς την ηθικότητα ή την ανηθικότητα της παρούσας κατανομής των πιθανοτήτων επιβίωσης. Αυτό ισχύει σε εθνικό επίπεδο – και αφορά ειδικότερα τον ανεπαρκή εξοπλισμό του δημοσίου τομέα υγείας ως αποτέλεσμα μιας προβληματικής κατανομής του δημοσίου πλούτου. Το ίδιο ισχύει όμως και σε παγκόσμιο επίπεδο. Και εκεί έγινε εμφανέστατη η άνιση κατανομή των πόρων: απέναντι στον παγκοσμιοποιημένο κίνδυνο αντιπαρατίθενται απολύτως άνισοι πόροι μέσω των οποίων μπορεί αυτός να αναχαιτισθεί. Εάν η αρχή της αξίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύει, όπως πιστεύω, τις διακρίσεις ως προς τις πιθανότητες επιβίωσης των ανθρώπων με βάση την εθνική τους ταυτότητα ή τη χώρα όπου κατοικούν, τότε η προστασία της αρχής αυτής πρέπει να έχει οικουμενικό χαρακτήρα».
Η μαζική παρακολούθηση ως αντίδοτο στον COVID-19
ΜΑΝΩΛΗΣ ΑΝΔΡΙΩΤΑΚΗΣ
Ο κορωνοϊός COVID-19 αναδεικνύει ένα απ’ τα πλέον σημαντικά διακυβεύματα των καιρών μας, τη μαζική παρακολούθηση της ιδιωτικής ζωής των πολιτών μέσω των ψηφιακών αποτυπωμάτων τους. Η τεχνολογία έχει δώσει μια άνευ προηγουμένου πανοπτική, όπως θα ’λεγε κι ο Μισέλ Φουκό, δυνατότητα ακραίας πρόσβασης στην ιδιωτική ζωή των πολιτών, τόσο σε ιδιωτικές επιχειρήσεις όσο και σε κυβερνήσεις. Τι επίπτωση έχει αυτό το γεγονός όταν βρισκόμαστε σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης; Αίρεται η δυσπιστία των πολιτών απέναντι στους ψηφιακούς γίγαντες με την επίκληση της δημόσιας υγείας; Σύμφωνα με πολύ πρόσφατη έρευνα στις ΗΠΑ, το 77% των Αμερικανών πολιτών θεωρεί ότι οι Facebook, Google, Amazon και Apple έχουν υπερβολική εξουσία. Η Σοσάνα Ζούμποφ, καθηγήτρια στο Χάρβαρντ, δημοσίευσε πριν από έναν χρόνο ένα τρομακτικό βιβλίο, το «The age of surveillance capitalism, The fight for a human future at the new frontier of power» (το οποίο θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού»), όπου ανατέμνει το καθεστώς της επιτήρησης με χειρουργικό τρόπο, προαναγγέλλοντας όσα ήδη συμβαίνουν στον περίπλοκο κόσμο μας.
Τα μεγάλα κέρδη
Η Ζούμποφ, συνεπής μαρξίστρια κατά τ’ άλλα, μας λέει ότι έχουμε βάλει όλοι στις τσέπες μας ένα εκπληκτικό εργαλείο επικοινωνίας, καταγραφής, ψυχαγωγίας, ενημέρωσης, αλλά τελικά η λειτουργία που αποφέρει τα μεγαλύτερα οφέλη στις εταιρείες που δημιουργούν εφαρμογές και διαμορφώνουν το περιβάλλον της λειτουργίας τους είναι η αδιάκοπη επιτήρηση της συμπεριφοράς μας. Η παρακολούθηση της συμπεριφοράς μας είναι αυτή που αποφέρει τα μεγαλύτερα κέρδη σε όλους και το γιατί είναι αυτονόητο. Μαθαίνοντάς μας άριστα, οι εταιρείες ξέρουν ακριβώς πώς να μας επηρεάσουν, πώς να αλλάξουν δηλαδή τη συμπεριφορά μας καθ’ υπαγόρευσιν των πελατών τους. Πάνω σ’ αυτή τη βάση έχει στηριχθεί το επιχειρηματικό τους μοντέλο.
Η τεχνολογία αυτή έχει όνομα. Λέγεται τεχνολογία της πειθούς κι είναι σήμερα ο κυρίαρχος μοχλός ανάπτυξης των διαδικτυακών υπηρεσιών και των κινητών τηλεφώνων. Ολη η ιδέα περί τεχνητής νοημοσύνης βασίζεται ακριβώς πάνω στην έννοια της επιτήρησης. Για να λειτουργήσει σωστά ο αλγόριθμος, πρέπει όλα να γίνουν δεδομένα. Σήμερα, που σχεδόν όλος ο πλανήτης αναγκάζεται να μπει σε καθεστώς καραντίνας, τα κινητά τηλέφωνα και οι ψηφιακές υπηρεσίες τιμούν τον ρόλο τους ως εργαλεία παρακολούθησης, βάζοντας τις κυβερνήσεις όλου του κόσμου σε πειρασμό, αφενός για να εντοπίσουν παραβάτες των εντολών κι αφετέρου για να προβλέψουν, να κατηγοριοποιήσουν και να κατευθύνουν ανάλογα τους πολίτες. Η επιτήρηση μπαίνει κι αυτή στον αγώνα ενάντια στον ιό. Παραφράζοντας τον Φουκό, θα λέγαμε ότι σήμερα αποπειράται η συγγραφή του σεναρίου «επιτήρηση και θεραπεία, η γέννηση της αλγοριθμικής φυλακής».
Το βιβλίο της Σοσάνα Ζούμποφ θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, με τον τίτλο «Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού».
Κατάλυση της ιδιωτικότητας
Για το περιοδικό Economist αυτή είναι η μεγαλύτερη πρόκληση των πολιτικών σήμερα. «Κάθε χώρα θα πρέπει να βρει τη δική της ισορροπία ανάμεσα στην ιχνηλάτηση του ιού και στην εισβολή στην ιδιωτική ζωή των πολιτών, αλλά η Νότια Κορέα και η Κίνα δείχνουν τη δύναμη των μεγάλων δεδομένων και των μαζικών εξετάσεων ως έναν τρόπο αναγνώρισης των κρουσμάτων και περιορισμού της εξάπλωσής τους». Αυτές οι χώρες, με το Ισραήλ κατά πόδας, δεν έχουν αναστολές ή ενδοιασμούς και έχουν ήδη προχωρήσει ακάθεκτες στην κατάλυση της ιδιωτικότητας με το σκεπτικό της έκτακτης ανάγκης και της προστασίας της δημόσιας υγείας. Θα γίνει το ίδιο και στον υπόλοιπο κόσμο; Πώς μπορεί να προστατευθεί η ιδιωτική ζωή, το μόνο που μας απέμεινε, απ’ την επέλαση του κορωνοϊού; Στην Ελλάδα, ο υπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης Κυριάκος Πιερρακάκης δήλωσε ότι «για εμάς η τεχνολογία είναι μέσο ενδυνάμωσης του πολίτη» και δεν μιμήθηκε το παράδειγμα των αυταρχικών κρατών. Οι έκτακτες συνθήκες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σαν άλλοθι, αλλά, ευτυχώς, η ελληνική κυβέρνηση επέδειξε σύνεση.
Η δύναμη της πληροφορίας
Σε μια διαβόητη ομιλία που έκανε ο Μπιλ Γκέιτς το 2015, προειδοποιούσε την ανθρωπότητα ότι δεν είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι για την επόμενη πανδημία. Σαν έμπειρος πωλητής που είναι, αρκετά μπροστά απ’ την εποχή του πάντα, μας λέει στα πολύ γρήγορα αλλά με πολύ μεγάλη καθαρότητα αυτό που ζούμε τώρα. Λέει κατά λέξη: «Εχουμε κινητά τηλέφωνα για να πάρουμε πληροφορίες και να δώσουμε στο κοινό». Στις προηγούμενες επιδημίες είχαμε περιορισμένες δυνατότητες παρακολούθησης και περιορισμένα δεδομένα. Τα κινητά τηλέφωνα δεν είχαν τόσο μεγάλη διείσδυση, ούτε τόσο εξελιγμένες εφαρμογές. Τώρα, είναι εφικτό. Με τον γεωεντοπισμό κάθε συσκευής εύκαιρο, αλλά και με άλλα –πιθανώς πολύ χρήσιμα– δεδομένα από αισθητήρες, με την τεράστια υπολογιστική δύναμη που διαθέτουμε, μπορούμε εύκολα να προλάβουμε την εξάπλωση των ιών.
Οι φόβοι και οι προσπάθειες για ηθική χρήση της τεχνολογίας
Κλεισμένοι τώρα στα σπίτια μας ίσως έχουμε την ευκαιρία να σκεφθούμε τι σημαίνει ψηφιακή επιτήρηση και τι ιδιωτικότητα δεδομένων, ποια είναι τα συλλογικά οφέλη και τα ατομικά κόστη, και αντίστροφα. Οι υπηρεσίες γεωεντοπισμού δουλεύουν αυτόματα και γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή αν και πότε και για πόσο κινούμαστε εντός κι εκτός της οικίας μας, γνωρίζουν τα μοτίβα των μετακινήσεών μας, γνωρίζουν τα πάντα. Η προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα γίνεται ευφημισμός. Η πρόσβαση στην ιδιωτική μας ζωή από ιδιωτικές εταιρείες αλλά κι από το κράτος που θα έχει λόγο να ενδιαφερθεί είναι καθολική. Οσοι έχουν εγκαταστήσει ψηφιακούς βοηθούς στα συστήματά τους, αλλά και οι απλοί χρήστες των κινητών τηλεφώνων που δεν έχουν απενεργοποιήσει τις άδειες για την πρόσβαση στο μικρόφωνό τους, δίνουν απρόσκοπτη πρόσβαση των ιδιωτικών τους συνομιλιών στους οργανισμούς αυτούς. Με αυτό τον τρόπο, οι ενδιαφερόμενοι ξέρουν ανά πάσα στιγμή τι συμβαίνει. Μπορούν να ιχνηλατήσουν επαφές, αλλά και να προβλέψουν εξαπλώσεις. Μπορούν να κατηγοριοποιήσουν, να στείλουν προειδοποιήσεις και εντολές. Ταυτόχρονα, όμως, τροποποιούν και συμπεριφορές. Τώρα είναι η υγεία που διακυβεύεται. Τι μπορεί να είναι αύριο; Είμαστε προετοιμασμένοι για να αποκλείσουμε αθέμιτες χρήσεις;
Η αλήθεια είναι ότι γίνονται φιλότιμες προσπάθειες με στόχο την ηθική χρήση της διαθέσιμης τεχνολογίας. Στο πανεπιστήμιο MIT έχουν δημιουργήσει μια εφαρμογή τηλεφώνου που μοιράζεται σ’ ένα ιδιωτικό δίκτυο «ανωνυμοποιημένες» πληροφορίες. Οταν κάποιος έχει νοσήσει, οι υπόλοιποι γνωρίζουν τα μέρη που έχει επισκεφθεί ώστε να τα αποφύγουν. Η κριτική που γίνεται στην εφαρμογή είναι πολύπλευρη. Μία από τις κυριότερες είναι ότι η ανωνυμία είναι παραπλανητική. Κάποιος με τεχνικές δεξιότητες μπορεί εύκολα να συνάγει το προφίλ των χρηστών. Αλλη κριτική λέει ότι ο γεωεντοπισμός δεν είναι τόσο αξιόπιστος.
Σε κάθε περίπτωση, η δυσπιστία απέναντι σε αυτό που ονομάζεται big tech, διογκώνεται. Στις ΗΠΑ μιλούν αυξανόμενα για το techlash, την εναντίωση στους τεχνολογικούς γίγαντες. Η Ζούμποφ υπερθεματίζει. Οι πολίτες, που βλέπουν πια τους κολοσσούς σαν τον Μεγάλο Αδελφό είναι δικαίως δύσπιστοι. Για να πείσουν ότι είναι στο πλευρό της κοινωνίας κι όχι στο πλευρό των δικών τους ιδεοληψιών πρέπει να προσπαθήσουν περισσότερο. Οι κυβερνήσεις και οι πολιτικοί απ’ την άλλη πρέπει να προσπαθήσουν περισσότερο για να βάλουν πιο αποφασιστικά τους πολίτες στην εξίσωση και οι πολίτες πρέπει να υπερβούν τον ψηφιακό ναρκισσισμό τους, να αφυπνιστούν, να δουν κατάματα τι διακυβεύεται, και να υπολογίσουν ψύχραιμα τα κόστη και τα οφέλη, ώστε η θεραπεία να μην εκμηδενίσει ηθικά τον ασθενή, αφαιρώντας του το μόνο που έχει πια στη διάθεσή του: την ιδιωτική του ζωή.
ΣΠΥΡΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ*
«Οχι» στον συνταγματικό μιθριδατισμό
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 29.03.2020 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Τα πρόσφατα μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού περιόρισαν σε πρωτόγνωρο βαθμό μια σειρά από συνταγματικά δικαιώματα. Οι ελευθερίες της οικονομικής δραστηριότητας (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.), της κίνησης (άρθρο 5 παρ. 4 Συντ.), της συνάθροισης (άρθρο 11 Συντ.) και της θρησκευτικής λατρείας (άρθρο 13 Συντ.) υπέστησαν τους εντονότερους περιορισμούς. Οι εν λόγω περιορισμοί δικαιολογούνται πάντως από συνταγματική άποψη, αφού επιβλήθηκαν προσωρινά, για την αντιμετώπιση μιας φονικής πανδημίας και με την εκπεφρασμένη άποψη της συντριπτικής πλειονότητας των επιστημόνων για την αναγκαιότητά τους.
Εδώ όμως έγκειται και ο μεγάλος κίνδυνος της σταδιακής εμπέδωσης ενός «συνταγματικού μιθριδατισμού», ο οποίος θα μας εθίσει στην ιδέα της απώλειας θεμελιωδών δικαιωμάτων μας για λόγους προστασίας υπέρτερων εννόμων αγαθών. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να τονιστούν δύο σημεία: Πρώτον, τα πρόσφατα μέτρα δικαιολογούνται μεν για την προστασία της υγείας ενός μεγάλου αριθμού συμπολιτών μας, αποτελούν ωστόσο μια όλως εξαιρετική περίπτωση, που δεν επιτρέπεται να επαναληφθεί για την αντιμετώπιση κανενός άλλου «εχθρού». Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι με την επίκληση του «πολιτικού εχθρού», η σύγχρονη Ελλάδα βίωσε για πολλά χρόνια αντισυνταγματικούς περιορισμούς πολλών θεμελιωδών δικαιωμάτων. Και, δεύτερον, ακόμη και για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, το κράτος δικαίου θέτει απαράβατα όρια. Θα ήταν, λ.χ., προφανώς αντισυνταγματικό να τοποθετήσουμε κάμερες σε δημόσιους χώρους και να δημιουργήσουμε έναν νέο «Big Brother» προκειμένου να διασφαλιστεί ότι δεν θα κυκλοφορούν όσοι βρίσκονται σε καραντίνα.
Η προβληματική μοιάζει (χωρίς βεβαίως να είναι ίδια) με αυτήν που προέκυψε από την αύξηση της εγκληματικότητας και τη σύγχρονη τρομοκρατία, ιδίως μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Τότε δεν ήταν λίγοι εκείνοι που πλειοδοτούσαν υπέρ ενός «υπερδικαιώματος» στην ασφάλεια και υπέρ της πλήρους κατάργησης μιας σειράς ατομικών δικαιωμάτων (π.χ. απαγόρευση βασανιστηρίων, ανθρώπινη αξία, απόρρητο της επικοινωνίας, δικαίωμα στη δίκαιη δίκη) προκειμένου να προστατευθεί η ανθρωπότητα από την τρομοκρατία και την εγκληματικότητα. Η ευρωπαϊκή έννομη τάξη αντιστάθηκε όμως. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων δέχθηκε ότι τα βασανιστήρια δεν δικαιολογούνται ούτε ακόμη και για την αποκάλυψη των πλέον ειδεχθών εγκληματικών πράξεων, ενώ το γερμανικό Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο έκρινε ως αντισυνταγματική (αντίθετη στην ανθρώπινη αξία) διάταξη που επέτρεπε την κατάρριψη αεροσκάφους με πλήρωμα και επιβάτες που είχε καταληφθεί από αεροπειρατές και κατευθυνόταν σε κατοικημένη περιοχή.
Ας γίνει, λοιπόν, η σημερινή δοκιμασία αφορμή για να συνειδητοποιήσουμε την αξία του νομικού μας πολιτισμού. Τα συνταγματικά δικαιώματά μας είναι πράγματι πολύτιμα. Εάν αυτή τη στιγμή δεχόμαστε τον πρόσκαιρο περιορισμό τους για να συνεχίσουμε να τα έχουμε, αυτό δεν σημαίνει ότι επιτρέπεται να εθιστούμε στην απώλειά τους.
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ.
Ιστορία μιας οικογένειας, ιστορία μιας χώρας
H πτώση του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου 1989 ορίζει το τέλος του ευρωπαϊκού κομμουνισμού.
Αν η πτώση του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου 1989 ορίζει συμβολικά και πραγματικά το τέλος του ευρωπαϊκού κομμουνισμού, η ίδια η ανέγερσή του πάντως, τον Αύγουστο του 1961, συμβόλισε ήδη την αποτυχία του: αν η Ανατολική Γερμανία ήταν ο σοσιαλιστικός παράδεισος, τότε το Τείχος θα έπρεπε να το είχε υψώσει η Δυτική Γερμανία, για να εμποδίσει τους πολίτες της να μεταναστεύουν μαζικά εκεί από την καπιταλιστική κόλαση, όπου ήταν καταδικασμένοι να ζουν. Η 9η Νοεμβρίου 1989 έχει καταριθμηθεί πλέον στις μεγάλες ημερομηνίες της ευρωπαϊκής ιστορίας του 20ού αιώνα και έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες για τη σημασία της. Το βιβλίο του Μαξίμ Λέο (γενν. 1970) «Ψηλά τις καρδιές. Μια οικογένεια στην Ανατολική Γερμανία» (Δώμα, 2019) είναι από ό,τι καλύτερο έχω διαβάσει για τη μέρα αυτή, αλλά και γενικότερα για τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας (ΛΔΓ). Αποκαλύπτει με τον πιο διαυγή τρόπο αυτό που ήταν η ΛΔΓ, χωρίς να ανεμίζει καμιά ιδεολογική σημαία. Ο Λέο μιλάει για αυτήν χωρίς εμπάθεια, σχεδόν με τρυφερότητα, αφού η ιστορία της ΛΔΓ είναι η ιστορία της οικογένειάς του.
Ο συγγραφέας δεν είχε γεννηθεί όταν χτίστηκε το Τείχος και ήταν δεκαεννιά χρόνων όταν έπεσε. Εζησε δηλαδή πίσω από το Τείχος μέχρι την ενηλικίωσή του. Ο παππούς του από τη μεριά της μάνας του, Εβραίος και κομμουνιστής, που πήρε μέρος στη γαλλική αντίσταση, χαιρέτισε την ανέγερση του Τείχους, γιατί προάσπιζε τη χώρα από τον φασισμό. Υπέρμαχος του ανατολικογερμανικού καθεστώτος μέχρι τέλους, θεωρεί την επανένωση της Γερμανίας εφιάλτη (σ. 330). Το ίδιο υπέρ του καθεστώτος είναι και ο άλλος παππούς, από τη μεριά του πατέρα του, ο μικρός ναζιστής που με ευκολία έγινε ένας μικρός σταλινικός. Η μάνα του αφηγητή πιστεύει ειλικρινά ότι στη χώρα οικοδομείται ο σοσιαλισμός. Ο μόνος που τηρεί αποστάσεις από το καθεστώς είναι ο πατέρας του αφηγητή, ζωγράφος.
Η ΛΔΓ ήταν ένα βασίλειο του ψέματος, που μηχανευόταν διαρκώς τρόπους να κρύβει την αλήθεια, που αρνιόταν την πραγματικότητα. Το κόμμα έλεγε ψέματα, οι πολίτες έκαναν ότι τα πίστευαν και κυρίως έπρεπε να τα λένε και αυτοί με τη σειρά τους όπου χρειαζόταν, για να έχουν το κεφάλι τους ήσυχο. Η κατήχηση των κατοίκων στα ψέματα αυτά ξεκινούσε από τα παιδικά τους χρόνια, μέσα στις σχολικές αίθουσες: ιδού, γραμμένοι στον πίνακα, οι δέκα λόγοι για την υπεροχή του σοσιαλισμού ή τα πέντε σημαντικότερα σημεία του προγράμματος του Κόμματος. «Ακεφοι δάσκαλοι έγραφαν τους πίνακες στον μαυροπίνακα, άκεφοι μαθητές τούς έγραφαν στα τετράδιά τους, άκεφοι γονείς υπέγραφαν τα διαγωνίσματα. Αυτόν τον σοσιαλισμό έζησα. Φράσεις σε πίνακες» (σ. 229). Ολο τούτο το αράδιασμα ψεμάτων έκανε τους ανθρώπους να μην έχουν κανένα ψυχικό δεσμό με τη χώρα τους, κανένα συναίσθημα, «μόνο ένα είδος μουδιασμένης αδιαφορίας» (σ. 237). Υπάρχει ένα περιστατικό που φανερώνει με τον καλύτερο τρόπο αυτή την «άρνηση της πραγματικότητας» (σ. 301). Στο τυπογραφείο της Neues Deutschland, κεντρικού οργάνου του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος, υπήρχε υπηρεσία ρετουσαρίσματος, με καθήκον να ρετουσάρει φωτογραφίες που δημοσιεύονταν στο φύλλο. Δουλεύει εκεί ο πατέρας του αφηγητή.
Οταν μια μέρα δεν καταφέρνει να ρετουσάρει καλά τη φωτογραφία του Βάλτερ Ούλμπριχτ, καταφθάνουν την άλλη μέρα δύο άνδρες της Στάζι και τον ανακρίνουν, για να μάθουν ποιος του έδωσε εντολή να ασχημύνει τον γενικό γραμματέα (σ. 81). Δεν μπορούσε ποτέ να ήταν μια απλή κακοτεχνία, κάποιος την είχε υποκινήσει. Ενα καθεστώς του ψέματος, όπου κανείς δεν πιστεύει τίποτε από όσα ακούει ή από όσα λέει, είναι μοιραία ένα καθεστώς καχύποπτο και δύσπιστο απέναντι στους πολίτες του. Το καθεστώς δεν εμπιστευόταν τον λαό, «κυβερνούσε η δυσπιστία» (σ. 214). Εξ ου και οι ασφαλίτες, οι χαφιέδες, η αστυνομοκρατία.
Στο καθεστώς αυτό μπορούσες να ζήσεις χωρίς προβλήματα, αν υποκρινόσουν ότι πιστεύεις τα ψέματά του, «δεν χρειαζόταν να λυγίσεις ή να πουληθείς, αρκούσε απλώς να συμμετέχεις λιγάκι στο μεγάλο θέατρο του σοσιαλισμού» (σ. 86). Ο πιο διαδεδομένος ρόλος σε αυτό το θέατρο ήταν του πληροφοριοδότη της Στάζι, καθώς όλοι παρακολουθούσαν όλους. Οπως διαπιστώνουν εκ των υστέρων οι γονείς του αφηγητή, που μετέχουν σε μια ομάδα συζητήσεων η οποία ασκεί κριτική στο καθεστώς, τέσσερα από τα δέκα μέλη της ήταν πληροφοριοδότες της Στάζι (σ. 246, βλ. και σ. 318). Αν δεν σου έμπαινε ο πειρασμός να πεις την αλήθεια, αν δεν ασφυκτιούσες μέσα σε όλη αυτή τη γελοιότητα και τον καθημερινό κυνισμό, μπορούσες να ζήσεις μια φυσιολογική ζωή, στον οικογενειακό και φιλικό μικρόκοσμό σου. «Τόσο φυσιολογική όσο ίσως θα ήταν και στο Αμβούργο ή τη Βόννη. Τόσο φυσιολογική που μπορούσες να ξεχάσεις τελείως τη Λαοκρατική Δημοκρατία» (σ. 240).
Δεν είναι επομένως να απορεί κανείς που ένα τέτοιο καθεστώς, το οποίο δεν απαιτούσε κανενός είδους πίστη, κατέρρευσε μέσα σε λίγες μέρες χωρίς να το πάρει είδηση κανείς. «Δεν ακούγεται καν μεγάλος κρότος, τα πάντα διαλύονται σχεδόν αθόρυβα, ακόμα και ό,τι πιστεύαμε πως ήταν από μπετόν. Ολα γίνονται τόσο γρήγορα, που κανείς δεν προλαβαίνει να ξαφνιαστεί και να καταλάβει. Σαράντα χρόνια σβήνουν μέσα σε λίγες μέρες» (σ. 319). Ζήτω και πάλι ζήτω η 9η Νοεμβρίου 1989! «Την άλλη μέρα όλα είναι τρομερά φυσιολογικά» (σ. 313)
Σύνταγμα, Εκκλησία και δικαιώματα
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 13.10.2019 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Το τελευταίο χρονικό διάστημα εντάθηκε ο δημόσιος διάλογος για τον ρόλο του Συντάγματος και του κράτους απέναντι στην Ορθόδοξη Εκκλησία και το θρησκευτικό φαινόμενο γενικότερα.
Κατ’ αρχάς όσον αφορά τη συνταγματική αναθεώρηση, το άρθρο 3 περί επικρατούσας θρησκείας αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό όλων των ελληνικών Συνταγμάτων, από το πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου του 1822 μέχρι σήμερα. Ακόμη και στα Συντάγματα των Ιονίων Νήσων του 1803 και του 1817, η Ορθοδοξία αναφέρεται ως επικρατούσα θρησκεία.
Συνεπώς, το άρθρο 3 εκφράζει απλά την ιστορικότητα και τη διαχρονικότητα του συνταγματικού κειμένου, χωρίς να έρχεται σε αντίθεση με τη θρησκευτική ελευθερία, αφού η μη αναθεωρήσιμη διάταξη του άρθρου 13 παρ. 1 του Συντάγματος ορίζει με απόλυτη σαφήνεια: «Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός». Από το άρθρο 3 θα μπορούσε πάντως να απαλειφθεί η διάταξη που απαγορεύει την επίσημη μετάφραση της Αγίας Γραφής σε άλλο γλωσσικό τύπο χωρίς άδεια της Εκκλησίας της Ελλάδος και του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Πρόκειται για μια παρωχημένη διάταξη, η οποία συμπεριλήφθηκε στο Σύνταγμα του 1911 λόγω των γεγονότων των «Ευαγγελικών» το 1901 (εξαιτίας της μετάφρασης του Ευαγγελίου στη δημοτική).
Η αντίληψη αυτή της Ορθοδοξίας ως πολιτιστικού στοιχείου της συλλογικής μας μνήμης αποτυπώνεται και σε πολλά άλλα στοιχεία της καθημερινότητάς μας, χωρίς να έχει θέσει ποτέ κανείς ζήτημα κατάργησής τους. Ενδεικτικά αναφέρονται οι επίσημες αργίες που συνδέονται με τις σημαντικότερες γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο σταυρός στην ελληνική σημαία και η εικόνα του Χριστού στις δικαστικές αίθουσες. Οπως άλλωστε δέχθηκε το Συμβούλιο της Επικρατείας σε δύο πρόσφατες αποφάσεις του, η εικόνα του Χριστού στα ακροατήριά του συνδέεται με την παράδοση του δικαστηρίου και δεν προσβάλλει τη θρησκευτική ελευθερία. Οταν ο δικαστής δικάζει με την εικόνα του Χριστού στη δικαστική αίθουσα, δεν σημαίνει βέβαια ότι είναι χριστιανός. Μπορεί να πρεσβεύει οποιαδήποτε άλλη θρησκεία ή δόγμα. Η εικόνα του Χριστού στην περίπτωση αυτή δεν συνδέεται με τη θρησκευτική λατρεία και συμβολίζει μόνο τη δίκαιη κρίση και την επιείκεια που πρέπει να χαρακτηρίζουν την άσκηση του δικαστικού λειτουργήματος. Χαρακτηριστικές είναι οι «Οδηγίαι των Δικαστηρίων» που εκδόθηκαν το 1824 από την Προσωρινή Διοίκηση στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, οι οποίες όριζαν: «Εις κάθε Δικαστήριον πρέπει να είναι μία εικόνα του Σωτήρος, και κανδήλα καίουσα εν καιρώ της συνελεύσεως των Κριτών [δικαστών]».
Τα ανωτέρω βεβαίως θα πρέπει να συμβαδίζουν με τον σεβασμό της θρησκευτικής ελευθερίας και των υπολοίπων ατομικών δικαιωμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, έχει πλέον παγιωθεί, με αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) και της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, ότι δεν επιτρέπεται η αναγραφή του θρησκεύματος σε δημόσια έγγραφα που εξυπηρετούν τελείως διαφορετικούς σκοπούς (π.χ. πιστοποίηση ταυτότητας ενός προσώπου, πιστοποίηση απόκτησης γνώσεων στο εκπαιδευτικό σύστημα).
Ενα τελευταίο ζήτημα αφορά τη διδασκαλία των Θρησκευτικών. Για το θέμα αυτό αποφάνθηκε πρόσφατα το ΣτΕ και ασφαλώς οι αποφάσεις του είναι σεβαστές. Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς εάν το μάθημα των Θρησκευτικών απευθύνεται μόνο στους ορθόδοξους μαθητές (όπως έκρινε το ΣτΕ), τη στιγμή που το άρθρο 16 του Συντάγματος κάνει λόγο για ανάπτυξη της θρησκευτικής (και όχι της ορθόδοξης) συνείδησης. Κυρίως όμως θα πρέπει να αναλογισθούμε εάν είναι πράγματι υπέρ της Παιδείας ένα προαιρετικό ομολογιακό μάθημα, με αποτέλεσμα την άγνοια των μαθητών σε ζητήματα θρησκείας. Γιατί είναι σημαντικό για όλους, και ιδίως για τους νέους, να γνωρίζουν τα βασικά για το θρησκευτικό φαινόμενο σε όλες του τις εκφάνσεις, από την αθεΐα και την αθρησκία μέχρι τις κυριότερες θρησκείες και την επιρροή τους στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα.
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ.
Ανισότητα φύλων και οικονομικός αυτοτραυματισμός
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 27.10.2019 ΗΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Πριν από λίγες μέρες «βγήκαν οι βαθμοί» στο μάθημα «Ισότητα φύλων στην Ευρώπη – 2019». Η δασκάλα βαθμολόγησε με κριτήριο την πρόοδο σε έξι βασικούς τομείς – εργασία, χρήματα, γνώση, χρόνο, υγεία, μερίδιο στην εξουσία– και δύο συμπληρωματικούς: βία κατά των γυναικών και συμφιλίωση δουλειάς και οικογένειας. Καταλάβαμε με άνεση, ως χώρα, την τελευταία θέση. Ακόμη και αυτή η επίδοση εξωραΐζει, καθώς έχουμε ελλείψεις σε στοιχεία (κυρίως για τη βία κατά των γυναικών), αλλά και επειδή στείλαμε το «γραπτό» του 2017, και έτσι η άθλια επίδοση του 2019 στην πολιτική εκπροσώπηση δεν μέτρησε.
Θα έπρεπε να μας ανησυχεί αυτή η επίδοση; Μήπως απλώς εμείς έχουμε βρει έναν άλλο τρόπο να ζούμε και να δουλεύουμε που μας ικανοποιεί (παρόλο που μας ξεχωρίζει από τους Ευρωπαίους συμμαθητές); Υπάρχει κόστος στη δική μας ιδιαιτερότητα και ποιος το επωμίζεται; Σε ένα πρώτο επίπεδο, το βάρος της ανισότητας το σηκώνουν οι ίδιες οι γυναίκες: λιγότερες γυναίκες εργάζονται (χάσμα 18 ποσοστιαίων μονάδων), ενώ σχεδόν όλες φροντίζουν άλλους. Επιπλέον, οι γυναίκες αφιερώνουν λιγότερες ώρες και λιγότερα χρόνια (επτά) στη δουλειά τους, πληρώνονται λιγότερο όταν δουλεύουν και παίρνουν μικρότερη σύνταξη όταν σταματούν. Αν και σπουδάζουν το ίδιο και περισσότερο, η καριέρα τους έχει κενά, χαμένες ευκαιρίες, ακροβατικές ισορροπίες και πολλά ατυχήματα. Μερικοί αριθμοί είναι διαφωτιστικοί:
• Οι σωρευτικές αποδοχές γυναικών με παιδιά, 45 ετών στον ιδιωτικό τομέα είναι κατά 41% χαμηλότερες από των ανδρών και κατά 24% χαμηλότερες σε σχέση με των γυναικών χωρίς παιδιά.
• Το ποσοστό των γυναικών με συνταξιοδοτική κάλυψη υπολείπεται του αντίστοιχου των ανδρών κατά 16 ποσοστιαίες μονάδες (το τρίτο υψηλότερο στην Ε.Ε.).
• Το μέσο εισόδημα των γυναικών από συντάξεις είναι κατά 25% χαμηλότερο του αντίστοιχου των ανδρών συνταξιούχων στην Ελλάδα το 2018.
Η ανισότητα περιορίζει τις οικονομικές επιδόσεις των Ελληνίδων, τις κάνει λιγότερο οικονομικά ανεξάρτητες και, κυρίως, περιορίζει τις δυνατότητές τους. Το κρίσιμο, όμως, είναι ότι το κόστος δεν το εισπράττουν μόνο οι γυναίκες – έχει δηλητηριώδεις επιπτώσεις στην ευημερία όλων, και των ανδρών.
Εκθεση της McKinsey («The power of parity: how advancing women’s equality can add $12 trillion to global growth», 2015) υπολόγισε πως αν οι γυναίκες εργάζονταν όπως οι άνδρες, μέχρι το 2025 το παγκόσμιο ΑΕΠ θα αυξανόταν κατά 12 τρισεκατομμύρια δολάρια – μία σωρευτική αύξηση της τάξεως του 15%. Το ΔΝΤ, σε φετινή του ανάλυση («Women and Growth»), υπολόγισε ότι το κλείσιμο του χάσματος των φύλων στην απασχόληση θα αύξανε το ΑΕΠ κατά 35% στις χώρες με σημαντική ανισότητα. Σύμφωνα με την ίδια ανάλυση, η είσοδος περισσότερων γυναικών στην αγορά εργασίας έχει, εκτός από ποσοτικά, και ποιοτικά αποτελέσματα: μπορεί να συμβάλει κατά 7-8 ποσοστιαίες μονάδες στην αύξηση της παραγωγικότητας, λόγω εμπλουτισμού και ποικιλομορφίας. Επιπλέον, ξανά σύμφωνα με το ΔΝΤ, προσθέτοντας μία ακόμη γυναίκα στο Δ.Σ. μιας επιχείρησης –διατηρώντας το μέγεθος του συμβουλίου αμετάβλητο– αυξάνεται η απόδοση των στοιχείων του ενεργητικού κατά 8-13%.
Αν δούλευαν οι Ελληνίδες όσο οι Δανέζες το 2009, θα ήταν σαν να είχε προστεθεί ένα επιπλέον ΙΚΑ (900.000 άτομα ή 20% ποσοστιαίους όρους) στο εργατικό δυναμικό. Αυτό θα απέτρεπε τη χρεοκοπία του συστήματος συντάξεων και ίσως και της χώρας συνολικά.
Είναι εύκολο να γράφει κανείς υποθετικά σενάρια του τι θα γινόταν αν, ως διά μαγείας, έβγαιναν οι γυναίκες από τη γωνία. Η ποσοτική ανάλυση δείχνει ότι περιφρονούμε το μεγαλύτερο αναπτυξιακό μας απόθεμα. Ομως, η άρση των περιορισμών –η ρήξη με τα στερεότυπα των κοινωνικών αντιλήψεων– μπορεί να προσδώσει ποιοτική ώθηση στις ποσοτικές βελτιώσεις. Θα δώσει νέες και διαφορετικές ευκαιρίες – αναζωογονώντας τον παραμελημένο δυναμισμό του μισού πληθυσμού.
* Η κ. Αντιγόνη Λυμπεράκη είναι γενική διευθύντρια της οργάνωσης Solidarity Now και καθηγήτρια Οικονομικών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Μαζικές παρακολουθήσεις και ατομική ελευθερία
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 06.10.2019 Η ΚΘΗΜΕΡΙΝΗ
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σε όλες τις χώρες μια εντυπωσιακή αύξηση των νομίμων παρακολουθήσεων των επικοινωνιών των πολιτών, είτε αυτές διενεργούνται μέσω σταθερής ή κινητής τηλεφωνίας είτε μέσω μηνυμάτων που ανταλλάσσονται με άλλα μέσα και εφαρμογές. Με τον όρο «νόμιμες» εννοούνται οι παρακολουθήσεις που γίνονται με βάση μια προδιαγεγραμμένη στον νόμο διαδικασία, συνήθως με αίτηση μιας δημόσιας υπηρεσίας και έγκριση της αίτησης από δικαστική αρχή.
Οι αιτίες του φαινομένου είναι πολλές – για παράδειγμα, η ανάγκη καταπολέμησης της τρομοκρατίας και της βαριάς εγκληματικότητας, υπαρκτές απειλές που ποτέ στο παρελθόν δεν ήταν πιο μεγάλες. Συνεπώς, η επίκληση των λόγων αυτών από κρατικές υπηρεσίες πληροφοριών ή διωκτικές αρχές είναι κατ’ αρχήν θεμιτή για την άμυνα κρατών και κοινωνιών.
Ωστόσο, πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της κατάχρησης. Για παράδειγμα, στην αόριστη επίκληση λόγων εθνικής ασφαλείας μπορεί να στεγαστεί η πρόθεση να εκβιαστούν και να σιωπήσουν ενοχλητικές για κατεστημένα συμφέροντα φωνές. Από την άλλη, προ της επίκλησης απειλής κατά της εθνικής ασφάλειας είναι δύσκολο τέτοια αιτήματα να απορριφθούν, με κίνδυνο να υπάρξει τελικά κάποια διακινδύνευση στον τομέα αυτό. Το αποτέλεσμα είναι ότι μπορεί να υποκλαπούν τηλεφωνικές συνομιλίες προσώπων για τα οποία εκ των υστέρων δεν αποδείχθηκε τίποτε, ενώ αυτά δεν θα πληροφορηθούν ποτέ ότι προσωπικά τους δεδομένα έχουν καταγραφεί και αποθηκευτεί. Υπάρχει ακόμη ο κίνδυνος υπέρβασης της δοθείσης δικαστικής έγκρισης ή των χωρικών παρακολουθήσεων.
Είναι πρόδηλη η κεφαλαιώδης σημασία που έχει για μια δημοκρατική πολιτεία το δικαίωμα των πολιτών (σχετικό το άρθρο 19 του Συντάγματος) στο απόρρητο των επικοινωνιών τους, κεντρικό στοιχείο της προστασίας του ιδιωτικού βίου. Κάποιος που φοβάται ότι παρακολουθούνται οι επικοινωνίες του και αυτολογοκρίνεται δεν μπορεί να είναι ελεύθερος άνθρωπος και ώριμος δημοκρατικός πολίτης. Μαθαίνει να μη λέει τη γνώμη του. Ετσι πλήττεται όχι μόνο το απαραβίαστο του ιδιωτικού του βίου, αλλά και η δυνατότητά του να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του, να πληροφορείται και να πληροφορεί κ.λπ.
Η στάθμιση μεταξύ αφενός της προστασίας του απαραβίαστου του ιδιωτικού βίου και αφετέρου της ανάγκης προστασίας της εθνικής και κοινωνικής ασφάλειας ήταν πάντα ένα από τα πλέον δυσεπίλυτα διλήμματα για τις δημοκρατικές χώρες. Τα αυταρχικά καθεστώτα δεν έχουν ανάλογους προβληματισμούς. Το ζήτημα έχει καταστεί πιο περίπλοκο τα τελευταία χρόνια λόγω των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων, που επιτρέπουν στον καθένα –πόσο μάλλον σε οργανωμένες κρατικές υπηρεσίες– να διεισδύει σε δίκτυα και να υποκλέπτει πληροφορίες με μεγάλη αποτελεσματικότητα και καμιά φορά χωρίς να αφεθεί κάποιο αποτύπωμα.
Το πιο πάνω νομικό δίλημμα έχει αχθεί στις αίθουσες των δικαστηρίων. Η πιο πλούσια και πιο προβληματισμένη για το θέμα νομολογία είναι αυτή του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η μέθοδος επίλυσης του διλήμματος δεν είναι άλλη από το γνωστό στους νομικούς τεστ αναλογικότητας: η επέμβαση του νομοθέτη σε ένα ατομικό δικαίωμα πρέπει να είναι η μικρότερη δυνατή και να φτάνει μόνο στον βαθμό που είναι αυστηρά απαραίτητος για τη διασφάλιση του άλλου δημόσιου αγαθού, η προστασία του οποίου επιχειρείται. Οπως αναφέρεται στην εν λόγω νομολογία, η επέμβαση πρέπει να είναι απαραίτητη με βάση τα κριτήρια που πρέπει να διέπουν μια σύγχρονη ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία. Τα όρια αυτά της στάθμισης ποικίλλουν ανά περίπτωση και δεν μπορεί να καθιερωθεί ένας αβασάνιστος και γενικός «τυφλοσούρτης» στα θέματα αυτά.
Θα περιοριστώ στην αναφορά μιας εξαιρετικά σημαντικής απόφασης του πιο πάνω δικαστηρίου: την «Big Brother Watch κατά Ηνωμένου Βασιλείου» του Σεπτεμβρίου 2018, που ακολούθησε χρονικά τις αποκαλύψεις του γνωστού whistleblower Εντουαρντ Σνόουντεν. Πρόκειται για μια μακρά, σύνθετη και γεμάτη αποχρώσεις απόφαση, η οποία θα αποτελέσει πυξίδα για το μέλλον. Το Δικαστήριο για πρώτη φορά έκρινε ότι οι μαζικές παρακολουθήσεις ως μέθοδος, αυτή καθεαυτήν, δεν αντίκειται, κατ’ αρχήν, στο άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (σεβασμός του ιδιωτικού βίου). Ωστόσο έκρινε ότι πολλές επιμέρους διατάξεις του συναφούς βρετανικού νόμου ήταν αντίθετες στο πιο πάνω άρθρο, ως πλήττουσες δυσαναλόγως το δικαίωμα στον ιδιωτικό βίο και επομένως μη απαραίτητες (και άρα μη ανεκτές) σε μια δημοκρατική κοινωνία.
Ο υπέρτατος σκοπός για τον οποίο υπάρχει μια δημοκρατική πολιτεία είναι η διασφάλιση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Μια πολιτεία, για να κατοχυρώνει τα αγαθά αυτά, πρέπει να αμυνθεί και να μην καταρρεύσει – όμως δεν πρέπει ποτέ να λησμονείται ο προαναφερθείς υπέρτατος σκοπός. Στον Βενιαμίν Φραγκλίνο αποδίδεται η φράση: «Οποιος είναι πρόθυμος να θυσιάσει τις πρωταρχικές ελευθερίες του για λίγη, πρόσκαιρη ασφάλεια, δεν αξίζει ούτε τη μία, ούτε την άλλη». Στο τέλος δε, θα τις χάσει και τις δύο. Δύσκολα θα διαφωνούσε κάποιος.
* Ο κ. Χρήστος Ράμμος είναι επίτιμος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας και πρόεδρος της ανεξάρτητης Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών.
Κενά και ελλείψεις στην παιδική προστασία
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 26.11.2019
Στις 20 Nοεμβρίου γιορτάσαμε την Παγκόσμια Ημέρα για τα Δικαιώματα Παιδιού, την επέτειο της υπογραφής της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού από 140 κράτη παγκοσμίως – μαζί τους και από την Ελλάδα. Από το μακρινό 1989 έως σήμερα, και παρά την καλή θέληση και τις διεθνείς και σαφείς νομοθετικές μας υποχρεώσεις που απορρέουν από τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, στη χώρα μας εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά κενά και ελλείψεις στην παιδική προστασία. Εχουμε πολλά και μεγάλα βήματα μπροστά μας για να προστατέψουμε, ως οφείλουμε, τα πιο ευάλωτα παιδιά μας – εκείνα που βρίσκονται χωρίς οικογένεια.
Στην Ελλάδα σήμερα οι δομές προστασίας παιδιών λειτουργούν χωρίς πιστοποίηση και χωρίς υποχρεωτικά μέτρα σωστής λειτουργίας, ενώ η υποστελέχωση των δομών του Δημοσίου, κυρίως όσον αφορά το επιστημονικό προσωπικό, είναι δραματική. Υπάρχει άμεση ανάγκη θεσμικού πλαισίου που να διασφαλίζει ελάχιστες προδιαγραφές σε εθνικό επίπεδο, όπως τον αριθμό προσωπικού ανάλογα με τα παιδιά που φιλοξενεί, το επίπεδο επιστημονικής κατάρτισής του και τη διεπιστημονικότητα των ομάδων, την κτιριακή επάρκεια αλλά και τη γενικότερη λειτουργία της δομής και τις δραστηριότητες των παιδιών στην κοινότητα.
Στην Ευρώπη και στα Βαλκάνια η αντικατάσταση των ιδρυμάτων με μικρές κοινοτικές δομές και η άμεση αποκατάσταση παιδιών σε οικογένειες έχουν δρομολογηθεί εδώ και χρόνια, όχι μόνο ως βέλτιστη, αλλά ως κοινή πρακτική. Δεκάδες επιστημονικές έρευνες σχετικά με την ανάπτυξη των παιδιών δείχνουν ότι ακόμη και μια σχετικά σύντομη παραμονή σε ίδρυμα επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξή τους και έχει διά βίου συνέπειες στη συναισθηματική ευημερία και στη συμπεριφορά τους. Κάθε παιδί έχει ανάγκη την εξατομικευμένη φροντίδα, η οποία είναι αδύνατη ακόμα και στο καλύτερο ίδρυμα. Στην Ελλάδα, ενώ ψηφίστηκε ο νόμος περί αναδοχής, το απαραίτητο προσωπικό για να υλοποιήσει ένα τέτοιο πρόγραμμα δεν υπάρχει πουθενά. Απαιτείται η διεύρυνση των συνεργασιών με φορείς εξειδικευμένους στο αντικείμενο, συμπεριλαμβανομένων και ιδιωτικών, για να ξεπεραστεί η αδυναμία επαρκούς και επαρκώς εξειδικευμένης στελέχωσης των φορέων προστασίας. Απαιτείται επίσης το σταδιακό κλείσιμο μεγάλων ιδρυμάτων και η δημιουργία μικρών σχημάτων φροντίδας οικογενειακού πλαισίου, με λίγα παιδιά για μικρό χρονικό διάστημα, εντός της κοινότητας και όχι απομονωμένα.
Το πρόβλημα των παιδιών στα νοσοκομεία είναι ακόμη μία έκφανση των προβλημάτων λειτουργίας των δομών παιδικής προστασίας. Τα παιδιά-θύματα κακοποίησης παραμένουν στα νοσοκομεία Παίδων χωρίς φροντίδα για μήνες, κυρίως λόγω της καθυστέρησης απορρόφησής τους από τις προνοιακές δομές. Αν οι δομές παιδικής προστασίας και η αποϊδρυματοποίηση λειτουργούσαν σωστά, κανένα παιδί δεν θα παρέμενε κολλημένο σε νοσοκομείο χωρίς ιατρικό λόγο.
Δυστυχώς, παρά τη μεγάλη ευαισθησία της, οι αντιλήψεις της κοινωνίας για την προστασία των ευάλωτων παιδιών παραμένουν αναχρονιστικές – κυρίως λόγω της έλλειψης γνώσης και ενημέρωσης από ένα σύστημα που υποστηρίζει τον εαυτό του. Στην Ελλάδα η παραμονή σε ίδρυμα έως την ενηλικίωση είναι η κυρίαρχη και αυτονόητη μορφή φροντίδας για τα παιδιά χωρίς οικογένεια και το έργο των ιδρυμάτων στηρίζεται από εκατοντάδες χορηγούς και χιλιάδες πολίτες. Με συγκίνηση εναποθέτουμε τη φροντίδα των πιο ευάλωτων παιδιών μας σε δομές υποστελεχωμένες και ανεξέλεγκτες, σε ανθρώπους χωρίς εμπειρία ή κατάρτιση. Η πραγματικότητα αυτή δεν συνάδει με τις γνώσεις που πλέον έχουμε για την επαρκή προστασία των παιδιών χωρίς οικογένεια και τις αναπτυξιακές, ψυχολογικές και συναισθηματικές ανάγκες του κάθε παιδιού. Είναι χρέος όλων μας να ανοίξουμε αυτή τη συζήτηση στην κοινωνία με ειλικρίνεια.
Η λύση ειναι μονόδρομος: ολοκληρωμένο θεσμικό πλαίσιο, ποιοτική φροντίδα οικογενειακού τύπου με μικρά σχήματα με λίγα παιδιά, εξατομικευμένη προσέγγιση για το κάθε παιδί, κατάρτιση και εξειδίκευση του προσωπικού φροντίδας, αποκατάσταση του κάθε παιδιού σε οικογενειακό πλαίσιο το συντομότερο δυνατό. Εξίσου σημαντικά είναι και τα προγράμματα πρόληψης και ενδυνάμωσης της οικογένειας για την αποφυγή του χωρισμού της εξαρχής.
Πρόληψη και άμεση οικογενειακή αποκατάσταση: αυτό είναι λοιπόν το στοίχημα της παιδικής προστασίας. Η ιδρυματική φροντίδα, όπως την ξέρουμε και τη στηρίζουμε, πρέπει να αποτελέσει παρελθόν και η παιδική προστασία πρέπει άμεσα να εκσυγχρονιστεί ακολουθώντας τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο. Κάθε παιδί έχει δικαίωμα να μεγαλώσει σε μια οικογένεια και κανένα παιδί δεν πρέπει να αφήσουμε πίσω σε αυτήν την προσπάθεια.
* Η κ. Μυρτώ Ξανθοπούλου είναι σύμβουλος Στρατηγικής για τη Φιλανθρωπία και την Κοινωνία των Πολιτών και σύμβουλος Συνηγορίας στα Παιδικά Χωριά SOS.
Το «Οχι» των λαών της Βαλτικής
Την 23η Αυγούστου του 1989 οι τρεις λαοί της Βαλτικής γιορτάζουν την τριακοστή επέτειο του «Δρόμου της Βαλτικής». Η ειρηνική πράξη διαμαρτυρίας των πολιτών της Λιθουανίας, της Λετονίας και της Εσθονίας ήταν αφιερωμένη στα 50 χρόνια από το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ, που διαίρεσε την Ευρώπη και κατέστρεψε την ανεξαρτησία των χωρών της Βαλτικής. Εκείνη την ημέρα, στις επτά η ώρα το βράδυ, όταν ακούστηκε το σήμα του ραδιοφώνου, μια αλυσίδα δύο εκατομμυρίων ανθρώπων, από τον Πύργο του Δούκα Γκεντιμίνας στο Βίλνιους, το Μνημείο της Ελευθερίας στη Ρίγα μέχρι τον Πύργο Χέρμαν στο Ταλίν, πιάστηκαν από τα χέρια, διαχωρίζοντας συμβολικά τα κράτη της Βαλτικής από την τότε Σοβιετική Ενωση.
Ο απόηχος της πράξης αυτής, που όμοιά της μέχρι τότε δεν είχε δει η ανθρωπότητα, έκανε τον γύρο του κόσμου, προκαλώντας έκπληξη με τη μαζικότητα και την ειρηνικότητά της. Δεν είναι τυχαίο που η UNESCO συμπεριέλαβε τον Δρόμο της Βαλτικής στον κατάλογο της «Παγκόσμιας Μνήμης». Ως πρέσβης της Λιθουανίας στην Ελλάδα, συχνά αναφέρομαι σε αυτό το γεγονός μιλώντας στους έλληνες φίλους μου. Θέλοντας να τους μεταφέρω καλύτερα τη μεγάλη σημασία του Δρόμου της Βαλτικής και το συναίσθημα που μας προκαλεί, χρειάστηκε να εμβαθύνω περισσότερο στην Ιστορία της Ελλάδας. Το 1989 οι άνθρωποι στην Ελλάδα και τη Λιθουανία έλυναν τα δικά τους προβλήματα, εκ πρώτης όψεως τελείως άσχετα μεταξύ τους: η ελληνική Βουλή έκανε σημαντικά βήματα θεραπεύοντας τα τραύματα του εμφυλίου πολέμου και ενδυναμώνοντας την κοινωνία. Η Λιθουανία προσπαθούσε να αποτινάξει τα δεσμά της κατοχής. Ομως κοιτάζοντας βαθύτερα διαφαίνεται ότι το μέλλον και των δύο χωρών θα ήταν, σε καθεμιά διαφορετικά, αιχμάλωτο του ναζιστικού και του σοβιετικού ολοκληρωτικού καθεστώτος, τα οποία κυριάρχησαν στην Ευρώπη στα μέσα του 20ού αιώνα, καθώς επίσης και των συνεπειών των εγκληματικών συμφωνιών μεταξύ τους.
Η συμφωνία μη επιθέσεως μεταξύ της Γερμανίας και της ΕΣΣΔ, των δύο επιδρομέων της Ευρώπης (Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ) της 23ης Αυγούστου 1939, η προίκα του «γάμου από συμφέρον» ανάμεσα στον Αδόλφο Χίτλερ και τον Ιωσήφ Στάλιν, και το σύμφωνο φιλίας και οριοθέτησης συνόρων στις 28 Αυγούστου 1939, καθώς και τα μυστικά του πρωτόκολλα, χώρισαν τα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης σε αντίστοιχες ζώνες επιρροής των δύο επιδρομέων. Και μολονότι μπορεί να φαίνεται ότι το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ εκείνη την εποχή δεν επηρέασε άμεσα τη μοίρα της Ελλάδας, πίσω από τις πλάτες των Ελλήνων, σε λιγότερο από δέκα ημέρες άρχισε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που ευνοήθηκε από τα μυστικά πρωτόκολλα και που σε έναν χρόνο θα έφτανε, με όλη του την αγριότητα, και στην Ελλάδα.
Το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ, με τον πιο κτηνώδη τρόπο, περιφρόνησε το Διεθνές Δίκαιο και τις αρχές του, το θεμέλιο, που από τη σταθερότητα και το απαραβίαστό του εξαρτώνται η ασφάλεια, η ελευθερία και ανεξαρτησία των σχετικά μικρών χωρών όπως η Ελλάδα και η Λιθουανία. Η Ελλάδα τότε αντιστάθηκε στην επιβουλή, τολμώντας να φωνάξει σε όλον τον κόσμο δυνατά: «Οχι». Η Λιθουανία, στο τελεσίγραφο της ΕΣΣΔ αργά το βράδυ της 14ης Ιουλίου 1940, αποφάσισε να μην αντισταθεί. Την άλλη μέρα κιόλας στο λιθουανικό έδαφος εισέβαλαν γύρω στις 150 χιλιάδες στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού. Ετσι, άρχισε η 50ετής κατοχή της Λιθουανίας.
Χωρίς να εμπλέκομαι σήμερα σε συζητήσεις του τύπου «τι θα γινόταν, αν», ως πρέσβης της Λιθουανίας στην Ελλάδα μπορώ μόνο να πω ότι αξίζει να διδαχθούμε από τους Ελληνες σε μια τέτοια περίπτωση, χωρίς να διστάζουμε να αναφωνούμε δυνατά «Οχι». Το «Οχι» των βαλτικών λαών στην καταπίεση αντήχησε στις 23 Αυγούστου 1989. Σήμερα, στο κέντρο του Βίλνιους, σε ένα μέρος από όπου ξετυλίχθηκε η ζωντανή ανθρώπινη αλυσίδα, στέκεται μια ταπεινή πλάκα με την μεγαλοπρεπή επιγραφή «Το Θαύμα». Ο Δρόμος της Βαλτικής ήταν όντως μια μέρα που συγκρίνεται με θαύμα. Ηταν η μέρα που οι καρδιές χτυπούσαν με έναν παλμό, η μέρα που σε όλον τον κόσμο στάλθηκε ξεκάθαρο και αδιαμφισβήτητο μήνυμα για την ακατανίκητη επιθυμία για ελευθερία και ανεξαρτησία. Το πλημμυρισμένο ποτάμι της ελευθερίας (τι ποτάμι, καλύτερα τσουνάμι!) η σοβιετική εξουσία δεν κατάφερε να το συγκρατήσει. Χωρίς να έχει περάσει ούτε μισός χρόνος από τον Δρόμο της Βαλτικής, το για πρώτη φορά εκλεγμένο Ανώτατο Συμβούλιο της Λιθουανίας, η Βουλή της Αποκατάστασης, ψήφισε με απόλυτη πλειοψηφία τον νόμο της 11ης Μαρτίου 1990, ανακηρύσσοντας την αποκατάσταση της ανεξαρτησίας της Λιθουανίας. Η Λιθουανία ήταν το πρώτο από τα υπόδουλα έθνη της ΕΣΣΔ που διακήρυξε την επανέναρξη της ανεξαρτησίας της. Οπως οι Ελληνες υπερηφανεύονται για το «Οχι» τους, οι Λιθουανοί, μαζί με τους Λετονούς και τους Εσθονούς, υπερηφανεύονται για τον Δρόμο της Βαλτικής. Αυτός ήταν και παρέμεινε σημαντικός, όχι μόνο για τους ανθρώπους της Βαλτικής. Η σημασία του ξεπέρασε κατά πολύ τα όρια των βαλτικών κρατών. Αυτή η πράξη ενθάρρυνε την απελευθέρωση των άλλων υπόδουλων λαών της ΕΣΣΔ, επηρέασε τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τις πολιτικές αλλαγές στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και σε όλη την Ευρώπη.
Βλέποντας από τη σημερινή σκοπιά τα πράγματα μπορούμε να πούμε ότι αν δεν υπήρχε ο Δρόμος της Βαλτικής, σήμερα στις βορειοανατολικές ακτές της Βαλτικής Θάλασσας, αντί για τρεις επιτυχημένες και ζωντανές δημοκρατίες, τρία μέλη της διεθνούς κοινότητας που ασπάζονται τις αξίες του δυτικού πολιτισμού, τρία κράτη-μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, που επιδεικνύουν εντυπωσιακούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και εξασφαλίζουν την κοινωνική αρμονία, θα είχαμε μια γκρίζα ζώνη. Είναι κρίμα, όμως δεν χρειάζεται να πάμε και πολύ μακριά. Ακόμα και σήμερα η εδαφική ακεραιότητα και η ανεξαρτησία των κρατών απειλείται με τον πιο κτηνώδη τρόπο. Ο μακρύς αγώνας για την ελευθερία άφησε στους Λιθουανούς ξεχωριστή αίσθηση ευρωπαϊκότητας. Πιστεύουμε στην ελευθερία και πιστεύουμε ότι τα άλλα έθνη μπορούν και εκείνα να αλλάξουν τη μοίρα τους και να ενταχθούν στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα ελεύθεροι, όταν περιορίζεται στους γείτονές μας η ελευθερία να διαλέξουν. Αυτό συνέβη και στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, και σε άλλα κράτη που αναζητούσαν αναγνώριση από την Ευρωπαϊκή Ενωση, όπως η Ουκρανία, η Γεωργία και η Μολδαβία. Μετά από δυόμισι χρόνια εργασίας στην Ελλάδα, άπειρες φορές η πείρα μου με επιβεβαίωσε, ότι οι άνθρωποι αυτής της χώρας καταλαβαίνουν, όπως πουθενά αλλού, την αξία της ελευθερίας, το αντίτιμό της και το πόσο εύθραυστη είναι. Επωφελούμενος της ευκαιρίας θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ελλάδα για την πολιτική της επί πέντε δεκαετίες να μην αναγνωρίσει τη σοβιετική κατοχή των βαλτικών χωρών, μια πολιτική που βοήθησε να διατηρηθεί η ελπίδα της ελευθερίας της Λιθουανίας, για τη συνδρομή της στη διαδικασία επιστροφής της Λιθουανίας στην ευρωπαϊκή κοινότητα, για τη σημερινή συνεργασία και φιλία.
Η Λιθουανία ενδιαφέρεται για την περαιτέρω εμβάθυνση και ανάπτυξη της συνεργασίας της με την Ελλάδα και σέβεται την αρχή της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης κατά την ανάπτυξη των εν λόγω διμερών σχέσεων, κάτι το οποίο η Λιθουανία επέδειξε σαφώς, προσφέροντας βοήθεια στην Ελλάδα για την επίλυση της προσφυγικής κρίσης. Η πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική πολυμορφία του Βορρά και του Νότου της Ευρώπης πρέπει να συνδέεται όχι με τις διαφορές, αλλά με τη δύναμη της ΕΕ. Σήμερα, τριάντα χρόνια μετά, εμείς βλέπουμε τον Δρόμο της Βαλτικής ως τον δρόμο της Ευρώπης, ως ανθρώπινη αλυσίδα που συνδέει τον Βορρά και τον Νότο, τη Δύση και την Ανατολή της Ευρώπης, στο όνομα της αλληλεγγύης και των κοινών στόχων, στο όνομα του μέλλοντος της Ευρώπης, που το στηρίζουν η ελευθερία, η δημοκρατία και οι κοινές αξίες.
Ο κ. Ρολάντας Κατσίνσκας είναι πρέσβης της Λιθουανίας στην Ελλάδα.
Συνταγματικό δικαίωμα στην άμβλωση;
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 11.08.2019 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Με αφορμή την πρόσφατη απόφαση της Εκκλησίας της Ελλάδος για την καθιέρωση ημέρας προστασίας του αγέννητου παιδιού, τέθηκε πάλι το ζήτημα για τη συνταγματική προστασία των αμβλώσεων. Το Σύνταγμά μας δεν ρυθμίζει ρητώς το ζήτημα των αμβλώσεων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν συνταγματικές διατάξεις που να σχετίζονται με αυτό. Από τη μία, το άρθρο 5 παρ. 1 Συντ. προστατεύει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, η οποία συμπεριλαμβάνει και την αναπαραγωγική ελευθερία, το δικαίωμα δηλαδή του καθενός μας να αποκτήσει ή να μην αποκτήσει παιδιά. Από την άλλη, κατοχυρώνεται το δικαίωμα στη ζωή σε διάφορες συνταγματικές διατάξεις, όπως στα άρθρα 5 παρ. 2 και 7 παρ. 2.
Το ερώτημα επομένως που γεννάται, είναι εάν το έμβρυο αποτελεί ζωή κατά την έννοια του Συντάγματος: Στο ερώτημα αυτό έχουν δοθεί διάφορες απαντήσεις, οι οποίες δεν είναι αμιγώς νομικής φύσεως, διαφέρουν από έννομη τάξη σε έννομη τάξη και σε τελική ανάλυση αντανακλούν μια γενικότερη κοσμοθεωρητική/ιδεολογική τοποθέτηση. Η νομολογία λ.χ. του ανώτατου δικαστηρίου των ΗΠΑ δέχεται ότι υφίσταται συνταγματικό δικαίωμα στην άμβλωση, τη στιγμή που το Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας υιοθετεί τη θέση ότι ζωή υφίσταται το αργότερο από την εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου στα τοιχώματα της μήτρας, που λαμβάνει χώρα λίγες ημέρες μετά τη γονιμοποίηση. Από το χρονικό αυτό σημείο, σύμφωνα με τη γερμανική νομολογία, υφίσταται ζωή και ο νομοθέτης οφείλει να προστατεύσει αυτή τη ζωή. Μόνο που η προστασία δεν είναι απαραίτητο να έχει τη μορφή ποινικών κυρώσεων, οι οποίες άλλωστε και κατά γενική ομολογία αποδείχθηκαν αναποτελεσματικές. Η προστασία μπορεί να συνίσταται στην παροχή της κατάλληλης συμβουλευτικής και ενίσχυσης της εγκύου γυναίκας, προκειμένου να τη βοηθήσει στην απόφασή της να γεννήσει το παιδί.
Στην Ελλάδα, ο νομοθέτης από το 1982 σταθμίζοντας τα κρίσιμα ιατρικά και κοινωνικά δεδομένα (σεβασμός της επιλογής της γυναίκας, προστασία του εμβρύου έπειτα από ένα στάδιο εξέλιξής του) επέτρεψε ουσιαστικά την άμβλωση τις δώδεκα πρώτες εβδομάδες της κύησης, σε ορισμένες δε σοβαρές περιπτώσεις (εγκυμοσύνη ως αποτέλεσμα βιασμού, κίνδυνος υγείας για την έγκυο γυναίκα) και μετά το χρονικό αυτό σημείο. Εξακολουθεί πάντως να υφίσταται στη χώρα μας ένα σημαντικό έλλειμμα παροχής της κατάλληλης συμβουλευτικής και υλικής και ψυχολογικής υποστήριξης της γυναίκας/οικογένειας που έχει κατ’ αρχήν την επιθυμία να γεννήσει το παιδί.
Το ζήτημα των αμβλώσεων είναι ένα πολύ σοβαρό ζήτημα, όπως αποδεικνύει και ο μεγάλος αριθμός των αμβλώσεων στη χώρα μας. Με τη σοβαρότητα αυτή δεν συνάδουν απόλυτες τοποθετήσεις, όπως λ.χ. «πρέπει να απαγορευθούν όλες οι αμβλώσεις» ή «το έμβρυο είναι απλά η προέκταση του σώματος της γυναίκας». Η απόλυτη απαγόρευση των αμβλώσεων παραγνωρίζει ότι η απόφαση να φέρεις ένα παιδί στον κόσμο είναι μια πολύ σημαντική απόφαση, η οποία δεν μπορεί να επιβληθεί σε κανέναν άνθρωπο με ποινές φυλάκισης. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ακόμη και η Ιρλανδία έκαμψε πρόσφατα την απόλυτη απαγόρευση των αμβλώσεων, ενώ η ίδια απαγόρευση θα αγνοούσε την πραγματικότητα των καθ’ όλα νόμιμων και επιτρεπτών εξωσωματικών γονιμοποιήσεων όπου χρησιμοποιούνται υπεράριθμα έμβρυα. Εξίσου όμως προβληματική είναι και η κατηγορηματική άρνηση της ιδιότητας της ζωής στα έμβρυα. Η έννομη τάξη δεν μπορεί να παραβλέψει ότι χωρίς την τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης, κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων θα ερχόταν στον κόσμο ένα παιδί. Ο νομοθέτης προέβη στην απαιτούμενη στάθμιση κατά τα προεκτεθέντα. Το θέμα δεν είναι όμως μόνο νομικό και σίγουρα δεν επιλύεται με τα μέσα του ποινικού δικαίου. Είναι προεχόντως θέμα υπεύθυνης σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, άρσης των κοινωνικών προκαταλήψεων και ενίσχυσης των κοινωνικών δομών.
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ
Η ιδεολογία του κοινωνικού ανθρωπισμού
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 28.07.2019
Αυτός είναι δεξιός, αλλά καλός. Και το αντίστροφο. Κάπως έτσι είχε διαμορφωθεί η ψυχολογία και η νοοτροπία ενός πολύ μεγάλου μέρους του ελληνικού λαού και με βάση τη λογική αυτή, τους κατέτασσαν σε καλούς και κακούς. Σε μεγάλο βαθμό κατάλοιπο του Εμφυλίου, που όμως ακόμη και τώρα εξακολουθείς να το συναντάς. Πολύ λιγότερο, βέβαια, στα νέα παιδιά. Αυτοί οι διαχωρισμοί, σε μεγάλο βαθμό τεχνητοί, πόλωναν, δίχαζαν και εύκολα «μάντρωναν» τους οπαδούς των κομμάτων. Οπωσδήποτε, κάποτε, λειτουργούντος του διπολικού συστήματος Ανατολής και Δύσης, είχε σοβαρό λόγο ύπαρξης αυτή η απόλυτη διαίρεση των ανθρώπων. Εντονο το ιδεολογικό στοιχείο, έντονες οι ιδεολογικές διαφορές, έντονες οι εντάσεις και οι αντιπαραθέσεις και μάλιστα οξείες.
Ευλόγως επομένως, αν και αδικαιολόγητα, μπορούσαν να κρατούν τους οπαδούς των κομμάτων κλεισμένους σε στρατόπεδα ιδεολογικά. Ακόμη και τα ανθρώπινα δικαιώματα, αναλόγως της οπτικής – ιδεολογικής πλευράς του καθενός, τα έβλεπαν χρωματιστά. Ολα καλώς καμωμένα ακόμη και στο σκληρότερο απάνθρωπο καθεστώς του Στάλιν και του Μάο, αφού έτσι θα δημιουργούσαν ένα νέο είδος ανθρώπου και άρα αν θυσιάζονταν και μερικές εκατοντάδες χιλιάδες, αυτό θα εξυπηρετούσε τον σκοπό της Επανάστασης. Βεβαίως, όλα αυτά αποτελούν πλέον παρελθόν, παρά την προσπάθεια κάποιων να διατηρούν τα αντανακλαστικά της κοινωνίας σε παρωχημένα επίπεδα, διαιρώντας τους πολίτες σε καλούς και κακούς αναλόγως της ιδεολογικής τοποθέτησής τους.
Ομως, η ιδεολογία του καθενός, πόσο δημοκρατικής, πόσο σοσιαλιστικής κ.λπ., δεν είναι θέμα ετικέτας, αλλά θέμα καθημερινής πολιτικής πράξης. Από τη συμπεριφορά του αυτή θα φανεί το αληθινό του πρόσωπο, η κοινωνική του ευαισθησία. Δηλαδή σε βασικούς τομείς της κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής δραστηριότητάς μας.
Ο εργάτης με τα 600 ευρώ, ο επιστήμονας με τα 800 ευρώ ή ο άνεργος, τι διαφορετική ιδεολογία να έχουν και να αντιπαρατεθούν; Ολοι επιδιώκουμε και διεκδικούμε ένα μίνιμουμ δικαιωμάτων και μάλιστα κατοχυρωμένων από το Σύνταγμα. Το δικαίωμα να ζεις, δηλαδή, σε ένα υγιές περιβάλλον, το δικαίωμα στην εργασία, το δικαίωμα σε μία ζωή αξιοπρεπή. Ενα κράτος αντίστοιχα, που μεριμνά για τον πολίτη, παρέχοντάς του αυτή τη δυνατότητα, διασφαλίζοντας αυτά τα δικαιώματά του, με παροχές από τη γέννησή του, μέχρι τον θάνατο, για παιδεία, υγεία, περίθαλψη, σύνταξη κ.λπ. Ο βαθμός ευαισθησίας του κάθε κράτους έναντι αυτών των αναγκών των πολιτών, ιδιαίτερα δε στις ευάλωτες κοινωνικά ομάδες, δίνει και τον βαθμό επιτυχίας ως κράτους πρόνοιας, κράτους δικαίου. Το από ποια κυβέρνηση θα δοθούν, πώς θα ονομασθούν, θα βαπτισθούν, αυτές οι παροχές, ποσώς ενδιαφέρει τον πολίτη, που αγωνιά για το σήμερα και το μέλλον του, αυτού και των παιδιών του.
Αυτά δεν είναι καν ανάγκη να περιέχονται στο πρόγραμμα ενός κόμματος που ονομάζεται, βαπτίζεται σοσιαλιστικό, σοσιαλδημοκρατικό, από παράδοση ή άλλως πως. Σημασία έχει να παράσχει αυτά τα απαραίτητα, τα στοιχειώδη, που όλοι, ανεξαρτήτως χρώματος και απόχρωσης, επιζητούν. Πρώτα, η διασφάλιση των δικαιωμάτων αυτών και μετά τα υπόλοιπα, που φαντάζουν ως πολυτέλεια. Είναι πλέον σήμερα θέμα πραγματισμού και η αντιπαράθεση ιδεολογιών, αν θέλετε, είναι ανάμεσα σ’ αυτούς που μάχονται, αγωνίζονται για μία αξιοπρεπή διαβίωση σε συνθήκες δημοκρατίας και ελευθερίας και τους άλλους, που απλώς περιμένουν την καλή ευκαιρία του εύκολου πλουτισμού, της εύκολης ανέλιξης. Φαίνεται ότι η δεύτερη κατηγορία είναι η πλειοψηφία. Νομίζω όμως όχι, γιατί ο πολύς ο κόσμος δεν είναι αυτός που βλέπουμε στην τηλεόραση, με τα λάθος πρότυπα που μας «σερβίρουν» και δείχνουν να ζουν σ’ έναν κόσμο φανταχτερό μεν, απατηλό δε.
Το χαζοκούτι μόνο τους έχει απομείνει για «διασκέδαση» και άντληση ειδήσεων, μονοθεματικών και σκανδαλιστικών, αποσιωπώντας σχετικά τα όσα συμβαίνουν στον κόσμο, τα όσα απασχολούν την κοινωνία, καθημερινά, αλλά και θέματα που έχουν να κάνουν με τον πολιτισμό, με τα ανθρώπινα δικαιώματα, με το πνεύμα. Διαρκής και αέναη η μάχη της ύλης και του πνεύματος. Οσο όμως και αν προσπαθείς να ελέγξεις το πνεύμα, δύσκολα θα το επιτύχεις και ακόμη πιο δύσκολο να το εξαφανίσεις, σε πείσμα των καιρών. Είναι άυλο, υπάρχει στις καρδιές και στις ψυχές των ανθρώπων, που οδηγεί στην εξέλιξη, στην ανόρθωση, στην ανύψωση και εκεί που νομίζεις ότι το ισοπέδωσες, έρχεται πιο ορμητικό και αποφασιστικό για να οδηγήσει στην πρόοδο και στην αναγνώριση. Ο Μεσαίωνας δεν κρατάει πολύ και πάντως υπερκεράζεται από την Αναγέννηση, καλύπτοντας και το χαμένο έδαφος.
Ο ανθρωπισμός, αυτή είναι η ιδεολογία που πρέπει να μας συνέχει και με βάση τον κοινωνικό ανθρωπισμό και μόνο κάνουμε ένα βήμα μεγάλο μπροστά, αφήνοντας πίσω μας διαχωριστικές γραμμές, ταμπού, ιδεοληψίες, αγκυλώσεις, που μας οδήγησαν σε στείρες αντιπαραθέσεις, έναν αγώνα δρόμου προπαγάνδας, για το ποιο σύστημα είναι καλύτερο. Το ένα σύστημα κατέρρευσε πλήρως. Το άλλο φαίνεται κυρίαρχο, αλλά κλονίζεται συθέμελα, οδηγώντας έναν πλανήτη σε καταστροφή! Χάριν της ανάπτυξης! Οπως θέλει ο καθένας να ονομάσει αυτή την ιδεολογία, όποιο χρώμα θέλει να της δώσει. Σημασία έχει, απ’ όπου είναι, να αγωνίζεται γι’ αυτόν τον κοινωνικό ανθρωπισμό. Ολα δοκιμάζονται στην πράξη. Καθημερινά.
* Ο κ. Δημήτρης Χ. Παξινός είναι πρώην πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών.
ΓΚΟΛΦΩ ΜΑΓΓΙΝΗ*
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Με κάθε αναφορά στον όρο τεχνοεπιστήμη ο νους πηγαίνει εύλογα όχι τόσο σε φιλοσοφικές αναλύσεις όσο στη «σκοτεινή» λογοτεχνία προηγούμενων αιώνων –στο «Φρανκενστάιν ή ο σύγχρονος Προμηθέας» της Μαίρης Σέλεϊ και στο «Δρ Τζέκιλ και κ. Χάιντ» του Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον– και τη σύγχρονη επιστημονική φαντασία: ταινίες όπως το «Blade Runner» του Ρίντλεϊ Σκοτ και το «Matrix» των Λίλι και Λάνα Γουατσόφσκι μοιάζουν από πολλές πλευρές να αναστοχάζονται την εποχή μας με μεγαλύτερη προσήλωση στις τεχνοφιλικές ή τεχνοφοβικές της συνιστώσες απ’ ό,τι η φιλοσοφία και οι ανθρωπιστικές επιστήμες εν γένει.
Ηδη, από το 1938 ο Γάλλος επιστημολόγος Γκαστόν Μπασελάρ είχε κάνει λόγο για μια επιστήμη που έχει προ πολλού απολέσει την όρεξη της «καθαρής» γνώσης ως θυμικό της υπόβαθρο: δεν είναι πλέον η επιστήμη των γεγονότων σύμφωνα με το θετικιστικό ιδεώδες του 19ου αιώνα, καθώς η βασική της επιδίωξη είναι η τεχνολογική αποτελεσματικότητα και η έμφαση στην παραγωγή αποτελεσμάτων. Πρόκειται για τη διαβόητη εξίσωση της γνώσης με τη δύναμη, την οποία διακήρυξε στις απαρχές των νεότερων χρόνων ο Φράνσις Μπέικον: η ανθρώπινη ενδυνάμωση μέσω της χρήσης του Λόγου, με τρόπο, εάν όχι καθεαυτό μαγικό, τουλάχιστον σε αναλογία με το πως, στη Δύση, για αιώνες, η μαγεία αντιμαχόταν τη γνώση και την επιστήμη ως καθαρή θεωρία.
Στις μέρες μας, ο λόγος των κοινωνιολόγων της επιστήμης, ιδιαιτέρως του Μπρούνο Λατούρ, ανέδειξε το γεγονός ότι, στην όψιμη νεωτερική εποχή, οι τεχνολογικές παρεμβάσεις στο όνομα της επιστήμης έχουν πάψει να θεωρούνται απλές εφαρμογές της επιστήμης, αλλά έχουν αναχθεί σε αυτοτελή παράγοντα διαμόρφωσης της πραγματικότητας. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα καλό παράδειγμα: η διαρκώς αυξανόμενη ψηφιοποίηση και η ταχύτατα αναπτυσσόμενη υπολογιστική ισχύς αλλάζουν καθοριστικά τόσο τις οικονομικές όσο και τις κοινωνικές σχέσεις. Στην πραγματικότητα, η συνειδητοποίηση της αυτονόμησης του τεχνολογικού γίγνεσθαι δεν ήταν εύκολη, καθώς συνιστά ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια, αφενός, του επιστημονικού ιδεώδους του Διαφωτισμού και, αφετέρου, του αισιόδοξου φιλελεύθερου οράματος του ανθρωπισμού που το ενέπνευσε.
Ο ευρωπαϊκός Μεσοπόλεμος και, ακόμη περισσότερο, τα τεχνοεπιστημονικά επιτεύγματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που ακολούθησε (λ.χ. η ατομική βόμβα), μετασχημάτισαν αποφασιστικά την αντίληψη περί αέναης προόδου της επιστήμης και θριάμβου του ανθρωπισμού. Κι εδώ, για άλλη μία φορά, η τεχνολογία μοιάζει να προηγείται της επιστήμης και να προσδιορίζει αποφασιστικά την πορεία της. Υπάρχουν ασφαλώς και οι προφήτες αυτής της νέας πραγματικότητας, η επιρροή των οποίων υπήρξε αδιαφιλονίκητη, αν και συχνά ανομολόγητη. Η κριτική της τεχνικοποιημένης επιστήμης, παρούσα σε ένα μεγάλο μέρος της μεταπολεμικής φιλοσοφίας, δεν θα ήταν η ίδια χωρίς τη δριμεία κριτική των πολλών προσώπων και προσωπείων του ορθολογισμού που πρέσβευε ο Διαφωτισμός από τον Φρίντριχ Νίτσε: ένα από αυτά τα πρόσωπα και προσωπεία, ίσως το κυρίαρχο, είναι αυτό της εργαλειακότητας – η μετατροπή του ορθολογισμού σε εργαλείο βελτιστοποίησης. Αντίστοιχα, ο Μάρτιν Χάιντεγκερ επιχειρεί την πλήρη αντιστροφή της σχέσης επιστήμης και τεχνολογίας, καθώς η νεωτερική τεχνολογία, ισχυρίζεται, παρεμβαίνει και μετασχηματίζει το ιδιαίτερο είναι των όντων – συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του ανθρώπου. Δίχως υπερβολή, ο σύγχρονος λόγος περί τεχνοεπιστήμης δεν θα ήταν αυτό που είναι χωρίς τις γόνιμες προϊδεάσεις του Νίτσε, του Μπασελάρ, και του Χάιντεγκερ, μεταξύ άλλων.
Πώς, όμως, η αμφισβήτηση του πρωτείου της επιστημονικής γνώσης συμπλέκεται με την κριτική στο ιδεώδες του ανθρωπισμού; Στο «Κανόνες για το ανθρωποπάρκο», ένα κείμενο-σταθμό για τη σύγχρονη συζήτηση περί ανθρωπισμού, ο Γερμανός φιλόσοφος Πέτερ Σλότερντικ τάσσεται υπέρ της αποσύνδεσης του ανθρωπισμού από το ιδεαλιστικό ιδεώδες της κλασικής παιδείας και της εκ νέου νοηματοδότησής του ως «ανθρωποτεχνικής». Ο Σλότερντικ επισημαίνει έτσι τον τρόπο με τον οποίο η ανθρωποκεντρική εξουσία πραγματώνεται ως τεχνολογική κυριαρχία και άνευ όρων «βούληση για βούληση». Αλλωστε, όπως επισημαίνει ο Γερμανός φιλόσοφος, ο ανθρωπισμός ως διαδικασία «εκτροφής» ή «εξημέρωσης» του ανθρώπου ήταν ευθύς εξαρχής τεχνικός ή τεχνολογικός.
Στην πραγματικότητα, ο σύγχρονος λόγος περί τεχνοεπιστήμης αναδεικνύει τον εγγενώς τεχνικό χαρακτήρα της σχέσης μας με τη φύση. Από την αρχαιοελληνική «φύσιν» και τη χριστιανική «creatio ex nihilo» έως τη νεωτερική «natura», η δυτική επιστήμη ήταν ευθύς εξαρχής συνυφασμένη με μια διαδικασία αποφυσικοποίησης, με μια τεχνολογία. Στην εποχή μας, εντούτοις, το τρίπτυχο ιστορικής προόδου, τεχνοεπιστημονικής ανάπτυξης και ανθρωπισμού έχει κλονιστεί σοβαρά από την επέλαση μιας νέας πραγματικότητας, στο πλαίσιο της οποίας η συμπλοκή επιστήμης και ανθρωπισμού στηλιτεύεται, αφενός, ως υποκριτική και, αφετέρου, ως εγγενώς ανεπαρκής όσον αφορά τους όρους συγκρότησής της. Εδώ και τρεις τουλάχιστον δεκαετίες, έχουν έλθει στο προσκήνιο διάφορες μορφές αντι-ανθρωπισμού, αλλά και μετα-ανθρωπισμού, πάντοτε σε σύμπραξη με τις προκλήσεις που θέτει η σύγχρονη τεχνοεπιστημονική συνθήκη. Για μετα-ανθρωπιστές θεωρητικούς, όπως η Ντόνα Χάραγουεϊ, φύση και πολιτισμός δεν είναι πλέον διακριτά οριοθετημένες περιοχές αλλά ανοικτά, αλληλοδιαπλεκόμενα πεδία.
Σε αυτό το νέο πλαίσιο, στο οποίο, μεταξύ άλλων, η τεχνητή νοημοσύνη αποδυναμώνει παραδοσιακές διακρίσεις (π.χ. οι άνθρωποι σκέπτονται, οι μηχανές εκτελούν), η ανθρώπινη αυτοσυνειδησία οφείλει να υποστεί έναν ριζικό μετασχηματισμό με την απόρριψη των δυϊσμών που εξέθρεψαν τον παραδοσιακό ανθρωπισμό (ζώο-άνθρωπος, νους-σώμα, σώμα-μηχανή), αποδεχόμενη την αποδοχή ρευστών, υβριδικών οντοτήτων, όπως στην περίπτωση των κυβερνο-οργανισμών (cyborgs). Οσο για τον κλασικό ανθρωπισμό, αυτός αναζητεί εναγωνίως την επόμενη μεταμόρφωσή του μέσα σε ένα ιδιαιτέρως περίπλοκο περιβάλλον με συνεχείς προκλήσεις και διακινδυνεύσεις. Σε κάθε περίπτωση, η κρίσιμη διερώτηση για τη σύγχρονη φιλοσοφία (και όχι μόνο), αφορά στο τι ο κλασικός ανθρωπισμός οφείλει –και μπορεί– να διαφυλάξει και τι αναγκαστικά να απολέσει από τα στοιχεία εκείνα που καθόριζαν έως σήμερα τους όρους δυνατότητάς του.
* Η κ. Γκόλφω Μαγγίνη είναι καθηγήτρια νεότερης και σύγχρονης φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του βιβλίου «Για μια ερμηνευτική του τεχνικού κόσμου: Από τον Χάιντεγκερ στη σύγχρονη τεχνοεπιστήμη» (εκδ. Πατάκη, 2010).
Επιμέλεια: ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΥΚΑΣ
Από το νερό στο κρασί, το νόημα της ύπαρξης
Κάθε άνθρωπος –όπως έκαστος νεόνυμφος στον γάμο της Κανά–εισέρχεται στη ζωή προσδοκώντας την ευτυχία
Newsroom Κ, Αθήνα
ΣΤΑΥΡΟΣ Σ. ΦΩΤΙΟΥ* Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Το θαύμα του Χριστού στον γάμο της Κανά συνοψίζει καίρια την ηθική στοχοθεσία κάθε αυθεντικού ανθρώπου: το πέρασμα από τη φιλαυτία στη φιλαλληλία, από τη δουλεία στην ελευθερία, από τον φόβο στην αγάπη. Πολύ σύντομα, το θαύμα έχει ως εξής: ο Χριστός, η μητέρα και οι μαθητές του, συμμετέχουν στο εορταστικό τραπέζι ενός γάμου στην Κανά της Γαλιλαίας. Κάποια στιγμή, η Παναγία πληροφορεί τον Χριστό ότι έχει εκλείψει το κρασί. Ο Χριστός ζητεί από τους υπηρέτες να γεμίσουν με νερό τις έξι υδρίες που βρίσκονταν στο σπίτι και στη συνέχεια μεταμορφώνει το νερό σε κρασί. Ετσι η χαρά της γιορτής συνεχίζεται.
Κάθε άνθρωπος –όπως έκαστος νεόνυμφος στον γάμο της Κανά–εισέρχεται στη ζωή προσδοκώντας την ευτυχία, ευχόμενος να βιώσει βαθείς υπαρξιακούς δεσμούς, μέσα στους οποίους θα γευθεί τη μοναδικότητα και την ενότητα, τη χαρά και την τρυφερότητα, την αποδοχή και την πληρότητα.
Αλλ’ όμως, κάποια στιγμή συμβαίνει το αναπάντεχο: «Δεν υπάρχει κρασί». Οπου ο άνθρωπος δεν τιθασεύει την εγωπάθειά του, εκεί θα επέλθουν η ρήξη και η σύγκρουση με τον άλλο. Αυτή η εμμονή στο εγώ συνιστά την πρώτη βαθμίδα ηθικής: τον εγωκεντρισμό. Η εγωτική συνείδηση θεωρεί τον συνάνθρωπο αντίπαλο και εχθρό. Η παρουσία του μειώνει τον ζωτικό μου χώρο, η ελευθερία του περιορίζει τη δική μου. Γι’ αυτό οποιαδήποτε συνάντηση μαζί του αποβλέπει στον εξουσιασμό και στην εκμετάλλευσή του. Ο συνάνθρωπος εκπίπτει σε απρόσωπο αντικείμενο, μέσο για την επίτευξη ατομικής ευδαιμονίας. Στην ηθική βαθμίδα του εγωκεντρισμού η κοινωνία ομοιάζει με ζούγκλα, είναι πόλεμος όλων εναντίον όλων, κατά τον οποίο ο ισχυρότερος υποτάσσει τον ασθενέστερο. Ο εγωκεντρικός άνθρωπος δεν πράττει το κακό μόνο όταν φοβάται τις συνέπειες· κίνητρο της συμπεριφοράς του είναι ο φόβος της τιμωρίας.
Για την υπέρβαση του κοινωνικού αδιεξόδου που προκαλεί ο εγωκεντρισμός, οι άνθρωποι προχώρησαν στην επιβολή νόμων, στην οριοθέτηση της εξωτερικής συμπεριφοράς. Οι νόμοι, θέτοντας φραγμούς στην ασυδοσία του εγώ, επιτρέπουν μια ανεκτή κοινωνική συμβίωση. Και σε αυτή τη βαθμίδα ηθικής, τον νομικισμό, το εγώ προηγείται του εσύ, μόνο που τώρα το άτομο κρίνει ότι εξυπηρετεί καλύτερα το συμφέρον του η διαμεσολάβηση του κράτους στις σχέσεις του με τους άλλους. Οι άνθρωποι αναλαμβάνουν υποχρεώσεις για να απολαμβάνουν δικαιώματα. Η κοινωνία εκλαμβάνεται σαν εταιρεία στο χρηματιστήριο, της οποίας η κερδοφορία είναι προς το συμφέρον όλων των μετόχων. Η νομικιστική αυτή λογική θεωρεί τις διαπροσωπικές σχέσεις ευκαιρία αμοιβαίας ωφέλειας, όπου δίνεις για να πάρεις. Γι’ αυτό ο νομικιστής άνθρωπος πράττει το καλό μόνο όταν έχει κάτι να κερδίσει· κίνητρο της συμπεριφοράς του είναι η ανταμοιβή. Μολονότι ο νομικισμός είναι καλύτερο στάδιο ηθικής από τον εγωκεντρισμό, η απλή κατοχύρωση του δικαιώματος στον εγωισμό και το ενδιαφέρον του νόμου μονάχα για την έξωθεν συμπεριφορά αδυνατούν να προσφέρουν στους ανθρώπους την πληρότητα της ζωής, την κατάφαση της ύπαρξης. Με τραγική και πάλι διαπίστωση: «Δεν υπάρχει κρασί».
Μεταμορφώνοντας το νερό σε κρασί –το νερό ήταν σύμβολο του νόμου στον ύστερο Ιουδαϊσμό– ο Χριστός προσκαλεί τους ανθρώπους να ανέλθουν στην τρίτη βαθμίδα ηθικής: στην αγάπη. Η αγάπη είναι χάρις του Θεού, δώρο που καταξιώνεται όταν αντιδωρίζεται. Η αγάπη επιφέρει συνειδησιακή αλλαγή, άγει σε άλλη ιεράρχηση αναγκών. Εδώ η ύπαρξη του Αλλου είναι ιδρυτική πράξη της ζωής, ο συνάνθρωπος είναι αδελφός και φίλος. Συνεπώς οι διαπροσωπικές σχέσεις εκφράζουν την αλληλοπεριχώρηση και την αλληλεγγύη. Σε αυτή δε την κοινότητα ζωής τα πράγματα παύουν να είναι άψυχα αντικείμενα και γίνονται δώρα του ενός προς τον άλλο, γι’ αυτό και μεταβάλλονται σε ενθύμια προσφιλών προσώπων.
Η αγάπη ως συγκεκριμένη βιοθεωρία, ως ανέκπτωτη μέριμνα για όλους, ως συγκατοίκηση του εγώ, του εσύ, του άλλου στο εμείς, μεταμορφώνει τους ανθρώπους και νοηματοδοτεί κάθε έκφανση της ζωής. Ο τρυφερός σύζυγος, ο υπεύθυνος γονιός, ο ανιδιοτελής φίλος, ο πρωτοπόρος δημιουργός, ο ακέραιος λειτουργός, είναι ηθικές κατακτήσεις που δεν επιβάλλονται ούτε διά του φόβου ούτε διά της ανταμοιβής. Είναι υπαρξιακά βιώματα που κατακτά κάποιος αυτοβούλως, που επιτυγχάνονται ως προσωπική επιλογή. Το δοτικό ήθος μεταμορφώνει κάθε πτυχή της ζωής: η πολιτική προάγει την ενότητα των πολιτών, η οικονομία θεραπεύει συγκεκριμένες ανάγκες συγκεκριμένων ανθρώπων, η τέχνη αναδεικνύει το καινούργιο, ο έρωτας διακονεί την ψυχοσωματική ώσμωση αγαπώντων προσώπων.
Το θαύμα του Χριστού στην Κανά μαθαίνει τους ανθρώπους ότι έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε τρεις θεάσεις της ζωής: τον εγωκεντρισμό, τον νομικισμό και την αγάπη. Στην πρώτη ο δούλος άνθρωπος δεν κάνει κάτι κακό γιατί φοβάται την τιμωρία· στη δεύτερη ο μισθωτός άνθρωπος κάνει το καλό γιατί αναμένει ανταμοιβή· στην τρίτη βαθμίδα ο ελεύθερος άνθρωπος αγαπά. Εκείνος που επιλέγει την τρίτη επιλογή είναι ο όντως κοινωνικός άνθρωπος, αφού με τον δικό του τρόπο προάγει την κοινωνική συνοχή και την πολιτισμική ανάταση. Κοινωνικός άνθρωπος είναι ο αρχιτέκτονας που κοσμεί τον χώρο, ο μηχανικός που αναδεικνύει το περιβάλλον, ο γιατρός που πονεί τον ασθενή, ο δάσκαλος που δωρίζεται στους μαθητές· κοινωνικός άνθρωπος είναι όποιος οξύνει την ευαισθησία και την κριτική μας σκέψη, όποιος εκφέρει λόγο ελευθεροποιό, ήθος ρήξης και σύγκρουσης με κάθε μορφής απανθρωπία. Οποιος γεύεται το κρασί της Κανά ανακαλύπτει το νόημα της ύπαρξης.
*Ο κ. Σταύρος Σ. Φωτίου είναι καθηγητής Θεολογίας και Διδακτικής των Θρησκευτικών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Για μια πληρέστερη ανάλυση του θέματος βλ. το κεφάλαιο: «Η αγάπη εκβάλλει το φόβο: το κρασί της Κανά και η ηθική του ανθρώπου» (του Σταύρου Σ. Φωτίου), στις σελ. 184-208 του συλλογικού έργου «Ορθοδοξία και Ορθοπραξία», εκδόσεις Aρμός, 2012. Για αντίστοιχη νοηματοδότηση του έρωτα βλ. το βιβλίο (τρίτη έκδοση) του ιδίου: «Aπό το νερό στο κρασί και από τον έρωτα στην αγάπη» εκδόσεις Aρμός, 2014.
Η αλληλεγγύη που σπανίζει
Στα διεθνή πολιτικά ζητήματα o κανόνας είναι η επιλεκτική αλληλεγγύη και οι άνισα κατανεμημένες συμπάθειες. Η πολιτική, το ξέρουμε καλά, είναι πεδίο ανταγωνιστικών ταυτίσεων και άγριων προκαταλήψεων από τις οποίες ουδείς μπορεί να απαλλαγεί εύκολα και δίχως κάποιο κόστος. Ας το παραδεχθούμε: το θύμα που μας καίει πρωτίστως είναι το «δικό μας» θύμα. Οι κοντινοί, αυτοί που νιώθουμε πως τους δυναστεύει ή τους βασανίζει ο «κοινός εχθρός». Ομως, κακά τα ψέματα, θα έπρεπε να έχουμε λίγα βήματα προόδου σε σχέση με τους απλουστευτικούς διχασμούς και τα ασπρόμαυρα πλάνα των εποχών όπου τα στρατόπεδα είχαν ευκρίνεια και οι συλλογισμοί πολλών ήταν, αντιστοίχως, μπετόν αρμέ.
Κάνω αυτές τις σκέψεις καθώς είναι ζεστή ακόμα η σοκαριστική είδηση για την καταδίκη της ιρανής ακτιβίστριας των δικαιωμάτων και δικηγόρου Νασρίν Σοτουντέχ σε 33 χρόνια φυλάκιση και 148 μαστιγώματα! Θυμήθηκα ξανά τον περυσινό θάνατο από απεργία πείνας 60 ημερών ενός άλλου «εχθρού» της ιρανικής Ισλαμικής Δημοκρατίας, του Βαχίντ Σαγιάντι Νασίρ. Αυτές είναι περιπτώσεις που μπόρεσαν να βγουν στο φως αφού υπήρξαν διεθνείς αντιδράσεις και στην περίπτωση της Νασρίν Σοτουντέχ έχουμε τώρα τη σαφή καταδίκη από την εκπρόσωπο της ΕΕ.
Ξέρω όμως με βεβαιότητα πως σε κάθε μνεία του θέματος κάποιος θα σηκωθεί για να ρωτήσει «Και γιατί δεν μιλάτε για τη Σαουδική Αραβία;» ή, το πιθανότερο, «για το Ισραήλ;». Κάπως έτσι έχει εκπαιδευθεί ένας κόσμος στο ακραίο whataboutism (ναι, αλλά…) και ιδίως όσοι δεν θέλουν να πουν λέξη για τους κινδύνους που φέρνει μαζί του το αυταρχικό πολιτικό Ισλάμ στις ποικίλες εκδοχές του.
Το πρόβλημα είναι βεβαίως ένα καθεστώς ή μάλλον πολλά καθεστώτα που, προφανώς, έχουν σημαντικές διαφορές στο δόγμα, στην πολιτική δομή, στον βαθμό ανοχής σε πιο κοσμικές συμπεριφορές ή στο αν διατηρούν έναν στοιχειώδη πολιτισμικό και ιδεολογικό πλουραλισμό ή αν είναι περισσότερο συμπαγή στον απολυταρχισμό τους. Ωραία είναι όλα αυτά, όπως και οι αντίστοιχες πολιτικές και κοινωνιολογικές ταξινομήσεις. Μόνο που στην Ελλάδα κινούμαστε σε διάφορες καρικατούρες κριτικής και επιθετικότητας. Υπάρχει μια Αριστερά απρόθυμη να καταγγείλει τον ισλαμισμό (ή όποια λαϊκά κινήματα και επίσημα καθεστώτα βρίσκονται στο μάτι των Δυτικών), αλλά υπάρχει και μια διάχυτη λαϊκή Ακροδεξιά που γύρω από το θέμα του Ισλάμ προβάλλει πάντα την αρχέγονη φαντασίωση της «εισβολής των εχθρών του Ελληνισμού».
Ετσι, θέματα που θα έπρεπε να ξεσηκώνουν κάθε δημοκράτη πολίτη, τις φεμινιστικές φωνές και φυσικά τους διανοουμένους που είναι ευαίσθητοι με το θέμα του αντιφασισμού, θέματα βάναυσης φίμωσης και βάρβαρης τιμωρίας όπως της Νασρίν Σοτουντέχ δεν αγγίζουν χορδές. Σαν να υπάρχει ένας παγωμένος χρόνος και να φαντάζονται ορισμένοι πως το Ιράν είναι εκείνη «η Επανάσταση» που «αντιστέκεται στους ιμπεριαλιστές» (όπως πίστεψε το 1979 ο Μισέλ Φουκό), ενώ βεβαίως όπως και η Συρία του Ασαντ έτσι και το Ιράν των Αγιατολάχ έχει σκοτώσει χιλιάδες πολίτες και ιδιαίτερα χιλιάδες αριστερούς, συνδικαλιστές, διανοουμένους.
Μια ορισμένη καθήλωση εμποδίζει όμως αρκετούς «προοδευτικούς» στην Ελλάδα, αλλά και πολλούς liberals και ριζοσπάστες στην Ευρώπη, να δουν το πρόβλημα του πολιτικού Ισλάμ και της θεοκρατίας ως πρόβλημα ομόλογο με τις νέες μορφές αυταρχικού λαϊκισμού και αντιφιλελευθερισμού. Για κάποιους, η ελευθερία και η αξιοπρέπεια μιας Νασρίν περνάει σε δεύτερο πλάνο διότι δεν κολλάει καλά στο διεθνές τους αφήγημα ή πολύ απλά γιατί δεν μπορεί να γίνει απλό πολιτικό εργαλείο.
Αυτή η στάση ριζώνει σε ιεραρχήσεις συναισθηματικές και πολιτικές που ανταποκρίνονται σε άλλες εποχές. Ας πούμε όμως πως παλαιότερα υπήρχε η μυθολογία των χωρών που αντιστέκονται και εξ αυτού και μόνο αξίζουν τον σεβασμό μας. Μπορούσε κανείς να το καταλάβει αυτό, ιδίως όταν ως κοινωνία δεν είχαμε ακόμα τις πληροφορίες, το εύρος των πηγών και των τεκμηρίων για διάφορες περιοχές του κόσμου. Μπορούσαμε να πιστεύουμε ό,τι έλεγαν οι «πεποιθήσεις μας» ή οι άνθρωποι του χώρου μας. Τώρα όμως οι κρίσεις μας δεν μπορεί να είναι συντονισμένες με έναν ιστορικό χρόνο και εμπειρίες που ελάχιστη σχέση έχουν με τις σημερινές απειλές. Πάει καιρός που εκείνο το ανόητο «ο εχθρός του εχθρού μου, φίλος» μπορούσε να φυλακίζει τα συναισθήματα και τη σκέψη μας. Αν συμβαίνει ακόμα αυτό σε κάποιους, τότε καλό είναι να ανησυχήσουμε στα σοβαρά για την ποιότητα της αλληλεγγύης και την όποια δημοκρατική μας εγρήγορση.
Να το επαναλάβουμε λοιπόν: η Νασρίν Σοτουντέχ, όπως ο Βαχίντ Νασίρ και εκατοντάδες άλλοι, είναι θύματα μιας απάνθρωπης μηχανής που κατασκευάζει προδότες και εχθρούς του κράτους, επιτρέποντας συγχρόνως σε τμήματα μιας ανώτερης, δυτικοστραφούς τάξης να ζήσουν εν ηρεμία, αρκεί να σιωπούν πολιτικά. Είναι η ίδια μηχανή που πραγματοποιεί δολοφονίες αντιφρονούντων στην Ολλανδία και δεν διστάζει να χαρακτηρίζει το Ισραήλ «καρκινικό όγκο που πρέπει να εξαλειφθεί» από τη Γη. Είναι λοιπόν αδιανόητο όλα αυτά να μένουν στο απυρόβλητο ή να χάνονται σε μονόστηλα συγκαταβατικής λύπης.
Ο κ. Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.
Ελευθερία του λόγου και μισαλλοδοξία
Τα δικαιώματα του ανθρώπου
Του Στελιου Περρακη*
Η υιοθέτηση στις 4 Νοεμβρίου 1950, στη Ρώμη, της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕυρΣΔΑ) αποτέλεσε μια κρίσιμη καμπή στις μεταπολεμικές διεργασίες της ευρωπαϊκής ενοποιητικής διαδικασίας, ενώ σηματοδοτεί την απαρχή μιας νέας εποχής για τον άνθρωπο, για τα δικαιώματα του ανθρώπου, που έμελλε να αλλάξει κάθε εθνική έννομη τάξη και τη διεθνή δικαιοταξία. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν μόνο ένας αγώνας κατά των δυνάμεων του Αξονα. Ηταν μια τιτάνια μάχη για την απελευθέρωση του ανθρώπου και για τα δικαιώματά του, που τόσο θανάσιμα είχαν απειλήσει ο ναζισμός και ο φασισμός. Ηταν κυρίως μια «σταυροφορία για τα δικαιώματα του ανθρώπου» (R. Cassin). Οι ωμότητες των ολοκληρωτικών καθεστώτων απέναντι στον άνθρωπο, ο εξευτελισμός και η έκπτωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, οι βαρβαρότητες του πολέμου, κατέδειξαν σε όλους ότι θεμελιώδης προϋπόθεση για διεθνή ειρήνη, ασφάλεια και συνεργασία είναι η αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, αφού ελευθερία και ειρήνη πρέπει να συμπορεύονται. Η δοκιμασία του 1939-1945 κυοφόρησε, έτσι, την ιστορική ατμόσφαιρα εκκόλαψης των ιδεωδών της ειρήνης και της ελευθερίας, όπως εκφράσθηκαν μεταπολεμικά. Καθοδήγησε τη διεθνή κοινότητα στην αναζήτηση μιας νέας μορφής διεθνούς συνεργασίας, πάνω σε νέες καταστατικές βάσεις, πάνω στις οποίες στήθηκε ο ΟΗΕ. Μια συνειδησιακή έπαρση της διεθνούς κοινής γνώμης, που αντανακλούσε και την ωρίμαση της ίδιας της οικουμενικής αναγνώρισης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της διεθνούς προστασίας τους.
Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
Ο Χάρτης του ΟΗΕ χαράσσει μια νέα εποχή, αφού για πρώτη φορά υπάρχει τυπική αναγόρευση και ρητή είσοδος των δικαιωμάτων του ανθρώπου στο διεθνές δίκαιο. Το επόμενο βήμα, το 1948, αποτελεί μια κορυφαία καμπή στο έργο του οικουμενικού οργανισμού με την υιοθέτηση από τη Γενική Συνέλευση, χωρίς αρνητική ψήφο, της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ). Το άτομο, «ο ξεχασμένος άνθρωπος του 20ού αιώνα» (Landheerr), γίνεται φορέας δικαιωμάτων κι ένα νέο «κοινωνικό συμβόλαιο» τον συνδέει πλέον με τη διεθνή κοινότητα.
Η υιοθέτηση της ΟΔΔΑ αποτέλεσε την αφετηρία για την ανάπτυξη σε οικουμενικό και περιφερειακό επίπεδο ενός corpus δικαιωμάτων του ανθρώπου, στο οποίο διακρίνεται η ευρωπαϊκή συνιστώσα, πρωτοποριακά με το Συμβούλιο της Ευρώπης και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1950. Από την άλλη, με μια συνεχή δικαιοπαραγωγική διαδικασία, τα Ηνωμένα Εθνη προχώρησαν σε ένα πολυδιάστατο έργο προαγωγής και προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Κατήρτισαν μια εκτεταμένη σειρά νομικών πράξεων, διακηρύξεις, συμβάσεις, αποφάσεις, γενικού και ειδικού χαρακτήρα, που καλύπτουν το σύνολο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των υποκειμένων τους.
Η οικουμενικότητα της αρχής του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου και οι ρυθμίσεις που υιοθετήθηκαν από τα Ηνωμένα Εθνη για την υλοποίησή τους, διευκόλυναν τους περιφερειακούς οργανισμούς να αναλάβουν ανάλογες προσπάθειες. Με πρώτο βήμα την Αμερικανική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων και καθηκόντων του ανθρώπου του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών (1948) -που μάλιστα προηγείται χρονικά της ΟΔΔΑ- δημιουργείται σε περιφερειακό επίπεδο σταδιακά μια κίνηση για δικαιώματα του ανθρώπου. Σε αυτήν ενεπλάκησαν το Συμβούλιο της Ευρώπης, ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών, ο Οργανισμός Αφρικανικής Ενότητας/Αφρικανική Ενωση, ο ΟΑΣΕ, η E.E. κ.λπ.
Η ιδέα ενός ευρωπαϊκού συμβατικού πλαισίου προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου ξεπήδησε από την «Ευρωπαϊκή Κίνηση» (Mouvement Europeen) στη Χάγη (Μάιος 1948). Μέσα σε ένα διεθνές περιβάλλον ευνοϊκό για την υλοποίηση του μεγαλόπνοου σχεδίου, η «Ευρωπαϊκή Κίνηση» προχώρησε στη σύνταξη ενός σχεδίου συμβάσεως δικαιωμάτων του ανθρώπου που υπέβαλε τον Μάιο του 1948 στο Συμβούλιο της Ευρώπης, πολιτικό οργανισμό που μόλις είχε συσταθεί (Συνθήκη του Λονδίνου, 5 Μαΐου 1949). Τα επόμενα βήματα για την κατάρτιση της συμβάσεως έγιναν με έναν δύσκολο αλλά γόνιμο διάλογο ανάμεσα στη Συνέλευση και στο υπουργικό όργανο του Οργανισμού, που ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο, επιτρέποντας το τελικό σχέδιο της Σύμβασης να υποβληθεί στη φθινοπωρινή υπουργική σύνοδο στη Ρώμη. Με την υπογραφή της (4 Νοεμβρίου 1950) από 14 χώρες-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, η σύμβαση «περί προασπίσεως των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών» (ΕυρΣΔΑ) ήταν πλέον γεγονός. Πρώτη υλοποίηση σε περιφερειακό επίπεδο των αρχών της ΟΔΔΑ, από την οποία εμπνεύστηκε με έμφαση στα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, η ΕυρΣΔΑ συγκεκριμενοποίησε την έκφραση μιας ενοποιητικής διαδικασίας στον δυτικοευρωπαϊκό χώρο αλλά και μιας ορισμένης ιδεολογίας αντανάκλασης κοινών δημοκρατικών αρχών και παραδόσεων στα δυτικοευρωπαϊκά κράτη. Τούτο, σε μια περίοδο ιδεολογικής αντιπαράθεσης Ανατολής – Δύσης, σε μια Ευρώπη κομμένη στα δύο από ένα «παραπέτασμα» και με εξαρχής στο περιθώριο τις δύο ιβηρικές δικτατορίες.
Εγκαθίδρυση ενός δικαστηρίου ως ελεγκτικού μηχανισμού
Η ΕυρΣΔΑ, συμπληρωμένη μεταγενέστερα με 14 πρωτόκολλα, έμελλε να ανατρέψει τα καθιερωμένα στη διεθνή δικαιοταξία, με την εγκαθίδρυση ενός ελεγκτικού μηχανισμού που συμπεριελάμβανε ένα δικαστήριο με αρμοδιότητα να εκδίδει αποφάσεις και, βασικά, με την εισαγωγή της ατομικής προσφυγής για τα θύματα παραβιάσεων των δικαιωμάτων και ελευθεριών που η σύμβαση εγγυάται. Η σύμβαση μορφοποιεί τις «ουσιώδεις» ή τις «στοιχειώδεις γραμμές ενός ορισμένου πολιτεύματος» (Φ. Βεγλερής), προάγει και εγγυάται τη δημοκρατική κοινωνία, θεωρούμενη «συνταγματικό εργαλείο», «έκφραση μιας ευρωπαϊκής δημόσιας τάξης» υπό τον έλεγχο του Δικαστηρίου του Στρασβούργου (υπόθεση Λοϊζίδου/Τουρκίας).
Από την άλλη πλευρά, η διεθνής αναγόρευση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και η ευρωπαϊκή ανάδυσή τους συμπίπτει με το αρνητικό κλίμα που εκπορεύεται από την αρχή του διεθνούς δικαίου της «μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις του κράτους». Η εν λόγω αρχή επηρέαζε καθοριστικά τη συμπεριφορά πολλών κυβερνήσεων για δεκαετίες κατά τη μεταπολεμική περίοδο, σε Ανατολή, Δύση και Τρίτο Κόσμο, σε σχέση με καταστάσεις σοβαρών παραβιάσεων των δικαιωμάτων του ανθρώπου, έως ότου μέσω των πολιτικών δικαιωμάτων του ανθρώπου γίνει αποδεκτή η «θεμιτή ανάμειξη» και το «νόμιμο ενδιαφέρον» της διεθνούς κοινότητας, που εκφράζεται από διεθνείς δρώντες (κράτη ή διεθνείς οργανισμούς) σε σχέση με τις διεθνείς δεσμεύσεις που έχουν αναλάβει κράτη στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Προς τούτο χρειάστηκε πολύχρονη κυοφορία και ωρίμαση απόψεων και αντιλήψεων, καθώς και μια ιστορική συγκυρία ανατροπής δεδομένων, ακόμα και στον γεωγραφικό χώρο της Ευρώπης (1989-1990). Κάτω από ένα άλλο προωθημένο πρίσμα, το ζήτημα εμφανίστηκε -πάντοτε αμφιλεγόμενο- και σε άλλες εκδοχές επέμβασης όσον αφορά παραβιάσεις δικαιωμάτων του ανθρώπου, ως «ανθρωπιστική επέμβαση», ανθρωπιστική ανάμειξη ή -τελευταία- «ευθύνη προστασίας».
Εξελικτικά στη μεταπολεμική περίοδο διαμορφώθηκε στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου ένα jus universalis, κοινό για όλους χωρίς διακρίσεις, παρεκκλίσεις και ιδιαιτερότητες (πολιτιστικές, εθνικές κ.λπ.). Ταυτόχρονα, οι εκατοντάδες διεθνείς πράξεις, εγκαθίδρυσαν διεθνείς θεσμούς και μια τάξη δικαιωμάτων του ανθρώπου, στην οποία διακρίνονται το πρωτοποριακό Συμβούλιο της Ευρώπης και η ΕυρΣΔΑ.
Παρά όμως το εντυπωσιακό κεκτημένο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και τον ρόλο τους, και ανεξάρτητα από τις θετικές εξελίξεις και επιτεύξεις, μια ματιά στην Ευρώπη και στον κόσμο επιτρέπει τη μελαγχολική διαπίστωση για το σοβαρό έλλειμμα εφαρμογής τους. Οι αρχές της ΟΔΔΑ και της ΕυρΣΔΑ δοκιμάζονται σοβαρά σήμερα στην Ευρώπη, για να μην επεκταθούμε στο -ούτως ή άλλως- αρνητικό πεδίο της κατάστασης σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου ανά τον κόσμο (μειονότητες, πρόσφυγες, μετανάστες, γυναίκες, παιδιά, διακρίσεις, μισαλλοδοξία, ξενοφοβία, βασανιστήρια, αναγκαστικές εξαφανίσεις κ.λπ.) που οδηγεί σε παράλληλες κοινωνίες και συμπεριφορές. Μια πρόσκληση για αναστοχασμό, μια πρόκληση για δράση/αντίδραση.
Ο θετικός ρόλος και οι ιδιαιτερότητες της Ελλάδας
Η Ελλάδα -από τα πρώτα μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης- διαδραμάτισε έναν ιδιαίτερα θετικό ρόλο στις διεργασίες για τη σύνταξη της ΕυρΣΔΑ που υποβλήθηκε στη φθινοπωρινή σύνοδο της Επιτροπής Υπουργών στη Ρώμη (Νοέμβριος 1950). Υπέγραψε και επικύρωσε την ΕυρΣΔΑ (Ν. 2329/1953) και τα 14 Πρωτόκολλα που τη συμπληρώνουν ή τροποποιούν, με εξαίρεση τα Πρωτόκολλα αριθ. 4 και 12. Αναγνώρισε το δικαίωμα ατομικής προσφυγής (1985) και την υποχρεωτική δικαιοδοσία του Δικαστηρίου (1979).
Ιστορικά, η διαδρομή της εφαρμογής της ΕυρΣΔΑ στην Ελλάδα παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες. Πράγματι, η Ελλάδα:
– Υπήρξε το πρώτο συμβαλλόμενο κράτος στην ΕυρΣΔΑ που άσκησε διακρατική προσφυγή, καταθέτοντας δύο κατά του Ηνωμένου Βασιλείου (αριθ. 176/1956, 299/57) σχετικά με την κατάσταση στην Κύπρο κατά την περίοδο του κυπριακού αντιαποικιακού αγώνα για αυτοδιάθεση.
– Υπήρξε το μόνο κράτος-μέλος στην ιστορία του Συμβουλίου της Ευρώπης που κατήγγειλε την ΕυρΣΔΑ. Στη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974) και προκειμένου να προλάβει την επερχόμενη επιβολή κυρώσεων (αναστολή της συμμετοχής της) από την Επιτροπή Υπουργών, τον Δεκέμβριο του 1969, η Ελλάδα προχώρησε στην ταυτόχρονη καταγγελία της ΕυρΣΔΑ και του Καταστατικού του Οργανισμού (ρηματικές διακοινώσεις αριθ. 2844, 2844 bis, 12.12.1969) και αποχώρησε από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Επανήλθε μετά την επάνοδο στη δημοκρατική κοινοβουλευτική ομαλότητα και επικύρωσε εκ νέου την ΕυρΣΔΑ (ΝΔ 53/19.9.1974).
– Την περίοδο 1953-1974 -πρώτη φάση εφαρμογής της ΕυρΣΔΑ- χαρακτηρίζει μια νομική ανωμαλία. Παράλληλα με το Σύνταγμα της χώρας, υπήρχε και λειτουργούσε ένα σύνολο κανόνων που ενσωματώνεται σε πράξεις «παρά» ή και «αντί» συνταγματικού χαρακτήρα, θεσπισμένες και κυρωμένες κατά τη διάρκεια και μετά τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο (1946-49). Οι εν λόγω «νομοθετικές ρυθμίσεις» αντιστρατεύονταν ευθέως και πρακτικά τα εγγυημένα από το Σύνταγμα και την ΕυρΣΔΑ ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες.
Την ίδια χρονική περίοδο, η εφαρμογή της ΕυρΣΔΑ είναι εξαιρετικά περιορισμένη, αφού μάλιστα δεν αναγνωρίζεται η ατομική προσφυγή. Η εγκαθίδρυση το 1967 δικτατορικού καθεστώτος, που επικαλέσθηκε αβάσιμα τη ρήτρα παρέκκλισης του άρθρου 15 ΕυρΣΔΑ (κατάσταση ανάγκης), επιδείνωσε περαιτέρω την κατάσταση. Τον Σεπτέμβρη του 1967, οι Σουηδία, Δανία, Νορβηγία και Ολλανδία προσέφυγαν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή ΔΑ κατηγορώντας την Ελλάδα των συνταγματαρχών για ολική παραβίαση της ΕυρΣΔΑ. Η έκθεση της ΕυρΣΔΑ επί των τεσσάρων προσφυγών το 1970 ήταν καταπέλτης για το δικτατορικό καθεστώς.
Τέλος, η επαφή του Ελληνα δικαστή με την ΕυρΣΔΑ στη διάρκεια της εν λόγω περιόδου είναι απολύτως ελλειμματική. Λίγες υποθέσεις επικαλούνταν την ΕυρΣΔΑ. Η δε πλειοψηφία των αποφάσεων, που εκδόθηκαν χωρίς αιτιολογία, κατέληγε -κυρίως στο Συμβούλιο Επικρατείας- στο ότι δεν υπήρχε ζήτημα συμμόρφωσης της εσωτερικής νομοθεσίας με τις επιταγές της ΕυρΣΔΑ. Ο Ελληνας δικαστής παρέμενε επιφυλακτικός/αρνητικός, μην μπορώντας να αποδεχθεί τις προκλήσεις, ούτε να ανταποκριθεί στην αναδυόμενη νέα ευρωπαϊκή τάξη δικαιωμάτων του ανθρώπου. Η κατάσταση άλλαξε μετά το 1974.
* Ο κ. Στέλιος Περράκης είναι καθηγητής Διεθνών και Ευρωπαϊκών Θεσμών του Παντείου Πανεπιστημίου, κάτοχος της Εδρας Jean Monnet ad personam «Δημοκρατία και Δικαιώματα του Ανθρώπου στην Ε.Ε.» και της Εδρας UNESCO «Δικαιώματα του Ανθρώπου, Δημοκρατία και Ειρήνη», διευθυντής του Ευρωπαϊκού Κέντρου Ερευνας και Κατάρτισης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ανθρωπιστικής Δράσης.
Έντυπη
Πηγή: Καθημερινή
Φρίκη με και χωρίς …φερετζέ
Είναι η μυστική πίσω αυλή, ο κρυφός σκοτεινός θάλαμος σχεδόν κάθε δημοκρατίας. «Μαύρα σημεία» ονόμαζε η CIA, σύμφωνα με την πολυσυζητημένη πρόσφατη έκθεση της Επιτροπής Πληροφοριών της Γερουσίας των ΗΠΑ, τα κέντρα σε τουλάχιστον πέντε χώρες, Ταϊλάνδη, Αφγανιστάν, Ρουμανία, Πολωνία, Λιθουανία, όπου, μετά την 11η Σεπτεμβρίου, ανακρίνονταν (από ιδιωτική εταιρεία) ύποπτοι για τρομοκρατία.
Τα βασανιστήρια καταδικάζονται ασυζητητί από όλα τα ανεπτυγμένα κράτη (απαγορεύονται ρητώς από τη διεθνή έννομη τάξη -Οικουμενική Διακήρυξη του ΟΗΕ της 10ης/12/1948-, από την Ευρωπαϊκή Συνθήκη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, από όλα τα ελληνικά συντάγματα), ωστόσο σιωπηρώς υιοθετούνται ευρέως ως ανακριτική πρακτική. Οπως ευρέως αλλά σιωπηρώς πιστεύεται ότι μόνο μέσω του πόνου μπορεί κανείς να φτάσει στην αλήθεια. Η Μαρίν Λεπέν, που χαρακτήρισε χρήσιμα τα βασανιστήρια, ξεσηκώνοντας θύελλα αρνητικών σχολίων, απλώς είπε αυτό που οι κυβερνήσεις αρνούνται να παραδεχθούν δημόσια.
Μια ολόκληρη βιομηχανία παραγωγής οργάνων βασανισμού λειτουργεί εδώ και δεκαετίες, κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η Κίνα θεωρείται σήμερα η κατεξοχήν παραγωγός χώρα σύγχρονων οργάνων βασανισμού. Οπως καταγγέλλει η Διεθνής Αμνηστία, 130 κινεζικές εταιρείες, κυρίως κρατικές επιχειρήσεις, κατασκευάζουν και εξάγουν από κλομπ, μανίκια, ζώνες, ραβδάκια που προκαλούν ηλεκτροσόκ, εργαλεία καταπληξίας, πιστολάκια που αποφορτίζουν από απόσταση, όπλα προσωρινής παράλυσης (ο ηλεκτρισμός το αγαπημένο εργαλείο, πονάει και αφήνει ελάχιστα ίχνη, μια μασκαρεμένη θηριωδία) μέχρι μέγγενες, κρίκους, ρόπαλα με καρφιά, καθίσματα ακινητοποίησης κρατουμένων. Μόνο μία από αυτές διατηρεί εμπορικές σχέσεις με 40 αφρικανικές χώρες.
Και δεν είναι μόνο οι αναπτυσσόμενες, είναι και οι προοδευμένες χώρες. Ενώ τα θεωρούν έγκλημα εντός, τα υποθάλπουν εκτός, κερδοσκοπώντας απ’ αυτά, ανεξέλεγκτα. Μολονότι στην Ε.Ε. απαγορεύεται η εισαγωγή ή εξαγωγή οργάνων βασανισμού, ορισμένες χώρες-μέλη συνεχίζουν να αγοράζουν και στη συνέχεια να εξάγουν εξαρτήματα για τινάγματα των 50.000 βολτ και λοιπά εργαλεία του πόνου, σε κομμάτια, ως… «συσκευές».
Από τη Διεθνή Αμνηστία έχουν καταγραφεί φρικιαστικές πρακτικές σε περισσότερες από 141 χώρες, κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε ετών, σε σκοτεινά κελιά φυλακών, σε μυστικά κέντρα κράτησης, από άτομα που δεν έρχονται ποτέ αντιμέτωπα με τη δικαιοσύνη. Η μη τιμωρία των βασανισμών λειτουργεί ως μήνυμα ότι είναι αποδεκτοί από τις κυβερνήσεις. Ετσι, αν το 44% των πολιτών, σύμφωνα με διεθνή έρευνα, φοβάται ότι θα υποστεί βασανιστήρια σε περίπτωση που τεθεί υπό κράτηση, κατά μέσο όρο ένα 36% τα θεωρεί «αναγκαία». Μια αποδεκτή ρουτίνα (για το 74% σε Κίνα και Ινδία, το 29% στη Βρετανία, το 12% στην Ελλάδα).
Είμαστε πολιτισμένοι μόνο στο μέτρο που δεν διαλαλούμε τα σφαγεία μας. Αρχές του δυτικού πολιτισμού… διεθνείς συμβάσεις απαγόρευσης… Oι λέξεις είναι ελεήμονες, μας ξεγελούν και μας παρηγορούν. Ωστόσο, η δημοκρατία δεν είναι στρώμα για να κοιμηθείς, όπως έλεγε ο Ιταλός συγγραφέας Αντόνιο Ταμπούκι, αλλά «χαλί φακίρη». Χρειάζεται εγρήγορση και χώρο στην καρδιά, όχι συλλογικό λήθαργο και ήρωες της αδιαφορίας.
Η Κατερίνα σε κάθειρξη ισόβιας… διαπόμπευσης
H Κατερίνα, μία από τις είκοσι έξι οροθετικές γυναίκες που είχαν συλληφθεί τον Μάιο του 2012 για λόγους «δημόσιας υγείας», στις 27 Νοεμβρίου έγραψε ένα γράμμα. Ηταν ένα γράμμα αποχαιρετισμού προς τον σύντροφό της. Tο άφησε στο υπνοδωμάτιό τους και έφυγε από το σπίτι χωρίς να πάρει τίποτα μαζί της.
Την επομένη, βρέθηκε νεκρή σε δωμάτιο ξενοδοχείου. Είχε κλειδωθεί, η τηλεόραση έπαιζε δυνατά και εκείνη είχε κάνει χρήση ηρωίνης και χαπιών. Οι δικοί της έχουν πειστεί πως η Κατερίνα αυτοκτόνησε μη έχοντας ποτέ ξεπεράσει το τι συνέβη εκείνο τον Μάιο, όταν η προσωπική της ζωή και η ασθένειά της έγιναν πρωτοσέλιδο και εκείνη βρέθηκε αδίκως στη φυλακή.
Μοναχοκόρη
Η Κατερίνα ήταν 34 χρόνων, μοναχοκόρη του κ. Αντώνη, τεχνίτη κοσμημάτων και της κυρίας Δημητρούλας, τραπεζοκόμου σε νοσοκομείο. Οσοι την έζησαν μιλάνε για μια κοπέλα «τσαχπίνα, ξύπνια, με ιδιαίτερο χιούμορ».
Μέχρι τα δεκαεπτά της, η ζωή της κυλούσε ήρεμα, στην τελευταία τάξη του Λυκείου όμως λίγο οι κακές παρέες, λίγο οι φήμες ότι έκανε χρήση κάνναβης, τότε οι γονείς της είχαν αρχίσει να ανησυχούν. Εκείνα τα Χριστούγεννα, η νονά της της είχε δώσει 10.000 δρχ. χαρτζιλίκι, όταν τρεις ημέρες αργότερα ζήτησε και άλλα χρήματα από τον πατέρα της, εκείνος ήξερε ενστικτωδώς πως η κόρη του είχε μπλέξει άσχημα.
Σήκωσε με το ζόρι τα μανίκια της και την είδε «τρυπημένη». Της είχε παθολογική αδυναμία και δεν ήξερε πώς να χειριστεί το πρόβλημα. Οταν εκείνη το έσκασε από το σπίτι, ο κ. Αντώνης κάθε απόγευμα, μετά τη δουλειά του, γυρνούσε στις πιάτσες των τοξικομανών και με μια φωτογραφία της, την αναζητούσε. Αλλά μάταια.
Εξι χρόνια μετά, η Κατερίνα βρέθηκε να παλεύει για τη ζωή της στο νοσοκομείο. Οι γονείς της έτρεξαν τότε στο πλευρό της, την έπεισαν να μπει σε πρόγραμμα απεξάρτησης και οργανώθηκαν σε βάρδιες ώστε να μη μένει ποτέ μόνη της. Ομως ένα απόγευμα, εκείνη κλείδωσε τον πατέρα της σε ένα δωμάτιο… Και την χάσανε ξανά. Μέχρι που τον Μάιο του 2012 δέχτηκαν ένα τηλεφώνημα από την Ασφάλεια: Η Κατερίνα είχε συλληφθεί.
Το «αδίκημα»
Ο πατέρας της έτρεξε και πάλι να την βρει, πίσω από τα κάγκελα πλέον, την είδε με στερητικό σύνδρομο, έτρεμε αλλά ήθελε να του προλάβει τα νέα: «Μπαμπά, έχω έιτζ». «Και γι’ αυτό σε συνέλαβαν;» ρώτησε εκείνος αναστατωμένος.
Μάταια προσπαθούσε να τον πείσει πως δεν είχε κάνει κάτι κακό. Πράγματι, η Κατερίνα έβγαινε μέρα μεσημέρι από ένα φούρνο με μια τυρόπιτα στο χέρι και εκεί την σταμάτησαν αστυνομικοί. Της έκαναν εξέταση στο Τμήμα και μετά την συνέλαβαν. Την επομένη δόθηκαν στη δημοσιότητα τα στοιχεία της.
Το τηλέφωνο στο σπίτι τους δεν σταμάτησε να χτυπάει, δημοσιογράφοι, φίλοι και γνωστοί όλοι ήθελαν να μάθουν τι είχε συμβεί. «Είχε πράγματι μπλέξει με πορνεία;» ρωτούσαν τον πατέρα της. «Τι να σας πω, η Κατερίνα δεν θα έκλεβε ποτέ, οπότε φαντάζομαι πως κάπως θα έπρεπε να πάρει τη δόση της…» απαντούσε εκείνος, συντετριμμένος, σχεδόν απολογητικά.
Ελεύθερη
Η εισαγγελέας αποφάσισε πως η Κατερίνα και οι άλλες κοπέλες γνώριζαν πως είναι φορείς και εν γνώσει τους έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή των πελατών τους. Εναν ολόκληρο χρόνο στριμωγμένες στα κελιά του Κορυδαλλού, άρρωστες, με στερητικά σύνδρομα, περίμεναν τη δίκη τους.
Στο δικαστήριο η Κατερίνα αθωώθηκε και αφέθηκε αμέσως ελεύθερη. Εκείνη την ημέρα, ο πατέρας της την περίμενε στην πύλη των φυλακών. Εκείνη του ζήτησε να περάσουν πρώτα από την Ομόνοια. Ο κ. Αντώνης έτρεμε. Ηξερε πως η κόρη του ήθελε να ξανακάνει χρήση, αλλά ήξερε πλέον πως δεν θα μπορούσε να την αποτρέψει.
Οταν έφτασαν, εκείνη άλλαξε γνώμη. «Πάμε σπίτι» του είπε. Πήρε την απόφαση, μπήκε στο πρόγραμμα απεξάρτησης και πάλεψε με απίστευτη πειθαρχία. Ηρθε ξανά κοντά με τους γονείς της, ξαναβρέθηκε με τον μεγάλο της έρωτα. Αλλά τα βλέμματα και οι ψίθυροι στη γειτονιά την ακολουθούσαν όπου και αν πήγαινε, οι «φίλοι» που δεν την ακουμπούσαν θεωρώντας πως θα τους «κολλήσει» την στενοχωρούσαν και όταν προσπάθησε να βρει δουλειά έπεσε σε κλειστές πόρτες. Μπορεί να είχε αθωωθεί αλλά το όνομα και η φωτογραφία της παρέμεναν στο Διαδίκτυο με τον τίτλο: «Ιερόδουλη οροθετική».
Η Κατερίνα είχε καταλάβει πως η «ρετσινιά» αυτή θα την ακολουθούσε για πάντα και αυτό, λένε οι δικοί της, δεν μπόρεσε να το αντέξει. Στο γράμμα που άφησε στον αγαπημένο της γράφει στο τέλος: «Πάω να πεθάνω, μη με ψάξεις γιατί δεν πρόκειται να με βρεις. Δεν αντέχω άλλο. Να προσέχεις τον εαυτό σου και τον μπαμπά μου. Σε αγαπώ, Κατερίνα».
Στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων η υπόθεση
Στο δικαστήριο η Κατερίνα αθωώθηκε, αφού δεν προέκυπτε «από πουθενά» ότι εκδιδόταν, ότι γνώριζε πως είναι οροθετική ή ότι εν γνώσει της μετέδιδε τον ιό του HIV. Αποζημιώθηκε με 10 ευρώ για κάθε ημέρα που έμεινε άδικα στη φυλακή. Ομως αυτό δεν της ήταν αρκετό. Ηταν αποφασισμένη να στραφεί εναντίoν όσων ευθύνονταν για τη διαπόμπευσή της. Την αστυνομία, τους γιατρούς και κυρίως την τότε ηγεσία του υπουργείου Υγείας που έδωσε τα προσωπικά της δεδομένα στη δημοσιότητα. Δίπλα της, και σε όλες τις γυναίκες – μέλη της «Πρωτοβουλίας αλληλεγγύης στις διωκόμενες οροθετικές», και μια ομάδα δικηγόρων που εθελοντικά ανέλαβαν την υπεράσπισή τους. Και μπορεί οι μηνύσεις τους κατά αστυνομικών και γιατρών του ΚΕΕΛΠΝΟ να μπήκαν από τον εισαγγελέα με συνοπτικές διαδικασίες στο αρχείο, η προσφυγή τους όμως στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων θα εκδικαστεί. Στο εδώλιο «θα είναι η Ελλάδα» για σειρά σοβαρών αδικημάτων – αν και οι διεθνείς οργανισμοί μάς είχαν από την πρώτη στιγμή «καταδικάσει» μιλώντας για «καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων», «κυνήγι μαγισσών» και «επικίνδυνες πρακτικές που δεν συνάδουν με πολιτισμένη χώρα». Υπόμνηση: η διάταξη του κ. Ανδρέα Λοβέρδου που είχε οδηγήσει στις συλλήψεις, ενώ είχε καταργηθεί, επανεργοποιήθηκε από τον κ. Αδωνι Γεωργιάδη.
Η ασύλληπτη αξία της ανθρώπινης ζωής
Του Αρχιεπισκόπου Τιράνων, Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ
«Εγώ ήλθον ίνα ζωήν έχωσι και περισσόν έχωσιν» (Ιω. 10:10)
Ο τονισμός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου κυριαρχεί στην εποχή μας στις ποικίλες δημόσιες διακηρύξεις. Το γεγονός όμως που αναδεικνύει με μοναδική ένταση την αξία της ανθρώπινης ζωής είναι αυτό που δεσπόζει στη μεγάλη εορτή: Οτι ο Υιός του Θεού του ζώντος, του απροσίτου και παντοδυνάμου, προσέλαβε την ανθρώπινη φύση, έγινε άνθρωπος. Αυτό παραμένει το εκπληκτικό κεντρικό μήνυμα των Χριστουγέννων. Για τη σωτηρία του κόσμου, ο Θεός δεν έστειλε αγγέλους, δεν έλαβε τη μορφή κάποιου άλλου δημιουργήματος, αλλά έγινε άνθρωπος. Ετσι τόνισε με σαφή τρόπο την αξία αυτής καθεαυτής της ανθρώπινης ζωής και φανέρωσε την ιερότητα της κάθε ανθρώπινης υπάρξεως. Αλλά συγχρόνως το Ευαγγέλιο αποκαλύπτει ότι ο Χριστός ήλθε για να ανυψώσει την ανθρώπινη φύση, να μεταγγίσει σ αυτήν πλησμονή ζωής. Αυτή η εορτή λοιπόν είναι η κατεξοχήν εορτή της ζωής, σε όλες τις διαστάσεις και την προοπτική της.
Μέσα στην εορταστική χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα μάς δίνεται η ευκαιρία να αναλογισθούμε βαθύτερα την ουσιαστική αξία του θεόσδοτου αυτού δώρου, που ήδη απολαμβάνουμε, και γενικότερα να αυξήσουμε τον σεβασμό μας προς την όπου γης ανθρώπινη ύπαρξη.
1. Αρχίζοντας πρώτα από τη δική μας ζωή, καιρός να προσέξουμε τα λεγόμενα αυτονόητα· όπως π.χ. είναι το χρέος μας να διατηρούμε άρτια τη βιολογική μας ζωή, αποφεύγοντας καταχρήσεις, πάθη και λάθη που την υποβιβάζουν και την υποσκάπτουν, φροντίζοντας να αναπτύξουμε όλες τις πνευματικές μας δυνατότητες. Ως ζωντανά κύτταρα του ανθρωπίνου γένους έχουμε ευθύνη και υποχρέωση να καλλιεργήσουμε όλα μας τα χαρίσματα, όλο το φάσμα της δημιουργικότητός μας και να προσφέρουμε στην ανθρωπότητα ό,τι καλύτερο διαθέτουμε.
Ακόμα και στις πιο σκοτεινές συνθήκες απογνώσεως ας αναλογιζόμαστε την ανυπέρβλητη αξία της ζωής και ότι δεν δικαιούμεθα, σε καμιά περίπτωση, να την καταστρέψουμε με τα ίδια μας τα χέρια. Οι πολυειδείς δοκιμασίες του ανθρωπίνου βίου, κάμψη υγείας, ανέχεια, κατατρεγμοί, συκοφαντίες, συχνά ανοίγουν νέους πνευματικούς, υπαρξιακούς ορίζοντες.
Απορροφημένοι από τη φροντίδα για την καθημερινή βιοτή, αμελούμε συνήθως την άλλη διάσταση που άνοιξε με την έλευσή Του ο Χριστός· ότι ήλθε για να μας οδηγήσει σε πνευματική άνθηση και καρποφορία, να μας προσφέρει «το περισσόν αυτής της ζωής, τουτέστι το πλέον ήτοι το τιμιώτερον, την τελειοτάτην του Πνεύματος μέθεξιν» (Αγ. Κύριλλος Αλεξανδρείας). Το «περισσόν» σημαίνει την ποιοτική πληρότητα που χαρίζει η παρουσία του ζωοποιούντος Πνεύματος σε εκείνους οι οποίοι «μένουν εν Χριστώ».
2. Η δεύτερη κατεύθυνση του Χριστουγεννιάτικου στοχασμού μας οφείλει να αποβλέπει στην τόνωση του σεβασμού της ζωής των συνανθρώπων μας. Ποικίλες απειλές κατά της ζωής, δολοφονικές ενέργειες, αιματηρές συγκρούσεις διαστίζουν την καθημερινότητα. Παρ όλα τα προσχήματα, οποιαδήποτε αφαίρεση ζωής αποτελεί έγκλημα όχι μόνο κατά του συγκεκριμένου θύματος αλλά γενικότερα κατά της ανθρωπότητος.
Αλλά η περιφρόνηση της ζωής δεν συντελείται μόνο με εγκληματικές πράξεις και την πολύμορφη βία. Αναρίθμητοι άνθρωποι απειλούνται από διάφορες μορφές αδικίας στην κοινωνική και ιδιωτική σφαίρα. Η αδικία οδηγεί πολλούς ανθρώπους σε στερήσεις, φτώχεια, εξαθλίωση. Κάτι ακόμα που δρα, χωρίς να διακρίνεται σαφώς, κατά της ανθρώπινης ζωής είναι η αδιαφορία για την ποιότητα ζωής των συνανθρώπων μας. Δεν φαίνεται πάντοτε καθαρά, δεν διώκεται από τον νόμο, όμως δεν παύει να υπονομεύει αμέτρητες χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Σε εποχή μάλιστα κρίσεων, όπως η δική μας, η αδιαφορία γίνεται συχνά θανατηφόρα. Αμεσο χρέος όλων μας είναι να προστατεύουμε κάθε ανθρώπινη ζωή με έμπρακτη συμπαράσταση και άγρυπνη αλληλεγγύη, στηρίζοντας με λόγο και έργο, με άδολη αγάπη, όσους δοκιμάζονται, όσους πληγώνει η ανέχεια, η αρρώστια και η απελπισία.
Συγχρόνως, χρέος των συνειδητών χριστιανών είναι η μαρτυρία ότι εκτός από τη βιολογική ζωή υπάρχει μια άλλη ακόμα ανώτερη ποιότητα ζωής. Η πνευματική, την οποία χαρίζει και προάγει η πίστη, το άνοιγμα της καρδιάς μας στην περιοχή του Πνεύματος. Μια ζωή που κινείται διαρκώς σε μεταμορφωτική εσωτερική πορεία με την βεβαιότητα ότι ο Χριστός ήλθε «…ίνα πας ο θεωρών τον υιόν και πιστεύων εις αυτόν έχη ζωήν αιώνιον…» (Ιω. 6:40).
«Εγώ ήλθον ίνα ζωήν έχωσι και περισσόν έχωσιν» (Ιω. 10:10).
Το εκπληκτικό μήνυμα των Χριστουγέννων είναι ότι ο Υιός του Απροσίτου Θεού έγινε άνθρωπος. Η ενανθρώπηση του θείου Λόγου διατρανώνει, αδελφοί μου, την τεράστια αξία της ανθρώπινης ζωής. Αλλά συγχρόνως αποκαλύπτει ότι ο Χριστός ήλθε να μας μεταγγίσει μια ζωή ανώτερη «την τελειοτάτην του Πνεύματος μέθεξιν» που προεκτείνεται στην αιωνιότητα.
Ας φροντίσουμε τις εορταστικές αυτές ημέρες να βιώσουμε βαθύτερα την ιερότητα και το μεγαλείο του θεόσδοτου δώρου της ζωής. Και ακόμη να εκφράσουμε την ευγνωμοσύνη μας με άοκνη προσπάθεια για την ανάπτυξη της πνευματικής ζωής. Ταυτόχρονα ας ενισχύσουμε τον σεβασμό μας για την ζωή των συνανθρώπων μας, καταπολεμώντας τη βία, την αδικία και την αδιαφορία που την υπονομεύουν. Ας τη στηρίζουμε με την αγαπητική αλληλεγγύη μας.
Ευλογημένα Χριστούγεννα με συνειδητό αγώνα για μια πιο ανθρώπινη κοινωνία. Και με την έμπνευση του Χριστού, η νέα χρονιά περισσότερο ανθρώπινη.
Έντυπη
