Οι χείμαρροι χολής και μίσους που ξεχύνονται στις πίσω αυλές της ζωής ανθρώπων θερμοκέφαλων προς διαφωνούντες, ανταγωνιστές, αντιπάλους δεν μένουν να αντιλαλούν μέσα σε έναν μικρό αδιαπέραστο κόσμο, χαμένο πίσω από τη νοσηρή μηδαμινότητά του. Διαχέονται προς ευρύτερες σφαίρες και διαφθείρουν. Ενα συνονθύλευμα αθυροστομίας, χυδαίων χαρακτηρισμών, τοξικών εκφράσεων και προσβολών εισβάλλει στην καθημερινή γλώσσα ως ριζοσπαστική αργκό, αρχικά μεταξύ ολίγων και στη συνέχεια όλο και περισσότερων. Λίγο λίγο, η αγένεια, η επιθετικότητα, οι απειλές, η βωμολοχία εισχωρούν και πολλαπλασιάζονται σαν βακτήρια μέσα στην αρχιτεκτονική των εκφράσεων, ριζώνουν και επιδεικνύονται ως πρότυπα επικοινωνίας.

Οταν μάλιστα εκείνοι που εκστομίζουν τις χυδαιολογίες και τις απειλές είναι δημόσια πρόσωπα, αυτός ο τρόπος συνομιλίας διαβρώνει ταχύτερα τις πύλες της προφορικής και γραπτής κοσμιότητας. […] Παρανοϊκές ασημαντολογίες, κενολόγες μωρολογίες, καταφανή ψεύδη, θεωρίες συνωμοσίας, ρατσιστικά σχόλια, ύβρεις, εκφοβισμοί, συκοφαντίες μετακομίζουν, σαν αχνά είδωλα, από τα κοινωνικά δίκτυα, όπου όλα προβάλλουν μέσα από ένα μεγεθυντικό φακό και έχουν ένα ευρύτατο κοινό, στην πραγματική ζωή. Το δηλητήριο της επιθετικότητας εισχωρεί υποδορίως στις συνηθισμένες κουβέντες και προκαλεί συν τω χρόνω ανοσία στην υβρεολογία, που κανονικοποιείται και γίνεται αποδεκτή.

Η γλώσσα επηρεάζει τη σκέψη. Τροποποιεί –σύμφωνα με έρευνες– τα πιστεύω και την ατομική ταυτότητα. Ασυναίσθητα, σταδιακά. Αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο κάποιος αντιδρά στα γεγονότα. Δημιουργεί νέους τύπους ανθρώπων. Αποκαλύπτει πολλά για την ψυχική υγεία ενός έθνους.

Επιπλέον, οι τοξικοί χαρακτηρισμοί, κάτω από το ύπουλο κάλυμμα της μαλλιαρής γλώσσας, ενδέχεται να δράσουν ως πραγματικός ιός εάν εξαπλωθούν σε πλήθος δεκτικό, και να κοστίσουν ζωές. «Τα λόγια διέλυσαν τη χώρα μου», ανέφερε ψυχίατρος από τη Ρουάντα που επέζησε της γενοκτονίας του 1994. Σε ορισμένες περιοχές αποκαλούσαν περιπαιχτικά «φίδια» και «κατσαρίδες» τους αντάρτες από τις κοινότητες Τούτσι, άνθρωποι κοντινοί, γείτονες, συμμαχητές στη ζωή. Μέσα σε τέσσερα χρόνια, οι λέξεις αυτές απέκτησαν το βαρύ πραγματικό τους περιεχόμενο και εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη τη χώρα σαν ιός, ενάντια στους Τούτσι. Τα αρνητικά αισθήματα είναι μεταδοτικά – και ομαδοποιούν. Και στη Ρουάντα τότε ώθησαν πολλούς από την πλειονότητα των Χούτου να εκκαθαρίσουν πληθυσμούς της διπλανής αυλής.

Παράδειγμα μακρινό και ακραίο. Ομως λέξεις που καίνε μπορεί να βάλουν κάποτε φωτιά.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι εναλλακτικές – κρυπτογραφημένες πλατφόρμες επικοινωνίας προκάλεσαν μια τεράστια επανάσταση στη ζωή μας. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που η διαδικασία εξαγοράς του Twitter από τον Ελον Μασκ έναντι του ποσού των 43 δισ. δολαρίων έχει προκαλέσει μεγάλη συζήτηση. Ο Ελον Μασκ έχει δηλώσει πως στοχεύει στην ενίσχυση της ελευθερίας του λόγου. Είναι γνωστό πως είχε διαφωνήσει με το μπλοκάρισμα του λογαριασμού του τέως προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, από το Twitter.

Τι μπορεί όμως να σημάνει αυτή η τοποθέτηση του Μασκ περί ενίσχυσης της ελευθερίας του λόγου; Μπορεί να υπάρξει ένα απόλυτο πλαίσιο ελευθερίας όπου δεν θα υπάρχει κανένας έλεγχος στους χρήστες;

Κάτι τέτοιο, εκτός από ιδεαλιστικό και ουτοπικό, θα ήταν και επικίνδυνο. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το Διαδίκτυο έχουν και τη σκοτεινή τους πλευρά. Η παραπληροφόρηση, η διασπορά ψευδών ειδήσεων και η διάχυση θεωριών συνωμοσίας συνιστούν απειλή για τη δημοκρατία και έχουν προκαλέσει σημαντικά προβλήματα σε εκλογικές διαδικασίες και τροφοδοτούν την πόλωση. Ο διχαστικός και ο μισαλλόδοξος λόγος έχουν τροφοδοτήσει πολλές φορές ρατσιστική βία και εγκλήματα. Το Διαδίκτυο χρησιμοποιείται από τις τρομοκρατικές οργανώσεις για να ριζοσπαστικοποιήσουν, στρατολογήσουν, διαδώσουν προπαγάνδα, ακόμη και για να προετοιμάσουν και να εκτελέσουν υποθέσεις. Εξίσου σημαντική είναι και η χρήση του Διαδικτύου για εγκληματικές δραστηριότητες. Η ελευθερία του λόγου μπορεί να επιτρέψει και τη διάχυση εγχειριδίων με απλές συμβουλές τρομοκρατικών επιθέσεων; Κάτι τέτοιο είχε κάνει ο ISIS το 2016 μέσω του Twitter.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν φέρει με τον πλέον έντονο τρόπο στην επιφάνεια τη συζήτηση για τα όρια μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας. Μετά την τρομοκρατική επίθεση στο Μάντσεστερ, η πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας είχε ζητήσει από το Facebook να συνεργαστεί για την αντιμετώπιση της διαδικτυακής διάστασης της τρομοκρατίας. Η πίεση που ασκήθηκε στις πλατφόρμες οδήγησε στην υιοθέτηση μέτρων για την αντιμετώπιση του διχαστικού και του μισαλλόδοξου λόγου, της διακίνησης προπαγάνδας κτλ. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο είχε κινηθεί και η απόφαση του Twitter να μπλοκάρει τον λογαριασμό του Τραμπ.

Ελευθερία του λόγου δεν σημαίνει εξύμνηση της τρομοκρατίας, ούτε κάλεσμα σε βία και επεισόδια. Ολα τα δικαιώματα ρυθμίζονται, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει μια οργανωμένη κοινωνία. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που ήδη η Ε.Ε. προειδοποίησε τον Ελον Μασκ πως θα πρέπει να σεβαστεί το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Διαδικτύου. Ενα παράδειγμα αυτού του πλαισίου αποτελεί η οδηγία για την αφαίρεση τρομοκρατικού περιεχομένου από το Διαδίκτυο. Στο όνομα της ελευθερίας δεν πρέπει να ανοίγουμε την πόρτα στη βία.

* Ο κ. Τριαντάφυλλος Καρατράντος είναι δρ Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών, ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Η Ρούλα Πισπιρίγκου, κατηγορούμενη για τη δολοφονία της εννιάχρονης κόρης της, βρίσκεται πια στον Κορυδαλλό και η υπόθεση έχει πάρει τον δρόμο της Δικαιοσύνης. Το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης σταδιακά θα μετατοπιστεί σε άλλα θέματα της επικαιρότητας, το συναίσθημα της φρίκης και του αποτροπιασμού θα αμβλυνθεί – μέχρι το επόμενο «ανήκουστο» έγκλημα. Και τώρα τι; Τι θα μείνει από αυτή την υπόθεση; Θα συμβάλει στο να συνειδητοποιηθούν λάθη και αστοχίες του συστήματος παιδικής προστασίας σε ό,τι αφορά τις οικογένειες και να γίνουν βελτιώσεις; Ή τα τρία νεκρά παιδιά της Πάτρας θα μείνουν «πρωταγωνιστές», μαζί με τους γονείς τους, σε ένα τηλεοπτικό ριάλιτι ευρείας κατανάλωσης, δίπλα σε ιατροδικαστές, δικηγόρους, ψυχολόγους, χαρτορίχτρες και γείτονες που έπεσαν από τα σύννεφα;

Τον Αύγουστο του 2020 ο Συνήγορος του Πολίτη έδωσε στη δημοσιότητα την έκθεση με τίτλο «Από το ίδρυμα στην κοινότητα: εναλλακτική φροντίδα ευάλωτων παιδιών και υποστήριξη οικογενειών». Στόχος της ήταν αφενός να αναδείξει προβλήματα του λειτουργικού μοντέλου που ακολουθείται στις προβλεπόμενες δομές και δημόσιες αρχές και υπηρεσίες για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών: στρεβλώσεις στη νομοθεσία, ανομοιογένεια πρακτικών, ελλείμματα σε ανθρώπινο δυναμικό, υποδομές και συντονισμό. Και αφετέρου να καταγράψει τις αναγκαίες παρεμβάσεις, θεσμικές μεταρρυθμίσεις και πολιτικές που θα πρέπει να υλοποιηθούν, προκειμένου η χώρα μας να εναρμονιστεί με τις διεθνείς της υποχρεώσεις, το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο, αλλά και τις αποδεδειγμένα αποτελεσματικές πρακτικές που ακολουθούνται διεθνώς.

Υπάρχουν «εργαλεία» ώστε να αναγνωρίζουμε ύποπτα σημάδια σε μια οικογένεια με πιθανές κακοποιητικές συμπεριφορές.

Ο αναγνώστης της συγκεκριμένης έκθεσης θα μάθει πολλά: Οτι οι κοινωνικές υπηρεσίες των περισσότερων oργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης είναι σοβαρά υποστελεχωμένες και, επιπλέον, δεν διαθέτουν σαφές και επαρκές θεσμικό πλαίσιο αρμοδιοτήτων σε σχέση με την παιδική προστασία και την υποστήριξη οικογενειών με σύνθετα ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Οι δεκατέσσερις δήμοι που ερωτήθηκαν από τον Συνήγορο του Πολίτη λαμβάνουν κατά μέσον όρο 1.000 και πλέον εισαγγελικές εντολές ετησίως, τις οποίες αδυνατούν να διαχειριστούν. Χαρακτηριστική είναι η απάντηση του Δήμου Αθηναίων: τα περιστατικά που χρήζουν παρακολούθησης ανέρχονται σε 70-100, αλλά η αρμόδια κοινωνική υπηρεσία του μπορεί να παρακολουθήσει μέχρι 20. Οι εντολές αφορούν κυρίως οικογένειες για τις οποίες έχει ήδη υποβληθεί καταγγελία κακοποίησης ή παραμέλησης ή για τις οποίες έχει διαπιστωθεί ότι παιδιά βρίσκονται σε κίνδυνο. Ολα αυτά απαντούν, ίσως, στο ερώτημα γιατί δεν αξιοποιήθηκε η καταγγελία που έγινε το 2014 στο Χαμόγελο του Παιδιού για κακοποίηση της εννέα μηνών τότε Τζωρτζίνας.

Οι ειδικοί που μιλούν σήμερα στην «Κ» δεν καταγράφουν, όμως, μόνο τις «τρύπες» στο σύστημα παιδικής προστασίας. Προτείνουν και λύσεις. Μας δίνουν «εργαλεία» ώστε να αναγνωρίζουμε ύποπτα σημάδια σε μια οικογένεια με πιθανές κακοποιητικές συμπεριφορές. Γιατί το μόνο που μπορούμε να κάνουμε μπροστά στη φρίκη τέτοιων εγκλημάτων είναι να περάσουμε από το έντονο συναίσθημα σε ουσιαστικές πράξεις που θα βοηθήσουν τα επόμενα παιδιά-θύματα.

Από την κουβέντα μου με τον Γιώργο Νικολαΐδη, ψυχίατρο και επικεφαλής της Δ/νσης Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, κρατώ ένα δικό του «υστερόγραφο». «Στην πρωτοτυπική μορφή του συνδρόμου Μινχάουζεν δι’ αντιπροσώπου, πίσω από μητέρες που φέρονται τόσο σκληρά στα παιδιά τους συνήθως κρύβεται ένα πάρα πολύ βίαιο προς αυτές αρσενικό, η βία του οποίου προς εκείνες υφίεται σε καταστάσεις “κρίσης”, όπως, για παράδειγμα, όταν ένα παιδί είναι σοβαρά άρρωστο ή νοσηλεύεται», τόνισε ο κ. Νικολαΐδης. «Αυτό δεν αναφέρθηκε από κανέναν στη δημόσια συζήτηση για την υπόθεση της Πάτρας».

Όλο το δημοσίευμα εδώ 

Είναι αδιαµφισβήτητο ότι πέρα από το οργανωµένο έγκλημα, που είναι παντός καιρού, η εγκληματικότητα αλληλεπιδρά με την κοινωνία. Και μια κοινωνία σε καθεστώς πανδημίας αναπόφευκτα «γεννά» βία. Η πανδημική κόπωση διαχέεται παντού, λένε οι επιστήμονες. Σε κάποιους συνανθρώπους μας εκδηλώνεται με παραίτηση: κατάθλιψη και ψυχοσωματικές παθήσεις. Αλλους τους οδηγεί σε επιθετικότητα και παραβατική συμπεριφορά: από επικίνδυνη οδήγηση και χρήση ουσιών μέχρι ενδοοικογενειακή βία, βιασμούς και ανθρωποκτονίες. Εντείνει την απαξία της ανθρώπινης ζωής.

Πώς θα είναι, άραγε, το μεταπανδημικό τοπίο; Τα πρόσφατα περιστατικά, όπως η άγρια δολοφονία του Αλκη Καμπανού, είναι προοίμιο όσων ακολουθήσουν στο μέλλον, μια και το αίσθημα του κινδύνου, του κακού που παραμονεύει, θα μας ακολουθεί για πολλά χρόνια, ακόμα και όταν η πανδημία θα έχει τυπικά τελειώσει; Εξι διακεκριμένοι ψυχίατροι και ψυχολόγοι μιλούν στην «Κ». Κοινός παρονομαστής στις απόψεις τους; Η συνειδητοποίηση ότι διανύουμε μια περίοδο μεγάλης κοινωνικής έντασης, ότι η πανδημία, πέρα από την αύξηση των κοινών ψυχικών διαταραχών, ενισχύει όλες τις μορφές βίας, και η πεποίθηση ότι η βία αντιμετωπίζεται πρωτίστως με πολιτικές δημόσιας υγείας.

Η βία µετατρέπει τον κόσμο σε ένα σφαγείο – και σε ένα δοχείο δακρύων. Συντηρεί τον σκοτεινό εαυτό της ανθρωπότητας. Καθεμία ξεχωριστή φρικαλεότητα, όπως ο ξυλοδαρμός και η σφαγή του Αλκη Καμπανού, η δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη, πλήττει ό,τι ανήκει όχι σε ένα μόνο άτομο, αλλά σε όλο το είδος. Λογχίζει ιδέες και ηθικές στάσεις, πλαίσια και πρότυπα, τις ενοποιητικές δυνάμεις της κοινωνίας. Αποκαλύπτει κοινωνικές θεομηνίες που απειλούν την ικμάδα της ζωής. Καμιά ονοματολογία του ανεπανόρθωτου δεν περιγράφει πλήρως την άβυσσο πίσω από το αίμα. Τους λαβυρίνθους του κακού.

Η βία είναι μολυσματική νόσος, αποφάνθηκαν Αμερικανοί επιστήμονες. Οι εγκεφαλικές διεργασίες που κάνουν έναν άνθρωπο βίαιο είναι μεταδοτικές όπως οι ιοί και τα βακτήρια. Η επιδημία δολοφονιών στις ΗΠΑ, η γενοκτονία στη Ρουάντα, οι ταραχές στο Λονδίνο κ.ά. ξέσπασαν και διαδόθηκαν όπως η πανώλη, η χολέρα, η ευλογιά. Η γραφική αναπαράσταση της χωροχρονικής εξάπλωσης νόσων και βίας ανέδειξε συνταρακτικές ομοιότητες.

Μετάδοση είναι η μετάβαση μιας κατάστασης από έναν οργανισμό σε άλλον. Οπως η έκθεση ενός ατόμου σε λοιμώδη νόσο καθιστά πιθανή την ανάπτυξη σε αυτό των συμπτωμάτων της ασθένειας, έτσι και η έκθεση κάποιου στη βία –ως συμμέτοχου, μάρτυρα, θύματος, άμεσα ή έμμεσα παθόντα ή εμπλεκόμενου– ενισχύει, λένε οι επιστήμονες, τις πιθανότητες αυτός να μετατραπεί σε δράστη βίαιου εγκλήματος, μικρού ή μεγαλύτερου, όπως ενδέχεται να νοσήσει από COVID-19 ελαφριά ή βαριά. Η ανοσία στη βία χτίζεται από ένα οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον –κυρίως παρέες συνομηλίκων– με πολύ καλά εδραιωμένες απόψεις και συμπεριφορές ενάντια στη βία, που κατά την έκθεση σε αυτήν παρέχουν άμεσες πολυεπίπεδες αποκρίσεις.

Η βία γεννάει βία. Σύμφωνα με Αμερικανούς επιδημιολόγους, είναι νόσος μολυσματική, διαφθείρει ό,τι ακουμπά.

Ο χρόνος επώασης ποικίλλει. Οπως η γρίπη ή η χολέρα έχουν περίοδο επώασης ημερών, ενώ η λέπρα ή ο HIV ακόμη και ετών, έτσι και η βία επωάζεται είτε ταχύτατα, όπως σε οπαδικές συγκρούσεις ή αψιμαχίες μεταξύ συμμοριών, είτε αργά· το θύμα κακοποίησης στην παιδική ηλικία μπορεί να γίνει θύτης εντός ή εκτός οικογένειας χρόνια ή δεκαετίες μετά.

Δηλαδή, ότι η βία διαφθείρει, αλλιώς, ότι η βία γεννάει βία, επιβεβαιώνεται και μέσω επιδημιολογικών μελετών. Οι ωμότητες προκαλούν ωμότητες. Τόσο πιο πολλές όσο λιγότερο τιθασεύονται με προληπτικές θεραπείες. Το έγκλημα εξολοθρεύει μισό εκατομμύριο ανθρώπους κάθε χρόνο στον κόσμο. Παράλληλα, σε ένοπλες συγκρούσεις και τρομοκρατικές επιθέσεις χάνονται περί τις 120.000 ψυχές. Η πολιτική βία ακουμπά τον μισό παγκόσμιο πληθυσμό· μελέτες έδειξαν ότι η εμπλοκή σε εθνοπολιτική βία οδηγεί συχνά σε βία κατά συζύγων ή οικείων. Ο όποιος «πόλεμος» είναι μια απόδραση από την περιρρέουσα ηθική, αναστέλλει τη συμπόνια, μετατρέπει το μίσος και τη σκληρότητα σε πηγή ικανοποίησης – και απανθρωποποίησης των «πεσόντων». Ο δράστης λογαριάζει το θύμα ως ον υπάνθρωπο, χωρίς δικαιώματα και αξία· ή, αντιστρόφως, ως απειλή, ως άτομο που απολαμβάνει περισσότερα από όσα αξίζει και που ανήκουν σε εκείνον.

Η βία είναι πολυπρόσωπη. Δεν εξηγείται με μονοσήμαντες θεωρήσεις. Εχει πολυάριθμες ρίζες. Προκύπτει από τη ραγδαία απώλεια φωτός και ελέγχου. Από ανεξέλεγκτο θυμό, πληγωμένο εγωισμό ή παγερό κυνισμό. Από την αίσθηση του ανήκειν σε μια ομάδα, που αποσείει την ατομική ευθύνη. Από παθολογική λατρεία προς τη «στρογγυλή θεά», που κάνει τους αμνούς/λύκους να πιστεύουν αθέμιτα στην ανωτερότητά τους απέναντι στην υπόλοιπη ανθρώπινη ύλη. Από ιδεοληψίες που στομώνουν το μυαλό και κατευθύνουν την όραση μέσα από παρωπιδικούς παραμορφωτικούς φακούς. Οπως και να ‘χει, οι φονιάδες, λένε οι ειδικοί, συχνά προβαίνουν σε εγκλήματα αδιανόητα, που οι ίδιοι θεωρούν αναμενόμενα, φυσιολογικά. Δεν είναι πάντα σατανικοί δολοφόνοι, αλλά άτομα εκτροχιασμένα, τα οποία αντλούν ευχαρίστηση από τη νοσηρή αίσθηση μιας εσωτερικής διαστολής, που τα κάνει για δευτερόλεπτα να ανταγωνίζονται τους θεούς. Κλαδεύουν ζωές από το πάθος της εξουσίας, της σωματικής επικράτησης πάνω στο όποιο θύμα. Μπροστά τους ωχριά και ο σατανάς.

Σε μια υποκουλτούρα που δίνει έμφαση στην «τιμή» και στην κυριαρχία, η βία προκύπτει ως μονόδρομος για τη διατήρηση της υπερίσχυσης επί του αντιπάλου. Μια βόμβα μέσα στο σκοτάδι. Από μόνο του το σκοτάδι είναι ένα είδος βίας. Υπαρξιακής βίας που κυοφορεί ακραίες πράξεις.

Παραμονή Χριστουγέννων βραδάκι στην Αθήνα. Συμπλοκή ομάδας Πακιστανών ή Αφγανών σε έναν από τους κεντρικούς δρόμους. Φωνές ακατανόητες, έχουν βγει μαχαίρια. Ο φίλος καταστηματάρχης ειδοποιεί την Αμεση Δράση, επωνύμως. Η κατάσταση εκτονώνεται ύστερα από μερικά λεπτά, χωρίς θύματα, και η αστυνομία εμφανίζεται έπειτα από μισή ώρα. Μπαίνει στο κατάστημα και ζητάει ταυτότητα. Η σύζυγος του καταστηματάρχη αισθάνεται άβολα και διαμαρτύρεται. Ο επικεφαλής της ομάδας, με ύφος εφοριακού, την ανακαλεί στην τάξη. Ζητάει τα στοιχεία της προκειμένου να καταγράψει το «περιστατικό». Θεωρεί προφανώς ότι το καθήκον του είναι η «καταγραφή του περιστατικού».

Μερικές ημέρες μετά, ένα δεκαεννιάχρονο παιδί που έχει βγει βόλτα πέφτει νεκρό. Το «περιστατικό» γίνεται κεντρικό θέμα της δημόσιας ζωής. Οι ερμηνείες παραμένουν κατώτερες των περιστάσεων. Μιλούν για «οπαδική» βία, η αστυνομία εισβάλλει σε άντρα οπαδών ομάδων της Θεσσαλονίκης, βρίσκει οπλοστάσια, και σε συνεργασία με το δικαστικό σώμα μάς καθησυχάζει. Θα χτυπήσουν τους πυρήνες τους και η Δικαιοσύνη πρέπει να εξαντλήσει την αυστηρότητά της. Ερώτηση κρίσεως: Αφού βρήκαν με τόση ευκολία τα άντρα τους, γιατί δεν τους είχαν εξουδετερώσει; Περίμεναν τον νεκρό Αλκη, που δεν ήταν και ο πρώτος;

Ας είμαστε ειλικρινείς. Η κοινωνία μας είναι έρμαιο της βίας. Η «οπαδική βία» είναι υποσύνολο ενός φαινομένου που την υπερβαίνει. Τα ευρήματα για τη σύνδεσή της με τον γνήσιο υπόκοσμο δεν αφήνουν περιθώρια. Η «βία» είναι ένα ενιαίο σύνολο, ασχέτως περιστάσεων. Μπορεί να είναι δολοφονική, μπορεί και όχι. Και η κοινωνία μας δεν έχει τα εργαλεία για να την αντιμετωπίσει. Οι διαφορές ανάμεσα στους λαθρεμπόρους ναρκωτικών, στις συμμορίες των «οπαδών» και στις συμμορίες των κουκουλοφόρων δεν αφορούν την ελληνική κοινωνία, που υφίσταται παθητικά τις συνέπειες της δράσης τους. Αφορά την πολιτεία. Η πολιτική όμως την αντιμετωπίζει μοιρολατρικά, ο δε εκτελεστικός της βραχίονας γραφειοκρατικά: «Καταγράψαμε το περιστατικό».

Ας μην κοροϊδευόμαστε. Η επίκληση της «οπαδικής βίας» επιλέγει να τη διαχωρίσει από την «πολιτική βία». Δεν είναι το ίδιο ο κουκουλοφόρος που έκαψε με τη μολότοφ του τον αστυνομικό, με τον «οπαδό» που δολοφόνησε τον Αλκη επειδή δήλωσε ότι είναι «Αρης». Και πού έγκειται η διαφορά; Ποιος κανόνας μάς επιβάλλει να μεταχειριστούμε διαφορετικά τον έναν απ’ τον άλλον, τους «οπαδούς» από τον Ρουβίκωνα;

Μα είναι τόσο απλό; Είμαστε τόσο αφελείς, ώστε να διαχωρίζουμε την πολιτική βία από οποιαδήποτε άλλη εκδοχή της; Είμαστε τόσο υποκριτές, ώστε να παραβλέπουμε το προφανές; Η βία είναι το αποθεματικό κεφάλαιο της κοινωνίας μας. Η ελληνική κοινωνία είναι μια βίαιη κοινωνία. Την ανέχεται ακόμη και στην καθημερινότητά της, την αποδέχεται ως αναγκαίο κακό, και προσπαθεί να την εξορκίσει.

Σκέψη απαισιόδοξη. Ο,τι κι αν γίνει με την αντιμετώπιση των συμμοριών των ποδοσφαιρικών ομάδων, ακόμη κι αν διαλυθούν όπως διαλύθηκε η Χρυσή Αυγή, τίποτε δεν πρόκειται να γίνει. Η παραδοχή της βίας, ως αποδεκτής κοινωνικής συμπεριφοράς, δεν είναι χθεσινό φαινόμενο. Είναι βαθιά ριζωμένη στο κοινωνικό μας ασυνείδητο, συνυφασμένη δε με τη συλλογική μας συνείδηση περί δημοκρατίας. Η δημοκρατία μας έχει υπογράψει συμφωνητικό συμβίωσης με την τρομοκρατία. Δεν είναι μακριά ο καιρός που θεωρούσαν πολλοί από εμάς κέρδος της δημοκρατίας κάθε νεκρό της τρομοκρατίας.

Σήμερα ζούμε την τρομοκρατία στην περίοδο της παρακμής της. Ο δολοφόνος του Αλκη δεν μπορεί να εκδώσει προκήρυξη κατά του καπιταλισμού. Ούτε οι μαχαιροβγάλτες Πακιστανοί στο κέντρο της Αθήνας. Εχουν όμως, και ο ένας και οι άλλοι, το «ηθικό πλεονέκτημα» με το μέρος τους. Δεν τους το παρέχει αυτό που διεκδικούν. Το «ηθικό πλεονέκτημα» το κερδίζουν επειδή η κοινωνία στην οποία ζουν έχει αποδεχθεί τη βία ως τρόπο έκφρασης.

Η βία είναι το εργαλείο της οργής. Την αποδεχόμαστε επειδή όλοι αισθανόμαστε οργισμένοι. Δικαίως ή όχι, λίγη σημασία έχει. Αυτό αποδεικνύει η δολοφονική βία του που σκότωσε τον 19χρονο Αλκη στη Θεσσαλονίκη. Δεν είχε λόγο να τον σκοτώσει. «Απλώς» τον σκότωσε. Γιατί έμαθε ότι η βία, κι ας είναι δολοφονική, είναι ένας τρόπος κοινωνικής έκφρασης.

Αξίζει, πιστεύω, με αφορμή το επετειακό κλίμα των ημερών για την Ελληνική Επανάσταση, να θυμηθούμε τη διάταξη της πρώτης ελληνικής ποινικής νομοθεσίας σχετικά με τη δωροδοκία δικαστικών λειτουργών. Στην παράγραφο 28 (κη΄) αυτού του νομοθετήματος, το οποίο είχε τον χαρακτηριστικό τίτλο «Απάνθισμα των Εγκληματικών» και δημοσιεύθηκε το 1824, ορίζεται ότι «Οποιος κριτής (=δικαστής) διαφθαρή ή με δώρα, ή με υποσχέσεις, και αποφασίση άδικα εις εγκληματικάς διαδικασίας, να χάνη τα πολιτικά του δικαιώματα διά παντός, και να πληρόνη εις το Ταμείον διπλάσια των όσα έλαβε».

Πρόκειται εδώ για μια διάταξη που στηρίζεται σε αντίστοιχη ρύθμιση του γαλλικού Ποινικού Κώδικα 1810 (άρθρα 181 επ. και 177) και που διακρίνεται πρωτίστως από ένα πνεύμα εξορθολογισμού των ποινών.

Δεν προβλέπει δηλαδή για τον υπαίτιο κάποια χρηματική ποινή ορισμένου ύψους, όπως αντίθετα συμβαίνει με τον ισχύοντα Ποινικό μας Κώδικα (άρθρο 237). Προβλέπει, αντιθέτως, χρηματική ποινή η οποία να είναι διπλάσια εκείνης που έλαβε ο δωρολήπτης. Πρυτανεύει, έτσι, εδώ η ιδέα που ανέδειξε ο κορυφαίος διαφωτιστής Τζέρεμι Μπένθαμ, ότι «το κακό από την ποινή πρέπει να υπερβαίνει τα πλεονεκτήματα από την τέλεση του εγκλήματος». Εάν δηλαδή, για να χρησιμοποιήσουμε ένα σύγχρονο παράδειγμα, ο ιδιοκτήτης ενός beach bar σε κοσμικό νησί γνωρίζει ότι θα πληρώσει ένα πρόστιμο π.χ. 10.000 ευρώ για παράβαση της νομοθεσίας περί κορωνοϊού, τη στιγμή που, επιτρέποντας τον συγχρωτισμό των θαμώνων του, αποκομίζει πολλαπλάσια κέρδη, είναι προφανές ότι δεν θα διστάσει να τελέσει την παράβαση.

Το δίλημμα, λοιπόν, δεν είναι εδώ εάν κάποιες διατάξεις της ποινικής μας νομοθεσίας χρειάζονται αυστηροποίηση, αλλά εάν χρειάζονται εξορθολογισμό.

Βέβαια, η διαπίστωση αυτή δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως να ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, διότι υπάρχουν και εγκλήματα που τελούνται όχι με τη λογική μιας cost benefit analysis, αλλά υπό το κράτος συναισθηματικών και παρορμητικών εκρήξεων και ζωωδών ορμών, όπως π.χ. στα περισσότερα γενετήσια εγκλήματα (βιασμοί, αιμομειξίες, παιδοφιλίες κ.λπ.). Η εύκολη λύση, μόλις επισυμβεί κάποιο τέτοιο ειδεχθές έγκλημα, είναι βέβαια να υπάρξουν επίσημες δηλώσεις για «αυστηροποίηση των ποινών», ώστε να κατευνασθεί η κοινή γνώμη και να επιδειχθεί η «αποφασιστικότητα» του κράτους. Στον αντίποδα, πάλι, τέτοιων δηλώσεων, αντιπαρατάσσονται συνήθως ηπιότερες τοποθετήσεις, όπως ότι το κράτος δεν μπορεί να αντιδρά στην εγκληματικότητα «με το μαστίγιο», αλλά θα πρέπει να εφαρμόζει πολιτικές συμβατές με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Και στην αξιολόγηση αυτού του διλήμματος, όμως, πιστεύω ότι γνώμονας πρέπει να είναι η λογική.

Από τη μια πλευρά, είναι λάθος να αποκλείουμε εκ των προτέρων τη δυνατότητα μιας αυστηροποίησης ποινών σε συγκεκριμένα εγκλήματα όπου η ποινή, λόγω του χαμηλού της ύψους ή και της μη εφαρμογής της, δεν λειτουργεί αποτρεπτικά. Αποτελεί, εν προκειμένω, κλασικό παράδειγμα στην εγκληματολογική βιβλιογραφία, ότι κατά τη γερμανική κατοχή παρατηρήθηκε μια πρωτόγνωρη αύξηση εγκλημάτων στην κατεχόμενη Κοπεγχάγη, η οποία έμενε αφύλακτη από αστυνομικές δυνάμεις, διότι αυτές θεωρούνταν από τους κατακτητές ότι συνεργάζονταν με την αντίσταση.

Εξίσου λάθος είναι όμως και το να στηρίζεται η αντεγκληματική μας πολιτική κυρίως στην αυστηρότητα και μάλιστα κατά παράβαση της συνταγματικής αρχής της αναλογικότητας, καθώς στις περιπτώσεις αυτές τα δικαστήρια (ιδίως τα ορκωτά) ενδέχεται να φθάσουν ακόμη σε αθώωση του κατηγορουμένου, όταν θεωρούν ότι η προβλεπόμενη ποινή είναι δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με τη βαρύτητα του εγκλήματος, αλλά και τη βεβαιότητα για την ενοχή του κατηγορουμένου.

Ούτε, λοιπόν, αποκλεισμός της αυστηροποίησης της ποινής, αλλά ούτε και αναγωγή αυτής της αυστηροποίησης σε «πανάκεια» της αντεγκληματικής μας πολιτικής. Οπως είχε τονίσει ένας άλλος μεγάλος διαφωτιστής, του οποίου μάλιστα το έργο μεταφράσθηκε και σχολιάσθηκε από τον Κοραή και εννοώ τον Ιταλό Τσέζαρε Μπεκκαρία ή Βεκκαρία, η αποτροπή του εγκλήματος βασίζεται σε περισσότερους από έναν παράγοντες (συμπεριλαμβανομένης της αυστηροποίησης) – παράγοντες που εκτείνονται σε ολόκληρο το φάσμα της ποινικής καταστολής, από τη θέσπιση ενός ποινικού νόμου έως την πλήρη έκτιση της ποινής από τον καταδικασθέντα.

Συγκεκριμένα, εάν ο υποψήφιος δράστης γνωρίζει ότι εφόσον τελέσει το έγκλημά του θα εντοπισθεί, θα συλληφθεί, θα δικασθεί σύντομα, θα υποστεί μια αποτρεπτική (αυστηρή) ποινή που θα εκμηδενίζει τα οφέλη από το έγκλημα και ότι θα την εκτίσει στα σίγουρα (χωρίς π.χ. ρυθμίσεις για «αποσυμφόρηση των φυλακών»), τότε η αρχική διάθεσή του να εγκληματήσει ίσως και να μην εκδηλωθεί καθόλου.

Ομως, έστω και αν, τελικά, αυτός διαπράξει το έγκλημα, η προοπτική να μην τελέσει άλλα εγκλήματα όταν εξέλθει από τη φυλακή θα είναι πολύ μεγαλύτερη, εφόσον ο χρόνος του εγκλεισμού αποβεί προς όφελος του κρατουμένου, μέσα από δράσεις κοινωνικής επανένταξης (εργασία, εκπαίδευση κ.λπ.) ή και μέσα από θεραπευτικές διαδικασίες για τοξικο-εξαρτημένους και γενετήσιους εγκληματίες, εφόσον βέβαια συναινεί σε αυτές ο κρατούμενος. Και εδώ, ο εξορθολογισμός της ποινής διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο.

* Ο καθηγητής Νέστωρ Ε. Κουράκης είναι τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών.

Τα τελευταία χρόνια έχουμε συνηθίσει να αναφερόμαστε στη Γαλλία ως τη χώρα-μέλος της Ε.Ε. που έχει βιώσει εντονότερα από άλλες τη θανάσιμη βία της τρομοκρατίας, θρηνώντας εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες. Δυστυχώς, όμως, δεν είναι η τρομοκρατία η μόνη μορφή βίας που έχει συγκλονίσει τη χώρα τα τελευταία χρόνια. Ο αντισημιτισμός και το ρατσιστικό έγκλημα είχαν επίσης προκαλέσει μεγάλες συζητήσεις στη Γαλλία. Η μορφή βίας όμως που ανέδειξε εμφατικά σε προτεραιότητα του κράτους ο πρόεδρος Μακρόν ήταν η ενδοοικογενειακή βία. Είναι χαρακτηριστικό πως έχει αναφερθεί στις γυναικοκτονίες ως την ντροπή της Γαλλίας.

Δεν είναι όμως μόνο η Γαλλία η χώρα στην οποία αρκετοί στην Ελλάδα στρέφουν το βλέμμα και το ενδιαφέρον τους μετά τις τελευταίες δολοφονίες γυναικών από τους συντρόφους τους. Από την πρώτη φάση της πανδημίας και τα περιοριστικά μέτρα που είχαν ληφθεί για τον περιορισμό της διασποράς του ιού, υπήρξε έντονη αγωνία και ξεκίνησε μια μεγάλη συζήτηση, τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και στις αρχές των κρατών και κυρίως στις αρχές ασφαλείας, για τις επιπτώσεις της νέας αυτής κατάστασης στη βία. Η μεγαλύτερη έμφαση δόθηκε στην ενδοοικογενειακή βία και κυρίως στη βία κατά των γυναικών και των παιδιών. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως σε πάρα πολλές χώρες αυξήθηκαν οι καταγγελίες ενδοοικογενειακής βίας την περίοδο του lockdown.

Πρέπει να σημειωθεί πως σε όλες τις πρόσφατες εκθέσεις και αναλύσεις της Europol γίνεται ειδική αναφορά για τις επιπτώσεις της πανδημίας σε διάφορες μορφές βίας και εγκλήματος. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει αυτό που συνηθίζουμε να αποκαλούμε διαπροσωπική (interpersonal) βία. Βία που εκδηλώνεται μεταξύ μελών μιας οικογένειας, συγγενών και συντρόφων ή βία μεταξύ ανθρώπων ή ομάδων που δεν έχουν συγγενικούς δεσμούς, αλλά προσωπική γνωριμία.

Αυτή η μορφή βίας μέχρι πρόσφατα δεν έβρισκε εύκολα χώρο στις στρατηγικές ασφάλειας, οι οποίες κυριαρχούνταν από τις απειλές της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος. Ωστόσο, πρόκειται για μία από τις τρεις κύριες μορφές βίας, από την οποία προκύπτει ετησίως περίπου το 1/3 των βίαιων θανάτων παγκοσμίως.

Η πανδημία, λοιπόν, λειτούργησε ως καταλύτης για να βρει ζωτικό χώρο στον δημόσιο διάλογο και στις πολιτικές και επιχειρησιακές πρωτοβουλίες αυτή η μορφή βίας.

Συνηθίζουμε να προσεγγίζουμε την ενδοοικογενειακή και την έμφυλη βία ως μια γραμμική κατάληξη πατριαρχικών στερεοτύπων. Αρχέγονων, δηλαδή, αντανακλάσεων της βίας στο πλαίσιο της μη αναγνώρισης της ισότητας. Σαφώς και τα στερεότυπα έχουν έναν σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση αυτής της μορφής βίας. Η βία είναι άλλωστε σε σημαντικό βαθμό ζήτημα πολιτισμικών και κοινωνικών νορμών. Δεν είναι όμως μόνο αυτά που πρέπει να μας απασχολήσουν.

Οι καθ’ ομολογίαν τους δολοφόνοι της Καρολάιν και της Γαρυφαλλιάς δεν είναι άνθρωποι που γεννήθηκαν, μεγάλωσαν και γαλουχήθηκαν πολιτισμικά στις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Πρέπει λοιπόν, παράλληλα με το προ-νεωτερικό στερεότυπο της έμφυλης βίας, να δώσουμε έμφαση και στη μετα-νεωτερική διάσταση της έκθεσης των νέων ανθρώπων σε μια σύγχρονη κουλτούρα βίας.

Τα τελευταία χρόνια, η βία και ο μισαλλόδοξος λόγος αποτελούν συστατικά στοιχεία μιας αντιδραστικής εναλλακτικής έκφρασης που περιλαμβάνει βίντεο, βιντεοπαιχνίδια, γκράφιτι, κόμικς αλλά και διάφορα είδη μουσικής. Αυτή η κουλτούρα είναι θελκτική για τους νέους, για μερικούς από τους οποίους αποτελεί τρόπο έκφρασης και επίλυσης διαφορών.

Η καθημερινή έκθεση στη βία έχει δημιουργήσει μια λανθάνουσα νομιμοποίηση της βίας ως μέσου καθημερινής συνδιαλλαγής. Αυτή η συνισταμένη είναι βασική απειλή για τη δημοκρατία και μια μεγάλη πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπίσουν οι σημερινές κοινωνίες. Η βία πρέπει να αποδομηθεί, να ξαναγυρίσουμε στα βασικά του Κοινωνικού Συμβολαίου.

* Ο κ. Τριαντάφυλλος Καρατράντος είναι δρ Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών και επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Η μεγάλη αγριότητα που χαρακτήρισε το έγκλημα στα Γλυκά Νερά δίνει μία ακόμη διάσταση στο ζήτημα της βίας στην εποχή μας. Δεν είναι όμως ένα φαινόμενο αποκομμένο από τη γενικότερη κατάσταση στην Ε.Ε. Η πρόσφατη έκθεση της Europol για το σοβαρό και οργανωμένο έγκλημα ανέδειξε τη χρήση υψηλής έντασης βίας από τις εγκληματικές ομάδες, κυρίως με πυροβόλα όπλα και εκρηκτικά, ως μία από τις σημαντικότερες τάσεις στην εξέλιξη της απειλής στην Ευρώπη.

Δεν είναι όμως μόνο η βία στο πλαίσιο του οργανωμένου εγκλήματος που απασχολεί έντονα τους επιστήμονες, αλλά και τους αναλυτές των αρχών ασφαλείας στην Ευρώπη και στον κόσμο. Η βία έχει αρχίσει να γίνεται κυρίαρχο χαρακτηριστικό της παραβατικής συμπεριφοράς των ανηλίκων, όπως στην περίπτωση της επίθεσης στον υπάλληλο της ΣΤΑΣΥ στο μετρό. Η ενδοοικογενειακή βία, η οποία απασχόλησε ιδιαίτερα κατά την περίοδο των περιοριστικών μέτρων για τον έλεγχο της πανδημίας, αλλά και η έμφυλη βία με τις γυναικοκτονίες να λαμβάνουν ανησυχητικές διαστάσεις στην Ε.Ε. συνιστούν κύρια ζητήματα ασφάλειας για χώρες όπως είναι η Γαλλία. Η ριζοσπαστικοποίηση, με όλες τις μορφές που μπορεί να πάρει ο βίαιος εξτρεμισμός και η τρομοκρατία (ακροαριστερή, αναρχική, ακροδεξιά, οικολογική, ισλαμιστική, χουλιγκανισμός κ.τ.λ.), έχει οδηγήσει σε πολλές βίαιες επιθέσεις και αποτροπιαστικές σκηνές όπως ο αποκεφαλισμός του καθηγητή Πατί ή η επίθεση κατά του αστυνομικού στη Νέα Σμύρνη. Στο πορτρέτο της βίας πρέπει να εντάξουμε και τα βίαια επεισόδια που έχουν πολλές φορές ξεσπάσει στο πλαίσιο διαδηλώσεων στην Ισπανία, στη Γαλλία και στην Ελλάδα. Στην Ολλανδία και στη Μεγάλη Βρετανία είδαμε ακόμη και επιθέσεις κατά εγκαταστάσεων 5G από εξτρεμιστικές τεχνοφοβικές ομάδες, μία νέα τάση της ριζοσπαστικοποίησης που απασχολεί έντονα τον Συντονιστή Αντιτρομοκρατικής Δράσης της Ε.Ε.

Ο όρος που μπορεί να περιγράψει καλύτερα αυτές τις διάφορες διακλαδώσεις της βίας είναι βίαιοι μη κρατικοί δρώντες (Violent non state actors). Ενας όρος που έχει χρησιμοποιηθεί σε διάφορα επίπεδα στο πλαίσιο της ανάλυσης του κόσμου και του διεθνούς συστήματος μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την εντατικοποίηση της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης. Αλλωστε, είτε κάποιος είναι ενταγμένος σε μία τέτοια ομάδα ή οργάνωση είτε όχι, οι μη κρατικοί δρώντες είναι αυτοί που έχουν σε σημαντικό βαθμό διαμορφώσει αυτό που αρκετοί μελετητές χαρακτηρίζουν κουλτούρα της βίας.

Ισως η πιο εφιαλτική εικόνα της βίας των νέων ανθρώπων στην Ευρώπη να είναι ο τρομοκράτης «Τζιχάντι Τζο», ο οποίος, φορώντας μαύρη στολή και κουκούλα που άφηνε ακάλυπτα μόνο τα μάτια του, αποκεφάλιζε ανθρώπους που είχε απαγάγει ο ISIS και αποτέλεσε το βασικό προπαγανδιστικό υλικό της τρομοκρατικής οργάνωσης. Δύσκολα μπορεί κάποιος να αιτιολογήσει πώς ένας νέος φοιτητής από το Λονδίνο έφτασε σε αυτό το σημείο.

Ο Γάλλος πολιτικός επιστήμονας και σημαντικός στοχαστής Olivier Roy προσπαθώντας να περιγράψει αυτό που ορίζουμε ως νέους τζιχαντιστές έχει εστιάσει αρκετά στις πολιτισμικές και ψυχολογικές διαστάσεις της βίας στους νέους ανθρώπους. Θεωρεί πως δεν πρέπει να απομονώνουμε τον ισλαμιστικό εξτρεμισμό από τις γενικότερες δυναμικές που οδηγούν τους νέους στη βία, όπως η διαγενεακή σύγκρουση, η υποκουλτούρα της αυτοκαταστροφής και της αποκάλυψης, η αισθητική της βίας και η βίαιη αποκοπή από την κοινωνία. Ουσιαστικά περιγράφει αυτό που μπορούμε να ορίσουμε ως νεανικό νιχιλισμό. Μία τάση που σε σημαντικό βαθμό έχει αναπτυχθεί και μέσα από την καθημερινή έκθεση στη βία (βιντεοπαιχνίδια, σειρές φαντασίας, ταινίες, αναπαραγωγή της βίας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εξύμνηση της βίας σε μουσικά κομμάτια κ.τ.λ.). Σε αυτό το πλαίσιο η βία δεν είναι μέσο, αλλά ο τελικός σταθμός.

Το σύνθετο πρόβλημα της βίας δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αντιμετωπιστεί μόνο από τις αρχές ασφαλείας των κρατών. Είναι ίσως το ζήτημα με τη μεγαλύτερη δυναμική και η διαχείρισή του απαιτεί τη συνεργασία πολλών και διαφορετικών φορέων και την αξιοποίηση διεπιστημονικών εργαλείων.

* Ο κ. Τριαντάφυλλος Καρατράντος είναι δρ Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών και επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Στις 22 και 23 Σεπτεμβρίου 2006 η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία είχε διοργανώσει μια διημερίδα με θέμα «Βία στην Πόλη». Τότε είχαν κληθεί, εκτός από τους ψυχαναλυτές που συμμετείχαν, και διάφοροι ειδήμονες άλλων επιστημών για να συνομιλήσουν πάνω στο κοινωνικό φαινόμενο της βίας. Πέρασαν δεκαπέντε χρόνια για να εκδοθούν τα πρακτικά εκείνου του πολύ πετυχημένου συνεδρίου εξαιτίας διάφορων δυσκολιών. Και έφτασε η ώρα να κυκλοφορήσουν τώρα από τις εκδόσεις Αρμός, σε μια συγκυρία πολύ δύσκολη σε παγκόσμιο επίπεδο. Θα είχε ενδιαφέρον να σκεφτούμε πώς θα τοποθετηθούν οι επιστήμες του ανθρώπου στο μέλλον για τα φαινόμενα που προκύπτουν σε σχέση με την πανδημία.

Το σίγουρο είναι ότι η βία στις μέρες μας είναι διάχυτη. Αυτό που ζούμε, παίρνοντας αφορμή από τις εξαιρετικές εισηγήσεις στοχαστών όπως οι ψυχαναλυτές Σ. Μανωλόπουλος, Στ. Μπεράτη, Κ. Μπαζαρίδης, Αρ. Σκουλίκα και Μ. Χατζηανδρέου, αλλά και των κοινωνικών επιστημόνων και αρθρογράφων όπως οι Β. Γεωργιάδου, Λ. Λουλούδης (που δεν είναι πλέον στη ζωή), Παντελής Μπουκάλας, Γιάννης Πανούσης και Ιωάννα Τσιγκάνου, δεν μπορεί να νοηματοδοτηθεί μονοσήμαντα. Ζούμε τις πολλαπλές σημασίες της βίας. Ο ιστορικός χρόνος τρέχει ασταμάτητα, ζούμε εν ακινησία μια τρελή κούρσα ταχύτητας στον τρόπο που εξελίσσονται τα γεγονότα. Είναι μόλις ένας χρόνος από τη ζωή μας. Ενα χρόνο μετά έχουν συμβεί πολλά και πυκνά σε νοήματα. Ας μην τα απαριθμήσουμε, είναι και αυτό μια μορφή βίας. Η βία ως βιασύνη μάς καθιστά ανίκανους να παρακολουθήσουμε τις εξελίξεις. Νομίζουμε ότι τις παρακολουθούμε αλλά δεν υπάρχει χρόνος να τις νοηματοδοτήσουμε.

Αυτό γεννά σαν τσουνάμι το συνεχές της επιθετικότητας, της τυφλής και ορισμένης οργής, του θυμού των ανθρώπων απέναντι στους περιορισμούς, απέναντι στους θεσμούς. Υπάρχει αυτός ο εσωτερικός θυμός απέναντι σε ό,τι μας συμβαίνει που κανείς σε βάθος δεν μπορεί να αντέξει. Υπάρχει η φράση ενός παιδιού που ρωτάει με δάκρυα στα μάτια τη μαμά του: «Είμαστε τόσο κακοί και μας έχει συμβεί αυτό το κακό;». Αυτό το ερώτημα, με άπειρες παραλλαγές, ενυπάρχει και στους ενηλίκους. Ενα «γιατί» που δεν μπορεί να απαντηθεί. Το «γιατί μας συμβαίνει το κακό» δεν έχει μεμονωμένη απάντηση, σίγουρα δεν έχει καμία εύκολη απάντηση. Και ψάχνουμε να βρούμε τους υπαίτιους. Γιατί κάποτε φανταστήκαμε ότι η ζωή έχει και τις λύσεις και τις απαντήσεις για εμάς. Αυτή η παιδική φαντασιωσική παντοδυναμία που συνεχίζεται εν πολλοίς και όσο μεγαλώνουν οι περισσότεροι άνθρωποι καταρρέει σε στιγμές τεράστιας αβεβαιότητας, όπως αυτή που ζούμε τον τελευταίο χρόνο.

Γιατί η ζωή είναι αν-ήθικη, είναι αβέβαιη, ρευστή, απρόβλεπτη. Αυτό είναι δύσκολο να το αντέξει ο νους. Για να το αντέξει, επικαλείται τη σκέψη, τη λογική, τη γνώση. Για να τιθασεύσει τη βία μέσα του, τη βία έξω από αυτόν. Οση επεξεργασία και εάν έχει γίνει, είναι αδύνατον να χτιστούν τόσο αρραγή ψυχικά τοιχώματα ώστε να παρέχουν συνεχή προστασία απέναντι στη συνεχή αβεβαιότητα. Δεν υπάρχουν αυτές οι πόρτες που σφαλίζουν πίσω τους κάθε φόβο. Δεν υπάρχουν αυτά τα θωρακισμένα παράθυρα που θα αποφύγουν την αναποδιά. Ο τρόμος απέναντι στο ότι δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις οδηγεί τους ανθρώπους σε μεγάλη δίνη, ταραχή, σε διάχυτο άγχος. Οσο πιο ευάλωτοι οι άνθρωποι, τόσο πιο θυμωμένοι. Ο θυμός προκύπτει από αυτή την παιδική ανάγκη, «κάποιος να ξέρει καλύτερα από εμάς». Αυτοί που μας κυβερνούν πάντα χρεώνονται αυτόν το ρόλο. «Είναι η δουλειά τους, θα έπρεπε να ξέρουν». Οπως τώρα χρεώνονται τα πάντα και οι γιατροί, «γιατί είναι η δουλειά τους». Και όταν δεν ικανοποιούνται οι απαιτήσεις μας, όταν δεν έρχεται η λύση έτσι όπως τη θέλουμε ή όπως θα τη φανταζόμασταν, τότε θυμώνουμε.

Σαν το παιδί που έμεινε αφρόντιστο και εγκαταλελειμμένο, είμαστε έτοιμοι να επιτεθούμε γιατί μας εξαπάτησαν. Το αίσθημα του πόνου και της ματαίωσης είναι τόσο μεγάλο στον εξαπατηθέντα, που μπορεί να γίνει και αυτοκαταστροφικό τούτη την ώρα. Ο εξαπατηθείς συντήρησε για πάρα πολλά χρόνια την επιθυμία να εξαπατιέται. Να παραμείνει στη ρομαντική και ασφαλή σφαίρα της καλής εκδοχής του παραμυθιού, εκεί όπου δεν υπάρχουν γήρας, πόνος, απώλεια, φόνος, καθρέφτης του ανεπαρκούς εαυτού. Μόνο πρίγκιπες και πριγκίπισσες. Οι καλοί δεν είναι οι κακοί. Τη στιγμή που στην πραγματική ζωή είμαστε και τα δύο. Αυτό που κινδυνεύει στις μέρες μας είναι η σκέψη. Και είναι το μόνο που θα μας σώσει. Οπως έλεγε και ο Βρετανός ψυχαναλυτής Alfred Bion, εκεί που η σκέψη δεν επαρκεί για να επεξεργαστεί τις εσωτερικές και εξωτερικές εντάσεις, στερήσεις και απογοητεύσεις, εκεί ξεσπά η βία. Θα προσέθετα ότι η βία στις μέρες μας ξεσπά και από τον ταχύ τρόπο που παίρνουμε την πληροφορία.

Από τον καταιγισμό των ειδήσεων και των απόψεων στα social media. Αυτή η άμεση αναπαραγωγή της εικόνας και της είδησης, χωρίς να μεσολαβεί ο αναγκαστικός ενδιάμεσος χώρος της επεξεργασίας των ειδικών, έχει οδηγήσει τους ανθρώπους σε ένα παραληρηματικό ταγκό όπου νιώθουν ότι συμμετέχουν σε κάτι χωρίς να το γνωρίζουν. Είμαστε κατά φαντασίαν ισότιμοι, αλλά στην ουσία είμαστε ανίδεοι. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη βία από την κατάργηση του ενδιάμεσου χώρου. Στην κοινωνία και στον ψυχισμό. Χρειαζόμαστε τους αντιπροσώπους των θεσμών και της λογικής. Οταν καταργούνται οι διαμεσολαβήσεις, όταν καταργούνται ο χρόνος, η ψυχραιμία και η ικανότητα του ανθρώπου να σκέφτεται με σύνθετο τρόπο, να μελετά σε βάθος και όχι να διατρέχει το κείμενο, τότε οι κοινωνίες είναι καταδικασμένες να μείνουν καθηλωμένες, όχι στην πανδημία, αλλά στην ανωριμότητα και στη χειραγώγηση.

Μολονότι το πρόβλημα της νεανικής βίας δεν εξηγείται με εύκολες μονοδιάστατες θεωρήσεις, μετά κάποιο συμβάν η πρώτη αντίδραση είναι να αναζητήσουμε ή να υποθέσουμε το συγκεκριμένο «γιατί». Από τα εικαζόμενα, οι κοινωνικές μας συντεταγμένες διευκολύνουν μιαν επιλογή που διευθετεί τα πράγματα μέσα σε ένα πλαίσιο ψηλαφήσιμο, κατανοητό. Το δυσεξήγητο είναι οχληρό, ανησυχαστικό.

Ο κατά τους ειδικούς κατάλογος των αιτιών βεβαιώνει για την ύπαρξη ενός κοινωνικού νόμου, σύμφωνα με τον οποίο τίποτα δεν συντελείται δίχως μια ίση συνέπεια, κάθε ανθρώπινη πράξη συναντά μια αντίπραξη. Και είναι ένας κατάλογος μακρύς. Εφηβικός αναβλύζων θυμός, διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις, χαοτικές καταστάσεις εν οίκω (η βία προσφέρει την αίσθηση του ελέγχου), υπερβολική αυστηρότητα γονέων ή παραμέληση, απόρριψη, κακοποίηση, αίσθημα πίεσης, φτώχεια, παραβατικοί συνομήλικοι, διαμονή σε κοινωνικά αποδιοργανωμένη γειτονιά με υψηλή εγκληματικότητα, συμμετοχή σε συμμορίες. Βία στα μέσα ενημέρωσης, στις ταινίες, στα κοινωνικά δίκτυα, στα βιντεοπαιχνίδια (σύμφωνα με μελέτες, μειώνουν την ενσυναίσθηση και αυξάνουν τον θυμό καθώς ανεβάζουν αρτηριακή πίεση και καρδιακό ρυθμό). Χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών (αυξάνουν την επιθετικότητα, μειώνουν τον φόβο). Τραυματικά γεγονότα. Ψυχική διαταραχή.

Το πιθανότερο είναι τίποτε από τα παραπάνω να μην αφορά την περίπτωση των παιδιών της διπλανής πόρτας, των παιδιών «διαμαντιών», που ξυλοκόπησαν τον σταθμάρχη του μετρό γιατί μίλησε άσχημα «για το σπίτι τους». Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες αιτίες, που ενδέχεται να αφορούν την εν λόγω, όπως και συναφείς εκρήξεις νεανικής βίας. Κατ’ αρχάς, είναι η βαριά παράδοση των μέσων μαζικής μεταφοράς ως πεδίο άσκησης βίας – επιθέσεις σε ελεγκτές, καταστροφές πυλών και ακυρωτικών μηχανημάτων. Επειτα, είναι η περιρρέουσα κουλτούρα τού «πάντα οι άλλοι φταίνε» (ο σταθμάρχης), της λεκτικής, ψυχολογικής, σωματικής βίας ως μέσο επίλυσης των διαφορών, της επιθετικότητας ως ρυθμιστή των σχέσεων (όχι διάλογος, επίθεση· όχι γνώμη, επίκριση· εύκολες οι λέξεις ψόφος, κρεμάλα, θάνατος, χώμα). Είναι η ανοχή στη βία, η ατιμωρησία, η αντισυστημική γυμναστική με τον λοστό, τη φωτιά, τη βαριοπούλα, η κυνική αχρήστευση του κοινού κτήματος. Η βία, που ισοπεδώνει νόμους και θεσμούς, πλήττει σώμα και πνεύμα, αντί να δημιουργεί αποτροπιασμό, γίνεται μοντέλο προς μίμηση. Μια «μηχανή» παραγωγής συγκινήσεων χωρίς αισθήματα.

Ενίοτε ευθύνονται οι στενοί ορίζοντες, η απουσία επιχειρημάτων, ταυτότητας και νοήματος, η αδυναμία να ξεχωρίσουν τον εαυτό τους στο γενικό κάδρο, να συνδεθούν με κάποιο σκοπό, να ξορκίσουν το ρευστό άπειρο του κόσμου. Είναι και η βαρεμάρα, η μοναξιά, η ορμή των νιάτων που βρίσκει διέξοδο στην έμπρακτη μαγκιά. Μια παρωπιδική παλινδρόμηση ανάμεσα στην απάθεια και στην εμπάθεια, στον μηδενισμό και στη βιαιοπραγία. Εκδηλώνεται ευκολότερα, στο πλαίσιο της παρέας, η οποία αμβλύνει την ατομική ευθύνη και κάνει τη βίαιη πράξη ηρωική. Επομένως και απολαυστική. Τρέπεται η καταστροφή σε μέσο άντλησης ηδονής.

Λέμε ότι φταίει και η αντικατάσταση της διάθεσης για συνεργασία με την ιδιοτέλεια, του σεβασμού προς τους άλλους με την αντιπαλότητα· το αίσθημα συμμετοχής σε ένα μεγάλο Εμείς ενάντια σε ένα μισητό Εσείς. Που ενισχύεται από την καλλιεργούμενη αίσθηση εξάντλησης των ορίων της συλλογικής ψυχραιμίας.

Βέβαια, δεν σημαίνει ότι όποιος αισθάνεται οργή, ψυχική πίεση, θλίψη, ανία, θα προβεί σε πράξεις βίας. Λίγοι περνούν τη νοητή γραμμή των κοινωνικών απαγορευτικών και βανδαλίζουν, τραυματίζουν, δολοφονούν. Την ώθηση για το δρασκέλισμα του αποτρεπτικού αυτού ορίου δίνουν πολλές μικρές καθημερινές «διδασκαλίες» (π.χ. «ρίξε πρώτος πριν προλάβει να σου ρίξει αυτός»), οι πανοπλίες εγωτισμού, ωχαδερφισμού, κυνισμού, με τις οποίες ντύνονται οι νέοι στην κούρσα της ατομικής επικράτησης, τα εκμαυλιστικά παραδείγματα αδικοπραξίας και αυθαιρεσίας, οι χυδαίοι ανταγωνισμοί, η μισαλλοδοξία – μια παιδεία διαρκής, ισόβια.

Η βία δεν είναι δύναμη. Οπως έλεγε η Χάνα Αρεντ, «δύναμη και βία είναι πράγματα αντίθετα· όταν η μία επικρατεί απόλυτα, η άλλη απουσιάζει». Πλήττει όχι μόνον αγαθά και άτομα, αλλά και τον ιστό που μας συνδέει. Η μετατροπή της ιδέας σε θεό, ο χλευασμός της αμφιβολίας, η αναζήτηση της ευδαιμονίας στο κουκούλι της ομάδας, η απλοποίηση της ετερότητας, οι διαχωρισμοί, η πίστη σε ένα πεπρωμένο που δεσμεύει τις επιλογές, η άρνηση της Ιστορίας, δεν τακτοποιούν τον κόσμο σε κατανοητά υποσύνολα. Τον καταστρέφουν.

Λέγεται ότι το παιδί είναι ο πατέρας του ανθρώπου («the child is the father of man»)· ο γνωστός αυτός στίχος του Wordsworth τονίζει τη σημασία που έχουν οι παιδικές εμπειρίες για την ενήλικη ζωή μας. Επιστημονικά, ξέρουμε ότι οι εμπειρίες θρέφουν τον εγκέφαλό μας, τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές. Ακόμη κι αν μπορούσαμε, δεν θα θέλαμε να μεγαλώσουμε παιδιά που δεν γνωρίζουν ποτέ τη λύπη ή την απώλεια. Η κακοποίηση όμως είναι άλλο πράγμα. Η κακοποίηση μπορεί να σε σκοτώσει, δεν σε κάνει πιο δυνατό. Παιδιά τα οποία έχουν υποστεί κακοποίηση, έχουν πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα πρόωρου θανάτου· έχουν επίσης πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα να πάθουν βαριά κατάθλιψη, να πάρουν ναρκωτικά αλλά και να γίνουν βίαια τα ίδια. Οι επιπτώσεις αυτές μπορούν να εξηγηθούν νευροβιολογικά, το τραύμα κυριολεκτικά εγγράφεται στα νευρωνικά μας κυκλώματα. Αλλά ίσως η πιο ξεκάθαρη εξήγηση να είναι η περιγραφή που πρόσφατα έδωσε η ολυμπιονίκης κ. Μπεκατώρου: «Ηθελα να βγάλω τη σάρκα από πάνω μου». Μερικά παιδιά, ειδικά εκείνα που δεν εισακούστηκαν από τους γύρω τους, βγάζουν τη σάρκα τους κυριολεκτικά, με αυτοτραυματισμούς ακόμη και με την αυτοκτονία.

Πολλοί γονείς φοβούνται πρωτίστως τον κακό άγνωστο που θα έρθει από το πουθενά να απαγάγει τα παιδιά και να τα βλάψει. Αυτή η δοξασία αφορά σπάνια περιστατικά. Τις περισσότερες φορές η κακοποίηση γίνεται από τους ανθρώπους του άμεσου περιβάλλοντος και εκεί πρέπει να εστιάσει η πρόληψη: στο σπίτι, στο σχολείο, στον αθλητισμό. Είναι ώρα οι γονείς να πιέσουν για θεσμικές αλλαγές που ισχύουν προ πολλού σε άλλα κράτη: όποιος έστω και εθελοντικά θέλει να δουλέψει με παιδιά, πρέπει να έχει λευκό ποινικό μητρώο. Οσοι έχουν καταδικασθεί για αδικήματα κακοποίησης, πρέπει να καταγράφονται σε ειδικό μητρώο και να εξαιρούνται διά βίου.

Αλλά η πρόληψη της κακοποίησης γίνεται και μέσα στο σπίτι: η σφαλιάρα είναι κακοποίηση, όπως είναι και οι συνεχείς φωνές και προσβολές σε ένα παιδί. Η κατάχρηση της εξουσίας από τους γονείς ή τα μεγαλύτερα αδέλφια στρώνει τον δρόμο για ακόμη χειρότερες κακοποιήσεις. Οταν η σφαλιάρα γίνεται μέσο επικοινωνίας στο σπίτι, γιατί να μη γίνει και αλλού; Και κυρίως, όταν το παιδί μαθαίνει να σιωπά για τη σφαλιάρα που τρώει, θα σωπάσει ίσως και για τον βιασμό του ή τον βιασμό του αδελφού του – με καταστροφικές συνέπειες. Πρέπει η ανοχή μας σε τέτοια φαινόμενα να είναι μηδενική. Τέλος, η πρόληψη της κακοποίησης ξεκινάει από την αναγνώριση προηγούμενων περιστατικών και την άμεση αντιμετώπισή τους. Είναι κρίσιμο κάθε δάσκαλος, προπονητής, επόπτης, οποιοσδήποτε ασχολείται με παιδιά να πιστοποιείται πώς εκπαιδεύθηκε στην αναγνώριση και αντιμετώπιση της κακοποίησης. Τέτοιες εκπαιδεύσεις μπορούν να είναι σύντομες, να γίνουν σε μεγάλη κλίμακα και να σώσουν ζωές.

* Ο κ. Αργύρης Στριγγάρης είναι καθηγητής Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων στο ΕΚΠΑ, πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας για την Παιδική και Εφηβική Ψυχοπαθολογία, επισκέπτης καθηγητής Ψυχιατρικής στο King’s College του Λονδίνου.