«Διαβάζοντας» το μυαλό της γενιάς Ζ: Οι μαθητές προτιμούν τη συζήτηση, όχι την κατάληψη
Οι προσδοκίες, οι αντιλήψεις και τα άγχη τους, σύμφωνα με μελέτη που διεξήγαγε το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών
Ασφυκτιούν από το απαιτητικό πρόγραμμα προετοιμασίας για τις Πανελλαδικές Εξετάσεις, επιζητούν περισσότερες ευκαιρίες για συζήτηση με τους καθηγητές τους και προβληματίζονται για την έλλειψη επαγγελματικών προοπτικών στην πατρίδα τους. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα εντυπωσιακά ευρήματα της μελέτης που διεξήγαγε το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) για λογαριασμό της Γενικής Γραμματείας Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Διά Βίου Μάθησης και Νεολαίας του υπουργείου Παιδείας. «Η έρευνά μας εστιάζει στις δημοκρατικές αντιλήψεις των μαθητών της Β΄ και Γ΄ Λυκείου των ΓΕΛ και ΕΠΑΛ όλης της χώρας, καθώς πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έτους νεολαίας 2022 που αφορούσε τους νέους και τη δημοκρατία», εξηγεί στην «Κ» η κ. Κατερίνα Ηλιού, κύρια ερευνήτρια στο ΕΚΚΕ και επιστημονικά υπεύθυνη του έργου, που ξεκίνησε το 2022 και ολοκληρώθηκε το 2023. Τα ερωτηματολόγια συμπλήρωσαν ψηφιακά 4.818 μαθητές από 122 σχολικές μονάδες όλης της χώρας.
Οι συμμετέχοντες έφηβοι υποστηρίζουν σθεναρά τη συνεργασία στη λήψη αποφάσεων στο σχολείο. Πάνω από 8 στους 10 (85,9%) απαντούν ότι η συνεργασία μεταξύ των μαθητών μπορεί να είναι αποτελεσματική. Πώς αντιδρούν, όμως, όταν διαφωνούν με κάποια απόφαση του σχολείου; Η πλειοψηφία πιστεύει στη χρησιμότητα των μαθητικών συμβουλίων και τη δυνατότητά τους να λειτουργούν ως διαμεσολαβητές. Τα αγόρια υποστηρίζουν λιγότερο τη διαπραγμάτευση σε σχέση με τα κορίτσια. «Προκαλεί αίσθηση ότι η κατάληψη μοιάζει να “χάνει” έδαφος μεταξύ των μαθητών της Β΄ και της Γ΄ Λυκείου, οι οποίοι δεν την υποστηρίζουν όσο θα περιμέναμε», επισημαίνει η κ. Ηλιού. Σε περίπτωση διαφωνίας, λοιπόν, μόλις το 16,2% προτείνει κατάληψη – με τους μαθητές ΕΠΑΛ και τα αγόρια να την υποστηρίζουν περισσότερο. «Η γενική τάση των απαντήσεων των μαθητών μας δείχνει ότι ενδεχομένως η στοχοπροσήλωση στις Πανελλαδικές ωθεί τους υποψηφίους στο να μη θέλουν να εμπλακούν σε μια κατάληψη», σημειώνει η κ. Μανίνα Κακεπάκη, κύρια ερευνήτρια στο ΕΚΚΕ και επιστημονικά συνυπεύθυνη στην έρευνα.
Η πλειοψηφία αποδίδει στους φερέλπιδες εκπροσώπους του σχολείου ωφελιμιστικά κίνητρα, όπως ότι θέλουν να γίνουν γνωστοί και έτσι να ωφεληθούν (34%), ότι τους αρέσει να έχουν δύναμη και εξουσία (25,3%). Στην κάλπη, ωστόσο, κερδίζουν όσοι εμφανίζουν ένα διαφορετικό προφίλ. Πάνω από 1 στους 2 αναφέρουν ότι επιλέγουν για εκπροσώπους όσους νοιάζονται για το καλό του σχολείου (61,1%). Οι μαθήτριες παρουσιάζονται περισσότερο ιδεαλίστριες, οι συμμαθητές τους, αντίθετα, στηρίζουν φίλους, άτομα με ηγετική φυσιογνωμία, όσους είναι υπέρ των καταλήψεων κ.ά. Αυτό που προβληματίζει είναι η αποκάλυψη της έμφυλης διάστασης στην ψήφο για τα μαθητικά συμβούλια, καθώς τα αγόρια εμφανίζονται να έχουν περισσότερες πιθανότητες να αναδειχθούν στα 15μελή. Εξι στους 10 απαντούν ότι υπάρχει ισότητα ευκαιριών, αλλά 3 στους 10 δηλώνουν ότι τα αγόρια έχουν περισσότερες ευκαιρίες να αναδειχθούν στις πρώτες θέσεις – με τα κορίτσια να επισημαίνουν την ανισότητα κατά 34,6%.
Προτεραιότητες
Οι σχολικές εκδρομές (69,6%) και τα πάρτι (55,8%) φαίνεται να αποτελούν βασική προτεραιότητα των συμβουλίων. Σε μικρότερο βαθμό αναδεικνύεται ο κινηματικός ρόλος τους. «Οι εκδρομές παίζουν αναμφισβήτητα καθοριστικό ρόλο στην κοινωνικοποίηση των εφήβων», υπενθυμίζει η κ. Κακεπάκη, «ωστόσο η εν λόγω προτεραιοποίηση δεν συνδέεται μόνο με την ψυχολογία των μαθητών αλλά και με τις αρμοδιότητες που έχουν τα μαθητικά συμβούλια βάσει νομοθεσίας». Οι μαθητές διαμηνύουν ότι επιθυμούν τα μαθητικά τους συμβούλια να ασχολούνται με περισσότερα θέματα: τη βελτίωση του τρόπου διδασκαλίας (37,5%), την καθαριότητα και αισθητική του σχολείου (31,1%), την αντιμετώπιση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού (30,8%) και ρατσιστικών συμπεριφορών (29,3%), τη βοήθεια σε μαθητές που έχουν ανάγκη (28,7%) κ.ά. Οι έφηβοι αποτιμούν θετικά τη λειτουργία των μαθητικών συμβουλίων, δηλώνουν, όμως, εμμέσως πλην σαφώς ότι επιθυμούν επικαιροποίηση του θεσμού και διεύρυνση των αρμοδιοτήτων τους.
Περισσότερο ελεύθερο χρόνο και περισσότερο χώρο έκφρασης εντός του σχολείου λένε ότι χρειάζονται οι μαθητές. Οι συμμετέχοντες δηλώνουν ότι η καθημερινότητα του σχολείου είναι δομημένη γύρω από την προετοιμασία των Πανελλαδικών, κάτι που τους πνίγει. Σχεδόν επτά στους δέκα (67,1%) υποστηρίζουν ότι οι μαθητές αδιαφορούν για τα μαθήματα εκτός Πανελλαδικών. Η πλειοψηφία νιώθει ότι ανήκει στο σχολικό περιβάλλον, όμως το 49,7% δηλώνει απερίφραστα ότι δεν του αρέσει η κατάσταση των κτιρίων και των τάξεων, με τους μαθητές στις αγροτικές περιοχές να το… βροντοφωνάζουν. «Εκφράζουν, επίσης, ένα ακόμη παράπονο λέγοντας ότι θα επιθυμούσαν οι καθηγητές τους να φέρνουν προς συζήτηση στην τάξη θέματα πολιτικά, κοινωνικά και επικαιρότητας», τονίζει η κ. Ηλιού. Συνδυάζοντας τη δηλωμένη επιθυμία τους για ανανέωση των μεθόδων διδασκαλίας είναι εύλογο να συμπεράνουμε ότι οι μαθητές λυκείου στέλνουν ένα μήνυμα και προς τους καθηγητές τους. Οι έφηβοι απαντούν, άλλωστε, ότι συζητούν συχνά εκτός σχολικού πλαισίου για την αποτελεσματικότητα των εμβολίων κατά της COVID-19 (87,5%), για το ότι πολλοί νέοι δεν βρίσκουν δουλειά στην Ελλάδα και φεύγουν στο εξωτερικό (87%), για την επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία (83,8%). Τα κορίτσια φέρονται να συζήτησαν περισσότερο για το κίνημα #MeToo καθώς και για τη μετανάστευση των νέων.
Η πλειοψηφία των μαθητών δηλώνει ότι δεν λαμβάνει μέρος σε κινητοποιήσεις εκτός του σχολικού περιβάλλοντος. Το 37,3% συμμετείχε σε μια εθελοντική δράση έναντι 24,2% που έδωσε το «παρών» σε διαδήλωση, ενώ άλλοι έχουν κάνει κάποιο σχόλιο στα social media για πολιτικό ή κοινωνικό θέμα (23,4%) ή έχουν ποστάρει μουσικό κομμάτι με πολιτικό ή κοινωνικό περιεχόμενο (19,5%). «Περιμέναμε υψηλότερα ποσοστά στη διαδικτυακή δραστηριότητα, φαίνεται όμως ότι στην εφηβεία δεν έχουν ακόμη τόση αυτοπεποίθηση για να τοποθετούνται δημόσια, κάτι που γίνεται συχνότερα όταν ενηλικιώνονται», λέει η κ. Ηλιού. Αξιολογώντας την ποιότητα ζωής τους, οι έφηβοι και προπαντός τα πιο επιμελή κορίτσια διαμηνύουν ότι δεν έχουν αρκετό ελεύθερο χρόνο. Εκφράζουν, ακόμη, τη δυσαρέσκειά τους για το περιβάλλον της γειτονιάς τους. «Συνδυάζοντας τις απαντήσεις τους για τις μελλοντικές προοπτικές με τη συχνότητα με την οποία συζητούν για τη μετανάστευση των νέων, συμπεραίνουμε ότι τους απασχολεί έντονα η ύπαρξη ή μη επαγγελματικών ευκαιριών στην Ελλάδα», υπογραμμίζει η κ. Ηλιού.
«Ακολουθώντας τις επικρατούσες τάσεις των τελευταίων 30 ετών, οι συμμετέχοντες στην έρευνα στο μεγαλύτερο ποσοστό τους δηλώνουν ότι δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική, με εξαίρεση όσους από μικροί εμπλέκονται στα μαθητικά συμβούλια», λέει στην «Κ» η κ. Κακεπάκη. Οι μαθητές είναι μάλλον αμφίθυμοι ως προς τη δυνατότητα ψήφου στα 17 έτη. Μόνο οι μισοί τοποθετούνται θετικά (56,3%), ενώ οι υπόλοιποι μισοί τοποθετούνται αρνητικά (23,6%) ή αποφεύγουν να τοποθετηθούν (20,1%). «Ομολογώ ότι αναμέναμε μεγαλύτερο ενθουσιασμό για την ψήφο στα 17», συμπληρώνει η κ. Ηλιού. «Βασιζόμενη στα ευρήματα της έρευνας, όμως, εκτιμώ ότι η γενιά Ζ είναι μια υγιής γενιά με λογικούς προβληματισμούς και άγχη, χωρίς θυμό ή τάση παραίτησης», σχολιάζει η ίδια, «ζητούν αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο και ζωτικό χωροχρόνο, ώστε να πάρουν μια ανάσα».
Το νέο χάσμα των γενεών
Το χάσμα των γενεών στον καιρό μου το εξέφραζαν η μουσική ροκ και η σεξουαλική απελευθέρωση. Το Γούντστοκ υπήρξε η εμβληματική στιγμή. Δεν είναι τυχαίο ότι η προβολή της ταινίας στο Παλλάς επί χούντας προκάλεσε την παρέμβαση της αστυνομίας. Επεσε μπόλικο ξύλο. Σήμερα, ποια είναι τα στοιχεία που προσδιορίζουν το χάσμα των γενεών; Η πρώτη αυθόρμητη απάντηση είναι η τεχνολογία. Η εξοικείωση των νεότερων γενεών με τα άλματα μιας τεχνολογίας που εξελίσσεται από χρόνο σε χρόνο δημιουργεί τις αποστάσεις της νοοτροπίας. Τα έξυπνα κινητά, η ευκολία του πρόχειρου πληκτρολογίου, οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, το Instagram, το ΤikΤok. Το ζωντανό φλερτ έχει σχεδόν ποινικοποιηθεί. Πάντως, έχει απαξιωθεί για χάρη του ηλεκτρονικού υποκατάστατού του.
Αυτή είναι η επιφάνεια. Και όπως κάθε επιφάνεια, σε πείσμα της μεταμοντέρνας αντίληψης, κρύβεται κάποιο βάθος. Η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα σε εμάς και στους επιγόνους μας είναι ο «πνευματικός ορίζοντας». Τι είν’ τούτο θα μου πείτε. Κατ’ αρχάς, έχει να κάνει με την πειθαρχία. Δεν αναφέρομαι στην κοινή πειθαρχία που αντιτίθεται στην απείθαρχη συμπεριφορά η οποία χαρακτήριζε και τα δικά μου νιάτα. Αναφέρομαι σ’ αυτήν την πειθαρχία που ορίζει τον «πνευματικό ορίζοντα». Οταν δεκατριάχρονο παιδί το έσκαγα από το σπίτι μου για να παρακολουθήσω τους Στόουνς στη συναυλία τους στο γήπεδο της Λεωφόρου, μέσα μου είχα δημιουργήσει ένα ολόκληρο πλέγμα επιχειρημάτων για να δικαιολογήσω την πράξη μου. Το είχα δημιουργήσει με τα διαβάσματά μου και τα ακούσματά μου. Και αυτά απαιτούσαν την πειθαρχία της συγκέντρωσης. Πειθαρχία; Συγκέντρωση είπατε; Ναι, το σημερινό χάσμα των γενεών προκαλείται από την αδυναμία συγκέντρωσης. Οι γενιές που μεγαλώνουν σήμερα δυσκολεύονται να διαβάσουν κείμενο το οποίο υπερβαί-νει τις εκατό λέξεις.
Είναι δυνατόν να φέρεις αντιμέτωπο έναν σημερινό έφηβο με τους «Αθλιους» του Βίκτωρος Ουγκώ, ή τις «Ακυβέρνητες πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα; Μόνον ο όγκος τον αποτρέπει. Και δικαιούμαι να συμπεράνω ότι η διαφορά μου από τον σημερινό έφηβο δεν είναι η εξοικείωση με την τεχνολογία –ζήτημα τεχνικό–, είναι η αποξένωση από τον πνευματικό ορίζοντα του πολιτισμού μας. Και δεν ευθύνεται ο έφηβος γι’ αυτό. Ευθύνεται η ολοκληρωτική νοοτροπία της μετανεωτερικότητας, που επιβάλλει, ως ιδεολογικό υποκατάστατο, την αντίληψη ότι ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος και ο σοφότερος απ’ όλους τους κόσμους που υπήρξαν. Από πού γεννήθηκε αυτός ο κόσμος; Πώς θα ήταν αυτός ο κόσμος αν ο Ουγκώ δεν είχε καταγγείλει, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, τη θανατική ποινή;
Κάθε «χάσμα γενεών» έχει πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει ότι μεταφέρει στους τρόπους της έκφρασής του μνήμες που παλεύει να τις ξεπεράσει. Ο έφηβος της δεκαετίας του εβδομήντα που άκουγε Τζιμ Μόρισον, άκουγε και Μπετόβεν, Μότσαρτ ή Σούμπερτ και διάβαζε Καζαντζάκη ή ακόμη και τα «απαλά» μυθιστορήματα της γενιάς του τριάντα. Δεν τον υποχρέωνε κανένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα να το κάνει. Ομως ήξερε πως ήταν απαραίτητα για την καλλιέργειά του. Και το ερώτημα είναι: τι θεωρεί η γενιά των σημερινών εφήβων ότι είναι απαραίτητο για την καλλιέργειά της; Εκεί εντοπίζεται το πραγματικό χάσμα των γενεών.
Λέμε ότι είναι «ζήτημα παιδείας» και στην πραγματικότητα εννοούμε ότι δεν είναι ζήτημα. Μήπως ήρθε η ώρα να αναρωτηθούμε τι πραγματικά σημαίνει αυτό το «ζήτημα παιδείας»; Πριν από δύο χρόνια, αν δεν κάνω λάθος, η Societé des Gens des Lettres στη Γαλλία ψήφισε για τον σημαντικότερο Γάλλο συγγραφέα. Στον τελικό ήταν ο Ουγκώ και ο Σταντάλ. Εξελέγη ο Σταντάλ. Αναρωτιέμαι πόσοι από τους νέους Γάλλους τον έχουν διαβάσει. Πριν από μερικά χρόνια, όταν στο Baccalauréat είχε πέσει θέμα με τον Ανατόλ Φρανς υπήρξε ανάρτηση υποψηφίου που αναρωτιόταν «ποια είναι αυτή η Φρανς».
Κλείνω με τον αγαπημένο μου Εγγονόπουλο και τον Μπολιβάρ του. Τον παραθέτω από μνήμης. «Μετά την επικράτησιν της νοτιοαμερικανικής επαναστάσεως στήθηκε στ’ Ανάπλι και τη Μονεμβασιά (…) χάλκινος ανδριάς του Μπολιβάρ». Ομως η χάλκινη ρεντιγκότα του ήρωος έκανε θόρυβο με τον άνεμο στη διάρκεια της νύχτας και «έτσι οι κάτοικοι εζήτησαν και, διά καταλλήλων ενεργειών, επέτυχαν την κατεδάφισιν του μνημείου». Ε ναι, τα μνημεία των κλασικών ενοχλούν τον ύπνο των νέων γενεών. Ως εκ τούτου, τα κατεδαφίζουμε διά «καταλλήλων ενεργειών».
«Tsilare φίλε gt θα αρχίσω να cringarw» – Ερευνα: Γιατί τα παιδιά γράφουν σε greeklish
Ερευνα από μαθητές του 1ου Πειραματικού Γενικού Λυκείου Αμαρουσίου σε συνομηλίκους τους για τη χρήση των greeklish
Brm/ Gt/ Ela re mlk / Tsilare /Kk. Τι κρύβεται πίσω από αυτές τις… λέξεις; Οχι, δεν είναι αργκό. Είναι διάλογος δύο φίλων σε greeklish, που μάλιστα οι έφηβοι προς χάριν συντομίας τα κόβουν. Λοιπόν ας αποκρυπτογραφήσουμε τον διάλογο:
– Brm: Βαριέμαι.
– Gt: Γιατί;
– Ela re mlk: Ελα ρε μαλάκα.
– Tsilare: Χαλάρωσε.
– Kk: Οk.
Δεν είναι λίγοι οι έφηβοι που χρησιμοποιούν τα greeklish όταν επικοινωνούν με τους φίλους τους. Σχεδόν ο ένας στους δύο γράφει greeklish έστω σποραδικά. Ο κύριος λόγος είναι η ευκολία, η βολή που τους προσφέρουν τα greeklish, αφού η γραφή αυτή είναι πιο σύντομη και εύκολη, δεν χρειάζεται να θυμούνται την ορθογραφία των λέξεων. Ή μήπως τα παιδιά με τον τρόπο αυτό ξεπερνούν την ανασφάλειά τους ότι δεν γράφουν σωστά τις λέξεις; Και τους απασχολεί αληθινά αυτό; Η έρευνα που έγινε από μαθητές του 1ου Πειραματικού Γενικού Λυκείου Αμαρουσίου σε συνομηλίκους τους για τη χρήση των greeklish, έδειξε ότι ο ένας στους πέντε επικοινωνούν στο Διαδίκτυο με τους γονείς τους σε ελληνικά αλλά με αγγλικούς χαρακτήρες. Ξαφνιάζει ότι μόνο το 3,5% των εφήβων επικοινωνεί διαδικτυακά με τους παππούδες του σε greeklish;
Συγκεκριμένα, το 8,3% των παιδιών πάντα χρησιμοποιεί τα greeklish στις επικοινωνίες του στο Διαδίκτυο. Περισσότεροι από έναν στους τέσσερις (27,1%) τα επιλέγουν αρκετά συχνά, ενώ το 15,3% σποραδικά. Επομένως, 35,4% των μαθητών χρησιμοποιεί εντατικά τα greeklish. Οι υπόλοιποι δήλωσαν ότι τα χρησιμοποιούν σπάνια ή και ποτέ.
«Αρκετά παιδιά νιώθουν κοινωνικά αποκλεισμένα, αν δεν “υιοθετήσουν” τα greeklish ώστε να γίνουν αποδεκτά».
Η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών (84%) τα χρησιμοποιεί στο Instagram, ενώ περίπου οι μισοί (41%) στο TikTok. Ενας στους τέσσερις τα χρησιμοποιεί στο messenger και στο Discord. Λιγότερο δημοφιλή είναι τα greeklish σε άλλες πλατφόρμες και εφαρμογές, όπως η σχολική πλατφόρμα «e-τάξη» (3,5%), στο Facebook (4,2%), το e-mail (6,9%) και το Whatsapp (6,9%). Είναι εύλογο τα υψηλότερα ποσοστά να παρατηρούνται στο Instagram, στο TikTok αλλά και στο Viber (32,5%), γιατί είναι εφαρμογές τις οποίες οι νέοι χρησιμοποιούν καθημερινά, είτε για να επικοινωνήσουν με τους φίλους τους είτε για ψυχαγωγία. Αλλες εφαρμογές (Facebook, e-mail, «e-τάξη») είτε δεν είναι τόσο δημοφιλείς στους εφήβους, είτε συσχετίζονται με το σχολείο. Επομένως, η μεγάλη διαφορά στη χρήση των greeklish ανάλογα με τις εφαρμογές εξαρτάται από τη δημοφιλία, τον σκοπό και τους χρήστες της καθεμιάς.
Σχεδόν οι εννιά στους δέκα μαθητές (86,8%) απάντησαν πως χρησιμοποιούν τα greeklish για να επικοινωνήσουν με φίλους/συνομηλίκους. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 20,1% τα χρησιμοποιούν και όταν απευθύνονται στους γονείς τους. Πολύ λίγοι γράφουν με greeklish σε καθηγητές (4,9%) και σε παππούδες και γιαγιάδες (3,5%).
Το 5,6% των μαθητών τα χρησιμοποιούν επειδή νιώθουν ανασφάλεια, γιατί δεν είναι καλοί στην ορθογραφία, στο 4,9% επειδή τους αρέσει να ακολουθούν τη μόδα, ενώ το 4,9% θέλει να είναι αποδεκτό. Περίπου οι μισοί (47,2%) καταφεύγουν σε αυτά, καθώς χρησιμοποιούν συχνά αγγλικές λέξεις και χρησιμοποιώντας τα greeklish, δηλαδή γραφή με λατινικούς χαρακτήρες, δεν χρειάζεται να αλλάζουν γλώσσα στο πληκτρολόγιο.
«Με βάση τα υπόλοιπα στοιχεία, καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως αρκετά παιδιά νιώθουν κοινωνικά αποκλεισμένα, αν δεν «υιοθετήσουν» τα greeklish –ενδεχομένως και κάποια άλλη μόδα;– ώστε να γίνουν αποδεκτά. Επιπλέον, αρκετά παιδιά, επηρεασμένα από την αγγλική γλώσσα, χρησιμοποιούν τη γλώσσα αυτή για να εκφράζονται, με αποτέλεσμα να μη χρησιμοποιούν ελληνικούς χαρακτήρες, προτιμώντας τα greeklish», παρατηρούν οι μαθητές που οργάνωσαν την έρευνα υπό την επίβλεψη της καθηγήτριάς τους φιλολόγου Δώρας Κουντουρά.
Επηρεάζει η χρήση των αγγλοελληνικών την ορθογραφία και τη γραπτή έκφραση των μαθητών; Οι περισσότεροι (62,5%) εκτιμούν ότι αλλοιώνουν τη γλώσσα. Ωστόσο, αυτή η εκτίμηση είναι αντιφατική, αν λάβουμε υπόψη ότι οι περισσότεροι ταυτοχρόνως διαφωνούν ότι λόγω των greeklish δυσκολεύονται να γράψουν ορθογραφημένα στα ελληνικά (61,8%), να εκφραστούν γραπτά (63,9%) και προφορικά (84,3%) στα ελληνικά. Οπως παραδέχονται οι έφηβοι που οργάνωσαν την έρευνα, «μέσα από τη συζήτηση που κάναμε συνειδητοποιήσαμε πως εμείς δεν είμαστε σε θέση να αποφασίσουμε κατά πόσο η χρήση των greeklish αποτελεί πρόβλημα για την ελληνική γλώσσα. Είμαστε όμως σε θέση να παρατηρήσουμε τον αντίκτυπο που αφήνουν στους νέους, σύμφωνα με την εμπειρία μας. Επίσης, παρατηρήσαμε πως πολλοί ενήλικες, αν και αδαείς, δηλαδή όχι ειδικοί, έχουν πολύ ισχυρή άποψη για θέματα που ούτε τους απασχολούν ιδιαίτερα ούτε και τα κατανοούν, όπως η γλώσσα των νέων και τα greeklish».
Ομαδική δουλειά
Τα παιδιά είναι αφοπλιστικά και συνάμα ακριβή, όταν εξηγούν γιατί ενώ η έρευνα διεξήχθη τον Οκτώβριο του 2022, αυτά αποφάσισαν να την δημοσιοποιήσουν τώρα. Οπως λένε, «οι τελευταίες εβδομάδες είναι μια πιο χαλαρή περίοδος, επειδή οι περισσότεροι καθηγητές δεν πιέζονται πλέον να τελειώσουν την ύλη, όπως τους προηγούμενους μήνες. Εξάλλου ήταν ωραία που δουλέψαμε ομαδικά.
Ετσι το μάθημα έγινε και πιο διασκεδαστικό και παιγνιώδες. Δεν είναι προτιμότερο να κάνουμε μια ομαδική δουλειά από το να την κάνει ο καθένας μόνος του;» λέει η ομάδα των παιδιών, ενώ μαθήτρια της Α΄ Λυκείου προσθέτει: «Για παράδειγμα, εγώ συνεργάστηκα στην ομάδα μου με τρία ακόμη παιδιά με τους οποίους δεν μιλούσα στην αρχή της χρονιάς. Ομως τώρα, χάρη στην έρευνα αυτή, δημιουργήθηκε ένας φιλικός δεσμός ανάμεσά μας, παρόλο που στην τάξη μας δεν υπάρχει πάντα κλίμα συνεργασίας. Μέσα από την εργασία σε ομάδες “αναγκαστήκαμε” να συνεργαστούμε μεταξύ μας, για να ανακαλύψουμε, τελικά, ότι είναι ωραία η επικοινωνία εντός και εκτός μαθήματος. Το αποτέλεσμα ήταν να γνωριστούμε καλύτερα και να αρχίσουμε να κάνουμε νέες παρέες».
Οι αριθμοί
62,5% των μαθητών χρησιμοποιούν τα greeklish στο Διαδίκτυο, ενώ 35,4% κάνουν εντατική χρήση.
86,8% επιλέγουν τα greeklish για να επικοινωνήσουν με φίλους/συνομηλίκους.
84% χρησιμοποιούν τα greeklish στο Instagram και 41% στο TikTok.
47,2% καταφεύγουν στα greeklish καθώς χρησιμοποιούν συχνά αγγλικές λέξεις και δεν χρειάζεται να αλλάζουν γλώσσα στο πληκτρολόγιο.
61,8% διαφωνούν ότι η χρήση των greeklish επηρεάζει την ορθογραφία στα ελληνικά.
Η Μπρουκ Σιλντς και το σύνδρομο της «κουκλίτσας»
Το ντοκιμαντέρ «Μπρουκ Σιλντς: Η Κουκλίτσα της Νέας Ορλεάνης», που προβάλλεται στο Disney+, έρχεται να υπενθυμίσει πως η «τέλεια ομορφιά» θα είναι πάντα και το τέλειο προϊόν. Ακόμα κι αν χρειάζεται να πατήσει στα «κουφάρια» της παιδικής ηλικίας.
Δεν είσαι σίγουρος πως να νιώσεις κοιτώντας την Μπρουκ Σιλντς σε προεφηβική ηλικία. Η ομορφιά της αδιαμφισβήτητη, από τις περιπτώσεις που το κλισέ «γεμίζει την οθόνη» ισχύει στο έπακρο. Η παιδική αθωότητα αναβλύζει πίσω από τα πελώρια γαλάζια μάτια της και το γεμάτο άγνοια κινδύνου χαμόγελό της είναι το «all american girl».
Μόνο που το κορίτσι αυτό μεγάλωσε πρόωρα. Τα πυκνά φρύδια της, τα στιλπνά μαλλιά της σε κάθε τους κίνηση μοιάζουν να υπονοούν έναν απρεπή για την ηλικία της ερωτισμό, ένα κάλεσμα στην πιο χυδαία αμαρτία.
Οχι τυχαία, μιας και όλα ήταν υπολογισμένα να φανούν έτσι. Στα 12 χρόνια της η Μπρουκ Σιλντς έγινε, υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Λουί Μαλ, η Βάιολετ, δηλαδή η 12χρονη κόρη μιας πόρνης (Σούζαν Σαράντον) που έβγαλε την παρθενιά της σε δημοπρασία (κυριολεκτικά), πριν βρεθεί στην αγκαλιά ενός 30άρη (Κιθ Καραντάιν). Ολα αυτά, γύρω από ένα πορνείο της Νέας Ορλεάνης του 1917, στο «Pretty Doll» (που μεταφράστηκε «Η Κουκλίτσα της Νέας Ορλεάνης», 1978).
Η ίδια η Σιλντς, πολλά χρόνια αργότερα, θα θυμόταν αυτή ως την καλύτερη δουλειά της. Ακόμα κι αν, για τις ανάγκες του ρόλου, την «πασπατεύουν» μεσήλικες, δίνει το πρώτο φιλί της ζωής της on camera με έναν 29χρονο και ποζάρει γυμνή σε ένα ανάκλιντρο σαν άλλη Ρόουζ στον «Τιτανικό».
Θα ακολουθούσε, φυσικά, η «Γαλάζια Λίμνη» (1980), όπου η Σιλντς θα υποδυόταν μια έφηβη ναυαγό που, μαζί με τον φίλο της, η σεξουαλική αφύπνιση θα τους έπιανε εξαπίνης, σε σημείο που «οι εραστές του Blue Lagoon» θα αντιμετώπιζαν και μια εγκυμοσύνη.
Εναν χρόνο αργότερα ο Φράνκο Τζεφιρέλι θα σκηνοθετούσε την Μπρουκ Σιλντς στην εφηβική ερωτική ιστορία του «Endless Love», όπου, προκειμένου να πετύχει η -παρθένα στην πραγματική ζωή- ηθοποιός το «πρόσωπο οργασμού», ο σκηνοθέτης, κατά τη διάρκεια σκηνής σεξ, θα της γυρνούσε το δάχτυλο του ποδιού, ώστε αυτή να πονέσει και να κάνει τον επιθυμητό μορφασμό. Οταν, δε, o 58χρονος σκηνοθέτης ρωτήθηκε γιατί επέλεξε την 16χρονη Μπρουκ Σιλντς για τον ρόλο, η απάντηση ήταν απλή: «Γιατί είμαι ερωτευμένος μαζί της».
Το τέλος της παιδικότητας για ένα τζιν Calvin Klein
Αν όλα τα παραπάνω μοιάζουν λάθος, είναι γιατί πράγματι είναι. Το συνειδητοποιείς για τα καλά όταν η ιστορία της Μπρουκ Σιλντς περνά μέσα σε περίπου δύο ώρες από την οθόνη στο ντοκιμαντέρ «Μπρουκ Σιλντς: Η Κουκλίτσα της Νέας Ορλεάνης».
Το βασικό concept, βέβαια, ήταν λίγο-πολύ γνωστό. Παιδί-θαύμα παίρνει το βάπτισμα του πυρός από την προσχολική ήδη ηλικία, ποζάροντας για τον φακό (στην προκειμένη, για διαφημιστικά) και γίνεται από νωρίς ένας σκληρός εργάτης του θεάματος.
Δίπλα στην Μπρουκ Σιλντς βρισκόταν κάθε στιγμή η μητέρα-μάνατζερ Τέρι Σιλντς, μια διαζευγμένη μητέρα που, όπως έλεγε, επεδίωκε μια καλύτερη ζωή για τις δυο τους, ακόμα κι αν έβαζε τη μικρή Μπρουκ στη δύσκολη θέση να αντιμετωπίζει άλλη μαμά το πρωί και άλλη μετά το μεσημεριανό, λόγω του χρόνιου προβλήματός της με το αλκοόλ.
Η μορφή του γονιού-μάνατζερ επιβιώνει δεκαετίες τώρα στη showbiz -από την οικογένεια Τζάκσον μέχρι την Καρντάσιαν- πάντως, δεν πρέπει να υπήρξε άλλο πρόσωπο τέτοιου βεληνεκούς (τα εξώφυλλα στα οποία βρέθηκε η Σιλντς στα 80s ήταν αμέτρητα) που να σεξουαλικοποιήθηκε τόσο έντονα από μια τόσο τρυφερή ηλικία με τη «γονική συναίνεση».
Αποκορύφωμα υπήρξε φυσικά η επίμαχη καμπάνια για τα τζιν Calvin Klein, στα οποία, η 16χρονη Σιλντς, με περίσσια αθωότητα, πόζαρε με ανοιχτά πόδια, στεκόταν στα τέσσερα για να φορέσει το τζιν, που εν τέλει ξεπούλησε για τα καλά, και ενημέρωνε το κοινό πως ανάμεσα στο Calvin Klein της και εκείνη δεν μεσολαβούσε τίποτα.
Η Μπρουκ Σιλντς είχε μετατραπεί σε μία σέξι κουκλίτσα και δεν υπήρχε τίποτα να την προστατεύσει. Κυριολεκτικά, μιας και η πλαστική εκδοχή της βρισκόταν εκεί έξω στα ράφια των παιχνιδάδικων για να την πάρουν σπίτι τα κορίτσια που ήθελαν να γίνουν σαν αυτή. Δηλαδή, όλα.
Ενηλικίωση σε δημόσια θέα
Οπως εξηγεί η σχεδόν 60χρονη σήμερα Σιλντς, ο τρόπος για να επιβιώσει στα «χρόνια της αθωότητας» ήταν απλώς να αποκοπεί από το σώμα της. Με έναν τρόπο, της ήταν εύκολο, αν σκεφτεί κανείς ότι καλούνταν να γίνει η μετενσάρκωση του σέξι, ενώ η ίδια δεν είχε ακόμη ανακαλύψει τι είναι αυτό.
Η ενηλικίωσή της συνέβαινε σε δημόσια θέα. Στις τηλεοπτικές συνεντεύξεις της καλούνταν να απαντήσει στην ερώτηση που έκαιγε πιθανώς ένα ολόκληρο έθνος, δηλαδή αν ήταν ακόμη παρθένα, με την ίδια να το επιβεβαιώνει, και ότι θέλει να κρατήσει την αγνότητά της για «τον έναν» και να γίνει μια καλή μητέρα. Με έναν τρόπο, η Μπρουκ Σιλντς ήταν την ίδια στιγμή η πιο ανομολόγητη φαντασίωση και η πιο υπάκουη φιγούρα μιας βαθιά προβληματικής Αμερικής.
Ηταν αυτό το παράδοξο του παιδιού-ενήλικα που την έφερε κοντά με τον Μάικλ Τζάκσον, με τον οποίο τους ένωνε μια αλλόκοτη φιλία. Για ένα φεγγάρι εμφανίζονταν παντού μαζί, σαν ένα πλατωνικό ζευγάρι, από την ένωση του οποίου η Σιλντς επεδίωκε να έχει κοντά της κάποιον που καταλάβαινε το βίωμά της και ο Τζάκσον… αναζητούσε μια σύντροφο, δηλώνοντας πως οι δυο τους είναι μαζί και της έκανε επανειλημμένες προτάσεις γάμου.
Τελικά, η ενηλικίωση για το είδωλο των 80s ήρθε όταν πήγε στο Πρίνστον για σπουδές, έφυγε από τη μητρική φωλιά, αλλά για λίγο και από τη βιομηχανία του θεάματος και, πέρα από έναν άλλο, πιο πραγματικό κόσμο, γνώρισε και το πρώτο αγόρι της. Η δημοσιοποίηση της σχέσης τους ήρθε να δώσε τέλος στο «αφήγημα της παρθένας».
Στα 90s, η Μπρουκ Σιλντς, ως γυναίκα, πλέον, «τσαλακώθηκε» μπαίνοντας στον κόσμο της κωμωδίας, αρχής γενομένης από το πέρασμά της στα «Φιλαράκια» ως τρελή φίλη του Τζόι και στη συνέχεια στη σειρά «Suddenly Susan».
Γνώρισε τον τενίστα Αντρέ Αγκάσι, αλλά ο γάμος τους δεν μακροημέρευσε, σε αντίθεση με αυτόν με τον Κρις Χέντσι, με τον οποίο η Σιλντς είναι μαζί μέχρι σήμερα και έχουν δύο έφηβες κόρες. Πριν από αυτά, είχε έρθει αντιμέτωπη με έναν βιασμό από χολιγουντιανό παραγωγό τον οποίο δεν κατονομάζει, λες και αυτή ήταν μια τραγική επισφράγιση του τρόπου με τον οποίο η βιομηχανία «βίαζε» για χρόνια την παιδικότητά της.
Στο τέλος του ντοκιμαντέρ, βλέπουμε την οικογένειά της να κάθεται στο τραπέζι, τρώγοντας και συζητώντας. Σε κάποια στιγμή, οι κόρες της Μπρουκ Σιλντς λένε πως αρνούνται να δουν τις πρώτες ταινίες της μαμάς τους, νιώθουν άβολα και μόνο στην ιδέα. Ανήκουν σε μια γενιά που όσα συνέβησαν στη μητέρα τους θεωρούνται αδιανόητα. Ακόμα κι αν την ίδια στιγμή κορίτσια της ηλικίας τους σεξουαλικοποιούνται άθελά τους μέσα από τα social media τους, μην ξέροντας πού μπορεί να καταλήξει μια φωτογραφία τους.
Αυτές οι δύο έφηβες, όμως, δείχνουν ξύπνιες και ότι δεν μασάνε. Απόδειξη πως ίσως οι καιροί αλλάζουν.
Το ντοκιμαντέρ «Μπρουκ Σιλντς: Η Κουκλίτσα της Νέας Ορλεάνης» είναι διαθέσιμο στο Disney+.
Γιατί οι boomers δεν καταλαβαίνουν τους σημερινούς νέους;
Πώς σκέφτονται οι εικοσάρηδες και τριαντάρηδες; Ποια κίνητρα και ποιες αξίες τούς κινητοποιούν; Γιατί η γενιά μου δυσκολεύεται να τους καταλάβει;
Κάθε γενιά, βεβαίως, χάνει σημεία επαφής από την επόμενη. Κι αυτό δεν έχει να κάνει τόσο με τα χρόνια που απέχουν οι γονείς από τα παιδιά τους, σχετίζεται κυρίως με τις κοινωνικές, οικονομικές, τεχνολογικές και πολιτικές μεταβολές που συντελούνται σε αυτά τα χρόνια. Πάντως, για σήμερα, πρέπει να εστιάσουμε σε δύο μεγάλες διαφοροποιήσεις: στις συνθήκες ζωής και στην πολιτική.
Οι συνθήκες επιβίωσης χειροτέρεψαν για τους σημερινούς νέους. Στη δεκαετία του ’60 έως τις αρχές του ’90 όποιος αποφοιτούσε από το πανεπιστήμιο είχε ένα «σίγουρο μέλλον»: καλύτερη δουλειά από αυτή των γονιών του, σε καλύτερο περιβάλλον και με καλύτερες αμοιβές˙ κι επίσης καλύτερες προοπτικές. Ειδικά όσοι έφθαναν από την ύπαιθρο στην Αθήνα ή τη Θεσσαλονίκη έβλεπαν τη ζωή τους να αλλάζει με ιλιγγιώδη ταχύτητα, όπως οι νέες κοπέλες, φέρ’ ειπείν, που γλίτωναν από το ασφυκτικό περιβάλλον της ελληνικής επαρχίας και κέρδιζαν τη χειραφέτησή τους.
Σήμερα, αντιθέτως, οι νέοι αν και διαθέτουν, κατά μέσον όρο, περισσότερα προσόντα από την προηγούμενη γενιά, δίνουν μάχη για να βρουν μια δουλειά που στοιχειωδώς να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους και να μπορεί να τους συντηρήσει. Στις μέρες μας, ακόμη κι οι απόφοιτοι των «ελίτ» σχολών του ελληνικού πανεπιστημίου αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες. Τριάντα – σαράντα χρόνια νωρίτερα, ένας απόφοιτος της νομικής σχολής μπορούσε αμέσως να ανοίξει δικό του δικηγορικό γραφείο, να βρει πελάτες, να συντηρήσει τον εαυτό του και να κάνει οικογένεια.
Σήμερα, αντίθετα, οι νέοι δικηγόροι δεν συνιστούν μια εκκολαπτόμενη ελίτ προορισμένη να στελεχώσει την ανώτερη γραφειοκρατία, τον κόσμο της πολιτικής και των επιχειρήσεων. Οι νέοι δικηγόροι αποτελούν έναν στρατό προλεταρίων που προσπαθούν απλώς να ζήσουν με αξιοπρέπεια. Το ίδιο κι οι νέοι γιατροί ή μηχανικοί, γι’ αυτό και πολλοί μεταναστεύουν, εκτός κι αν έχουν γονείς γιατρούς ή δικηγόρους που προετοιμάζουν τη διαδοχή – αυτό μερικοί με κακή γνώση ελληνικών το αποκαλούν «αριστεία».
Και στο πεδίο της πολιτικής, οι αλλαγές υπήρξαν κρίσιμες. Η «γενιά του Πολυτεχνείου» και η «γενιά της Μεταπολίτευσης» ενηλικιώθηκαν σε ένα περιβάλλον που προσδιορίστηκε από το άγος της δικτατορίας, τη δημοκρατική φόρτιση του «Εδώ Πολυτεχνείο», τις προσδοκίες της μετάβασης στη Δημοκρατία και τα τραύματα του παρελθόντος (Εμφύλιος).
Για τη γενιά μου, τα κόμματα δεν υπήρξαν απλώς το σχολείο που δεν είχαμε. Ηταν, επιπλέον, η ελευθερία που μας είχε στερηθεί και αυτή που είχε στερηθεί από τους γονείς μας.
Η γενιά μου κοινωνικοποιήθηκε μέσα σε συνθήκες όπου η πολιτική μετρούσε βαριά στη ζωή των ανθρώπων. Μεγαλώσαμε ακούγοντας για τους φακέλους και τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων και το «πέρνα απ’ το τμήμα για υπόθεσή σου». Μάθαμε να διπλώνουμε από μέσα την «Αυγή» όταν την αγοράζαμε από το περίπτερο για να μη βλέπουν οι ξένοι τι διαβάζουμε, ενώ η χαμηλωμένη φωνή των γονιών στο σπίτι όταν η συζήτηση πήγαινε στα πολιτικά μάς υπενθύμιζε διαρκώς μια αόρατη απειλή. Για τη γενιά μου, αυτή της Μεταπολίτευσης, τα κόμματα δεν υπήρξαν απλώς το σχολείο που δεν είχαμε. Ηταν, επιπλέον, η ελευθερία που μας είχε στερηθεί και αυτή που είχε στερηθεί από τους γονείς μας.
Αντίθετα για τους νέους σήμερα, η πολιτική έχει χάσει τη μαγεία της. Οι πολιτικές ελευθερίες θεωρούνται αυτονόητες, που συχνά μάλιστα παραβιάζονται κυνικά και ατιμώρητα από τους ισχυρούς και τις κυβερνήσεις. Η δημοκρατία για τους νεότερους σημαίνει αδιάφορη εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία, σημαίνει «όλοι τα ίδια κάνουν» και καμιά φορά «όλοι το ίδιο είναι». Ιδιαίτερα όσοι ενηλικιώθηκαν στην κρίση βίωσαν εντονότερα το αίσθημα της δημοκρατικής ματαίωσης.
Οι διαφορετικές συνθήκες ζωής παράγουν διαφορετικό είδος πολιτικοποίησης. Για τους boomers τα φοιτητικά χρόνια σήμαιναν χειραφέτηση και ριζοσπαστισμό. Αργότερα, όμως, καθώς αυτοί εντάσσονταν στην αγορά εργασίας και ανέβαιναν κοινωνικά συντηρητικοποιούνταν. Τώρα τα πράγματα αντιστράφηκαν. Οι νέοι έρχονται στα πανεπιστήμια μάλλον αδιάφοροι για την πολιτική μεγαλώνοντας συνήθως σε ένα προστατευτικό οικογενειακό περιβάλλον. Μετά την αποφοίτησή τους, όμως, καθώς η ζωή όχι μόνο δεν τους χαρίζεται, αλλά τους πιέζει ανελέητα, ριζοσπαστικοποιούνται απότομα. Οι νέοι βλέπουν το μέλλον με δυσοίωνους όρους, γι’ αυτό μιλούν θυμωμένα, αλλά απολύτως ευκρινώς και συγκεκριμένα.
Στα νιάτα μου, οι γενιές των πεθαμένων ζύγιζαν βαριά στα κεφάλια μας. Οι παρελθοντικές φωνές τάραζαν το μυαλό μας. Σήμερα είναι ένα ζοφερό παρόν κι ένα αβέβαιο μέλλον που ταράζει αυτά τα παιδιά.
Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Oλοι θέλουμε να ανήκουμε κάπου
Δύο ώρες περίμεναν οι οπαδοί του έξω από τις φυλακές του Βουκουρεστίου για να τον δουν να βγαίνει. Τον εμψύχωσαν προσφέροντάς του λουλούδια. Το πρώτο πράγμα που ο Αντριου Τέιτ επιθυμούσε να κάνει όταν αποχώρησε, την προηγούμενη Παρασκευή το απόγευμα, από τις φυλακές της Ρουμανίας, όπου κρατείτο μαζί με τον αδελφό του Τρίσταν επί 92 ημέρες, ήταν να έχει πρόσβαση στο κινητό του. Σε κατ’ οίκον περιορισμό μπορεί να χρησιμοποιεί το τηλέφωνό του, αλλά όχι τα social media, αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να βγάλει την μπλούζα, να ανάψει ένα πούρο, να βιντεοσκοπήσει και να διοχετεύσει την αρρενωπή εικόνα του, μέσω τρίτων, στο Διαδίκτυο.
Αισθητικές επεμβάσεις: Θέλω να μοιάσω στο… Instagram
Mεγάλη αύξηση αισθητικών επεμβάσεων σε όλο και νεαρότερες ηλικίες, με μίμηση των φίλτρων των δημοφιλών εφαρμογών
Μεγάλα μάτια, ροδοκόκκινα μάγουλα και χείλη που έχουν σχήμα καρδιάς. Αυτά είναι παραδοσιακά τα χαρακτηριστικά του προσώπου μιας ξύλινης κούκλας ματριόσκα (ή μπαμπούσκα, όπως έχει επικρατήσει να λέγεται στη Δύση), όπου έχει τις ρίζες της και η μεγαλύτερη τάση στον χώρο της πλαστικής χειρουργικής παγκοσμίως: τα russian lips. Το duckface είναι παρελθόν. Αντί για την πρόσθεση έντονου όγκου σε σημεία, πλέον η έμφαση δίνεται στο περίγραμμα: το άνω χείλος ανασηκώνεται σχηματίζοντας μια καρδιά.
Χαμός στο Instagram και στο TikTok από τα πριν και τα μετά – ιδίως τα μετά, με τα ζουμερά, glossy, μονίμως μισάνοιχτα χείλη. «Να, αυτό θέλω», λένε οι followers στους ειδικούς. «Είναι εξαιρετικά συχνό φαινόμενο να έρχονται στην κλινική γυναίκες 25-40 ετών δείχνοντάς μας συγκεκριμένες εικόνες από influencers, επιθυμώντας να αποκτήσουν παρόμοια εικόνα», λέει στην «Κ» η δερματολόγος-αφροδισιολόγος Αναστασία Π. Τζούμα. Μπορεί να ζητήσουν από russian lips και μπότοξ μέχρι ponytail lift (λίφτινγκ μετώπου, φρυδιών και μέσου προσώπου, που παίρνει το όνομά του από το εφέ που δημιουργεί μια σφιχτή αλογοουρά) και cheek lift (ανόρθωση του μέσου τριτημορίου του προσώπου). Οι μεγαλύτερες ζητούν κυρίως εμφυτεύματα υαλουρονικού οξέος στα χείλη και μπότοξ, και οι πιο νέες αύξηση του όγκου των χειλιών και γλυπτική προσώπου στην περιοχή των ζυγωματικών.
Πληθωρικά χείλη
Σύμφωνα με τους ειδικούς, τα τελευταία τρία χρόνια η ζήτηση για πιο πληθωρικά χείλη έχει εκτοξευθεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αισθητική της προηγούμενης περιόδου που ήθελε το άνω και το κάτω χείλος με βάση την αναλογία της χρυσής τομής, δηλαδή 1 προς 1,618, σήμερα έχει γίνει 1 προς 1. «Η χρήση μάσκας διευκολύνει τα άτομα που επιθυμούν μια τέτοια επέμβαση να συνεχίσουν κανονικά την καθημερινότητά τους χωρίς να ανησυχούν για το ήπιο οίδημα που ακολουθεί μετά τη θεραπεία για 1-2 ημέρες», λέει η κ. Τζούμα, εξηγώντας την αύξηση των αιτημάτων την περίοδο της πανδημίας. Η γιατρός εξηγεί ότι μια αισθητική επέμβαση μας ωφελεί μόνο όταν σχεδιάζεται με βάση τα δικά μας φυσικά χαρακτηριστικά και λαμβάνει υπόψη την αρμονία μεταξύ τους, ωστόσο συχνά οι γυναίκες θέλουν να προχωρήσουν ούτως ή άλλως στην επέμβαση. «Είναι ένα πάρα πολύ συχνό φαινόμενο, σχεδόν καθημερινό, να αρνούμαστε να προβούμε σε μια αισθητική επέμβαση αν δεν είναι απαραίτητη ή μπορεί να οδηγήσει σε αποτέλεσμα που δεν φαίνεται φυσικό. Υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν φύγει δυσαρεστημένοι από την κλινική μας λόγω αυτής της άρνησης και έχουν αναζητήσει κάποια συγκεκριμένη επέμβαση αλλού».
Οι μεγαλύτερες ζητούν εμφυτεύματα υαλουρονικού οξέος στα χείλη και μπότοξ και οι πιο νέες αύξηση του όγκου χειλιών και γλυπτική προσώπου.
Σύμφωνα με την πλαστική χειρουργό Βίλλυ Ροδοπούλου, πρόκειται συχνά για παθολογικό πρόβλημα. «Είναι μεταδοτικό. Λέγεται snap chat dysmorphia. Οι γυναίκες προσπαθούν να μιμηθούν τα φίλτρα των εφαρμογών καταλήγοντας σε υπερβολές». Οπως τα άτομα με νευρική ανορεξία που δεν βλέπουν στον καθρέφτη κάτι αφύσικο, έτσι και σε αυτές τις περιπτώσεις ο ασθενής δεν αντιλαμβάνεται την παραμόρφωση. Το μάτι συνηθίζει το πιο έντονο χείλος και την επόμενη φορά ο ασθενής ζητάει παραπάνω υλικό. «Δεν τα κάνουν όμως μόνες τους, κάποιος τους τα κάνει. Υπάρχουν συνάδελφοι που έχουν παρεισφρήσει στον κλάδο χωρίς αισθητικό κριτήριο, οι οποίοι το κάνουν όχι γιατί κάνει καλό στον ασθενή, αλλά γιατί κάνει καλό στην τσέπη τους, ενώ επεμβάσεις με υαλουρονικό γίνονται ακόμα και από άσχετες ειδικότητες, με τραγικά αποτελέσματα».
Κλωνοποίηση
Οπως λέει, αντί για βελτίωση γίνεται κλωνοποίηση. «Ο άνθρωπος χάνει την ταυτότητά του. Σταματάει να είναι αυτός που γεννήθηκε να είναι. Ο σκοπός είναι να βελτιώσεις την εικόνα σου, όχι να μοιάζουν όλοι ίδιοι, με τα ίδια ζυγωματικά. Δεν είναι αυτό για το οποίο ορκίστηκα. Εγώ κάθε μέρα, μα κάθε μέρα εδώ και 3-4 χρόνια έχω και κάποια ασθενή που έχει κακοποιηθεί χρόνια με υαλουρονικό. Γιατί το υαλουρονικό ούτε αποδομείται ούτε απορροφιέται γρήγορα, όπως λένε. Λένε στις κυρίες να βάλουν υαλουρονικό στα ζυγωματικά για να σηκωθεί το πρόσωπο. Μέγα λάθος. Οι ασθενείς βλέπουν ότι δεν έχει αποτέλεσμα και οι “ειδικοί” απαντούν ότι δεν ήταν αρκετό το υλικό. Αυτή η δουλειά γίνεται. Κι έτσι φαίνονται και πιο μεγάλες και πιο πειραγμένες». Πότε είναι η πλαστική χειρουργική μέρος της προσωπικής φροντίδας και πότε κρύβει κάποια ψυχική διαταραχή; «Η βιομηχανία της σύγχρονης πλαστικής χειρουργικής συχνά ανοίγεται μπροστά μας σαν όαση που μας απομακρύνει από τις εσωτερικές συγκρούσεις, τον ψυχικό πόνο, τις προσωπικές μας αγωνίες, και μας δίνει προσωρινά την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να αποκτήσουμε μια καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας», λέει στην «Κ» η κ. Ασπα Πασπάλη, ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια, επιστημονική διευθύντρια ΔΙΚΕΨΥ. «Να τον ξαναγεννήσουμε πιο κοντά στο ιδεατό. Αναμφίβολα υπάρχουν περιπτώσεις που η πλαστική χειρουργική βοηθάει τον ασθενή να βελτιώσει τον τρόπο ζωής του. Δεν υπάρχει τίποτα το ανησυχητικό σε αυτό». Σύμφωνα με την ίδια, όμως, στην υπερβολή του μπορεί να κρύβει κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές, διαταραχές προσωπικότητας (οιστριονική ή οριακή προσωπικότητα). «Εχει βρεθεί ότι το 7%-15% των ατόμων που επισκέπτονται τους πλαστικούς πάσχουν από BDD, σωματική δυσμορφική διαταραχή, η οποία περιγράφεται ως παθολογική – εμμονική ενασχόληση του ατόμου με κάποιο μέρος της εμφάνισής του».
Στη δίνη των influencers
Τα social media και η διαρκής έκθεση σε φιλτραρισμένο, αψεγάδιαστο περιεχόμενο έχουν λειτουργήσει καταλυτικά στο φαινόμενο. «Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε δραματική αύξηση αισθητικών επεμβάσεων, σε όλο και νεαρότερες ηλικίες, τόσο σε χειρουργικές όσο και σε λιγότερο επεμβατικές παρεμβάσεις. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την αύξηση έχει παίξει η εύκολη και συχνή πρόσβαση σε λογαριασμούς των λεγόμενων influencers που έχουν υποβληθεί σε πλαστικές επεμβάσεις και η ακούσια εξοικείωση με αυτή τη μη φυσική εικόνα, καθώς και η γρήγορη “κατανάλωση” φιλτραρισμένων, αψεγάδιαστων φωτογραφιών που κάνουν τα νεαρά άτομα στη σύγκρισή τους να μοιάζουν λιγότερο ελκυστικά –άρα και λιγότερο δημοφιλή–, με απόλυτα νούμερα ακολούθων και likes. Συχνά παγιδεύονται στο ατέρμονο κυνήγι να ανταποκριθούν σε μη ρεαλιστικά ιδανικά πρότυπα. Αλλωστε, περισσότερα χρήματα ξοδεύονται στη βιομηχανία της ομορφιάς απ’ ό,τι στην εκπαίδευση».
Η κυριαρχία των προσώπων του Instagram βλάπτει την ψυχική υγεία
Σε ένα από τα διεισδυτικότερα και πλέον προφητικά άρθρα για τη σχέση των σόσιαλ μίντια και των πλαστικών εγχειρήσεων, η Τζία Τολεντίνο έγραφε το 2019 στο New Yorker για το «Πρόσωπο του Instagram»: «Μια ολόκληρη φουρνιά διάσημων πλαστικών χειρουργών έχει εμφανιστεί στο Instagram και ποστάρει βίντεο σε αργή κίνηση για ενέσιμες επεμβάσεις με φωτογραφίες “πριν και μετά”. Οι αναρτήσεις αυτές εξασφαλίζουν εκατοντάδες χιλιάδες views και likes. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ενωση Πλαστικών Χειρουργών, 7 εκατ. ενέσεις νευροτοξίνης (botox) χορηγήθηκαν σε Αμερικανούς το 2018 και πάνω από 2,5 εκατ. ενέσιμα fillers. Την ίδια χρονιά, οι Αμερικανοί δαπάνησαν πάνω από 16,5 δισ. δολάρια για τέτοιου είδους επεμβάσεις και το 92% εξ αυτών έγιναν σε γυναίκες. Πλέον, οι αισθητικές αυτές διαδικασίες δεν απευθύνονται μόνο σε ανθρώπους που θέλουν δραματικές αλλαγές ή δίνουν σκληρή μάχη με τη γήρανση. Συχνά έχουν αποδέκτες μιλένιαλ ή ακόμη σε σπάνιες περιπτώσεις και μέλη της Gen Z. Για παράδειγμα η Κάιλι Τζένερ, που γεννήθηκε το 1997, εξήγησε κάποτε στο ριάλιτι σόου της με τίτλο “Η ζωή της Κάιλι” ότι ήθελε να φουσκώσει τα χείλη της από τότε που ήταν 15 ετών κι ένα αγόρι σχολίασε πόσο λεπτά ήταν». Eνας από αυτούς τους διάσημους πλαστικούς χειρουργούς με έδρα το Λος Αντζελες εξηγεί στην Τολεντίνο ότι «το 30% των πελατών του καταφτάνει στο γραφείο του με μια φωτογραφία της Κιμ (σ.σ. Καρντάσιαν) ή κάποιας σαν την Κιμ. Υπάρχει μια ομάδα ανθρώπων, αλλά εκείνη βρίσκεται στην κορυφή της λίστας και είναι λογικό. Είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζω, να εκπαιδεύσω τον πελάτη κατά πόσον είναι συνετό να ακολουθήσει το μονοπάτι προς το πρόσωπο της Κιμ ή κάποιας άλλης».
Αν στις αρχές του 2000 δεν μπορούσε κανείς να πειράξει ιδιαίτερα τις φωτογραφίες πέρα από τη διόρθωση των «κόκκινων ματιών» με ένα ειδικό στυλό, σήμερα τα smartphones προσφέρουν μια ευρεία γκάμα από φίλτρα και άλλα εργαλεία photoshop που επιτρέπουν τη δημιουργία ιδανικών σέλφι. Η διαδικασία αυτή δεν είναι βλαβερή. Ωστόσο η διαρκής έκθεση σε εξιδανικευμένες φωτογραφίες μπορεί να οδηγήσει σε μια διάρρηξη της σχέσης με την πραγματικότητα, ειδικά στους νέους ανθρώπους. Οταν τα παιδιά αυτά έρχονται σε επαφή με φωτογραφίες από τις οποίες απουσιάζουν «τα λάθη», είναι δύσκολο έπειτα από ένα διάστημα να θυμηθούν ότι όλοι έχουν ατέλειες στο πρόσωπο και στο σώμα τους.
Οι ψυχίατροι έχουν βαφτίσει το σύνδρομο «δυσμορφία του Snapchat», η οποία εγκαθιδρύεται όταν ένα άτομο συγκρίνει διαρκώς τις σέλφι του με την αληθινή του εμφάνιση. Ταυτόχρονα όλο και συχνότερα πλαστικοί χειρουργοί αναφέρουν πως οι χρήστες των σόσιαλ μίντια τους επισκέπτονται με τις εξωραϊσμένες εκδοχές του εαυτού τους, ζητώντας τους αλλαγές που είναι αδύνατον να υλοποιηθούν.
Σύμφωνα με ειδικούς, η αναντιστοιχία αυτή προκαλεί εμμονές, διαρκή αίσθηση ανικανοποίητου, δυσκολίες στην καθημερινότητα, αντικοινωνικότητα, πτώση της ποιότητας ζωής και σε ακραίες περιπτώσεις τάσεις αυτοκτονίας. Αν και το σύνδρομο δεν έχει καταχωρισθεί επίσημα ως ψυχιατρική νόσος, το βέβαιο είναι πως πλήττει όλο και περισσότερους ανθρώπους που περνούν όλο και περισσότερο χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά νέους που είναι ευάλωτοι και ανασφαλείς όσον αφορά την εξωτερική τους εμφάνιση.
Στο κλουβί των social media: Έφηβοι «κολλημένοι» στις πλατφόρμες
Η εξάρτηση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης «καταπίνει» την αθωότητα και τις δεξιότητες των μικρών παιδιών
Στην τηλεταινία «I Am Ruth», η Κέιτ Γουίνσλετ υποδύεται μια μητέρα που προσπαθεί να βοηθήσει την έφηβη κόρη της την οποία βλέπει να βυθίζεται στον κόσμο των σόσιαλ μίντια (θα προβληθεί στο Channel 4). «Γυρίζεις σπίτι σε ένα δήθεν ασφαλές μέρος μακριά από το σχολείο, αλλά αυτό δεν συμβαίνει λόγω των σόσιαλ μίντια», λέει κάποια στιγμή η μία από τις τέσσερις 15χρονες ηρωίδες του επίσης βρετανικού ντοκιμαντέρ «Heart Eyes and a World» (2021), που εξερευνά την τάση των εφήβων να παρουσιάζουν τον εαυτό τους με αλληλουχίες από σέλφι (προβάλλεται αυτή την Κυριακή στο Παιδικό & Εφηβικό Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αθήνας). Πόσο διαδεδομένο πρόβλημα είναι τελικά η εξάρτηση από τα κοινωνικά δίκτυα; Και πόσο επικίνδυνος μπορεί να γίνει ο κόσμος από likes, followers, emojis και DMs;
Σε έρευνα που είχε πραγματοποιήσει η Μονάδα Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) ΕΚΠΑ προ πανδημίας είχαν εντοπιστεί πολύ υψηλά ποσοστά εθισμού των νέων στο Ιντερνετ (30%-40% του εφηβικού πληθυσμού), με τη σοβαρή συμπεριφορά εξάρτησης να αγγίζει το 8%. Εν μέσω πανδημίας, τα αντίστοιχα ποσοστά έφτασαν το 50%-60%, με τη σοβαρή συμπεριφορά εξάρτησης να φτάνει το 15%. «Πάνω από το 40% των κλήσεων αφορά συμπεριφορές εξάρτησης από το Διαδίκτυο, ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά στην Ευρώπη», λέει στην «Κ» ο Γιώργος Κορμάς, γιατρός και υπεύθυνος της γραμμής βοήθειας του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου (210-60.07.686, help-line.gr). Οπως λέει, σε ό,τι αφορά τον εθισμό στα κοινωνικά δίκτυα, το μεγαλύτερο πρόβλημα εστιάζεται στο Instagram και στο Tik Tok. «Το Tik Tok είναι ένας συνδυασμός του Musical.ly (σ.σ. παλιότερη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης, στην οποία οι χρήστες μοιράζονταν σύντομα βίντεο με συγχρονισμό των χειλιών) με το Chatroueltte (ιστότοπος που συνδυάζει τυχαίους χρήστες για συνομιλία με βίντεο). Εχει δηλαδή το στοιχείο της εναλλαγής και της αναμονής, που κρατάει τα παιδιά σε διέγερση, με αποτέλεσμα να λειτουργεί εθιστικά. Τα παιδιά δεν μπορούν να βάλουν όριο στο πόσο θα παρακολουθήσουν, με αποτέλεσμα τα περισσότερα περιστατικά εξάρτησης να τα παρατηρούμε εδώ».
Από τις πλέον ανησυχητικές εξελίξεις που παρατηρούν οι ειδικοί της γραμμής είναι ότι συνεχώς μειώνεται η ηλικία των παιδιών που μπαίνουν στα σόσιαλ μίντια. «Οσο πιο μικρά είναι τα παιδιά, τόσο μεγαλύτερες οι επιπτώσεις. Ο εθισμός σε αποκόβει από το περιβάλλον όπου φυσιολογικά θα αναπτυσσόσουν, από τον αθλητισμό, τη μουσική, τον χορό. Οταν πια ξεκολλήσει, με τι θα ασχοληθεί το παιδί;» τονίζει ο κ. Κορμάς. «Σκεφτείτε, τα παιδιά που είναι όλη μέρα στο Tik Tok ή στο Fortnite (σ.σ. διαδικτυακό παιχνίδι) τι θα θυμούνται από το σχολείο; Δεν θα θυμούνται μια παράσταση ή τις παρέες τους, αλλά ότι εκείνη την εποχή όλη μέρα ήταν κλεισμένα μέσα κι έπαιζαν. Χάνεται η παιδικότητα, η αθωότητα. Παιδιά με δεξιότητες, παιδιά-αστέρια καθηλώνονται εκεί».
Νεαρά άτομα που κατάφεραν να «βγουν» από το πρόβλημα καταλογίζουν στους γονείς τους ότι δεν ήταν εκεί για να τα προστατεύσουν.
Οι περισσότερες κλήσεις γίνονται από τους γονείς, οι οποίοι συχνά αναφέρουν την ύπαρξη μεγάλων εντάσεων στο σπίτι. «Πολύ συχνά ο εθισμός φτάνει τα πράγματα στα άκρα, μπορεί να υπάρξουν βιαιοπραγίες, έχουμε δει και παιδιά να φεύγουν από το σπίτι». Οπως σημειώνει, ιδιαίτερη αξία έχουν και οι μαρτυρίες των ίδιων των παιδιών που κατάφεραν να «βγουν» από το πρόβλημα. «Καταλογίζουν στους γονείς τους ότι δεν ήταν εκεί για να τα προστατεύσουν. Πάντα αυτά τα παιδιά μάς αναφέρουν ότι βλέπουν στο όνειρό τους ότι είναι καλοί μαθητές, ότι κάνουν δραστηριότητες με άλλα παιδιά. Τους έχει μείνει δηλαδή απωθημένο».
Η συμβουλή του Γιώργου Κορμά στους γονείς μικρών παιδιών είναι να είναι αποτρεπτικοί στη χρήση κοινωνικών δικτύων. «Δεν θα τους προσφέρει τίποτα στην ανάπτυξή τους, το αντίθετο. Πώς θα μάθει, για παράδειγμα, το παιδί τι σημαίνει αναστολή; Μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα βίας και μισαλλοδοξίας με κίνδυνο να αναπτύξουν επιθετικότητα. Τα πρότυπα στο Ιντερνετ είναι πολύ πιο ισχυρά από αυτά που του δίνει η οικογένεια ή το σχολείο, δημιουργείται σύγχυση στα παιδιά». Σε ό,τι αφορά τους γονείς μεγαλύτερων παιδιών, να ανοίξουν μαζί τους κουβέντες και να φροντίσουν να έχουν ποιοτικό ύπνο. «Θεωρείται παραμέληση από τον γονιό το παιδί να ξενυχτά συστηματικά».
Τα γονικά πρότυπα
Η Μαρία Μουζάκη, ψυχολόγος και συστημική ψυχοθεραπεύτρια της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & A. Κυριακού», η οποία δέχεται περιστατικά εθισμού στο Διαδίκτυο, συμφωνεί ότι τη «δουλειά» πρέπει να την κάνει κυρίως ο γονιός. Οπως επισημαίνει στην «Κ», «στην πανδημία το πράγμα ξέφυγε, σπρώξαμε τα παιδιά στους υπολογιστές. Oμως τα παιδιά από πού παίρνουν παράδειγμα; Δεν είναι τι θα πούμε οι γονείς, είναι τι κάνουμε οι ίδιοι. Και οι γονείς στην πανδημία φέραμε τη δουλειά μας στο σπίτι και καθίσαμε μπροστά από τον υπολογιστή. Τα πιο μικρά παιδιά, όμως, δεν μπορούν να διαχωρίσουν ότι αυτό είναι δουλειά, βλέπουν απλώς τη μαμά και τον μπαμπά μπροστά στην οθόνη, σε κοινή θέα. Είμαστε απόντες – παρόντες».
Σύμφωνα με την κ. Μουζάκη, μάλιστα, τα προβλήματα εξάρτησης των παιδιών από το Διαδίκτυο έχουν πολύ συχνά να κάνουν με «το πώς ο γονιός χειρίζεται τα δικά του ζητήματα και με την αδυναμία του να οριοθετήσει και να συμβουλεύσει». Οπως λέει, υπάρχει διέξοδος, αλλά χρειάζεται πολλή δουλειά κυρίως από τους ίδιους τους γονείς. «Να μην είμαστε ζωντανοί νεκροί. Πώς να είναι τα παιδιά μας κοινωνικά και να έχουν παρέες όταν εμείς κλεινόμαστε σε δουλειές και γάμους που δεν μας ευχαριστούν; Ενας έφηβος που βρίσκει παρηγοριά στον υπολογιστή δεν ξέρει πώς να ζήσει, πώς να νοηματοδοτήσει τη ζωή του».
Οι πολιτικές προτεραιότητες της Generation Z
Η γενιά Ζ έχει πολιτικό σκοπό ύπαρξης. Της έχει τύχει βαρύ φορτίο – θα είναι γενιά επίλυσης προβλημάτων. Σε αυτό θα επεκταθούμε στη συνέχεια. Περιλαμβάνει τα άτομα που γεννήθηκαν από το 1995 έως και το 2010. Οι γενιές, βέβαια, ορίζονται τόσο από την ηλικία όσο και από το περιβάλλον τους, και εδώ είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε πως πρόκειται για μια, όντως, διακριτή γενιά, κάτι που οφείλεται στη συμβίωση και στην εξοικείωσή της με τον ψηφιακό κόσμο, αλλά και στην κοινή εμπειρία διαδοχικών κρίσεων.
Νομιμοποιούμαστε να κάνουμε μια πολιτική συζήτηση με όρους γενεών, επειδή πρόκειται για την πραγματικά πρώτη παγκόσμια γενιά. Είμαστε μάλλον η γενιά των όμοιων εικόνων. Από την τηλεόραση, τις ταινίες και τη μουσική έως το Διαδίκτυο, μοιραζόμαστε τις ίδιες οπτικές εμπειρίες. Προτιμάμε να επικοινωνούμε πολιτικά και προσωπικά μέσω του Ιnstagram. Είμαστε η πρώτη γενιά που μεγάλωσε αγκαλιά με τα social media, συμμετέχοντας σε μια κοινώς αποδεκτή εικονική πραγματικότητα.
Αυτή η γενιά δεν νοιάζεται τόσο για συμπαγή μπλοκ πολιτικής, όπως αυτά που προσφέρουν τα παραδοσιακά κόμματα, αλλά για επιμέρους λύσεις. Οι πολιτικές της προτεραιότητες; Τρεις: κλιματική αλλαγή, ισότητα των φύλων και μείωση των οικονομικών ανισοτήτων. Η πρώτη, όχι μόνο για λόγους ενσυναίσθησης, αλλά, ίσως, κυρίως γιατί είμαστε οι πρώτοι που θα τρανταχτούμε από τα αποτελέσματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Η δεύτερη, επειδή η γενιά Ζ αξιώνει μια κοινωνία χωρίς έμφυλες διακρίσεις. Η τρίτη, διότι είναι ίσως το πλέον ακανθώδες ζήτημα για το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας – η νέα γενιά θέλει μικρότερες εισοδηματικές αποστάσεις, περισσότερες ευκαιρίες και καλύτερη ποιότητα ζωής.
Πώς όμως προσεγγίζει κανείς μια γενιά που η διάρκεια συγκέντρωσής της κρατάει όσο ένα σκρολάρισμα στο Ιnstagram; Αλλά πώς προσεγγίζει και η ίδια αυτή η γενιά όλα τα παραπάνω ζητήματα που έχει θέσει ως πολιτικές προτεραιότητες; Η γενιά μας δεν είναι αντισυστημική. Ακολουθούμε ωστόσο μια προσέγγιση η οποία έχει χαρακτηριστικά κατά του υπάρχοντος συστήματος, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί. Στο δικό μας λεξιλόγιο η λέξη κρίση έχει πλέον αντικατασταθεί με την πρόκληση. Δεν έχουμε βιώσει κάποια σταθερά, έτσι ώστε να μπορέσουμε να την αντιπαραβάλουμε ως κατάσταση. Αντιθέτως, βρισκόμαστε μόνιμα σε έναν διαρκή αγώνα να μετατρέψουμε αυτήν την πρόκληση σε ευκαιρία.
Το μήνυμα προς τους παραδοσιακούς θεσμούς είναι ότι έχουμε ανάγκη από ένα καλύτερο επίπεδο δημοσίου διαλόγου, περισσότερη συναίνεση και ουσιαστική αξιοκρατία.
Η απογοήτευσή μας από τους υπάρχοντες θεσμούς αντιμετώπισης αυτών των προκλήσεων μας έχει οδηγήσει είτε στην αδιαφορία είτε στην αναζήτησή εναλλακτικών τρόπων ενασχόλησης με τα κοινά. Το μήνυμα, το οποίο δυστυχώς δεν έχει γίνει ακόμη αντιληπτό, προς τους παραδοσιακούς θεσμούς που συνήθιζαν μέχρι τώρα να αποτελούν το κύριο όχημα έκφρασης αυτών των ανησυχιών, είναι ότι έχουμε ανάγκη από ένα καλύτερο επίπεδο δημοσίου διαλόγου, περισσότερη συναίνεση και ουσιαστική αξιοκρατία.
Καθώς, λοιπόν, διεκδικούμε σταδιακά τη θέση μας στην αγορά εργασίας –και στη δημόσια συζήτηση– θα βρεθούμε κάποια στιγμή ενώπιον όσων μας έχουν απογοητεύσει και μας έχουν αποστρέψει από την παραμονή μας στην Ελλάδα, αλλά και τον δημόσιο βίο. Το στοίχημά μας θα είναι να μετατρέψουμε την αγανάκτηση σε επιμονή, και την επιμονή σε αποτελέσματα. Η δυτική δημοκρατία, και συνακόλουθα ο δυτικός καπιταλισμός, αλλάζει, μετασχηματίζεται και εξελίσσεται ραγδαία. Μένει να δούμε, λοιπόν, πώς θα κρίνει η Ιστορία την πορεία και τις επιλογές της δικής μας γενιάς. Εμείς, όντας φύσει αισιόδοξοι, πιστεύουμε ότι μπορούμε να φανούμε αντάξιοι των καιρών. Είναι στο χέρι μας να ανατρέψουμε τα δεδομένα και να συμβάλουμε στην αλλαγή όσων μας έχουν απογοητεύσει.
* Ο κ. Δημοσθένης Κόλλιας είναι συνεργάτης Πολιτικής στο Δίκτυο για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη.
** Ο κ. Βασίλης Κουτσούμπας είναι συνιδρυτής του WeFor, μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Georgetown και μέλος του Δικτύου.
«Απουσιάζει λόγω ασθενείας»
Στο σύντομο χρονικό διάστημα που διετέλεσα ψυχολόγος σε ένα σχολείο της ελίτ, κάναμε με τη συνάδελφό μου, που είχαμε αντικριστά γραφεία, ένα αθώο πείραμα
Στο σύντομο χρονικό διάστημα που διετέλεσα ψυχολόγος σε ένα σχολείο της ελίτ, κάναμε με τη συνάδελφό μου, που είχαμε αντικριστά γραφεία, ένα αθώο πείραμα. Η σκέψη μας ήταν ότι τα παιδιά που προετοιμάζονται να γίνουν οι ηγέτες του κόσμου στερούνται μιας στοιχειώδους παρατήρησης που θα τους φέρει σε επαφή με το πραγματικό, με αυτό που βρίσκεται εμπρός τους. Η εκπαίδευσή τους μπορεί να περιλάμβανε γλώσσες, ταξίδια, γνώσεις, αυτό δεν σημαίνει ότι τα συντονίζει με την πραγματικότητα ή τα κάνει καλύτερους ανθρώπους. Κάθε φορά που μία από τις δυο μας απουσίαζε, η άλλη έβαζε μια μεγάλη ανακοίνωση στην πόρτα της ότι «Απουσιάζει λόγω ασθενείας». Και η άλλη απέναντι άνοιγε την πόρτα της για να παρατηρήσει πόσοι από τους μαθητές θα διάβαζαν την εν λόγω –ομολογουμένως ευανάγνωστη– ανακοίνωση. Τα αποτελέσματα για το «αθώο» πείραμά μας ήταν συντριπτικά. Ολα, μα όλα τα παιδιά (άνω των 15 ετών, αφού βρισκόμασταν σε λύκειο) έμπαιναν στο απέναντι γραφείο για να ρωτήσουν πού είναι η ψυχολόγος τους. Κανένα τους, όσο χρονικό διάστημα διήρκεσε αυτό το πείραμα, δεν διάβασε την ανακοίνωση.
Μας λέει κάτι αυτό το πείραμα; Μπορεί και όχι, σίγουρα όμως έχει τη σημασία του.
Τα χρόνια έχουν περάσει από τότε, αλλά το ξαναθυμήθηκα διαβάζοντας για την αγωνία της Στατιστικής Υπηρεσίας που μειώνεται ο πληθυσμός μας, λες και είναι μόνον ο αριθμός ικανός να εξαφανίσει ένα έθνος. Κυρίως το ξαναθυμήθηκα κοιτάζοντας μερικές φωτογραφίες χαρούμενων παιδιών στην αποφοίτηση του εν λόγω σχολείου παράλληλα με όλα όσα συμβαίνουν και αυτό το καλοκαίρι, οι φωτιές, η συνεχιζόμενη πανδημία, τα παιδιά που σκοτώθηκαν χωρίς δίπλωμα οδήγησης, και την εν γένει δυσκολία των νέων ανθρώπων να βρουν τη θέση τους στον κόσμο. Δύο παράλληλοι κόσμοι.
Σκέψεις με αφορμή ένα αθώο πείραμα σε κάποιο σχολείο της ελίτ.
Σκεφτόμαστε πόσα παιδιά θα γεννηθούν την ώρα που δυσκολευόμαστε να μιλήσουμε για την πορεία μετά τη γέννηση ενός παιδιού. Γιατί τι είναι ένα παιδί σήμερα εάν δεν είναι φορέας της ζωής; Ενας φορέας ελπίδας, μια δύναμη αλλαγής και ανατροπής. Τι είναι ένα παιδί εάν δεν είναι η επένδυση του γονέα, του κράτους και της κοινωνίας στην καλλιέργειά του, στην υγεία του, στη μόρφωσή του και κυρίως στην ηθική του για να συνεχίσει η ζωή να ανθεί. Τι είναι ένα παιδί εάν δεν είναι η ικανότητά μας να προοδεύσουμε, να μακροημερεύσουμε, να αποκτήσει η χώρα ένα υγιές δυναμικό ανάπτυξης, αξιών και οράματος.
Τα παιδιά ανήκουν στον εαυτό τους αλλά δεν ανήκουν μόνον στον εαυτό τους και θα ήταν οδυνηρό λάθος εάν τα μεγαλώναμε με την πίστη ότι δεν χρειάζεται να λογοδοτήσουν σε κανέναν και σε τίποτα. Θα ήταν τραγική η ζωή τους εάν τα αποκόπταμε από την αλυσίδα της ζωής, εάν τους στερούσαμε τη σύνδεσή τους με όλα τα έμβια όντα πάνω στη Γη. Οπως και θα ήταν καταστροφικό και για τα ίδια και για εμάς εάν τα διαβεβαιώναμε ότι όλα τους ανήκουν σε αυτήν τη ζωή και ότι για εκείνα ειδικά είναι όλα δωρεάν. Οπως θα ήταν αδιέξοδο να τα γαλουχήσουμε λέγοντάς τους ότι το μόνο που έχουν να κάνουν είναι να κοιτάζουν τον εαυτό τους, την καριέρα τους, τις σπουδές τους, τη ζωή τους, αδιαφορώντας για οτιδήποτε γύρω τους. Δεν θα ήταν άραγε και βασανιστικό να τους λέγαμε ότι η ζωή είναι μια αέναη σύγκρουση, όπου λίγοι θα επιβιώσουν και θα ζήσουν καλά, οπότε ο θάνατος των άλλων είναι η ζωή τους; Φυσικά, μπορείτε να φανταστείτε πώς θα ήταν αυτά τα παιδιά εάν δεν τους μιλούσαμε για τη φιλία, τη γενναιοδωρία, τον αλτρουισμό, τη συνέπεια, την αγάπη. Οπως φυσικά θα ήταν και εξαιρετικά παράλογο να τους λέγαμε ότι πρέπει να πάρουν άριστους βαθμούς και τίποτα λιγότερο, για να γίνουν δεκτά στα καλύτερα πανεπιστήμια (ξέρω, ξέρω, ο ανταγωνισμός είναι αμείλικτος), οπότε τι να κάνει το «πουλάκι» μας, θα πρέπει και αυτό να αντιγράψει, κάπως πρέπει να περάσει και αυτήν τη φρενήρη πίστα. Φαντάζεστε να τους λέγαμε ότι ακόμα και εάν δεν τα πάνε καλά, θα βρούμε εμείς τον τρόπο να τους ανοίξουμε τον δρόμο; Δεν σας φαίνεται τρομακτικός ένας κόσμος όπου τα παιδιά παραμένουν παιδιά, όπου ζητάνε τη βοήθεια του μπαμπά μέχρι να γεράσουν, και εάν εκλείψει αυτός, θα βάζουν ακόμα μεγαλύτερες «πλάτες» ή θα καταστρέφουν ό,τι βρουν στο πέρασμά τους; Μα για φανταστείτε έναν κόσμο όπου τα παιδιά δεν βλέπουν τι αφήνουν στο διάβα τους, τι συνέπειες έχουν οι πράξεις τους. Για σκεφτείτε έναν κόσμο όπου μερικά παιδιά έχουν μεγαλύτερα «στόματα» από άλλα, γιατί κάποιοι τους είπαν ότι είναι θεόσταλτα. Επίσης, πώς θα ήταν ο κόσμος άραγε εάν οι γνώσεις τους, οι αξίες τους, οι καλλιτεχνικές τους ανησυχίες δεν τους μεταμόρφωναν, δεν τους εξανθρώπιζαν, δεν έφερναν έλεος στην ψυχή τους, δεν τους όρθωναν έναν αληθινό καθρέφτη εμπρός τους; Πώς θα ήταν ο κόσμος εάν τα παιδιά μας γεννιόντουσαν με όραση και ακοή αλλά στην πορεία κάναμε τα πάντα για να μη βλέπουν και να μην ακούνε; Να μην παρατηρούν, να μην προσέχουν αυτό που βρίσκεται μπροστά τους: μια ανακοίνωση, έναν κίνδυνο, ένα δώρο. Και στο τέλος να μην μπορούν να αναγνωρίσουν την αλήθεια από το ψέμα, τον θόρυβο από την ησυχία, την ουσία από το περιττό.
Δεν είναι μόνον τα παιδιά, είμαστε και όλοι εμείς που, αποχαυνωμένοι, αδυνατούμε να διαβάσουμε την ευανάγνωστη ανακοίνωση που έχει ήδη αναρτηθεί στη συνείδησή μας με κεφαλαία γράμματα, «Απουσιάζει λόγω ασθενείας».
«Ετρωγε μόνο ένα μαρούλι την ημέρα»
Σε εφηβική πανδημία έχουν εξελιχθεί οι διατροφικές διαταραχές μετά την καραντίνα – Ποια σημάδια πρέπει να θορυβήσουν τους γονείς
Εβλεπε τη 16χρονη κόρη της να κάνει μιάμιση ώρα ελλειπτικό το πρωί και άλλη τόση ώρα το βράδυ, ενδιάμεσα βάρη, τρέξιμο και αερόβια γυμναστική. «Τι άλλο να κάνει;» σκεφτόταν η μητέρα της. Ηταν φθινόπωρο του 2020 και όλα βρίσκονταν σε αναστολή. «Θεωρούσα ότι χρειαζόταν την άσκηση για να εκτονώνεται, ήταν ένα ενεργητικό παιδί, που είχε ήδη κάνει εννέα χρόνια μπαλέτο», εξηγεί σήμερα η Μαίρη, μητέρα της Ελσας, τη λανθασμένη ερμηνεία, λόγω της οποίας χάθηκε πολύτιμος χρόνος. Η Ελσα, όπως χιλιάδες συνομήλικές της, εμφάνισε ανορεξία στη διάρκεια της καραντίνας. Ξεκίνησε ακουσίως θεραπεία όταν είχε γίνει πλέον 47 κιλά και δεν είχε έμμηνο ρύση. «Εδώ και επτά μήνες δίνει μάχη για να ανακτήσει το βάρος της και να ξαναγίνει ο άνθρωπος που ήταν…», λέει η μητέρα της στην «Κ».
Αρκεί μια γρήγορη αναζήτηση στο YouTube για να ανασύρει κανείς τα χιλιάδες βίντεο, από το όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, με τον τίτλο «How to stay fit while quarantine». Σε αυτά, «ειδικοί» και μη προτείνουν λύσεις στο κοινό τους για τη διατήρηση του σωματικού βάρους, όντας απομονωμένοι στο σπίτι, κάνοντας τηλεργασία ή τηλεκπαίδευση και χωρίς πρόσβαση στα γυμναστήρια. Τη στιγμή, λοιπόν, που ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού «γκούγκλαρε» συνταγές για ψωμιά προκειμένου να διασκεδάσει την πλήξη του εγκλεισμού και την αγωνία για την εξέλιξη της πανδημίας, ίσος αριθμός ανθρώπων –κυρίως έφηβες– «έλιωνε» στη γυμναστική, ξεκινούσε εξαντλητικές δίαιτες, προκειμένου να χάσει τις αναλογίες του. Ετσι, δύο χρόνια μετά την έναρξη της πανδημίας παρατηρείται διεθνώς έκρηξη των περιστατικών σε όλο το φάσμα των διατροφικών διαταραχών.
Ηδη στο πέρας των πρώτων δώδεκα μηνών πανδημίας ο αριθμός των εισαγωγών εφήβων με διατροφικές διαταραχές σε νοσοκομεία είχε υπερδιπλασιαστεί, όπως αναφέρει δημοσίευμα του Forbes τον περασμένο Αύγουστο βασιζόμενο σε στατιστικά από το τμήμα Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν. Βάσει στοιχείων από 80 νοσοκομεία των ΗΠΑ, η αύξηση των εφήβων ασθενών είχε ήδη το 2021 αυξηθεί κατά 25%, ενώ η γραμμή βοήθειας του National Eating Disorder Association κατέγραφε 40% περισσότερες κλήσεις. Η Ελλάδα, δυστυχώς, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Η ένταση του φαινομένου συμπίπτει με την ίδρυση της πρώτης κλινικής για διατροφικές διαταραχές στο ΕΣΥ, στο «Σισμανόγλειο», πριν από λίγες ημέρες.
«Στη διάρκεια της καραντίνας οι έφηβοι πέρασαν πάρα πολύ χρόνο στις οθόνες και η συζήτηση σχετικά με τη διατήρηση της σιλουέτας μονοπωλούσε πολλά μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Ιnstagram / ΤikΤok)», αναφέρει στην «Κ» η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια δρ Μαρία Τσιάκα, που ασχολείται με τις διατροφικές διαταραχές από το 1997. Σε ένα κλίμα γενικευμένης ανασφάλειας, όπου είχε χαθεί η στοιχειώδης ρουτίνα, πολλοί ένιωθαν ότι το μόνο που θα μπορούσαν να ελέγξουν ήταν το σώμα τους.
«Η πρόσληψη βάρους προηγείται της ψυχοθεραπείας· πρέπει να αποκατασταθεί η εγκεφαλική λειτουργία, προκειμένου να αποδώσει η ψυχοθεραπεία».
«Στο Ελληνικό Κέντρο Διατροφικών Διαταραχών είχαμε παλαιότερα είκοσι αιτήματα τον μήνα, τώρα έχουμε 40», διευκρινίζει. Οσοι νοσούν είχαν, βεβαίως, την προδιάθεση, την οποία «ενεργοποίησε» η συνθήκη του εγκλεισμού. «Επίσης έχει πέσει ο μέσος όρος ηλικίας των ασθενών, τώρα έχουμε παιδιά που εκδηλώνουν συμπεριφορές της νόσου στα δέκα και τα έντεκα έτη», προσθέτει η ίδια. Στη συντριπτική τους πλειονότητα οι ασθενείς είναι κορίτσια. Η νόσος συνδέεται με την άνοδο και την πτώση των οιστρογόνων, οπότε εμφανίζεται κατά 90% σε γυναίκες. Το 80% των ασθενών νοσεί στη διάρκεια της εφηβείας, οι υπόλοιπες συνήθως στη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή της εμμηνόπαυσης. Στους άνδρες οι διατροφικές διαταραχές μπορεί να εμφανιστούν όταν πέφτει η τεστοστερόνη, κάτι που συνδέεται κυρίως με την υπεράσκηση.
Οι έφηβοι έχουν υψηλές ενεργειακές ανάγκες, «χρειάζονται 2.200 θερμίδες την ημέρα, γιατί ο εγκέφαλος αλλά και το σώμα βρίσκονται σε φάση ανάπτυξης», υπενθυμίζει η δρ Τσιάκα. Εφαρμόζοντας, όμως, προγράμματα «διατροφής» φτάνουν να καταναλώνουν 700-800 θερμίδες την ημέρα, τη στιγμή που μόνον ο εγκέφαλος χρειάζεται 500 ημερησίως. «Μετρούν καθημερινά τι τρώνε, αξιοποιώντας τις άπειρες εφαρμογές μέτρησης θερμίδων». Καθιερώνουν πολλά τελετουργικά μέσα στην ημέρα. Ξυπνούν συγκεκριμένη ώρα, τρώνε συγκεκριμένες ώρες με εξαιρετικά αργό ρυθμό, πεπεισμένοι ότι έτσι παχαίνουν λιγότερο. Οταν δεν έχουν χάσει «αρκετό» βάρος συνεχίζουν αυξάνοντας τη φυσική άσκηση και κόβοντας κι άλλο φαγητό. «Είναι τελειομανείς και τείνουν να αποφεύγουν τις συγκρούσεις, αυτά είναι γονιδιακά χαρακτηριστικά». Χρησιμοποιούν το διάβασμα για να αποφύγουν το φαγητό. Χρειάζονται, όμως, γλυκόζη για να αποδώσουν, την οποία λόγω υποσιτισμού δεν εκλύουν σε ικανοποιητικό βαθμό. Ετσι, η ζωή τους μπαίνει σε έναν φαύλο κύκλο: διαβάζουν πολύ, τρώνε λίγο (συχνά μόνο στο τέλος της ημέρας), κοιμούνται ελάχιστα. «Στο τέλος καταρρέουν, πέφτουν οι επιδόσεις τους στο σχολείο, ξεκινούν να λένε ψέματα». Οσοι δεν θεραπεύονται, μεγαλώνουν με πολλές διακυμάνσεις στην υγεία τους, «δεν καταφέρνουν να εξελιχθούν προσωπικά και επαγγελματικά». Μεταξύ όσων καταλήγουν, η δρ Τσιάκα εκτιμά ότι κάποιοι είναι και αυτόχειρες. «Οταν ζεις έτσι για 25 χρόνια, φτάνεις σε τέλμα».
Πολλές φορές οι ασθενείς εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους στη δρα Τσιάκα, «δεν με εμπιστεύεστε;». «Δεν εμπιστεύομαι την ανορεξία, η οποία καθορίζει κάθε τους κίνηση, κατακλύζονται από εμμονικές σκέψεις, οι ίδιοι, όμως, δεν το αντιλαμβάνονται», τονίζει, «γι’ αυτό είναι λάθος να τους αντιμετωπίζουμε με λογικά επιχειρήματα».
Ο υποσιτισμός επηρεάζει αποδεδειγμένα την εγκεφαλική λειτουργία και έτσι αλλάζει ο τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς. «Το δικό σου φάρμακο είναι η τροφή, δεν γίνεται να μην το πάρεις». Αυτά τα λόγια επαναλαμβάνει πολλές φορές μέσα στην ημέρα η δρ Τσιάκα στους ασθενείς της. «Η πρόσληψη βάρους προηγείται της ψυχοθεραπείας· πρέπει να αποκατασταθεί η εγκεφαλική λειτουργία, προκειμένου να αποδώσει η ψυχοθεραπεία», καταλήγει.
ΜΑΡΤΥΡΙΑ
«Δεν μπορούσε ούτε να ανέβει τα σκαλιά»
Δύο ήταν οι σταθερές στη ζωή της Ελσας, μιας άριστης μαθήτριας σχολείου των βορείων προαστίων με κλειστό χαρακτήρα: η ανορεξία και οι Πανελλήνιες. Τελικά, η πρώτη νίκησε τη δεύτερη – η Ελσα δεν έδωσε εξετάσεις, καθώς αδυνατούσε πλέον όχι να αποδώσει στο διάβασμα, αλλά ακόμα και να ανέβει τα σκαλιά στο σχολείο. «Ηθελε να περάσει στη Νομική και είχε όλες τις προδιαγραφές για να πετύχει», σημειώνει η μητέρα της. Τελικά, η Ελσα εγγράφηκε σε ιδιωτικό κολέγιο. «Το μόνο που μας ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή είναι να γίνει καλά», λέει με ειλικρίνεια η μητέρα της, που έπειτα από επτά μήνες εντατικής θεραπείας βλέπει πλέον ορατά σημάδια βελτίωσης στην κατάσταση της Ελσας.
«Η κόρη μου έχανε σταδιακά βάρος», διηγείται σήμερα η Μαίρη, «αδυνάτισε συνολικά επτά κιλά σε ένα χρόνο, αλλά είχε πολύ μεγάλη καταπόνηση από τη γυμναστική». Το καμπανάκι χτυπάει όταν διακόπτεται η περίοδος της Ελσας. «Οι γιατροί τότε το απέδωσαν ατυχώς στο άγχος και στο διάβασμα, οπότε της χορήγησαν αντισυλληπτικά». Οι ορμονικές εξετάσεις της είναι εφάμιλλες γυναίκας στο στάδιο της εμμηνόπαυσης. Ωστόσο, η φαρμακευτική αγωγή αποδεικνύεται μοιραίο λάθος. «Από την κατακράτηση υγρών πήρε ένα κιλό και αυτό την εξόργισε», περιγράφει, «είχε πλέον για τα καλά αποκτήσει εμμονή με τη μείωση του βάρους της». Παράλληλα, και η μικρότερη αδελφή της επιδιώκει να αδυνατίσει και καθώς δεν το κατορθώνει, αναπτύσσει βουλιμία.
«Βρισκόμασταν σε αδιέξοδο: δεν ήξερα πλέον τι να μαγειρέψω, δεν έτρωγαν τίποτα, έδινα ολόκληρα ταψιά με φαγητό στα αδέσποτα της γειτονιάς». Παράλληλα, η Ελσα έχει τελείως αποσυνδεθεί συναισθηματικά από την οικογένεια, έχει απολέσει την ικανότητά της να συγκεντρωθεί. Κρυώνει δυσανάλογα πολύ, μελανιάζει συχνά. «Δύο φορές, ενώ αποβιβαζόταν από το αυτοκίνητο του πατέρα της, χτυπήθηκε (ελαφρώς) από διερχόμενα αμάξια, καθώς δεν πρόσεχε πού πατούσε». Στη σχολική κοινότητα, όπου κυριαρχεί ο ανταγωνισμός για τους βαθμούς και την εμφάνιση, η όψη της δεν προβληματίζει. «Δυστυχώς, δεν ήταν η μόνη με ανορεξία, απλώς οι άλλες έφηβες δεν είχαν τότε ακόμη χάσει τον έλεγχο».
Οταν η Μαίρη πήγε την Ελσα «σχεδόν διά της βίας» για να ζητήσει βοήθεια, η 17χρονη έτρωγε μια σαλάτα μαρούλι την ημέρα. Ξεκινάει η υποχρεωτική σίτισή της με μικρές ποσότητες. Και η μικρότερη αδελφή της, η κατάσταση της οποίας δεν κρίνεται τόσο κρίσιμη, αρχίζει ψυχοθεραπεία. «Ευγνωμονώ την τύχη μας να έχουμε την οικονομική δυνατότητα για όλα αυτά, γιατί το κόστος είναι δυσθεώρητο», απαντά στο εύλογο ερώτημα για το τι συνεπάγεται η παρακολούθηση των δύο παιδιών από ιδιώτες γιατρούς. Επτά μήνες αργότερα, η υγεία της έχει μερικώς αποκατασταθεί, όμως ο φόβος της υποτροπής είναι μεγάλος. «Λέει “με παχύνατε, δεν θέλω να είμαι έτσι”».
«Κάνουμε και εμείς με τον σύζυγο ψυχοθεραπεία, ο ψυχολόγος προσπαθεί να μας απενοχοποιήσει, ωστόσο νιώθουμε ήδη ασήκωτο το βάρος της ευθύνης μας», ομολογεί, «βιώνουμε τη μεγαλύτερη δοκιμασία της ζωής μας». Κάνοντας αυτοκριτική, σταχυολογεί δικές της αστοχίες. «Αν γυρνούσα τον χρόνο πίσω, δεν θα τις πήγαινα μπαλέτο, γιατί εκεί εθίστηκαν στην εμμονή στις “σωστές αναλογίες” και στον ανταγωνισμό με τις συνομήλικές τους». Η Ελσα, σε αντίθεση με άλλα κορίτσια της ηλικίας της, δεν έχει ποτέ δείξει ενδιαφέρον να συνάψει σχέση με αγόρι. «Ηθελε να μείνει προσηλωμένη στους στόχους της, για τους οποίους εργαζόταν σαν στρατιώτης», θυμάται η μητέρα της. «Εξωτερικά και τα δύο παιδιά μοιάζουν μικρότερα από την ηλικία τους, π.χ. δεν έχουν καθόλου στήθος, είναι σαν να έχουν επιλέξει υποσυνείδητα, αντί να μεγαλώνουν, να μικραίνουν», αναφέρει. «Ισως τους δώσαμε το λάθος μήνυμα ότι οι έμφυλες σχέσεις είναι δύσκολες και προσπαθούν να καθυστερήσουν την έναρξή τους».
Η πρώτη εξειδικευμένη κλινική σε δημόσιο νοσοκομείο
Δεδομένης της αύξησης των διατροφικών διαταραχών στον εφηβικό πληθυσμό, η είδηση της έναρξης λειτουργίας της πρώτης εξειδικευμένης κλινικής στο ΕΣΥ έγινε δεκτή με ανακούφιση. «Εχουμε τη δυνατότητα νοσηλείας ασθενών από 15 έως και 23 ετών», αναφέρει στην «Κ» η Κάτια Χατζηγεωργίου, ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, επιμελήτρια Α΄ στο ΓΝΑ «Σισμανόγλειο – Αμαλία Φλέμινγκ». Η δυναμικότητα της κλινικής, που εγκαινιάστηκε στις 12 Ιουλίου από τον υπουργό Υγείας Θάνο Πλεύρη, την αναπληρώτρια υπουργό Μίνα Γκάγκα και την υφυπουργό αρμόδια για την ψυχική υγεία Ζωή Ράπτη, είναι έξι κλίνες – ήδη οι τρεις είναι κατειλημμένες. «Η ομάδα μας αποτελείται από ψυχίατρο ενηλίκων, ψυχολόγο, διατροφολόγο, νοσηλευτές, εμένα που είμαι παιδοψυχίατρος, ενώ αναμένουμε και εργοθεραπευτή».
Η νοσηλεία αφορά περιστατικά τα οποία κρίνονται ως πολύ σοβαρά, δεδομένου ότι 20% των ασθενών με διατροφικές διαταραχές καταλήγουν. «Η θεραπεία στηρίζεται σε ένα πολύ καλό διατροφικό πρόγραμμα. Αν η ασθενής δεν ανταποκρίνεται, της δίνουμε διατροφικό συμπλήρωμα», περιγράφει. «Το λεβάιν (ρινογαστρική διασωλήνωση) αποτελεί την έσχατη λύση». Ο μέσος όρος νοσηλείας υπολογίζεται στους έξι μήνες, ενώ η παρακολούθηση συνεχίζεται για τουλάχιστον άλλους έξι. «Το ευκταίο είναι να καταφέρουμε να προσλαμβάνουν 2.200-2.500 θερμίδες την ημέρα και να παίρνουν 800 γραμμάρια βάρος την εβδομάδα», διευκρινίζει η κ. Χατζηγεωργίου, που διαθέτει μακρά εμπειρία. «Εως τώρα γίνονταν δεκτοί στην παιδοψυχιατρική πτέρυγα, που άνοιξε το 2009», διευκρινίζει, «όμως η συνύπαρξη αυτών των ασθενών με άλλους ψυχιατρικούς ασθενείς ήταν επιζήμια και για τις δύο πλευρές».
Τέσσερις φορές την εβδομάδα η κ. Χατζηγεωργίου και οι συνάδελφοί της εξετάζουν στα εξωτερικά ιατρεία. «Προσέρχονται γονείς, από όλη την Ελλάδα, οι οποίοι μας εκθέτουν την κατάσταση, για να κάνουμε μια πρώτη αξιολόγηση».
Θέλοντας να δώσει μια γενική κατεύθυνση, η κ. Χατζηγεωργίου συνιστά στους κηδεμόνες «να παρακολουθούν διακριτικά το βάρος και την εμφάνιση του παιδιού τους και αν κάτι δεν πάει καλά, να απευθύνονται σε ειδικό». Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να καλούν στο 213-20.58.975 για ραντεβού.
Πάγος
Κοσμάς Βίδος
ΤΟ ΒΗΜΑ
Έπεσα τυχαία, χαζεύοντας στο Instagram τη σελίδα ενός γνωστού (από όσο κατάλαβα) φωτογράφου μόδας. Είχε ανεβάσει δεκάδες φωτογραφίες ημίγυμνων μοντέλων. Κοριτσιών όμορφων αλλά λιπόσαρκων, γυμνασμένων αλλά εμφανώς υποσιτισμένων για τις ανάγκες του επαγγέλματος και για να συντηρήσουν την εικόνα που θέλει η αγορά της ομορφιάς. Ποιας ομορφιάς;
Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ: https://blogs.sch.gr/dstefanou/2022/06/29/pagos/
Ηλικιοφοβία στην παραγωγή και την εργασία
Καθώς ζούµε παραπάνω, χρειαζόμαστε θέσεις εργασίας για μεγαλύτερους. Είμαστε πολλοί, ενώ μια αξιοπρεπής σύνταξη απαιτεί αργότερη αποχώρηση. Ομως οι θέσεις εργασίας μειώνονται. Πού οφείλεται η επιφυλακτικότητα απέναντι στον μεγαλύτερο εργαζόμενο;
Υπάρχουν ανοικτές απαγορεύσεις εργασίας: Στο πανεπιστήμιο μετά τα 67, στους δικαστικούς και (άτυπα) στο Δημόσιο. Καραδοκεί το οξύμωρο η μέγιστη ηλικία για εργασία (πανεπιστήμιο) να ξεπερνάει την ελάχιστη για συνταξιοδότηση (ΕΦΚΑ)…
Τέτοιοι περιορισμοί πηγάζουν από θεώρηση της αγοράς εργασίας ως πεδίου ανταγωνισμού, όπου η πρόσληψη κάποιου συνεπάγεται αυτόματα τον αποκλεισμό άλλου. Ομως η παραγωγή δεν είναι καλλιστεία που κατανέμουν δεδομένες θέσεις. Αν δουλεύουν περισσότεροι δημιουργείται πλεόνασμα για όλους· είναι θέμα χειρισμών αυτό να κατανεμηθεί δίκαια.
Αυτό ισχύει ακόμη και αν διαφορετικές δεξιότητες είναι ανταγωνιστικές. Το πλεόνασμα όμως είναι μεγαλύτερο αν διαφορετικές ηλικίες συμπληρώνονται: Η δύναμη με τη γνώση. Ο ενθουσιασμός με την ωριμότητα. Η κατάρτιση με το mentoring. Τα αντανακλαστικά με την ενσυναίσθηση.
Οι εξελίξεις στη φύση της εργασίας θα έπρεπε να ενθαρρύνουν την παραμονή: η σωματική αντοχή παίζει μικρότερο ρόλο, η διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού φιλοδοξεί να αξιοποιεί διαφοροποιημένα προσόντα, οι εξελίξεις στη φυσική υγεία αίρουν εμπόδια στις κρίσιμες ηλικίες 55 με 70. Παλαιότερα, τα γυαλιά πρεσβυωπίας έδωσαν παράταση ενεργοποίησης εκατομμυρίων ανθρώπων. Σήμερα, αν και οι νεοεισερχόμενοι στις ηλικίες αυτές δεν είναι «ψηφιακοί ιθαγενείς», είναι πιο μορφωμένοι, ενώ ήταν εκείνοι που εισήγαγαν τις νέες τεχνολογίες στην παραγωγή. Οι παράγοντες αυτοί συντείνουν στην απουσία απλοϊκής συσχέτισης της κατά κεφαλήν παραγωγικότητας με την ηλικία: Οι μεγαλύτεροι δεν είναι λιγότερο παραγωγικοί. Είναι ειρωνεία ότι η παραγωγικότητα βρίσκεται σε ανοδική πορεία σε πανεπιστήμια που απαγορεύουν την εργασία ή σε τράπεζες που πρωτοστατούν σε «εθελουσίες» εξόδους.
Τι φταίει, λοιπόν, και δεν υπάρχουν δουλειές; Μετά την πανδημία, παρά τις γενικευμένες ελλείψεις εργαζομένων, οι νέες θέσεις για μεγαλύτερες ηλικίες είναι λιγότερες από αυτές που χάθηκαν. Στη Γερμανία όπου επί είκοσι χρόνια επεκτεινόταν η εργασία μεγαλυτέρων, σημειώνονται εξάρσεις συνταξιοδότησης αλλά και ανεργία στις ηλικίες 50-65. Στην Ελλάδα, οι ουρές συνταξιοδοτικών εκκρεμοτήτων δεν έχουν τελειωμό.
Το πρόβλημα των άνω των 50 είναι να αλλάξουν δουλειά ή να βρουν νέα αν χάσουν αυτή που είχαν. Η αγορά εργασίας για αυτούς είναι ανύπαρκτη.
Η απάντηση δεν βρίσκεται σε υστέρηση φυσικής παραγωγικότητας, αλλά στο κόστος. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόμενοι κοστίζουν περισσότερο στον εργοδότη επειδή αμείβονται περισσότερο τόσο ανά ώρα όσο και σχετικά με την παραγωγικότητα. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε «μισθούς καριέρας», οι οποίοι αρχίζουν χαμηλά και κλιμακώνονται· αυτό επιβραβεύει τη μακρά θητεία, διαμορφώνει όμως κατάσταση που ο εργοδότης έχει συμφέρον να διακόψει τη συνεργασία σε μεγάλες ηλικίες. Στο Δημόσιο η αμοιβή καθορίζεται από «τριετίες», θεσπίζοντας άμεση σχέση με τη θητεία (και ηλικία), ενώ η ιεραρχική δομή αντιστρατεύεται τη συμπληρωματικότητα. Κοινός τόπος στον ιδιωτικό και στον δημόσιο τομέα η προστασία εργαζομένων με μεγαλύτερη θητεία: η ηλικιακή κλιμάκωση των αμοιβών πλαισιώνεται από αντίστοιχη προστασία από απόλυση. Αποτέλεσμα, οι εργοδότες ψάχνουν ευκαιρίες να απεγκλωβιστούν από τη δαπανηρή παρουσία των μεγαλύτερων. Αυτό εξηγεί τις «εθελουσίες εξόδους» αλλά και την ενθάρρυνση των εργαζομένων να καταθέτουν αίτηση συνταξιοδότησης το ταχύτερο δυνατόν (στην Ελλάδα) ή να «ποντάρουν» σε παρακάμψεις, όπως συντάξεις αναπηρίας (στην Ολλανδία) ή μακροχρόνια ανεργία (Γερμανία). Εξηγεί επίσης και τακτικές «στοχοποίησης» εργαζομένων στους χώρους εργασίας προκειμένου να φύγουν «οικειοθελώς».
Ακόμα και καλοπροαίρετη, η προστασία για όσους εργάζονται συνεπάγεται εμπόδια για όσους προσπαθούν να βρουν δουλειά. Το πρόβλημα των μεγαλύτερων εργαζομένων δεν είναι να συνεχίσουν την εργασία. Είναι να βρουν καινούργια δουλειά αν (για οποιονδήποτε λόγο) χάσουν αυτή που είχαν. Ετσι, επιχειρήσεις που ανοίγουν ξανά μετά την πανδημία προτιμούν άλλους. Το πρόβλημα των άνω των 50 είναι να αλλάξουν δουλειά ή να βρουν νέα αν βρεθούν χωρίς. Η αγορά εργασίας για αυτούς είναι ανύπαρκτη.
Εκεί υπεισέρχεται ο «ελέφαντας στο δωμάτιο» – τα αρνητικά ηλικιακά στερεότυπα. Ο «μπαρμπα-Γιώργος» είναι συμπαθής όσο παραμένει στο εργοστάσιο. Αν κάνει αίτηση να προσληφθεί ως άγνωστος, προσκρούει σε τείχος άρνησης. Ξαφνικά γίνεται ψηφιακά φοβικός, ανεπίδεκτος μαθήσεως, ένας δεινόσαυρος που διαταράσσει ισορροπίες. «Και τι τη θέλει τη δουλειά; Δεν του φτάνει η σύνταξη;». Αν το βιογραφικό του είναι πλούσιο, είναι ξεπερασμένος. Αν του λείπουν γνώσεις πληροφορικής, ουδείς θα του προσφέρει κατάρτιση. Ο δυναμισμός κινδυνεύει και μόνο με την εισβολή του Γιώργου στην «οικογενειακή φωτογραφία» της επιχείρησης.
Η ηλικιοφοβία είναι η πιο ανθεκτική και διαβρωτική μορφή προκατάληψης. Δεν αποκρύπτεται, αλλά διατυμπανίζεται ως άνοιγμα στη νέα γενιά. Ο μηχανισμός εμπέδωσής της είναι ο ίδιος με τον σεξισμό, τον εθνοκεντρισμό, την ομοφοβία. Η ύπαρξη προκατάληψης δικαιολογεί ενέργειες που καταλήγουν να επιβεβαιώνουν την ορθότητά της. Το πρόβλημα με την ηλικιοφοβία είναι ότι τα στερεότυπα τα υιοθετούν και τα μεταδίδουν οι ίδιοι που τα υφίστανται: «Τόπο στα νιάτα»· «εμείς τα φάγαμε τα ψωμιά μας»· κ.ο.κ.
Η εργασία των 50+ δεν είναι αναγκαίο κακό, αλλά αδήριτη ανάγκη. Για να αξιοποιηθεί πρέπει να θέλουν οι ίδιοι, αλλά να τους θέλουν οι εργοδότες και η παραγωγή.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
Η γενιά που δεν έχει σηκώσει κεφάλι
Από τα 700 ευρώ του 2007 στην κρίση, στα μνημόνια και στα 350 ευρώ, στον φόβο για το μέλλον… μετά πανδημία, τώρα πόλεμος
Ποιος θυµάται τη γενιά των 700 ευρώ; Ηταν εκεί γύρω στο 2007 όταν οι εφημερίδες είχαν αρχίσει να γράφουν για το φαινόμενο των νέων, εκεί στα 25-35, που δυσκολεύονταν να βρουν δουλειά η οποία να ανταποκρίνεται στις γνώσεις και στα προσόντα τους, που πληρώνονταν λίγα και «μαύρα», πτυχιούχοι που βρέθηκαν να είναι ανασφαλείς και ανασφάλιστοι. Ουδείς φυσικά περίμενε ότι η ανασφάλεια θα γινόταν συνώνυμη αυτής της γενιάς και θα την ακολουθούσε μέχρι και σήμερα. Στην οικονομική κρίση τα 700 ευρώ έπεσαν στα μισά, η ανεργία εκτοξεύθηκε, αναδύθηκε ο φόβος για το σήμερα και το αύριο. Μνημόνια, διχασμός, η ανήκουστη έως τότε σκέψη της μετανάστευσης. Και μετά; Μια πανδημία που ξαναπάγωσε τα όνειρά τους και μετέτρεψε τον φόβο της επιβίωσης σε φόβο του θανάτου. Και στην απόληξη του τελευταίου τούνελ, ένας πόλεμος…
«Εγώ πιστεύω ότι το τραύμα για τη δική μας γενιά είναι μονόδρομος. Αυτό έχει πια αποκρυσταλλωθεί μέσα μου», λέει στην «Κ» η 46χρονη Σοφία Φατούρου από τη Μελβούρνη όπου ζει τα τελευταία επτά χρόνια με την οικογένειά της. Δημοσιογράφος και ραδιοφωνική παραγωγός στην Αθήνα, είδε στην κρίση τον μισθό της να συρρικνώνεται, τους συναδέλφους της να απολύονται, «τίποτα να μη βγάζει νόημα». «Οσοι είχαν μια δουλειά και την κρατήσανε πάει καλά, όσοι είχαν δικό τους σπίτι επίσης. Για τους υπόλοιπους υπήρχε απόλυτη έλλειψη προοπτικής, ήμασταν μια χαμένη γενιά». Τα ζύγισαν, είδαν τι αντέχουν («άλλους τους πονάει πιο πολύ να φύγουν, άλλους τους πονάει πιο πολύ να μείνουν») και έφυγαν για Αυστραλία. Αγνωστοι μεταξύ αγνώστων, στο κατώφλι των 40, να ψάχνουν πατήματα και μια νέα καριέρα. Τα κατάφεραν. Με κόστος, αλλά τα κατάφεραν. «Κοιτώντας πίσω χαίρομαι που το έκανα. Χαίρομαι που έχω την εμπειρία στα 46 να έχω μια καινούργια καριέρα. Αυτό θα ήταν δύσκολο στην Ελλάδα», λέει με τον τίτλο της συμβούλου στρατηγικής επικοινωνίας σε μεγάλο οργανισμό.
«Αντί να πάω μπροστά, πάω πίσω. Ομως δεν τα παρατάω. Εμείς έχουμε περάσει διά πυρός και σιδήρου, είμαστε ευέλικτοι, ανθεκτικοί, την κυνηγάμε τη ζωή».
Υστερα από όλα αυτά, πώς αντιμετώπισε την πρόκληση μιας πανδημίας; «Είναι απίστευτο, αλλά εμείς οι μετανάστες της Αυστραλίας κρατήσαμε όρθια την αγορά εδώ. Από το ψυχικό σθένος των ανθρώπων που είχαν ήδη περάσει δύσκολα άντεξε η Αυστραλία. Εμείς είχαμε ξαναπεράσει κάτι σαν lockdown. Μεγαλώνοντας παιδιά χωρίς βοήθεια για παράδειγμα».
Την Κατερίνα Κυριακίδου, 38 ετών σήμερα, βρήκε η κρίση στο… φροντιστήριο. Τότε σπούδαζε Νεότερη Ιστορία στο Πάντειο και παράλληλα εργαζόταν σε φροντιστήρια. «Ολα αυτά βέβαια στο πλαίσιο των χαμηλών μισθών και της έλλειψης ασφάλισης. Ποτέ δεν κατάφερα να έχω το μπάτζετ για να συντηρώ ένα μπλοκάκι». Ωστόσο κατάφερε να συνεχίσει τις σπουδές της. Τον Νοέμβριο του 2020 ολοκλήρωσε το διδακτορικό της, ακριβώς πάνω στην επέλαση του κορωνοϊού. Τα ερευνητικά προγράμματα που είχε βάλει στόχο «πάγωσαν», μαζί και η καριέρα της που δεν πρόλαβε ποτέ να ξεκινήσει. Ετσι άρχισε πάλι τα ιδιαίτερα. «Αντί να πάω μπροστά, πάω προς τα πίσω», λέει στην «Κ». «Ομως δεν τα παρατάω. Εμείς έχουμε περάσει διά πυρός και σιδήρου, είμαστε ευέλικτοι, ανθεκτικοί, την κυνηγάμε τη ζωή».
Η Μαρία Γοζαδίνου, 42 ετών, έχει ένα «κακό». Αγαπάει τη δουλειά της –ασχολείται με τον φωτισμό στο θέατρο– πολύ, ακόμα κι αν για χάρη της περνάει ενίοτε αρκετά δύσκολα. «Στον χώρο μας η ανασφάλεια είναι μεγάλη, πόσο μάλλον εν μέσω οικονομικής κρίσης», λέει στην «Κ». Υπομονή στην υπομονή και δουλεύοντας σεζόν στον τουρισμό για να βγουν τα έξοδα, ξεπρόβαλε η πανδημία. Ο πολιτισμός χτυπήθηκε σφόδρα. «Κάθε γενιά περνάει τα δικά της, δεν θέλω να συγκρίνω. Αυτό που ξέρω είναι ότι κάποιοι άνθρωποι τα παρατάνε, αλλά κάποιοι το παλεύουν και θέλουν να καλυτερέψουν τη ζωή τους. Λες “το παλεύουμε όλοι μαζί”. Αλλιώς βάζεις μια πέτρα και… γεια σας», λέει γελώντας.
Διαδοχικά τραύματα που αφήνουν σημάδια
Οικονομική κρίση, πανδημία, πόλεμος. Μια αλληλουχία «έκτακτων γεγονότων», κρίσιμων στιγμών, μια διαδοχή τραυμάτων που αφήνουν τα σημάδια τους. Οι ψυχολόγοι το ζουν από πρώτο χέρι. Τη γενιά των 700 ευρώ την ακολουθεί ένας κόφτης στο να αφήσει το δικό της στίγμα, παρατηρεί μιλώντας στην «Κ» η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Ιωάννα Γεωργοπούλου. «Οι συνεχείς κρίσιμες περίοδοι δοκιμάζουν την αντοχή και την ανθεκτικότητά της κι αυτό ενισχύει το άγχος, την απογοήτευση, την παραίτηση, τον φόβο και τη ματαίωση. Οδηγεί βέβαια παράλληλα και σε μια απελευθέρωση από τις κοινωνικές απαιτήσεις. Ποιος και τι να σου ζητήσει όταν το μόνο που έχει να σου δώσει είναι ευκαιρίες των 700 ευρώ, και εσύ τι να δώσεις για να αξίζεις τα λεφτά σου; Βάλτωμα».
Μόνο που στους βάλτους εκτός από ρηχά και βρώμικα, είναι και ζεστά. «Εκεί κατοικεί η γενιά των 700 ευρώ χωρίς ενοχές. Οταν δεν μπορείς να φανταστείς το αύριο, όταν τα σχέδιά σου χωράνε σε ένα ποστ ή ένα… ποστ ιτ, τότε δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος αναζήτησης νοήματος. Αναρωτιέσαι αν αξίζει και στην άγρα στόχων κουράζεσαι». Η οικογένεια έχει λειτουργήσει σαν μαξιλάρι – εκεί που αναπαύεσαι και εκεί που ξεσπάς. «Υπάρχει μια απρόθυμη επιστροφή σε παλαιότερους ρόλους. Μεταμορφώνεται σε υπερφυσικό μωρό που βρίσκει καταφύγιο στην οικογένεια. Μέσα στην “κούνια” προσπαθούν να ηρεμήσουν οι φόβοι και η ανησυχία και να δει τι μπορεί να κάνει με αυτό που περισσεύει και δεν βολεύεται».
«Αυτό που συνέβη στις Ελληνίδες και στους Ελληνες είναι ότι δεν έχουν προλάβει να επεξεργαστούν τα τραύματα που έχουν αφήσει πίσω τους όλα αυτά τα ξαφνικά και απρόσμενα γεγονότα», λέει από την πλευρά του στην «Κ» ο ψυχολόγος Δημήτρης Σταράκης, ο οποίος κάνει συνεδρίες και με Ελληνες που ζουν στο εξωτερικό, έχοντας φύγει με το τελευταίο μεταναστευτικό κύμα. Πώς να προλάβουν όταν το ένα διαδέχεται το άλλο; «Ομως οφείλουμε να αναγνωρίσουμε σε αυτή τη γενιά, την οποία ειρωνεύονταν κάποτε οι παλιοί ότι δεν είχε ζήσει πόλεμο, ότι όχι μόνο ζει διαδοχικά τραυματικά γεγονότα αλλά και τα αντιμετωπίζει». Αναγκαστικά αναπροσαρμόζουν την καθημερινότητά τους και τα πλάνα τους. «Οι άνθρωποι αυτοί, ιδίως όσοι βρίσκονται σε θεραπευτικό πλαίσιο, συνεχίζουν να κάνουν πλάνα, αλλά πιο μεθοδικά. Ο ορίζοντας των πέντε – δέκα χρόνων δεν υπάρχει πια, όλα επανεξετάζονται σε πιο βραχυχρόνιο πλαίσιο.
Είναι πιο προσεκτικοί γιατί θέλουν να προστατεύσουν τον εαυτό τους αλλά και τους άλλους». Είναι σημαντική η δύναμη της κοινότητας, αναφέρει η κ. Γεωργοπούλου. «Χρειάζεται να συνδεθούν, να στηριχθούν και να νιώσουν ικανοί να στηρίξουν κι άλλους». Η διαδικασία δεν είναι απλή, μπορεί να προκαλέσει κάποιες απογοητεύσεις. «Αλλά και μόνο το γεγονός ότι έχουν να σηκώσουν πολλά και είναι εδώ και το προσπαθούν καθημερινά δείχνει ότι απέναντι στο τραύμα δεν παραιτούνται εύκολα και αυτό είναι ελπιδοφόρο», καταλήγει ο κ. Σταράκης.
Η ανασφάλεια κληροδοτείται διογκωμένη στους νεότερους
Από το 2007, όταν άρχισαν να συγκεντρώνονται τα σύννεφα που προμήνυαν έναν νέο κόσμο, έχουν περάσει 15 χρόνια. Μια αιωνιότητα και μια ημέρα. Η Βάσω Κόλλια διατελούσε τότε γενική γραμματέας Νέας Γενιάς. «Δεν θέλω να σας κρύψω ότι το πρόβλημα της γενιάς των 700 ευρώ εκείνη την εποχή ήταν το μεγάλο μου άγχος. Τόσο εμού όσο και της τότε υπουργού Παιδείας Μαριέττας Γιαννάκου, που ήταν η πολιτική προϊσταμένη μου», λέει στην «Κ». «Πολλές φορές σκέφτομαι ότι τελικά η γενιά των 700 ευρώ ήταν ο προάγγελος αυτών που θα ακολουθούσαν. Ως γνωστόν, οι οικονομικές κρίσεις χτυπούν πάντα πρώτα τη νέα γενιά και τις γυναίκες.
Είναι όμως και μια γενιά που άντεξε στα δύσκολα: η πρώτη γενιά ανθρώπων που αντιμετώπισε τις συνέπειες του κύματος των οικονομικών κρίσεων που έρχονταν. Η πρώτη που άντεξε στην αμφισβήτηση και τελικά στη διάψευση των σταθερών της κοινωνίας και της ίδιας τους της ζωής. Και άντεξε γιατί είχε αυτοπεποίθηση, μια αυτοπεποίθηση που της έδινε η σκληρή δουλειά που είχε κάνει για τον εαυτό της όχι μόνο σπουδάζοντας αλλά και δουλεύοντας σκληρά, έστω και για 700 ευρώ την τότε εποχή».
Ναι, αυτή η γενιά έχασε πολλά, την πρόσβαση στην αγορά εργασίας, την προοπτική, την ανεξαρτησία της (πολλοί επέστρεψαν στην ασφάλεια του πατρικού), αλλά, με μια άλλη ανάγνωση, όπως παρατηρεί η καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Βασιλική Γεωργιάδου, κέρδισε και πολλά.
«Μια καταστροφή οδηγεί κάπως αναπόδραστα και σε κάτι θετικό στο διάβα του χρόνου επειδή σε αναγκάζει να προσπαθήσεις πολύ, να δεις εναλλακτικές. Λειτούργησε λοιπόν σαν ευκαιρία, γι’ αυτό έχουμε σήμερα τόσο πολλούς Ελληνες επιστήμονες που εργάζονται στο εξωτερικό και διαπρέπουν και είναι περιζήτητοι και θέλουμε να τους φέρουμε πίσω». Οπως λέει, ιδίως οι λίγο νεότεροι αυτής της γενιάς, οι σημερινοί 35άρηδες, είναι πολύ διεθνοποιημένοι, με καλύτερη κατανόηση της ευρωπαϊκής αγοράς εργασίας και του ακαδημαϊκού ερευνητικού περιβάλλοντος. «Εκαναν άλματα τα οποία πιστώνω στους ίδιους. Μόνοι τους τα έκαναν. Η κρίση δημιούργησε την πίεση και τη συμπίεση, άνοιξαν τα φτερά τους και τα κατάφεραν».
Παρ’ όλα αυτά, η κακοδαιμονία συνεχίστηκε. Μετά δέκα χρόνια κρίσης ακολούθησε η πανδημία της COVID-19, που ενίσχυσε τις υπάρχουσες αρνητικές τάσεις, όπως τους χαμηλούς μισθούς και τη στασιμότητα της αγοράς εργασίας. Το αίσθημα ανασφάλειας και αβεβαιότητας ακολουθεί τη γενιά των 700 ευρώ σαν δεύτερο δέρμα, και πλέον «κληροδοτείται» διογκωμένο στους νεότερους. «Ισως να αναζητήσουμε τι είδους συνέπειες έχει αυτό ακόμα και στην ταυτότητα των νέων», λέει στην «Κ» ο αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Βασίλης Βαμβακάς. «Θέλουν να είναι νέοι όπως οι παλιότεροι ή όχι; Παλιά ήσουν η ελπίδα, τώρα το να είσαι νέος παύει να αποτελεί σημείο αναφοράς. Η ταυτότητα του νέου βρίσκεται και αυτή σε αβεβαιότητα. Ισως θα μπορούσε να συνδεθεί και με τα είδη μουσικής που επιλέγουν, τα κενά νοήματος. Ψάχνουν έναν τρόπο να συζητήσουν δυσκολίες και αδιέξοδα, φαντασιώνονται έναν εύκολο τρόπο πλουτισμού που δεν υπάρχει πια».
Χωρίς… μαξιλαράκι
Και εδώ υπάρχει η αισιόδοξη ανάγνωση. «Ισως όλα αυτά οδηγήσουν σε μια πιο ξεβολεμένη γενιά από τη δική μας. Τώρα οι νεότεροι, το βλέπει κανείς ακόμα και στο πανεπιστήμιο, θέλουν να τελειώσουν γρήγορα, να πάνε στο επόμενο βήμα. Αιώνιοι φοιτητές δεν υπάρχουν πια. Η αραχτή ζωή που είχαμε ως νέοι εμείς δεν υπάρχει. Το μαξιλαράκι ασφαλείας που είχαμε εμείς δεν υπάρχει πια», λέει ο κ. Βαμβακάς.
Η Βάσω Κόλλια συμμερίζεται τη ρεαλιστική αισιοδοξία του. «Η σημερινή νέα γενιά αποσβολωμένη από τις καταστάσεις σού δίνει ενίοτε την εντύπωση ότι στερείται από κάθε αίσθηση σκοπού και ελπίδας, ότι γίνεται όλο και πιο παγερή και βίαιη. Οι νέοι αυτή την περίοδο αισθάνονται ιδιαίτερα απομονωμένοι, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η δυσαρέσκειά τους απέναντι στις προηγούμενες γενιές, αλλά και απέναντι στο πολιτικό σύστημα, στην πολιτική εξουσία και γενικότερα σε όλους τους θεσμούς, ενώ ταυτόχρονα δηλώνουν υψηλό πολιτικό ενδιαφέρον. Πιστεύω ότι η σημερινή νέα γενιά επειδή ακριβώς μεγάλωσε και αναγκάσθηκε να ενηλικιωθεί σε ένα τέτοιο περιβάλλον θα γίνει πιο διεκδικητική, πιο πολιτική, πιο συμμετοχική. Επειδή ακριβώς δεν θεωρεί τίποτα δεδομένο στη ζωή της θα δώσει μάχες για μια πιο ανθρώπινη ζωή και επειδή είναι πιο προικισμένη από τις προηγούμενες μάλλον θα τα καταφέρει καλύτερα».
Δεν ξέρω, δεν απαντώ
Πρέπει οι διασημότητες να έχουν άποψη επί παντός; Η όποια ερώτηση υποχρεώνει σε απάντηση; Βέβαια, στην περίπτωση του Λευτέρη Πετρούνια η ερώτηση για το ελληνικό #ΜeΤoo, τις καταγγελίες κακοποίησης στον χώρο του αθλητισμού, δεν ήταν εκτός του πεδίου του. Ο χειρισμός του θέματος εξέπληξε δυσάρεστα: «Ο πρωταθλητισμός είναι ένας πολύ σκληρός κλάδος. Από κει και πέρα, εάν υπήρξαν, εάν, εάν υπήρξαν, γιατί δεν είμαι σίγουρος, δεν έχω δει κάτι, μεμονωμένα περιστατικά, λυπάμαι πολύ. Ομως, δεν έχω δει κάποιον αθλητή που βρίσκεται στην επιφάνεια και έχει τα φώτα πάνω του ή έχει μάλλον καταφέρει να υλοποιήσει τους στόχους του να έχει κάποιο τέτοιου είδους παράπονο. Ο,τι κι αν σημαίνει αυτό». Ο –αναμενόμενος– αχός που σηκώθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έφερε –αναμενόμενο κι αυτό– τη διόρθωση: «Η δήλωσή μου πήρε μια διαφορετική κατεύθυνση από αυτό που στην πραγματικότητα πρεσβεύω. Πιστεύω ακράδαντα ότι κάθε ένας και κάθε μια που δημοσιοποιεί την προσωπική του ιστορία είναι σίγουρα γενναίος και αξιέπαινος. Η στήριξή μου σε όποιον έχει υποστεί οποιαδήποτε μορφή βίας είναι απολύτως ξεκάθαρη».
Μα καλά, αναρωτιέται κανείς, αυτός ο σπουδαίος αθλητής δεν είχε καν στον νου του, όταν απαντούσε, την «υπόθεση Νάσαρ», το μεγαλύτερο, ίσως, σκάνδαλο σεξουαλικής κακοποίησης στα αθλητικά χρονικά, που συνέβη στην Αμερική; Με τον αθλίατρο της εθνικής ομάδας ενόργανης γυμναστικής των ΗΠΑ, που παρενοχλούσε σεξουαλικά αθλήτριες κατά τη διάρκεια ιατρικών εξετάσεων, επί σειράν ετών;
Οι ιστορίες, εντός και εκτός Ελλάδος –και στο δικό του άθλημα– είναι πολλές, αποσβολώνουν και εξοργίζουν. Αρα; Πού είναι το πρόβλημα; Στο έλλειμμα ενημέρωσης; Ζουν οι άνθρωποι αυτοί (όπως και ο Στέφανος Τσιτσιπάς ως αρνητής του εμβολίου) μέσα στη δική τους bubble, σε μια φούσκα «προστατευμένη» από τον έξω κόσμο ώστε να δουλεύουν απερίσπαστοι, αφού αναμφίβολα ο πρωταθλητισμός είναι αποτέλεσμα αποκλειστικής αφοσίωσης και απάνθρωπης, σχεδόν, πειθαρχίας;
Κοινωνική συνεισφορά θα ήταν ο προσδιορισμός των ορίων. Η ομολογία όχι μόνο του λάθους ή της ευθύνης, αλλά και της άγνοιας.
Και αν ισχύει αυτό, τότε γιατί πρέπει να αποφαίνονται και για θέματα που δεν εμπίπτουν στην αρμοδιότητά τους; Η «επωνυμία» τους γιατί τους καθιστά αυτοδικαίως και γνώστες/εκτιμητές γεγονότων ή της ανθρώπινης συνθήκης; Αναζητάμε απεγνωσμένα υποδείγματα και η επιτυχία και αναγνώριση προσφέρεται για άκριτες εξιδανικεύσεις. Τα ΜΜΕ, από κοντά, τρελαίνονται για διασημότητες, θεωρώντας ότι οι θεαματικότητες/ακροαματικότητες ή οι κυκλοφορίες βασίζονται στην εικόνα και όχι στο περιεχόμενο. Η μεγάλη έκθεση, όμως, φέρνει στην επιφάνεια, μοιραία, και το ανεπεξέργαστο των ανθρώπων. Πώς να αναπληρώσει κανείς το «άδειασμα», όταν δεν μένει χρόνος προσωπικός, όταν η δαπάνη είναι ταχύτερη από κάθε προσπάθεια να καλυφθεί το κενό που δημιουργείται; Ειδικά όταν ο εκτιθέμενος είναι νέος και άγουρος.
Γιατί θα πρέπει ο τάδε πρωταθλητής ή ο δείνα καλλιτέχνης ή ο influencer που αναδύθηκε από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή ο επιτυχημένος στον κλάδο του επιχειρηματίας, να προβάλλεται και ως πρότυπο για τον τρόπο που σκεφτόμαστε, ντυνόμαστε, τρεφόμαστε, πορευόμαστε, εν γένει, στη ζωή; Γιατί η επαγγελματική κατάκτηση πρέπει να γίνεται και συνώνυμο του χαρακτήρα, να επιδαψιλεύουμε επαίνους για τον συνολικό βίο και να μην περιοριζόμαστε στον τομέα στον οποίο ο καθένας διαπρέπει; Αλλος ξέρει να παίζει περίφημο σκάκι, άλλος να λύνει εξισώσεις, να συναρμολογεί μηχανές ή να ζωγραφίζει ή να συγγράφει, να είναι ερευνητής ή μελετητής, ή σπουδαίος μουσικός.
Σαν να μην είναι αυτό αρκετό από μόνο του, χρειάζεται να επεκταθεί και σε απόψεις για θέματα που αγνοεί ή ελάχιστα γνωρίζει;
Κοινωνική συνεισφορά θα ήταν ο προσδιορισμός των ορίων. Η ομολογία όχι μόνο του λάθους ή της ευθύνης, αλλά και της άγνοιας. Η δημόσια αυτοκριτική ή λογοδοσία, έννοιες στις οποίες κατά κόρον αναφερθήκαμε την τελευταία δεκαετία συνδέοντάς τες με την πολιτική και τους πολιτικούς, θα πρέπει να συμπεριλάβει και το «δεν ξέρω/δεν απαντώ». Την κατηγορία που στις δημοσκοπήσεις συνδέουμε με τους αδιάφορους ή αναποφάσιστους, στον δημόσιο βίο θα πρέπει να την επιβραβεύουμε.
Ετσι ώστε να αυξάνεται ο πληθυσμός όσων αποκτούν συνείδηση της ευθύνης του δημόσιου λόγου. Δεν είναι λίγο ούτε απλό. Συμπαρασύρει τον δημόσιο βίο, επηρεάζει την ποιότητα της δημοκρατίας, προτείνει το υπόδειγμα της επάρκειας, την αριστεία του μέτρου.
Περί γήρατος σήμερα
Σήμερα κλείνω τα 70, και με αυτή την ευκαιρία το διάβασα. Οι διάφοροι αλγόριθμοι για το προσδόκιμο μού δίνουν μέση διάρκεια ζωής 15 μέχρι 22 χρόνια ακόμη. Επειδή ασχολούμαι με την καινοτομία και με την κοινωνική συμπεριφορά, αναρωτήθηκα τι μπορούμε να προσθέσουμε σήμερα στα στοιχεία του Κικέρωνα για τα καλά της μεγάλης ηλικίας, και τι επιπλέον έρχεται στα χρόνια που κατά τους αλγορίθμους μάλλον θα είμαι ζωντανός.
Η τεχνολογία έχει δώσει πολύ περισσότερες δυνατότητες για δραστηριότητα στους ηλικιωμένους. Από το τηλέφωνο και το ραδιόφωνο μέχρι το Διαδίκτυο και τις βιντεο-συναντήσεις, μπορούν να ενημερώνονται και να επικοινωνούν για πολλά θέματα, με πολλούς ανθρώπους, και χωρίς τις δυσκολίες της μετακίνησης και της μειωμένης όρασης ή ακοής. Η πανδημία έδειξε ότι εύκολα χρησιμοποιούν νέα εργαλεία για να ακούσουν διαλέξεις ή για να δουν τα εγγόνια τους, όταν δεν μπορούν με τον παλιό τρόπο. Οι σύγχρονες κοινωνίες, όμως, αποθαρρύνουν συχνά την επαγγελματική δραστηριότητα σε μεγάλη ηλικία. Για πολλούς η συνταξιοδότηση είναι υποχρεωτική, ενώ για άλλους υπάρχουν αντικίνητρα για εργασία όταν μπορούν να έχουν και σύνταξη. Πολύ πρόσφατα άρχισε να αλλάζει αυτό στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, υπό την πίεση του δημογραφικού. Είναι σημαντικό να αλλάξουν και οι κοινωνικές νόρμες.
Τις ασθένειες της ηλικίας τις έχουν περιορίσει η ιατρική επιστήμη και οι υπηρεσίες υγείας. Αλλά δεν έχουμε βρει αντίδοτο στη γεροντική άνοια, ενώ γνωρίζουμε ότι συχνά έχει οργανικές αιτίες. Δεν ισχύει η άποψη του Κικέρωνα πως η ξεχασιά οφείλεται μόνο σε διανοητική οκνηρία, ούτε ότι «κανένας γέροντας δεν ξεχνάει πού έχει κρύψει τα χρήματά του!». Αλλά και σε αυτό το θέμα υπάρχει ελπίδα. Οι ασθένειες του νευρικού συστήματος, παραμελημένες μέχρι πρόσφατα στην έρευνα και στη φαρμακοβιομηχανία, τώρα έχουν αποκτήσει προτεραιότητα, και η τεράστια πρόοδος της βιολογίας θα φέρει θεραπείες.
Η τεχνολογία έχει δώσει πολύ περισσότερες δυνατότητες για δραστηριότητα στους ηλικιωμένους.
Για τις ηδονές, ο Κικέρων αναφέρει δύο που αρμόζουν σε ηλικιωμένους: Αφενός, την απόλαυση φαγητού και κρασιού με παρέα, με έμφαση στη συζήτηση και όχι στη χόρταση. Καλύτερος όρος είναι, λέει, το λατινικό convivium (συν-ζωή), από το ελληνικό συμπόσιο ή συντροφιά. Αφετέρου, την καλλιέργεια κήπων. Ισχύουν και σήμερα αυτά, για πολλούς. Το convivium είναι προσιτό σε όλους εκτός από τους πολύ φτωχούς. Κήπους δεν έχουμε στις μεγάλες πόλεις, αλλά οι Βρετανοί έχουν δώσει λύση με τα allotments, και ίσως αξίζει να τα έχουμε κι εδώ.
Τον θάνατο δεν τον αποφεύγουμε. Ο Κικέρων προτείνει να σκεφτόμαστε το έργο που θα αφήσουμε στις επόμενες γενιές. Ισχύει σήμερα ακόμη περισσότερο, ιδίως σχετικά με το περιβάλλον.
Η διάρκεια ζωής ωστόσο μπορεί να μεγαλώσει ασύλληπτα. Αυτό τουλάχιστον πιστεύουν οι θεωρητικοί του singularity: σε μερικά χρόνια η πρόοδος της ιατρικής και της τεχνολογίας θα μας χαρίζει κάθε έτος περισσότερο από ένα έτος αυξημένου προσδόκιμου. Αν συμβεί αυτό, σε μερικές δεκαετίες θα πεθαίνουμε μόνο από ατύχημα. Λέτε;
Το 43 π.Χ. ο Κικέρων πέθανε, 63 χρόνων. Οχι από γηρατειά ή από αρρώστια. Ηταν πολύ δραστήριος. Τον σκότωσαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Σε αυτό το ζήτημα, φοβάμαι ότι η ανθρωπότητα δεν έχει προοδεύσει.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.
Αγιε Βασίλη, ας μην εξαγάγουμε κι άλλα παιδιά του χρόνου
Ο φίλος μου ο Κώστας, που ζει εδώ και πολλά χρόνια στην Πράγα, φρόντισε προσφάτως να ρίξει αλάτι στην πληγή. Μου έστειλε τις στατιστικές του τσεχικού κράτους, από τις οποίες πληροφορήθηκα πως το 2020 οι μετανάστες από την Ελλάδα εκεί έφτασαν τις δύο χιλιάδες. Οι Ελληνες μετανάστες στην Τσεχία είναι όσοι οι Ισπανοί, που η χώρα τους είναι σχεδόν πέντε φορές μεγαλύτερη σε πληθυσμό, και δυόμισι φορές περισσότεροι από τους Πορτογάλους.
Συγκλονίστηκα παρατηρώντας την εξέλιξη χρόνο με τον χρόνο. Ο αριθμός των Ελλήνων μεταναστών αυξάνεται αδιάλειπτα από το 2010, ακόμη και μέσα στην πανδημία. Προσοχή, δεν αναφέρομαι στην παλιά κοινότητα Ελλήνων πολιτικών προσφύγων και στους απογόνους τους, αλλά αποκλειστικά σε μια κοινότητα που δημιουργήθηκε πριν από 15-20 χρόνια και διογκώθηκε την τελευταία δεκαετία. Αποτελείται από νέους ανθρώπους με πτυχία, ταλέντο και υψηλή εξειδίκευση.
Παρόμοια μου μετέφεραν φίλοι μου που ζουν στο Λουξεμβούργο. Οι Ελληνες εκεί το 2010 ήταν μόλις χίλιοι πεντακόσιοι. Σήμερα είναι τέσσερις χιλιάδες. Περπατάς στους δρόμους του Λουξεμβούργου και ακούς ελληνικά.
Και καλά, θα πείτε, το πλούσιο Λουξεμβούργο λογικό είναι να προσελκύει τους Ελληνες. Αλλά η Τσεχία, που μέχρι τα τέλη του 1990 είχε το μισό σχεδόν κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας; Τώρα βέβαια όχι μόνο μας ξεπέρασε σημαντικά (23.000 ευρώ έναντι 18.000), αλλά επιπλέον συνιστά χώρα υποδοχής μεταναστών με προέλευση άλλες χώρες της Ε.Ε., καθώς η ανεργία στη χώρα είναι μόλις 3%.
Και, δυστυχώς, δεν είναι μόνον η Τσεχία που μας ξεπέρασε. Η Eurostat κατέγραψε την Ελλάδα στην προτελευταία θέση σε κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Ε.Ε. σε όρους αγοραστικής δύναμης για το 2020 – το ότι τέτοιες ειδήσεις δεν αποτελούν αντικείμενο συζήτησης στα κανάλια σχετίζεται προφανώς με την ποιότητα της ενημέρωσής μας και την κατάσταση της δημοκρατίας μας.
Το 2020, μάλιστα, η θέση μας επιδεινώθηκε περαιτέρω, καθώς πέσαμε στο 62% του μέσου όρου από το 66% που ήμασταν το 2019 – άρα τα πήγαμε σαφώς χειρότερα στην πανδημία από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Κάπως έτσι χάνουμε την επαφή μας με τους Νότιους: η Πορτογαλία βρίσκεται στο 76% του μέσου όρου και η Ισπανία ακόμη ψηλότερα στο 84% του μέσου όρου. Η μόνη χώρα σε δυσμενέστερη θέση από εμάς είναι η Βουλγαρία.
Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, γονείς συνωστί- ζονται στα αεροδρόμια της χώρας με τα μάτια κολλημένα στον πίνακα των αφίξεων. Οποιος τους κοιτάξει θα το διακρίνει εύκολα: τα πρόσωπά τους λάμπουν.
Αν, λοιπόν, στην πρώτη ταχύτητα της Ε.Ε. βρίσκονται οι πλούσιες χώρες του Βορρά και στη δεύτερη ταχύτητα οι δυτικές χώρες του Νότου και οι πιο πλούσιες της πρώην ανατολικής Ευρώπης, η Ελλάδα δυστυχώς βρίσκεται πλέον στην τρίτη ταχύτητα, στους φτωχότερους της Ε.Ε. Γι’ αυτό, μου έρχεται να κάνω τον σταυρό μου, αν και δεν φημίζομαι για τη σχέση μου με τα θεία και τον χριστιανισμό, όταν ακούω κυβερνητικές κορώνες αυτοθαυμασμού για την οικονομία.
Δυστυχώς, στις μέρες μας, οι περισσότερες ελληνικές οικογένειες, ανεξαρτήτως βιοτικού επιπέδου, είναι «εξαγωγείς» παιδιών. Στη μεσαία τάξη, ειδικότερα, καμιά οικογένεια δεν μπορεί να εγγυηθεί στα παιδιά της πως εφόσον μείνουν στη χώρα θα έχουν σοβαρές ελπίδες να διατηρήσουν το βιοτικό επίπεδο των γονιών τους. Ακόμη και οι παραδοσιακά ισχυρές ομάδες των γιατρών ή των μηχανικών σήμερα αισθάνονται αβεβαιότητα.
Στη γενιά μου, πολύς κόσμος σπούδαζε έξω, αλλά επέστρεφε αισιόδοξος. Κανείς δεν έφευγε με την ιδέα πως δεν θα ξαναγύριζε, καθώς από τη δεκαετία του ’70 είχαμε αφήσει πίσω μας τη μαζική μετανάστευση στο εξωτερικό. Σήμερα τα παιδιά που φεύγουν, είτε για σπουδές είτε για εργασία, έχουν μέσα τους εξοικειωθεί με την ιδέα πως μπορεί να μην επιστρέψουν ποτέ.
Είναι άραγε κακό να φεύγει κανείς από τη χώρα του; Καθόλου, το αντίθετο μάλιστα! Εφόσον όμως το θέλει, όχι επειδή εξαναγκάζεται. Γιατί άλλο να φεύγεις με τη θέλησή σου, γιατί θέλεις να αποκτήσεις νέες εκπαιδευτικές ή εργασιακές εμπειρίες, και άλλο να σε διώχνει η χώρα σου κακήν κακώς, να μην έχεις καμία ευκαιρία.
Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, γονείς συνωστίζονται στα αεροδρόμια της χώρας με τα μάτια κολλημένα στον πίνακα των αφίξεων. Οποιος τους κοιτάξει θα το διακρίνει εύκολα: τα πρόσωπά τους λάμπουν. Ισως τελικά, εκείνη η στιγμή να εκφράζει γι’ αυτούς το νόημα των Χριστουγέννων.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Θα συγχωρέσεις…
Σε μια σχολική τάξη οι μαθητές περιμένουν τον καθηγητή. Eφηβοι 16 ετών βρίσκονται σε μια παρατημένη τάξη περιμένοντας να έρθει ο καθηγητής να τους κάνει μάθημα. Μάταια όμως. Κανείς δεν περνάει τις πύλες και εκείνοι νιώθουν εγκαταλελειμμένοι. Κανένας καθηγητής δεν μπόρεσε να τους επιβληθεί. Απορρίπτουν το σύστημα και την ίδια στιγμή το ίδιο το σύστημα τους απορρίπτει. Είναι παιδιά, έφηβοι, είναι μόνοι. Τι έχουν τελικά, παρά μόνον ο ένας τον άλλον. Eτσι αποφασίζουν να κάνουν μάθημα εκείνοι. Να ανασύρουν εμπειρίες που θα είχαν νόημα. Η αρχική αμηχανία δίνει τη θέση της στις προσωπικές αφηγήσεις για τον έρωτα, τα μυστικά, τη βία, το βλέμμα της κοινωνίας πάνω τους, το βλέμμα το δικό τους πάνω στην κοινωνία, το βλέμμα του ενός για τον άλλον, για την οικογένεια. Βρίσκονται μαζί στην απομονωμένη τάξη μιας μεγαλούπολης που θα μπορούσε να είναι το Λονδίνο, το Παρίσι, το Aμστερνταμ, η Αθήνα, αλλά μέσα τους νιώθει ο καθένας μόνος. Γι’ αυτό και ο εχθρός καραδοκεί. Μέσα στον φόβο, έξω από αυτούς, ανάμεσά τους. Η θεατρική παράσταση «Ο εχθρός της τάξης» παίζεται για εφήβους και ενηλίκους στο Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Γεωργίας Μαυραγάνη.
Ο «Εχθρός της τάξης» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1978 στο Λονδίνο, ενώ ο Πίτερ Στάιν σκηνοθέτησε την κινηματογραφική εκδοχή του στο Ανατολικό Βερολίνο το 1983. Το 2013 το έργο γνώρισε άλλη μία κινηματογραφική μεταφορά σε σκηνοθεσία Ροκ Μπίτσεκ και τιμήθηκε με το βραβείο Fedora Award στο Φεστιβάλ της Βενετίας.
Τα Χριστούγεννα είναι η εποχή που ξυπνάει στο συλλογικό ασυνείδητο ο πιο γνωστός ήρωας παραμυθιού. Κάπου μέσα μας ζει πάντα ο Εμπενίζερ Σκρουτζ από τη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» του Καρόλου Ντίκενς. Τι αξίζουν άλλωστε οι γιορτές εάν αποφύγουμε πάλι τον εαυτό μας; Αν σπαταλήσουμε και αυτή την ευκαιρία; Η μαγεία που φέρνει ο μύθος της γέννησης του Χριστού επιτρέπει την ψυχική ανα-γέννηση για τον δυτικό άνθρωπο, το μόνο διαβατήριο στην ενδοσκόπηση και ενδεχομένως στην επανεκκίνηση. Οσο χρόνων και εάν είμαστε, πάντα έχουμε την ευκαιρία, όσο είμαστε ακόμη ψυχικά και βιολογικά ζωντανοί, να κάνουμε κάτι για να βελτιώσουμε τη σχέση με τον εαυτό μας και τους γύρω μας. Ημασταν άραγε καλοί; Αγαπήσαμε και φροντίσαμε όσο έπρεπε τους δικούς μας ανθρώπους; Ταλαιπωρήσαμε το παιδί μας ή το παιδί που κρύβουμε μέσα μας; Ζούμε τη ζωή που ονειρευτήκαμε ή βρισκόμαστε σε πρόωρη γήρανση; Ο έφηβος που υπήρξαμε τότε, πού βρίσκεται σήμερα; Ο εχθρός της τάξης είναι πολύσημη έννοια. Από τη μια, ένα κορίτσι αισθάνεται μίσος για έναν αλλοδαπό συμμαθητή της και θεωρεί ότι οι αλλοδαποί ευθύνονται για όλα τα δεινά· από την άλλη, αυτά τα παιδιά λειτούργησαν όλα σαν εχθροί της τάξης. Διασάλευσαν με τη συμπεριφορά τους και τη διαγωγή τους ένα σύστημα και αυτό τι κάνει; Τα απορρίπτει, τα αποβάλλει. Η τάξη διασαλεύεται με την αντίδραση και οι εχθροί πρέπει να απομονωθούν. Ποιοι είναι άραγε οι δικοί μας καθημερινοί εχθροί μέσα μας; Ποιοι διασαλεύουν την τάξη μας; Τι μας εκθέτει και το αποβάλλουμε; Ποιες σκέψεις; Ποια συναισθήματα; Τι συνέβη στον έφηβο που υπήρξαμε;
Τις μέρες και τις νύχτες που έρχονται, με την ωριμότητα που διαθέτουμε σήμερα, ίσως αντέξουμε να μιλήσουμε στον έφηβο που ήμασταν.
Οι έφηβοι βρίσκονται στην ακμή του συναισθηματικού και αισθητηριακού τους κόσμου. Ολα οξύνονται, γίνονται πιο ζωντανά, ο ψυχισμός βρίσκεται στα καλύτερά του, σαν να ξυπνάει από λήθαργο. Η ζωή έχει ευαισθησίες. Ανάγκες, αρχές, αξίες, συναισθήματα, αλληλεγγύη, παρέες, έρωτας, ρομαντισμός. Η εφηβεία ξετυλίγει το κουκούλι και εκθέτει τον μαλακό της πυρήνα στον έξω κόσμο. Οι έφηβοι πονάνε και αγαπάνε με ένταση, και αν είναι να τους καταλογίσουμε αστάθεια, είναι που το παρόν τους είναι σύντομο γιατί μοιάζει αιώνιο. Και έρχεται το σύστημα που λέγεται σχολείο, οικογένεια, κοινωνία, ο ίδιος ο εαυτός τους, για να τους βάλει με τα χρόνια σε τάξη. Να κόψει λίγο από εδώ, περισσότερο από εκεί, να τα μαζέψει. Να βάλει τον φόβο σαν εχθρό για να μαζευτούν. Από τη μια η ανάπτυξη δικαιολογεί την εκλογίκευση, από την άλλη, η ενηλικίωση όταν στεγνώνει τους ψυχικούς χυμούς έχει μεγάλο κόστος για την ανθρώπινη κοινωνία.
Προς το τέλος της παράστασης, ένας ένας οι έφηβοι μιλάνε για τα τραγούδια που αγαπάνε, για όσα ντρέπονται, γι’ αυτά που μαύρισαν την ψυχή τους. Για την οικογένεια που είχαν. Για όσα τους έκαναν αυτό που είναι σήμερα. Στο τέλος, με την ηλικία του σήμερα, οι ηθοποιοί μιλάνε στον έφηβο εαυτό τους. Τι θα έλεγες σε εκείνο το κορίτσι; Σε εκείνο το αγόρι;
Τις μέρες και τις νύχτες που έρχονται, με την ωριμότητα που διαθέτουμε σήμερα, ίσως αντέξουμε να μιλήσουμε στον έφηβο που ήμασταν. Να τον πάρουμε αγκαλιά, να του πούμε μπράβο για όσα πέτυχε, να σκεφτούμε γιατί εγκαταλείψαμε μερικά από τα όνειρά του. Να βάλουμε λίγη από την ανεμελιά και την πηγαία χαρά που νιώθαμε για τα μικρά, τα ασήμαντα. Να βάλουμε ξανά τον ενθουσιασμό σε καθετί καινούργιο, να βιώσουμε συναισθηματικά τα τραύματά μας. Να γίνουμε εκείνο το παιδί και να το συγχωρέσουμε. Κυρίως να το μεγαλώσουμε και να του δώσουμε τη δύναμη να συγχωρέσει και άλλους. Μέσα στις ρωγμές του χρόνου, το πιο ελπιδοφόρο μήνυμα που μπορεί να φέρει ο τωρινός μας εαυτός στον παλιό είναι να τον καθησυχάσουμε. Να του πούμε ότι μεγαλώνοντας, θα συγχωρέσεις. Οσα δεινά και αν συμβούν, θα έρθει εκείνη η μέρα που, ανάλαφρος πια, θα συγχωρέσεις. Καλά Χριστούγεννα.
Νιώθουν άβολα στο σώμα που κατοικούν
Η αρνητική επιρροή του Ιντερνετ και των influencers στους εφήβους – Πώς λειτούργησαν επιβαρυντικά τα lockdowns
Οι μισοί έφηβοι θέλουν να αλλάξουν κάτι στο σώμα τους, ενώ ένας στους δύο θέλει να χάσει βάρος. Αν και περίπου το 70% των εφήβων στην Ελλάδα δηλώνει ευχαριστημένο με την εμφάνισή του, όλο και περισσότερα παιδιά μοιάζουν να νιώθουν άβολα με «το σώμα που κατοικούν», ενώ αυξάνονται εκείνα που θέλουν να προσομοιάσουν στα «πρότυπά» τους και στους «influencers» του Διαδικτύου. Δεν είναι βέβαια ασυνήθιστο οι έφηβοι να αισθάνονται από αμήχανα έως δυσάρεστα με το σώμα τους, σε μια ηλικιακή περίοδο της ζωής τους που πολλά τίθενται σε αμφισβήτηση. Ομως, ένας παράγοντας που δρα ιδιαίτερα ενισχυτικά σε αυτές τις τάσεις τα τελευταία χρόνια είναι η έντονη χρήση του Διαδικτύου. Πρόκειται για συμπέρασμα μελέτης που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» για τα έτη 2019-2020. Μάλιστα, στην περίοδο της πανδημίας και των lockdowns υπήρξε ακόμα μεγαλύτερη ενίσχυση των τάσεων εξάρτησης από το Διαδίκτυο, όπως και των διατροφικών διαταραχών.
Η εικόνα πως αρκετοί έφηβοι στη χώρα μας βιώνουν αίσθημα δυσαρέσκειας για την εικόνα σώματος δεν είναι καινούργια. Σε παλιότερες έρευνες είχε καταγραφεί πως πάνω από το 24% των ερωτηθέντων εφήβων δεν ήταν ικανοποιημένο με το σώμα του. Μεταξύ αυτών εμφανίζονταν σημαντικά υψηλότερα ποσοστά ψυχοσωματικών συμπτωμάτων σε σχέση τους εφήβους που είχαν μέτρια ή καλή εικόνα για τον σωματικό τους εαυτό. Ταυτόχρονα, όμως, όπως επισημαίνει στην «Κ» η Αρτεμις Τσίτσικα, αναπλ. καθηγήτρια στην Ιατρική σχολή του ΕΚΠΑ και διευθύντρια του ΜΠΣ «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας», «οι γνώσεις μας είναι εξαιρετικά περιορισμένες σχετικά με τους καθοριστικούς παράγοντες που οδηγούν σε αυτή την κατάσταση, αλλά και σχετικά με αναδυόμενους παράγοντες επιρροής, όπως αυτοί εισάγονται από τον σύγχρονο τρόπο ζωής».
Αναζητώντας απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά αναπτύχθηκε η έρευνα του μεταπτυχιακού προγράμματος την προηγούμενη διετία σε 1.100 εφήβους. «Το 71,7% δήλωσε πως είναι ευχαριστημένο με το σώμα του, αλλά το 52,4% απάντησε πως ήθελε κάτι να αλλάξει. Το 50,4% ήθελε να χάσει βάρος, ενώ το 15,7%, απεναντίας, να αυξήσει το βάρος του. Σημαντικά μεγαλύτερα ήταν τα ποσοστά εξάρτησης από το Διαδίκτυο στους εφήβους που δεν ήταν ευχαριστημένοι με το σώμα τους, φτάνοντας το 14,3%, καθώς και σε εκείνους που θα ήθελαν να αλλάξουν κάτι στο σώμα τους (12,3%)», λέει στην «Κ» η κ. Κωνσταντίνα Καρανίκη, εκ των συντελεστών της μελέτης «Τι συμβαίνει στην εφηβεία; (2019-2020)».
Συνολικά η μελέτη καταδεικνύει πως οι έφηβοι που είναι ικανοποιημένοι με την εικόνα του σώματός τους έχουν μειωθεί κατά 3,3% συγκριτικά με προηγούμενες μετρήσεις. Ιδιαίτερα, όπως σημειώνουν οι ερευνητές, «οι έφηβοι με διαδικτυακή εξάρτηση, είχαν 57% λιγότερες πιθανότητες να είναι ευχαριστημένοι με το σώμα τους, διπλάσιες πιθανότητες να θέλουν να αλλάξουν κάτι σε αυτό, αλλά και 2,18 φορές υψηλότερες πιθανότητες να επιθυμούν την απώλεια σωματικού βάρους σε σχέση με τα άτομα που δεν παρουσίασαν συμπτώματα εθισμού».
«Εχει ιδιαίτερη σημασία η συσχέτιση της διαδικτυακής εξάρτησης με τη μη ικανοποίηση σώματος. Είναι χαρακτηριστικό πως δεν συναντάμε στους εφήβους μόνο μια γενική τάση για πιο αδύνατα σώματα, αλλά μια πολύ συγκεκριμένη επιρροή από “influencers”. Τα νέα παιδιά επιχειρούν να αντιγράψουν τη σωματική τους εμφάνιση. Για παράδειγμα, κορίτσια επιθυμούν συγκεκριμένους σωματότυπους, όπως π.χ. πολύ λεπτή μέση και ενισχυμένες καμπύλες γλουτών τύπου Κardashians. Ομως η διαρκής σύγκριση με τα “πρότυπα” προκαλεί χαμηλή αυτοεκτίμηση», εξηγεί στην «Κ» η κ. Τσίτσικα. «Η επίδραση του Ιντερνετ είναι πολύ έντονη σε αυτές τις ηλικίες. Η μεγάλη επαναληψιμότητα και η εύκολη όσο και ιδιωτική πρόσβαση στο Διαδίκτυο δημιουργούν πολλές φορές συνθήκες “πλύσης εγκεφάλου”. Εφηβοι μας λένε ότι νιώθουν θαλπωρή στο Διαδίκτυο και πως έξω απ’ αυτό η ζωή τους δεν έχει νόημα. Αντικαθιστούν την πραγματική ζωή με την εικονική», υπογραμμίζει η επιστημονικά υπεύθυνη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας στο Νοσοκομείο Παίδων «Π. και Α. Κυριακού».
«Εφηβοι μας λένε ότι νιώθουν θαλπωρή στο Διαδίκτυο και πως έξω απ’ αυτό η ζωή τους δεν έχει νόημα. Αντικαθιστούν την πραγματική ζωή με την εικονική».
Μάλιστα, την περίοδο των lockdowns καταγράφηκε ένταση των προβλημάτων που προκύπτουν από την υπερβολική χρήση του Διαδικτύου. «Οι περιπτώσεις μέτριας και σοβαρής εξάρτησης από το Ιντερνετ απογειώθηκαν από το 10% στο 30% μεταξύ των εφήβων, ενώ ενισχύθηκαν οι διατροφικές διαταραχές και απορρυθμίστηκαν οι όποιες διαδικασίες αντιμετώπισής τους», συμπληρώνει η κ. Τσίτσικα.
Στη μελέτη καταγράφηκε αυξημένη τάση στα κορίτσια όσον αφορά την εμφάνιση αισθήματος δυσαρέσκειας για το σώμα τους. Σύμφωνα με τα ευρήματα, τα κορίτσια έχουν 68% λιγότερες πιθανότητες να είναι ευχαριστημένα με το σώμα τους, 1,56 φορές περισσότερες πιθανότητες να θέλουν να αλλάξουν κάτι σε αυτό και περισσότερες από τετραπλάσιες πιθανότητες να θέλουν να χάσουν βάρος σε σύγκριση με τα αγόρια.
Παρ’ όλα αυτά, και τα αγόρια δεν μένουν αδιάφορα στις προκλήσεις της… σωματικής βελτίωσης και η ψαλίδα των διαφορετικών προσεγγίσεων περιορίζεται σε σχέση με παλιότερα.
Οι υπέρβαροι/παχύσαρκοι έφηβοι παρουσίασαν 85% λιγότερες πιθανότητες να είναι ευχαριστημένοι με το σώμα τους, υπερδιπλάσιες πιθανότητες να επιθυμούν να αλλάξουν κάτι σε αυτό και σχεδόν 16 φορές περισσότερες πιθανότητες να θέλουν να χάσουν βάρος σε σχέση με τους εφήβους μικρότερου βάρους.
«Η σύνθεση μιας αρνητικής εικόνας σώματος κατά την εφηβεία έχει συνδεθεί με πληθώρα θεμάτων σωματικής και ψυχικής υγείας, όπως οι διατροφικές διαταραχές, η υιοθέτηση ανθυγιεινών και βλαπτικών συμπεριφορών απέναντι στο σώμα, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, το άγχος και οι αγχώδεις διαταραχές, η κατάθλιψη, ενώ ακόμη έχει συνδεθεί με τον αυτοκτονικό ιδεασμό και αυτοκτονικές απόπειρες», προειδοποιούν οι κ. Καρανίκη και Τσίτσικα, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για μια διαφορετική προσέγγιση.
Η πολυσήμαντη Εμα
Μόνο η Εμα Ραντουκάνου θα μπορούσε να είναι το θέμα της εβδομάδας. Την είδατε, σωστά; Αγνωστη, μέχρι πριν από τρεις μήνες τελείωνε τις σχολικές εξετάσεις. Ξεμπέρδεψε με επιτυχία και έπιασε με αποφασιστικότητα τη ρακέτα για να αποκρούσει όλες τις μπάλες με αγριάδα. Χρειάστηκαν 19 ημέρες, 10 αγώνες και 20 κερδισμένα σετ, για να καταφέρει το ακατόρθωτο, μια αουτσάιντερ να κερδίσει το US Open. «Είμαι έτοιμη για ό,τι έρθει στον δρόμο μου», είπε, και να σου πάλι αυτό το τεράστιο, γεμάτο αυτοπεποίθηση χαμόγελό της. Η Εμα Ραντουκάνου κάνει τα δύσκολα να μοιάζουν εύκολα. Η θετική στάση απέναντι στη ζωή πρέπει να εξυμνηθεί εξίσου, ίσως και περισσότερο από τα αθλητικά της επιτεύγματα. Η ζωή τής ανήκει επειδή τη δρασκελίζει με τολμηρή φυσικότητα. Είναι απόλαυση να την κοιτάμε τόσο εν κινήσει, όσο κι όταν στέκεται και μιλάει. H Αγγλία εκθειάζει τη 18χρονη μοναχοκόρη ενός Ρουμάνου και μιας Κινέζας που μεγάλωσε από δύο ετών στο Λονδίνο. Η Αγγλία υποκλίνεται στην κορυφαία αθλήτρια που τυχαίνει να είναι μορφωμένη, εύγλωττη, αυθεντική και όμορφη. Πρόκειται για έναν συνδυαστικό θρίαμβο που έχει συνεπάρει τη χώρα. Οι πολίτες παραμιλούν. Η βασίλισσα και ο πρωθυπουργός τη συγχαίρουν γραπτώς, η δούκισσα του Κέμπριτζ έχει ήδη κανονίσει να τη γνωρίσει. Η χώρα της αντιμεταναστευτικής ψήφου του Brexit πανηγυρίζει. Πόσο οξύμωρο. Η ενάντια στη μετανάστευση υπουργός Εσωτερικών Πρίτι Πατέλ, παραδόξως μετανάστρια πρώτης γενιάς από την Ουγκάντα, δεν προέβη σε δηλώσεις. Οχι πως χρειαζόταν. Αλλωστε είναι απασχολημένη. Εχει εστιάσει στην προσπάθειά της να εκτοπίζει και να αναχαιτίζει τις εισροές με μένος. Η χώρα-χωνευτήρι –μέχρι πρότινος– εθνικοτήτων και ταλέντων που γνώριζε πώς να ενσωματώνει αρμονικά για να δημιουργήσει την εθνική περηφάνια, τώρα διώχνει. Δείτε, Αγγλοι, τι θα χάσετε από εδώ και στο εξής! Η Ραντουκάνου είναι η «βρετανικότητα» στα καλύτερά της. Η μετανάστευση, ένα ουσιαστικό χωρίς πρόσωπο, σαν να βγαίνει από την ανωνυμία. Εχει φυσιογνωμία: είναι το θηλυκό γεμάτο σιγουριά και ζωντάνια πρόσωπό της. Η Εμα, χωρίς στάλα αγγλικού αίματος, είναι το αγγλικό ρόδο του (πρώην) πολυπολιτισμικού Ηνωμένου Βασιλείου του 21ου αι.
Το μάθημα είναι για τους Αγγλους. Περνώ σε αυτά που είναι για εμάς. Ομολογώ ότι το πρώτο που αναρωτήθηκα είναι εάν όλοι χρειαζόμαστε μια Κινέζα μάνα, και εάν αυτή είναι ικανή να κάνει μια χαψιά την Εβραία και την Ελληνίδα μάνα μαζί. Ισως αυτό πρέπει να είναι το επόμενο άρθρο. Το ταλέντο της ξεχειλίζει και στηρίζεται –πού αλλού;– στη σκληρή δουλειά που κατέβαλε τα προηγούμενα χρόνια. Πίσω από αυτά βρίσκονται οι γονείς της. «Είσαι καλύτερη απ’ όσο πίστευα», της είπε ο πατέρας της στην τηλεφωνική συνομιλία μετά τον αγώνα. Τους ευχαρίστησε, χαρακτηρίζοντάς τους «πιεστικούς» και τους «πιο σκληρούς κριτές». Οι προσδοκίες όμως των πιεστικών κηδεμόνων ακόμα και όταν διακρίνουν χάρισμα δεν αποδίδουν πάντα μαθηματικά με A* στα A-levels, κινεζικά με ευφράδεια και αθλητισμό επιπέδου. Κοντολογίς οι φιλοδοξίες των γονιών στέκονται συχνά μετέωρες υπονομεύοντας ακόμα και τον στόχο (το γνωρίζουμε). Οι απαιτητικοί γονείς της κατάφεραν και αυτοί το ακατόρθωτο. Εμφύσησαν ανταγωνιστικότητα και εργατικότητα στην ικανότατη κόρη. Πώς; Πείθοντάς την να συναινέσει πειθαρχημένα στην άπειρη δουλειά. Μόνο με συγκατάνευση έρχεται η προθυμία. Και να το αποτέλεσμα: δεν βλέπει εμπόδια, βλέπει προκλήσεις που τις καλοδέχεται για να τις αντιμετωπίσει με ενέργεια. Οι προκλήσεις μοιάζουν να είναι το φυσικό της περιβάλλον κι εκείνη κινείται ανέμελα ανάμεσά τους με έξαψη και πληθωρική διάθεση. Υπερπλήρης κεφιού και έτοιμη για παιχνίδι (για το παιχνίδι) σ’ ένα γεωμετρικό γήπεδο.
Να ένα πρότυπο ενδυνάμωσης. Είναι σωστή και γενναιόδωρη με τις συμπαίκτριες. Στοχεύει και απομακρύνει τις μπάλες όσο βίαια θα τις απωθούσε κι ένας άντρας. Αποστομώνει τους μεσήλικες δημοσιογράφους που την είχαν ξεγράψει εικάζοντας ότι δεν μπορεί να αντέξει την πίεση. H Ραντουκάνου έχει τα χαρακτηριστικά της γενιάς της: είναι μια πολιτισμική μείξη, τεχνολογικά γηγενής, πραγματίστρα, προσαρμοστική. Στη γενιά που μεγάλωσε και υπέφερε από την οικονομική κρίση (και κατόπιν από την πανδημία) αρέσει η αναμέτρηση. Είναι μια γενιά εργατική, ορμητική και άπληστη. Η Ραντουκάνου έφυγε από το τουρνουά με 2,5 εκατ. δολ. και σύντομα θα γίνει η πιο ακριβοπληρωμένη αθλήτρια και η πιο επιδραστική νέα γυναίκα. Η ίδια είναι πλέον ένα μπραντ που θα προσελκύσει άλλα επενδύοντας πάνω της. Η φωνή της είναι ήδη αρκετά δυνατή για να εισακουστεί όταν εκείνη κρίνει ότι χρειάζεται. Μια ευχή μόνο, να είναι διαφορετική. Δεν θέλουμε πόζα, έστω και ακριβά κοστολογημένη, με ψεύτικο χαμόγελο και δανεικά κοσμήματα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εάν η Εμα Ραντουκάνου είναι ένα δείγμα της «γενιάς Ζ» που κρατάει το μέλλον στα χέρια της, πρέπει να την εμπιστευτούμε. Βρισκόμαστε σε καλά και δυνατά χέρια. «Κάνε τα βασικά, τα βασικά σε πάνε πολύ μακριά», όπως τη συμβούλεψε ο προπονητής της.
* Η κ. Ελεάννα Βλαστού είναι συγγραφέας και ζει στο Λονδίνο.
Γήρας, το αθέατο
Λίγο πριν ξεκινήσει ένας από τους πιο δύσκολους Αυγούστους της ζωής μας, στην επιφανειακή ηρεμία των νυχτερινών ωρών του Ιουλίου, δύο μικρά αθέατα συμβάντα με επισκέφθηκαν. Στο κέντρο της Αθήνας, σε μια γωνία ενός ταχυφαγείου κάθεται ένας ηλικιωμένος άνδρας. Παρά το περασμένο της ηλικίας του και τα πρόχειρα, ελαφρά λόγω ζέστης ενδύματα, ανήκει σε εκείνους τους άνδρες που μπορείς ακόμα να δεις την αίγλη τους. Μερικοί άνθρωποι γεννιούνται αρχοντικοί. Εχει φάει σχετικά λίγο, το πιάτο του είναι ακόμα γεμάτο και το βλέμμα του είναι απλανές. Κοιτάζει ευθεία, αλλά χωρίς να κοιτάζει μπροστά. Δίπλα του κάθεται μια κυρία νεότερη στην ηλικία, αλλά μεσήλικας και αυτή, κρατώντας ένα κινητό στο χέρι, σε πλήρη αφοσίωση με την οθόνη της. Σκέφτομαι ότι είναι η γυναίκα που τον προσέχει. Δεν είναι η σύντροφός του, ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους, παρόλο που τα ζευγάρια δεν ανήκουν απαραίτητα στον ίδιο κόσμο, ιδίως όταν περνάνε τα χρόνια.
Εκείνη όμως είναι σαφές από το βλέμμα ότι είναι η κυρία που τον προσέχει. Και μάλλον εκείνη τη στιγμή βαριέται. Μπορεί όμως και εκείνος να τη βαριέται. Κανείς δεν επικοινωνεί με κανέναν. Βουτηγμένοι και οι δύο στη μοναξιά τους, ο ένας αναζητά το κενό ή το παρελθόν του και εκείνη τους δικούς της που μπορεί να βρίσκονται πολύ μακριά από τον τόπο της εργασίας της.
Λίγες νύχτες πριν είχε προηγηθεί ένα τηλεφώνημα μιας άγνωστης κυρίας στο γραφείο μου. Μια γλυκιά, μεστή φωνή ήθελε να μου μιλήσει. Να μου πει για όσα τραβάνε οι ηλικιωμένοι μέσα στην καραντίνα του κορωνοϊού, ιδίως όσοι είναι ήδη άρρωστοι. Η ανάγκη ήταν επιτακτική.
Είναι γεγονός ότι οι ηλικιωμένοι έχουν λιγότερη φωνή στην κοινωνική βοή, στην πανδημία μετρήθηκαν μόνον ως αριθμοί νεκρών και όχι ως υποκείμενα. Οι ηλικιωμένοι δεν χειρίζονται τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν είναι καταναλωτές, δεν θυμώνουν, δεν διαδηλώνουν, δεν τους υπολογίζουμε ως μετρήσιμες δυνάμεις γιατί η ζωή τους βρίσκεται πιο κοντά στο τέλος παρά στη μέση. Είναι οι άνθρωποι που γεννήθηκαν μέσα σε πόλεμο, λίγο πριν από τον Εμφύλιο, εκεί κοντά, που είδαν την Ελλάδα να αλλάζει δεκαετία τη δεκαετία. Είναι αυτές οι παλιές γενιές που είχαν μάλλον μέσα τους κάποιες αρχές, που σιγά σιγά οι επόμενες εγκατέλειπαν. Μιλούσαν ακόμα και χωρίς μόρφωση μια γλώσσα μεστή και αληθινή. Κάπως είχαν νόημα και πόνο οι λέξεις τους, γιατί ήταν όλα τόσο μα τόσο δύσκολα. Και προφανώς για να έχουν φτάσει μέχρις εδώ, με κόπο και αγώνα, τα κατάφεραν. Εζησαν και έφτασαν στις τιμημένες ηλικίες των 80 ετών και πάνω, ηλικίες που φαντάζουν τόσο μακρινές για τα παιδιά και τόσο άπιαστες για όσους χάθηκαν νωρίς.
Εχει όμως αλλάξει το βλέμμα αυτής της χώρας γι’ αυτές τις γενιές; Τι συμβαίνει με μας, τα παιδιά και τα εγγόνια τους; Πού βρίσκονται αυτοί οι άνθρωποι σήμερα, σε μια Ευρώπη που γερνάει; Πώς ζουν; Ζουν στα σπίτια μας; Μαζί με τα παιδιά μας; Ζουν με κάποια φροντίδα ικανή να τους εμπεριέξει; Ζουν μόνοι; Πώς σκέφτεται μια ολόκληρη χώρα πάνω στο γήρας, ιδίως στις μεγάλες πόλεις; Είναι μόνον οικογενειακή μέριμνα το γήρας ή θα έπρεπε να είναι εθνική;
Εχοντας χαραγμένη την εικόνα της ηλικιωμένης κυρίας που μέσα στις φλόγες αποτυπώνει στο πρόσωπό της τον πόνο και την απελπισία, σκέφτομαι ότι η ταχύτητα της ζωής και οι δικές μας δυσκολίες έχουν αφήσει απέξω το γήρας των προγόνων μας.
Στους θερινούς κινηματογράφους αυτό το καλοκαίρι προβλήθηκε η ταινία «Ο πατέρας», με τον συγκλονιστικό Αντονι Χόπκινς στον ρόλο του ανθρώπου που πάσχει από τη δυσκολότατη νόσο του Αλτσχάιμερ. Αναρωτιέμαι πόσο το ίδιο το γήρας μέσα μας βιώνεται από μόνο του ως νόσος, άσχετα με ό,τι μπορεί ο χρόνος να φέρει. Μήπως η νεότητα φέρνει αυτήν τη δυσκολία να καταλάβει, να συναισθανθεί τα ψυχικά αιτήματα που φέρει το γήρας. Σε μια αέναη πορεία, σαν η ιστορία να επαναλαμβάνεται, ο άνθρωπος ενώ διατρέχει τον πλήρη κύκλο της ζωής του, μαθαίνει εξαρτημένος να γίνεται ανεξάρτητος και να παράγει τα ίδια του τα έργα, με την πάροδο των ετών και όσο κλείνει αυτός ο κύκλος ξαναγίνεται, χωρίς ποτέ να θέλει να το παραδεχτεί, το ίδιο εξαρτημένος. Και όσα τραύματα παλιά δεν επουλώθηκαν ή δεν γιατρεύτηκαν, επιστρέφουν να ξαναβρούν ευάλωτο το ασθενικό κορμί. Το γήρας κουβαλά ένα παράπονο. Που όσο περήφανα και εάν το κρύβουν οι άνθρωποι, δεν παύει να βρίσκεται καρφωμένο σαν σταυρός πάνω στα λεπτά τους χείλια την ώρα που ξαπλώνουν για να κοιμηθούν. Και ίσως αυτό το παράπονο δεν σχετίζεται με τη ζωή που έκανε ο καθένας από αυτούς. Εχει να κάνει με τη ζωή που αδίκως φθίνει, που τελειώνει. Γιατί ο ηλικιωμένος, ακόμα και εάν έχει παραιτηθεί, ξέρει καλύτερα από τον καθένα πόσο ωραίος είναι ο ήλιος το πρωί.
Στρέφει το πρόσωπο στη μυρωδιά του νυχτολούλουδου, σιγοψιθυρίζει εκείνο τον παλιό σκοπό.
Ας ακούσουμε το παράπονο του γήρατος. Ιδίως στο τέλος ενός δύσκολου μήνα μπορεί να γλυκάνει την ψυχή μας.
Η νέα γενιά ψάχνει από κάπου να πιαστεί
Σε focus groups που διοργάνωσε η εταιρεία ερευνών qed για την «Κ», 14 νέοι ηλικίας 19-24 ετών δεν μπορούσαν να σκεφτούν αμέσως ένα λόγο για τον οποίο είναι χαρούμενοι που είναι Eλληνες. Πολύ γρήγορα και σχεδόν ενοχικά απέκλεισαν την ιδέα της περηφάνιας, μια έννοια που φάνηκε να θεωρούν συνυφασμένη με τον εθνικισμό, και έπειτα από διαδοχικές ερωτήσεις άρχισαν δειλά δειλά να ψάχνουν για κάποιες αχτίδες φωτός που να συνδέονται με τo γεγονός ότι έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα. Αναφέρθηκαν στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, στην εγγύτητα που τους δίνει η παραμονή τους στη χώρα σε αρχαιολογικούς χώρους, στο φυσικό κάλλος της Ελλάδας.
Ψάχνοντας για κάποια επιπλέον αχτίδα στη νεότερη Ελλάδα, κάποιοι είπαν πως τους χαροποιεί η νοοτροπία των Ελλήνων, ζωγραφίζοντας την κοινωνική καρτ ποστάλ της συλλογικής μας ταυτότητας που κάνει τους Ελληνες αγαπητούς στους τουρίστες: η φιλοξενία, οι έξω καρδιά προσωπικότητες. Μέχρι εκεί όμως. Ολα τα υπόλοιπα, οι βασικοί παράγοντες που κρίνουν το βιοτικό επίπεδο ενός πολίτη –η επαγγελματική αποκατάσταση, η υγεία, η παιδεία κ.ά.– για αυτούς τους νέους φάνηκε να είναι βυθισμένα στον ζόφο. Δυστυχώς, δεν είναι μόνο αυτοί.
Σύμφωνα με τουλάχιστον τέσσερις πρόσφατες πανελλαδικές έρευνες κοινής γνώμης, οι νέοι της χώρας, δηλαδή το μέλλον της Ελλάδας, εμφανίζονται βαθιά απογοητευμένοι από τους πολιτικούς, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, από τους θεσμούς, από τις προοπτικές τους. Είναι μια γενιά που μεγάλωσε κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, μια γενιά που είδε τους γονείς της να χάνουν τη γη κάτω από τα πόδια τους, να δυσκολεύονται οικονομικά. Μια γενιά που σπουδάζει ή κάνει τα πρώτα της επαγγελματικά βήματα εν μέσω μιας πρωτόγνωρης πανδημίας, εν μέσω εγκλεισμού και περιορισμών, υγειονομικού άγχους, μια γενιά που βρίσκεται στον προθάλαμο μιας ακόμα οικονομικής κρίσης πριν καλά καλά τελειώσει η προηγούμενη.
Το πρώτο συναίσθημα που ήρθε στο μυαλό στην πλειοψηφία των νέων ηλικίας 17-24 όταν ρωτήθηκαν ποια συναισθήματα τους διακατέχουν πιο έντονα σήμερα ως Ελληνα/Ελληνίδα ήταν η «αβεβαιότητα», σύμφωνα με πανελλαδική έρευνα του μη κυβερνητικού οργανισμού διαΝΕΟσις που δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο. Στην πανελλαδική έρευνα της Κάπα Research που δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο, το 82% των νέων ηλικίας 17-34 απάντησε πως νιώθει «ανασφάλεια/αβεβαιότητα» για το μέλλον, ενώ το 53% της ίδιας ηλικιακής ομάδας δήλωσε πως πιστεύει ότι «η Ελλάδα δύσκολα θα ξανασταθεί στα πόδια της». Σύμφωνα με έρευνα του Μαρτίου του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς σε συνεργασία με την Prorata, 47% των νέων 17-24 δήλωσαν ότι νιώθουν λίγο ή καθόλου σιγουριά για το προσωπικό τους μέλλον.
Αίσθημα παραμέλησης
Ο Αλέξης Ρουτζούνης, ερευνητικός διευθυντής της Κάπα Research, λέει στην «Κ» πως το πολιτικό σύστημα φαίνεται να επικεντρώνει την προσοχή του στις μεγαλύτερες ηλικίες, με αποτέλεσμα οι νέοι άνθρωποι της χώρας, «οι μεγάλοι ηττημένοι της προηγούμενης κρίσης», όπως τους αποκαλεί, να μένουν παραμελημένοι. «Κλεισμένοι στο σπίτι, με εισοδήματα χαμηλότερα των δεξιοτήτων τους και χαμένοι στις διάφορες πλατφόρμες τηλεργασίας και κοινωνικής δικτύωσης, βρίσκονται αντιμέτωποι με νέες αβεβαιότητες, έντονα συναισθήματα και αδιέξοδα», σημειώνει ο κ. Ρουτζούνης. Το ίδιο προκύπτει από τα λεγόμενα νέων στις προαναφερθείσες έρευνες, στα focus groups, σε μαρτυρίες άλλων στην «Κ». «Τα παιδιά αισθάνονται παραμελημένα», αναφέρει στην «Κ» ο Βασίλης Παυλόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Διαπολιτισμικής Ψυχολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σχετικά με την εθνική περηφάνια, ο ίδιος τονίζει πως αν ως χώρα επενδύαμε σε γεγονότα όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες ή πρωταθλήματα, γεγονότα, όπως λέει, ευχάριστα και καλοδεχούμενα που όμως δεν δίνουν προοπτική σε κοινωνικό επίπεδο, για να τη βρούμε, τώρα την ψάχνουμε σε ατομικές πρωτοβουλίες ή πρόσωπα όπως ο Γιάννης Αντετοκούνμπο ή ο Στέφανος Τσιτσιπάς. «Δεν υπάρχει μια αίσθηση συλλογικότητας ή διάθεσης να κάνουμε μαζί πράγματα που να έχουν μια προοπτική», σημειώνει.
Οι νέοι άνθρωποι, όσοι σήμερα είναι από 10 έως 39 ετών, αποτελούν πάνω από το 32% του πληθυσμού της χώρας, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή πληθυσμού το 2011, ίσως και περισσότερο αν υπολογίσουμε πως λόγω υπογεννητικότητας και αύξησης θανάτων ο συνολικός πληθυσμός μπορεί να έχει μειωθεί από τα 10.816.286 που ήταν. Αυτή η γενιά, πολλά μέλη της οποίας έχουν ήδη φύγει στο εξωτερικό, αγνοείται και το νιώθει. Αυτή η γενιά, το μέλλον της Ελλάδας, έχει απογοητευτεί από τη χώρα της, δεν εμπιστεύεται τους θεσμούς της. Σύμφωνα με την έρευνα του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, το 64% των νέων της ηλικιακής ομάδας 17-34 πιστεύει πως η ελληνική κοινωνία «μπορεί να γίνει καλύτερη με βαθιές αλλαγές». Το 87% των 17-34 εμπιστεύεται λίγο ή καθόλου τα πολιτικά κόμματα, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τα ΜΜΕ είναι 93%. «Αυτή είναι η πρώτη γενιά η οποία βιώνει μια υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου της μετά πολλές δεκαετίες αυξήσεων», λέει ο κ. Παυλόπουλος. Αυτή η γενιά, συμπληρώνει, βιώνει ένα αίσθημα αποστέρησης. Οταν συγκρίνουν τον εαυτό τους με άλλες γενιές νιώθουν αδικία. «Ως νέος στην Ελλάδα του 2021 νιώθω αρκετά δυσάρεστα συναισθήματα – απογοήτευση, ανασφάλεια για το μέλλον μου, απόγνωση», λέει στην «Κ» ο 21χρονος Νίκος Βασσάλος. «Το μέλλον μου δεν νομίζω ότι είναι εδώ». «Η Ελλάδα κάνει τα πάντα για να μην κρατήσει τα παιδιά της», δηλώνει η 25χρονη Αφροδίτη Βαλογιώργη, η οποία πιστεύει πως και Ελληνες που γύρισαν στη χώρα λόγω πανδημίας, θα προσπαθήσουν να ξαναφύγουν. Κοιτώντας στατιστικά στοιχεία από πρόσφατες έρευνες διαφορετικών εταιρειών, ακούγοντας νέους και ειδικούς, η «Κ» θέλει να δώσει φωνή στη νέα γενιά, επιχειρώντας να κατανοήσει τους λόγους της βαθιάς απογοήτευσής τους, τις ανησυχίες και τις όποιες ελπίδες τους έχουν απομείνει για το μέλλον.
Δύσκολη η εύρεση εργασίας και οι μισθοί στα… Τάρταρα
Η βασική πηγή απογοήτευσης των νέων σχετίζεται με τον βιοπορισμό και την επαγγελματική τους αποκατάσταση. Σύμφωνα με την έρευνα του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς και της Prorata, με τίτλο «Νεολαία: Συνήθειες, Αντιλήψεις και Πολιτική Συμπεριφορά», για το 62% των νέων 17-34, ο παράγοντας μεγαλύτερης ανησυχίας για το μέλλον είναι οι χαμηλοί μισθοί και οι συνθήκες εργασίας.
Η συγκεκριμένη ανασφάλεια διακατείχε έντονα και τους συμμετέχοντες στα focus groups της qed για την «Κ». Για τους νέους της Generation Z ειδικά, οι χαμηλοί μισθοί και η αβεβαιότητα σχετικά με την επαγγελματική αποκατάσταση είναι η μόνη οικονομική πραγματικότητα της Ελλάδας που έχουν γνωρίσει. «Oσο θυμάμαι τον εαυτό μου, θυμάμαι την Ελλάδα να έχει οικονομικά θέματα», αναφέρει ένας νέος. «Ζήσαμε πολλά γιατί τα πέρασαν οι γονείς μας», σημειώνει μια κοπέλα, λέγοντας πως αν δεν είχε βιώσει τα οικονομικά προβλήματα των γονιών της, «δεν θα είχα το άγχος να βρω μια σχολή, να τελειώσω, να έχω χρήματα – είμαστε μια γενιά που έχει επηρεαστεί από όλα αυτά».
Πολλοί από τους συμμετέχοντες δουλεύουν ή δούλευαν κατά τη διάρκεια των σπουδών τους, κάποιοι κάνοντας ακόμη και δύο δουλειές ταυτόχρονα, ούτως ώστε να ανεξαρτητοποιηθούν από τους γονείς τους οικονομικά ή ακόμα και να τους βοηθήσουν. «Είναι για πολύ λίγους επιλογή», αναφέρει ένας συμμετέχων σχετικά με την επιλογή να μη δουλεύει κανείς όσο σπουδάζει, «και είναι επιλογή που επιβαρύνει όλη την οικογένεια – είναι αρκετά δύσκολα τα πράγματα, υπάρχει αρκετά μεγάλη διαφορά σε συνθήκες, οικονομικές και κοινωνικές, από άλλες γενιές». «Νιώθω πολλή πίεση γιατί είναι μία χώρα που δεν επενδύει τόσο στους νέους», λέει στην «Κ» η 24χρονη Ειρήνη Καραπάνου, φοιτήτρια στατιστικής και εργαζόμενη σε μεζεδοπωλείο στα Βριλήσσια. Η πανδημία της έδωσε τον χρόνο να αφοσιωθεί στις σπουδές της, αλλά της δημιούργησε και επιπλέον άγχος για τη δουλειά που τη συντηρεί. «Οι ελπίδες μου δεν είναι πια σε αυτή τη χώρα – αν έβρισκα οποιαδήποτε ευκαιρία θα έφευγα στο εξωτερικό», τονίζει.
Η 24χρονη Εύα Χατζηαντώνη εργάζεται από τα 17 της ως σερβιτόρα στη Θεσσαλονίκη, ενώ παράλληλα σπουδάζει στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Οσον αφορά το μέλλον της χώρας, δεν νιώθει ούτε αισιόδοξη ούτε απαισιόδοξη. Δεν ισχύει το ίδιο και για το δικό της μέλλον όμως. «Η αστάθεια και η αβεβαιότητα που επικρατούν, τόσο στην προσωπική όσο και στην κοινωνική μου ζωή, δεν μου επιτρέπουν να κάνω μεγάλα βήματα, είτε αυτό σημαίνει κάποιο μεταπτυχιακό στο εξωτερικό ή και σε άλλη πόλη της Ελλάδας, είτε την εκκίνηση κάποιας επιχείρησης, είτε ακόμα και την εύρεση εργασίας που να καλύπτει αξιοπρεπώς τα θέλω μου, χρηματικά και μη», λέει στην «Κ», συμπληρώνοντας πως θα ήθελε να εξελιχθεί έχοντας ως βάση την πόλη της, κάτι που μάλλον είναι σχετικά δύσκολο, κι αν όχι για τη Θεσσαλονίκη, τότε σίγουρα για άλλες πόλεις της χώρας.
Ο Σάββας Ρομπόλης, ομότιμος καθηγητής Οικονομικών Κοινωνικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αναφέρει στην «Κ» πως η Αθήνα παράγει 25%-30% του ΑΕΠ της χώρας. «Αν κάνουμε αυτή τη συζήτηση σε νομούς, μιλάμε για τραγικά πράγματα, κάποιος άνεργος σε έναν νομό δεν μπορεί να βρει δουλειά, δεν υπάρχει επιχειρηματική δραστηριότητα στους νομούς», λέει, συμπληρώνοντας πως «οι εξειδικευμένοι άνθρωποι δεν μένουν στη χώρα» και ότι η επόμενη δεκαετία θα είναι πολύ δύσκολη καθώς θα δούμε ροές προς το εξωτερικό και από ανειδίκευτους νέους, λόγω τόσο της οικονομικής κρίσης όσο και της πανδημίας.
«Και άλλες χώρες περνούν την κρίση της πανδημίας, αλλά δεν είχαν 10 χρόνια οικονομική κρίση», δηλώνει, «ήρθε καπάκι δεύτερη κρίση και έχει επιδεινώσει την κατάσταση». Ο ίδιος αναφέρει πως βλέπει η ελληνική οικονομία να επιστρέφει στο επίπεδο που ήταν στο τέλος του 2019 το 2023 – «δεν είναι αισιόδοξο το μέλλον για τη νέα γενιά», σημειώνει. Και η νέα γενιά το νιώθει.
«Η διάκριση Αριστερά – Δεξιά δεν έχει νόημα»
Βάσει των στοιχείων που προκύπτουν από τις προαναφερθείσες έρευνες αλλά και από τις μαρτυρίες νέων ανθρώπων, η ενασχόλησή τους με την πολιτική, όταν αυτή υφίσταται, είναι αποκομματικοποιημένη λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης σε πολιτικούς, κόμματα και θεσμούς. Τα στοιχεία που προκύπτουν σχετικά με τον πολιτικό αυτοπροσδιορισμό των νέων είναι επίσης διαφωτιστικά, δείχνοντας πως αυτή η γενιά είναι απομακρυσμένη από το πολιτικό σύστημα, αλλά και από τις βάσεις με τις οποίες είναι δομημένο, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει απαραίτητα πως είναι στο σύνολό της απολιτίκ.
Σύμφωνα με την «Πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης για την πανδημία του κορωνοϊού – 5o κύμα» του μη κυβερνητικού ερευνητικού οργανισμού διαΝΕΟσις, το 62,3% των νέων 17-24 ετών απάντησε πως η χώρα κινείται, γενικά, προς τη λάθος κατεύθυνση. Στην ίδια έρευνα, το 36,9% της ίδιας ηλικιακής ομάδας απάντησε πως δεν έχει καθόλου εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση, με το 33,8% να απαντάει σχεδόν καθόλου. Το 67% των νέων της ηλικιακής ομάδας από 17 έως 34 απάντησε στην έρευνα της Κάπα Research ότι αξιολογεί αρνητικά/μάλλον αρνητικά τη διαχείριση της κρίσης του κορωνοϊού από την κυβέρνηση, ενώ το ίδιο ακριβώς ποσοστό αξιολογεί αρνητικά/μάλλον αρνητικά και τη στάση του ΣΥΡΙΖΑ στην πανδημία. Μόλις 5% των νέων της ηλικιακής ομάδας 18-24, που έλαβαν μέρος σε έρευνα του People of Greece τον Μάρτιο, δήλωσε πως έχει εμπιστοσύνη στο Κοινοβούλιο. Στην ερώτηση πολιτικής αυτοτοποθέτησης της ίδιας έρευνας, το 45% αυτής της ηλικιακής ομάδας απάντησε «τίποτα» ή «δεν ξέρω, δεν απαντώ». Στην έρευνα του Μαρτίου του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, το 30% των νέων 17-34 ετών που συμμετείχαν πιστεύει πως η διάκριση Αριστερά – Δεξιά «δεν έχει πλέον νόημα».
Οσοι νέοι μίλησαν στην «Κ» εμφανίστηκαν πολύ απογοητευμένοι από την παρούσα, αλλά και τη διαχρονική, πολιτική σκηνή, ανεξαρτήτως κομμάτων. Ο 21χρονος κ. Βασσάλος λέει πως θα ήθελε να δει μια κυβέρνηση που θα δώσει έμφαση στη μεσαία τάξη, στην υγεία και στην παιδεία. «Εχουμε μείνει πολύ πίσω ως Ελληνες, είμαστε πολύ κολλημένοι στον Εμφύλιο», σημειώνει, «θα έπρεπε να υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι νοιάζονται απλώς για τη χώρα και όχι αν είναι αριστεροί/δεξιοί». Ενας συμμετέχων σε μία από τις ομάδες συμπλήρωσε πως αυτό το δίπολο έχει ξεπεραστεί, ενώ θα ήθελε οι πολιτικοί να έχουν ένα μελλοντικό πλάνο για την ανάπτυξη της χώρας, όχι μόνο βραχυπρόθεσμα σχέδια που θα βελτιώσουν τη θητεία της εκάστοτε κυβέρνησης. Η συντριπτική πλειοψηφία τόνισε πως δεν εμπιστεύεται το πολιτικό σύστημα της χώρας. «Εχω χάσει τελείως την εμπιστοσύνη μου», λέει η κ. Καραπάνου, «όλες οι κυβερνήσεις υπόσχονται πράγματα που δεν τα κάνουν, ως νέοι νιώθουμε ότι δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε κάποιον, δεν μπορούμε να πιστέψουμε σε κάτι». «Η έλλειψη εμπιστοσύνης την οποία βλέπουμε να διογκώνεται στις διαδοχικές κρίσεις –οικονομική και πανδημίας– καταλήγει σε μια απονομιμοποίηση του συστήματος», λέει στην «Κ» ο καθηγητής του ΕΚΠΑ Β. Παυλόπουλος, συμπληρώνοντας πως το κύριο αίσθημα πολλών νέων είναι ότι το σύστημα δεν τους εκφράζει. «Δεν είναι καλός προγνωστικός δείκτης», αναφέρει ο ίδιος, καθώς αυτή η απονομιμοποίηση οδηγεί ή σε μεταναστευτικές τάσεις ατόμων ή σε συλλογικές δράσεις που μπορεί να έχουν ακραία μορφή.
Περισσότερο, όμως, οι νέοι σημειώνουν πως οι ίδιοι και τα δικά τους θέλω δεν υπάρχουν πουθενά, κανείς δεν τους λογαριάζει, κανείς δεν τους ρωτάει, κανείς δεν τους ακούει. «Δεν μας εμπιστεύονται», αναφέρει ο 24χρονος Σάββας Σκοπελίτης, τονίζοντας πως οι νέοι είναι στο περιθώριο, «χωρίς να έχουν καν τη δυνατότητα να εκφέρουν γνώμη». «Βλέπεις τους κρατικούς θεσμούς να βάζουν όλη τους την ενέργεια σε πράγματα που αφορούν ελάχιστα ή καθόλου τους νέους, διατηρώντας το αίσθημα της ηττοπάθειας και της βίας, βία της ανεργίας, βία της απαξίωσης, βία της ανασφάλειας», λέει ο 24χρονος Νίκος Φωτίου.
Τα μέσα ενημέρωσης τους απογοητεύουν ολοένα και περισσότερο
Η αίσθηση που κυριαρχεί είναι ότι οι έχοντες εξουσία είτε βρίσκονται απέναντι από τους νέους –πολλοί υποστηρίζουν πως η κυβέρνηση άδικα ρίχνει στη νεολαία την ευθύνη για την αύξηση των κρουσμάτων του κορωνοϊού– είτε τους αγνοούν. «Η επικοινωνία μεταξύ εξουσίας και λαού έχει χαθεί», λέει στην «Κ» η 24χρονη Εύα. «Τα συναισθήματα που κυριαρχούν μέσα μου θα έλεγα πως είναι αγανάκτηση, απογοήτευση και θυμός», σημειώνει. «Το χάσμα που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα στους νέους και στην οποιαδήποτε κυβέρνηση είναι τεράστιο», αναφέρει η κ. Καραπάνου. Για τον 25χρονο ειδικευόμενο Γιώργο Τσουκάλη, το χάσμα που πρέπει να γεφυρωθεί είναι ακόμα μεγαλύτερο· είναι αυτό που δημιουργεί γενιές χωριστές, γενιές που «δεν καταλαβαίνουν η μία την άλλη».
Παρότι επικρατεί απομάκρυνση από τα κόμματα, η Μανίνα Κακεπάκη, πολιτική επιστήμονας και ερευνήτρια στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, που μαζί με την κοινωνική ψυχολόγο Κατερίνα Ηλιού έκανε μεγάλη διαδικτυακή έρευνα σε νέους ηλικίας 17-29 ετών πριν από ένα χρόνο, λέει στην «Κ» πως η νέα γενιά δεν είναι μουδιασμένη πολιτικά. «Μπορεί να κινητοποιούνται για άλλους λόγους, για δράσεις στη γειτονιά τους, για άλλα πράγματα που τους αφορούν, δεν σημαίνει ότι αυτές τις δράσεις δεν τις αντιλαμβάνονται ως πολιτικές», σημειώνει.
Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα ευρήματα της έρευνάς τους έχει να κάνει με το ότι για την πλειονότητα των συμμετεχόντων δεν φαίνεται ένα συγκεκριμένο πολιτικό γεγονός να συνέβαλε στη διαμόρφωση των πολιτικών τους απόψεων όσο «τα προσωπικά και οικογενειακά βιώματα», με έναν στους τέσσερις να επιλέγει αυτή την απάντηση. Αντίστοιχα, συμμετέχοντες στα focus groups ανέφεραν πως είναι αρνητικά προσκείμενοι απέναντι σε κάποιο κόμμα για οικογενειακούς λόγους, με άλλους συμμετέχοντες να λένε πως ρώτησαν τους γονείς τους τι να ψηφίσουν στις τελευταίες εκλογές. Μια νεαρή κοπέλα σημείωσε πως στις τελευταίες εκλογές έριξε λευκό γιατί δεν είχε επαρκώς διαμορφωμένη άποψη για την πολιτική πραγματικότητα.
Ενα από τα μείζονα θέματα αυτής της γενιάς είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, σε αντίθεση με το Διαδίκτυο. Σύμφωνα με την έρευνα του Μαρτίου του People of Greece, 8% των νέων 18-24 που έλαβαν μέρος απάντησε πως εμπιστεύεται τον Τύπο, ενώ 50% της ίδιας ηλικιακής ομάδας δήλωσε πως εμπιστεύεται το Διαδίκτυο. Το 93% των νέων 17-34 που συμμετείχαν στην έρευνα του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς δήλωσε πως εμπιστεύεται λίγο ή καθόλου τα ΜΜΕ, ενώ το 63% του συγκεκριμένου γκρουπ ανέφερε πως ενημερώνεται 6-7 φορές την εβδομάδα από τα social media.
Στην πλειονότητά τους οι συμμετέχοντες στα focus groups δήλωσαν ότι δεν βλέπουν τηλεόραση γιατί εκνευρίζονται, δίνοντας παραδείγματα παραπληροφόρησης, ενώ έντονη ήταν η άποψη πως τα περισσότερα μέσα εξυπηρετούν συμφέροντα και άρα δεν μπορούν να τα εμπιστευτούν. «Τα media με απογοητεύουν ολοένα και περισσότερο», λέει η 24χρονη Χάρις, «προχειρότητα, έλλειψη πηγών, προπαγανδιστική προσέγγιση, στρατευμένη ερμηνεία είναι μερικές από τις αιτίες που με κάνουν να αποφεύγω την ενημέρωσή μου μέσω των συστημικών μέσων». Αρκετοί νέοι δήλωσαν ότι ενημερώνονται μέσω σελίδων στο Facebook, με τον κίνδυνο βέβαια να εκτίθενται μόνο σε συγκεκριμένες απόψεις και ειδήσεις, ενώ άλλοι μέσω Instagram και δημοσιεύσεων φίλων τους. Κάποιοι είπαν ότι ενημερώνονται ακόμα και μέσω Luben, παρόλο που σε ένα από τα focus groups κάποιοι ανέφεραν ότι μπορεί και αυτή η σελίδα να έχει πολιτική γραμμή, ή μέσω «Ράδιο Αρβύλα». «Σίγουρα δεν είναι τρόπος να ενημερώνεσαι», λέει ένας νέος, «αλλά ο κόσμος έχει κουραστεί να βλέπει ειδήσεις». Και όχι μόνο να βλέπουν ειδήσεις. Ο κόσμος και οι νέοι συγκεκριμένα έχουν κουραστεί γενικά, όπως προκύπτει και από πρόσφατα στοιχεία, αλλά και όπως λένε οι ίδιοι. Στην έρευνα της Κάπα Research του Φεβρουαρίου, 79% των νέων ηλικίας 17-34 απάντησε πως έχει κουραστεί πολύ ή αρκετά από τα περιοριστικά μέτρα. Το 85% της ίδιας ηλικιακής ομάδας δήλωσε πως νιώθει πλήξη. Στην έρευνα του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, το 77% των ηλικίας 17-24 λέει πως ο τομέας τον οποίο η πανδημία τους έπληξε περισσότερο είναι η ψυχολογία τους.
«Εχουν “παγώσει” τις ζωές μας αλλά σε κακό σημείο», λέει μια 21χρονη. «Προσπαθώ να επιβιώσω όπως όλοι μας», δηλώνει μια κοπέλα. «Τη φοιτητική ζωή δεν θα τη ζήσω όσο θα ήθελα», αναφέρει ένας 21χρονος. «Προσπαθώ πολύ να επιμένω στα θετικά της κατάστασης και να μην επηρεάζομαι από τα πράγματα που συμβαίνουν γύρω μου, αλλά λογικό είναι κάποιες μέρες να μην τα καταφέρνω», σημειώνει η Εύα. Μια 24χρονη λέει πως τα πολλά μέτρα φέρνουν και αντίδραση και η αντίδραση αύξηση κρουσμάτων – «λογικό είναι να υπάρχει μια αύξηση, γιατί έχουμε μπουχτίσει». «Κανένας δεν μπορεί να διατηρήσει ένα lockdown έξι μηνών», αναφέρει μια 21χρονη – «είναι κακή εποχή να είσαι 20 και να βρίσκεσαι στο 2021».
Ο κ. Παυλόπουλος τονίζει πως οι νέοι άνθρωποι, παρόλο που είναι επί του παρόντος απογοητευμένοι, είναι έτοιμοι να επενδύσουν κάπου, όταν βρουν κάτι αληθινό. «Χρειάζεται πολιτική βούληση», λέει στην «Κ», «χρειάζεται να το βάλει κανείς στόχο».
«Κυριαρχεί η εκμετάλλευση»
«Η αστάθεια που χαρακτηρίζει το εργασιακό περιβάλλον της χώρας μας δεν μου δημιουργεί την αίσθηση σιγουριάς προκειμένου να χτίσω το μέλλον μου σε αυτήν», λέει στην «Κ» ο 25χρονος Θανάσης. Η 23χρονη Ειρήνη σπούδασε συντήρηση έργων τέχνης, ενώ τώρα κάνει το μεταπτυχιακό της στο χημικό τμήμα του ΑΠΘ. Ούτε εκείνη νιώθει αισιόδοξη για το μέλλον της στην Ελλάδα – «έχει εξαφανιστεί από το λεξιλόγιο η λέξη εργασία και κυριαρχεί η εκμετάλλευση, δεν υπάρχει αξιοκρατία και έλεγχος, αυτό επηρεάζει τόσο τη δική μου γενιά όσο και την επόμενη, και σίγουρα όσους ήδη ανήκουν στο εργατικό δυναμικό», αναφέρει. Από την άλλη, όσοι νέοι είναι πιο θετικοί σχετικά με το μέλλον τους, διευκρινίζουν πως αυτό είναι απόρροια είτε της προσωπικής τους φιλοσοφίας ή της εμπιστοσύνης που έχουν οι ίδιοι στις δυνατότητές τους, ανεξάρτητα από τις εξωτερικές συνθήκες. Η 21χρονη Ελένη Βαρδάκη λέει στην «Κ» πως η αισιοδοξία της για το δικό της μέλλον οφείλεται στην προσπάθεια να πετύχει τους στόχους που έχει ήδη θέσει, και στην τύχη να την υποστηρίζουν ψυχολογικά και οικονομικά οι γονείς της. «Θεωρώ ότι σαν άτομο θα τα καταφέρω όπου και αν είμαι, οπότε σκέφτομαι αυτό και κάπως καθησυχάζω τον εαυτό μου», αναφέρει στην «Κ» μια 25χρονη ειδικευόμενη γιατρός από τη Θεσσαλονίκη. Για την Ελλάδα, κανένας τους δεν είναι τόσο σίγουρος, και οι περισσότεροι επιστρέφουν ξανά και ξανά στα θέματα της διαφθοράς, της αναξιοκρατίας, της παντελούς έλλειψης εμπιστοσύνης στους πολιτικούς ανεξαρτήτως κόμματος, και στους επίσημους φορείς της χώρας, αλλά και σε άλλα θέματα που τους απασχολούν πολύ όπως η αστυνομία και ο ρόλος της.
Συμβουλές στον δεκάχρονο γιο μου
Το τελευταίο κείμενο μιας εξαιρετικά δύσκολης χρονιάς θα έπρεπε ίσως να τη συνοψίζει και να κλείνει με μια νότα οπτιμισμού για το νέο έτος. Αποφάσισα, όμως, να εκμεταλλευθώ το γεγονός ότι έχω δική μου στήλη. Εάν υπάρχει ένα θετικό είναι ότι μπορείς να γράφεις ό,τι θέλεις. Φέτος δεν έχω δώρα για κανέναν, ούτε για τον γιο μου, αλλά του έγραψα συμβουλές και τις μοιράζομαι μαζί σας. Πρώτα διατυπώνω την επιθυμία η άνοιξη να υποδεχόταν την πρώτη μέρα του χρόνου.
Ξεκινώ. Ο τρόπος έκφρασης, το πρωταρχικό μέσο επικοινωνίας, είναι πάντα διφορούμενος. Το «σε ακούω» σημαίνει ότι σκέφτεται τι θα σου απαντήσει και δεν σε ακούει. Το «θα το σκεφθώ» δηλώνει ότι θα ξεχάσει τι πρέπει να σκεφθεί όταν απομακρυνθείς. Εάν θέλεις να κερδίσεις χρόνο, πες «άσε με να το σκεφθώ». Αν κάποιος σε ρωτήσει αν σου έχει πει την ιστορία, κατά 98% στην έχει πει την ιστορία. Θυμήσου ότι όποιος αφηγείται τι έκανε πριν από είκοσι χρόνια, φανερώνει πως δεν έχει κάτι να σου πει για το παρόν. Δεν χρειάζεται να έχεις άποψη για όλα. Ο μπαμπάς σου λέει το εκνευριστικό: «Δεν έχω άποψη, αλλά αν θέλεις μπορώ να σου πω τη γνώμη μου». Μπορείς να το λες κι εσύ.
Μακάρι να γεννιόμασταν με έναν ενσωματωμένο ανιχνευτή μπουρδολογίας. Δυστυχώς, πρέπει μόνοι να κάνουμε τη δουλειά. Οι άνθρωποι γύρω μας χρειάζονται ειδική μεταχείριση. Αλλά δεν είναι όλοι ίδιοι. Μια δύσκολη κατηγορία είναι οι περήφανοι για τη χαζομάρα τους. Η χειρότερη συνομοταξία είναι οι πομπώδεις, οι στομφώδεις και όσοι παίρνουν τον εαυτό τους στα σοβαρά. Μην τους συναναστρέφεσαι. Παρ’ όλα αυτά, όλοι ανεξαιρέτως υπερεκτιμούμε το μυαλό και τις δυνατότητές μας. Και ο εαυτός μας χρειάζεται διαχείριση. Μέτρα μέχρι το είκοσι όταν θέλεις να τα σπάσεις όλα. Σπάσε τα αν είναι απαραίτητο και μάζεψέ τα με ψυχραιμία. Η βοήθεια έρχεται μονάχα όταν ζητηθεί, αλλά όταν αντιληφθείς ότι κάποιος τη χρειάζεται, πρέπει να σπεύσεις. Είναι δύναμη πάντως να νιώθεις και να δηλώνεις ευάλωτος. Εάν οι τύψεις εμφανιστούν, συνήθως πρέπει να επανορθώσεις και όταν αισθανθείς ότι κάπου είναι κακοτοπιά, είναι κακοτοπιά.
Τι γίνεται με τις αρετές; Ας πούμε, η σκληρή δουλειά. Η σκληρή δουλειά δεν οδηγεί πάντα σε επιτυχία, αλλά βοηθάει να πιστεύεις ότι ισχύει. Οσο για τα προσόντα, οι γλώσσες, τα μαθηματικά και η ιστορία είναι τα απαραίτητα, αλλά η ευγένεια και η γοητεία είναι τα αφοπλιστικά χαρίσματα. Επέλεξε τον τόνο με τον οποίο θα εκφράζεσαι, αλλά θα απευθύνεσαι στον ίδιο τόνο και με αντίστοιχο σεβασμό σε όλους ανεξαιρέτως.
Σύντομα θα καταλάβεις πως ό,τι κάνουν ή ό,τι πιστεύουν οι πολλοί δεν σημαίνει ότι είναι το σωστό. Εκατό πάνω από έναν άνθρωπο είναι ήδη πολλοί. Μη γίνεις ο εκατοστός πρώτος που θα πέσει πάνω του. Είναι ανέντιμη μικρότητα. Με οποιοδήποτε κόστος να έχεις πάντα το θάρρος της γνώμης σου. Η σιωπή αφήνει απροστάτευτους τους αδικημένους.
Καθώς θα μεγαλώνεις, κάνε παρέα και με αλλόκοτους, εκκεντρικούς, ιδιόρρυθμους. Θα ακούς και θα μαθαίνεις διαφορετικά πράγματα. Μάθε να σκέφτεσαι διαφορετικά. Μάθε να κάνεις φίλους. Δεν μπορώ να πλέξω επαρκώς το εγκώμιο της φιλίας. Οι φίλοι σε κουβαλούν αθόρυβα λίγα μέτρα παραπέρα όταν αδυνατείς να το κάνεις μόνος. Χωρίς κριτική και χωρίς ερωτήσεις. Αν με ρωτήσεις τι είναι οικειότητα, νομίζω ότι σημαίνει: κάθομαι σιωπηλός απέναντι στον άλλον χωρίς να έχω την έννοια να γεμίζω το κενό με λόγια.
Ιδού μερικές ακόμα υποδείξεις αν δεν έχεις κουραστεί. Μόνο η ανάγνωση και η λογοτεχνία σε μονώνουν επαρκώς και σου προσφέρουν καταφύγιο. Ιδιαίτερα εάν είσαι ντροπαλός και διστακτικός, αυτός είναι ο τρόπος να γνωρίσεις τους άλλους και να αντιληφθείς πώς λειτουργεί η ζωή. Απομνημόνευσε ποιήματα και παραγράφους. Είναι πάντα χρήσιμα και δεν αναφέρομαι στη μοναδική φορά που θα κλειστείς σε ασανσέρ.
Υπάρχουν κι άλλα «μυστικά» που θα μοιραστώ μαζί σου. Μην πεις σε μια γυναίκα ότι δεν έχει χιούμορ. Θα το πληρώνεις μια ζωή. Μη γράψεις κάτι που αν το διάβαζε η γυναίκα ή το αφεντικό σου θα ντρεπόσουν. Διάλεξε ένα επάγγελμα που θα σε κάνει χαρούμενο τις περισσότερες ώρες. Ιδανικά να μπορείς να το εξασκείς από πολλές χώρες και να μην έχεις αφεντικό. Μετά τα σαράντα τρία θα ξυπνάς με χανγκόβερ, ενώ δεν θα έχεις πιει. Είναι δεδομένο. Βεβαίως, το μόνο δεδομένο είναι ότι δεν υπάρχουν δεδομένα. Μετά τα σαράντα πέντε δεν ξέρεις πια τίποτα, κάθε μέρα «συνειδητοποιείς» όσα θα έπρεπε ήδη να γνωρίζεις από την προηγούμενη.
Τέλος, οι γονείς φταίνε για όλα μέχρι τα είκοσι έξι. Μετά υπάρχουν οι ψυχίατροι. Για το 2021 δεν χρειάζεται να πάρεις αποφάσεις. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις τις περυσινές. Φυσικά δεν έχω τελειώσει. Ο συμβουλές μιας Ελληνίδας μαμάς είναι αναρίθμητες. Καλή μας Χρονιά!
* Η κ. Ελεάννα Βλαστού είναι συγγραφέας και ζει στο Λονδίνο.
Eπαφή με το αλκοόλ πριν από τα 10 έτη
Σχεδόν τέσσερις στους δέκα νέους έρχονται σε επαφή με το αλκοόλ πριν από τα 15 χρόνια, ενώ το 6,8% δοκιμάζει αλκοόλ πριν καν φτάσει στην ηλικία των δέκα ετών. Δύο στους τρεις νέους μέχρι 30 ετών έχουν μεθύσει, ενώ πάνω από το 25% όσων οδηγούν έχει πιάσει τιμόνι υπό την επήρεια αλκοόλ. Καθόλου τυχαία το 11% αυτών είχε τροχαίο ατύχημα. Ακόμα το 9,6% των νέων απαντά πως οδηγήθηκε σε ακραίες καταστάσεις λόγω κατανάλωσης αλκοολούχων ποτών.
Αυτά είναι μερικά μόνο από τα πολύ ανησυχητικά ευρήματα μιας μεγάλης έρευνας που διεξήγαγε το τμήμα Μηχανικών Βιοϊατρικής της Σχολής Μηχανικών του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής το 2019 μεταξύ 1.459 νέων μεταξύ 15-30 ετών από όλη τη χώρα. Πρόκειται για στοιχεία που συνάδουν με άλλες αντίστοιχες έρευνες και χτυπούν καμπανάκι κινδύνου για την εύκολη και μαζική πρόσβαση που έχουν στην Ελλάδα παιδιά και έφηβοι στο αλκοόλ. Αλλά ας δούμε πιο συγκεκριμένα τα στοιχεία.
• Το 6,8% των παιδιών ηλικίας κάτω των 10 ετών έχει δοκιμάσει/πιει αλκοόλ. Σε αυτό προστίθεται το 32% των παιδιών 10-15 ετών, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των νέων (58,4%) αρχίζει να πίνει στην ηλικία της εφηβείας και ενηλικίωσης 15-20 ετών. Μόλις το 2,8% δοκιμάζει το αλκοόλ μετά τα 20 έτη. Ας σημειωθεί πως μέχρι τα 18 έτη δεν επιτρέπεται η κατανάλωση αλκοόλ σε μπαρ και άλλους χώρους διασκέδασης.
• Τα αγόρια δοκιμάζουν σε υπερδιπλάσιο ποσοστό από τα κορίτσια το αλκοόλ πριν από τα 10 χρόνια (9% έναντι 4%). Εντυπωσιακό είναι και το εύρημα πως οι γονείς και κηδεμόνες των παιδιών τα οποία προχώρησαν στην τόσο βλαβερή αυτή κίνηση, ανήκουν σε όλα τα μορφωτικά επίπεδα, με τους περισσότερους μάλιστα να είναι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (52,7%). «Η υψηλή μόρφωση των γονέων δεν φαίνεται να έδρασε αποτρεπτικά», σημειώνουν οι συγγραφείς των συμπερασμάτων και είναι ίσως ενδεικτικό των στρεβλών αντιλήψεων που κυριαρχούν για το ζήτημα του αλκοόλ στην ελληνική κοινωνία.
• Οσον αφορά τα παιδιά και τους εφήβους που ήρθαν σε επαφή με το αλκοόλ στα 10-15 χρόνια τους καταγράφεται κι εδώ μια αυξημένη συμμετοχή των αγοριών, που φτάνει στο 30%, σε σχέση με τα κορίτσια.
Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το εύρημα της έρευνας, σύμφωνα με το οποίο τα τελευταία χρόνια μειώνεται η ηλικία πρώτης επαφής και κατανάλωσης αλκοόλ. Αυτό προέκυψε από τις απαντήσεις, σύμφωνα με τις οποίες μεταξύ των μεγαλύτερων σε ηλικία ήταν μικρότερο το ποσοστό εκείνων που είχαν δοκιμάσει πριν από τα 10 έτη. «Το γεγονός ότι πιο πολλοί νέοι αρχίζουν τώρα τελευταία το ποτό σε μικρότερη ηλικία είναι πολύ ανησυχητικό και εντελώς αντίθετο με τον στόχο μιας κοινωνίας να μειώσει τη χρήση αλκοόλ ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες», σημειώνεται στα συμπεράσματα. Πώς απαντούν οι ερωτηθέντες στο ερώτημα τι τους προσφέρει το ποτό; «Απολύτως τίποτα» απαντά το 43,3%, «Ευχαρίστηση» το 16,2%, «Ικανοποιεί την αίσθηση της γεύσης» το 19,4%, «Παρέα» το 12,6% και «Ψυχολογική εκτόνωση» 8,6%. Ταυτόχρονα, ενώ 77,8% των απαντήσεων λένε πως γνωρίζουν τις συνέπειες του αλκοόλ στην υγεία, δεν φαίνεται αυτό να μεταφράζεται ούτε σε πραγματική γνώση, ούτε –πολύ περισσότερο– σε πράξη.
Σύμφωνα με τις απαντήσεις, σχεδόν εννέα νέοι στους δέκα (86,8%) πίνουν ένα-δύο ποτά στην έξοδό τους· από αυτά, το 16,4% είναι –σύμφωνα με την κατάταξη του ερωτηματολογίου– μικρού αλκοολικού βαθμού (μπίρα), το 17,2% είναι μεσαίου (κρασί), το 12,1% είναι μεγάλου (ουίσκι, βότκα κ.λπ.), το 1,2% πολύ μεγάλου αλκοολικού βαθμού (άνω των 40 βαθμών αλκοόλ). Το 39,1% είναι όλων των βαθμών.
Το 66,1% των νέων έχει μεθύσει, ενώ το 46,1% απάντησε πως έχει πιει σε κάποια έξοδο περισσότερο του «προγραμματισμού» του. Μάλιστα, σχεδόν ένας στους δέκα νέους (9,6%) έχει φθάσει σε ακραίες καταστάσεις (ακόμα και εισαγωγή σε νοσοκομείο) λόγω αλκοόλ, ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό εύρημα. Παρ’ όλα αυτά, όσοι απάντησαν στην έρευνα εμφανίζονται αισιόδοξοι πως μπορούν να διακόψουν τη χρήση αλκοόλ, απαντώντας θετικά το 73,5%, «ίσως μπορούν» 20,7% και «όχι, δεν μπορούν» μόλις το 5,8%.
Επικίνδυνες καταστάσεις αποκαλύπτουν οι ερωτήσεις που αφορούν την οδήγηση υπό την επήρεια αλκοόλ. Μεταξύ όσων έχουν δίπλωμα οδήγησης και καταναλώνουν αλκοόλ πάνω από το 25% δηλώνει πως έχει οδηγήσει παρότι είχε πιει. Σύμφωνα με τις απαντήσεις οι γυναίκες φαίνεται πως είναι πιο προσεκτικές, καθώς οι άνδρες οδηγούν υπό την επήρεια αλκοόλ σε ποσοστό πέντε φορές μεγαλύτερο από τις γυναίκες.
Το 11,3% των νέων που οδηγούσαν υπό την επήρεια αλκοόλ είχε ατύχημα/δυστύχημα. Πρόκειται για 21 νέους μεταξύ των ερωτηθέντων (15 άνδρες και έξι γυναίκες), ενώ άλλοι 36 επέβαιναν σε όχημα που οδηγούσε άτομο που δεν περιλαμβάνεται στην έρευνα. Από τους 21 ο ένας σταμάτησε να πίνει και έξι σταμάτησαν να οδηγούν υπό την επήρεια αλκοόλ.
Οσον αφορά τα χρήματα που ξοδεύουν οι νέοι για ποτά στις εξόδους τους, υπολογίζεται πως κάθε νέος που πίνει δαπανά 13,21 ευρώ την εβδομάδα για αλκοόλ. Κάνοντας μια αναγωγή του δείγματος στο σύνολο του πληθυσμού, η μελέτη υπολογίζει πως οι νέοι ξοδεύουν 25.230.390 την εβδομάδα ή περισσότερο από 1.300.000.000 τον χρόνο σε αλκοολούχα ποτά.
Τέσσερα πεδία εθισμού
Η μελέτη του τμήματος Μηχανικών Βιοϊατρικής με τις ερωτήσεις στους 1.459 νέους δεν περιορίζεται στο αλκοόλ, αλλά αναπτύσσεται σε τέσσερα πεδία εθισμού: εκτός του αλκοόλ, στο κάπνισμα, στα τυχερά παιχνίδια και στις ηλεκτρονικές συσκευές. Ολα τα στοιχεία έχουν αναρτηθεί στην ιστοσελίδα bme.uniwa.gr και στη users.uniwa.gr/mglamb και είναι διαθέσιμα προς μελέτη και χρήση. Σε όλα τα στάδια της έρευνας συνέβαλαν φοιτητές/τριες του τμήματος, την ανάλυση των δεδομένων είχαν οι Γ. Κούζιλος και Α. Γλαμπεδάκης, ενώ την επιμέλεια της έκδοσης ο ομότιμος καθηγητής δρ Μιχάλης Γλαμπεδάκης.
Λίγο περισσότερη Νεοκρατία παρακαλώ!
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 28.06.2020 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Πριν με κακοχαρακτηρίσετε για «βαρβαρισμό» να απολογηθώ πως ο τίτλος δεν είναι δική μου ιδέα. Τον δανείστηκα από το αφιέρωμα για την Ελλάδα του περιοδικού Economist το 2002. Ο συντάκτης εκείνου του κειμένου σημείωνε, μάλιστα, πως ενώ οι λέξεις Δημοκρατία και Γεροντοκρατία είναι ελληνικής προέλευσης, οι Ελληνες δεν γέννησαν μια παρόμοια λέξη για να περιγράψουν την κυριαρχία των νέων.
Το γιατί, είναι εύκολο, νομίζω, να καταλάβουμε. Δεν χρειάστηκε να φτιαχτεί μια λέξη για ένα ανύπαρκτο φαινόμενο. Πέρα ωστόσο από τους νεολογισμούς, το αφιέρωμα του Economist –ένας καλός φίλος μου το προώθησε μετά το άρθρο μου στην «Καθημερινή» («Αλίμονο στα νιάτα», 14/6/2020), που προκάλεσε σωρεία αντιδράσεων– είναι από πολλές πλευρές ενδιαφέρον.
Ηταν το 2002. Η Ελλάδα προετοιμαζόταν για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων έχοντας ετήσιους ρυθμούς ανάπτυξης 4% (2000-2002), 5% (2004) ή και σχεδόν 6% (2003). Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ πλησίαζε τον μέσον όρο των οικονομιών της Ε.Ε. Η ανεργία κινούνταν με πτωτικές τάσεις στο χαμηλό για ελληνικά δεδομένα 10%. Συνολικά, αποτυπωνόταν η εικόνα μιας ακμάζουσας χώρας που κατατασσόταν στις 25 πρώτες του κόσμου στον δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης και ποιότητας ζωής (22η το 2005-2008).
Κι ενώ από τη μια βλέπαμε να εξελίσσεται «το ελληνικό θαύμα» και η Ελλάδα να αναπαρίσταται στα διεθνή ΜΜΕ ως Προμηθέας απελευθερωμένος από τα δεσμά του, από την άλλη μερικές «μουτζούρες» αμαύρωναν την εικόνα της ελληνικής προόδου. Μία από αυτές ήταν η θέση των νέων στην ελληνική κοινωνία.
Μπορεί η γεροντοκρατία να μην έφτασε στη χώρα μας στα σοβιετικά επίπεδα, αλλά δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως αποτέλεσε ένα διαχρονικό φαινόμενο ιδιαίτερα αισθητό στον χώρο της αγοράς εργασίας. Πολλοί τομείς, σημείωνε το άρθρο του Economist, από την ιατρική μέχρι την πολιτική και από το Πανεπιστήμιο μέχρι τη δημόσια διοίκηση κυριαρχούνται από μια καθεστηκυία τάξη πρεσβύτερων, που κάνει τα πάντα για να ισχυροποιήσει τη θέση όσων έχουν μακροχρόνια προϋπηρεσία, συνήθως εις βάρος φιλόδοξων και ικανών νέων που κρατιούνται σε χαμηλές πτήσεις. Αυτό αναπαράγει μια κουλτούρα που διαιωνίζεται. Ο καθένας πρέπει να περιμένει τη σειρά του.
Στα χρόνια της κρίσης η πρακτική αυτή οξύνθηκε διευρύνοντας ήδη υπαρκτές ανισότητες. Ανθρωποι αμείβονταν 30%, 50% ή και 70% λιγότερο από άλλους που έκαναν την ίδια δουλειά με τα ίδια προσόντα. Το μόνο κριτήριο που τους διαφοροποιούσε ήταν τα χρόνια απασχόλησης.
Το 2002, η συνολική ανεργία στην Ελλάδα ήταν 10%. Η ανεργία των νέων όμως βρισκόταν στο 30%. Με απλά λόγια, ενώ η ανάπτυξη έτρεχε κατά μέσον όρο με ετήσιο ρυθμό 4% για μια ολόκληρη εξαετία (1999-2004), αυτό είχε μικρή επίπτωση στην αγορά εργασίας των νέων. Συγκρίνοντας μάλιστα με άλλες χώρες με παρόμοια χαρακτηριστικά, η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν εμφανώς χειρότερη. Για παράδειγμα, ενώ η ανεργία στην Ισπανία ήταν ακριβώς στα ίδια επίπεδα με αυτά της χώρας μας, η ανεργία των νέων ήταν 10 μονάδες μικρότερη.
Στη συνέχεια, η κρίση επιδείνωσε δραματικά τα πράγματα. Η ανεργία των νέων ξεπέρασε το 50%, ενώ η υποαπασχόληση, η μερική και εποχιακή απασχόληση, εκτινάχθηκαν καλύπτοντας ένα μέρος του προβλήματος. Δυστυχώς αυτοί οι τομείς της νεανικής απασχόλησης (τουρισμός, εστίαση, πολιτισμός) είναι που χτυπήθηκαν περισσότερο με τα μέτρα για την πανδημία.
Πλήθος νέων ανθρώπων μετανάστευσε τα τελευταία χρόνια. Πολλοί άλλοι συνέχισαν σπουδές όχι από ενδιαφέρον ή συγκεκριμένη στόχευση αλλά επειδή δεν ήξεραν τι άλλο να κάνουν. Η συσσώρευση τυπικών προσόντων «μήπως και γίνει τίποτα» αποτέλεσε εθνικό σπορ. Από τη στιγμή που έπαυσαν οι προσλήψεις στο Δημόσιο, ένας μεγάλος αριθμός πτυχιούχων οδηγήθηκε σε αποκλεισμό από την αγορά εργασίας ή στην παραοικονομία (π.χ. ιδιαίτερα μαθήματα).
Το 2012, σε έρευνα μεταξύ όσων ήταν τουλάχιστον πέντε χρόνια πτυχιούχοι του τμήματος όπου διδάσκω, τα αποτελέσματα ήταν καταθλιπτικά. Χονδρικά, ένας στους δύο ήταν άνεργος, ένας στους τέσσερις συνέχιζε μεταπτυχιακές σπουδές και μόλις ένας στους τέσσερις εργαζόταν – να σημειωθεί ότι οι φοιτητές του τμήματος αποκτούν ειδικές δεξιότητες (ρωσική και τουρκική γλώσσα) που επιτρέπουν ευκολότερη πρόσβαση στο χώρο του τουρισμού, ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα.
Στη συνείδησή μας, ως κοινωνία, αντισταθμίζουμε αυτήν την άθλια κατάσταση με την πεποίθηση πως κάνουμε ό,τι μπορούμε, επειδή η ελληνική οικογένεια «θυσιάζεται» για να στηρίξει τα παιδιά της έως αυτά «να βρουν τον δρόμο τους», συχνά αρκετά μετά τα τριάντα τους χρόνια. Ανακουφιζόμαστε συνειδησιακά επειδή οι γιαγιάδες μοιράζονται τις συντάξεις τους με τα άνεργα εγγόνια τους.
Δυστυχώς, τα παραπάνω δεν είναι η λύση, αλλά το πρόβλημα. Είναι συμπτώματα της άρρωστης κατάστασης μιας κοινωνίας που ευνουχίζει συναισθηματικά, οικονομικά και κοινωνικά τις νεότερες γενιές, οδηγούμενη τελικά η ίδια σε μαρασμό.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Αλίμονο στα νιάτα!
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 14.06.2020
Τον τελευταίο καιρό, ιδίως μετά το άνοιγμα της καραντίνας, είναι έκδηλο ένα φαινόμενο που θα ονόμαζα «ηλικιακό φθόνο». Αυτός ο φθόνος παίρνει τον χαρακτήρα μιας ανοικτής έκφρασης αντιπάθειας, σχεδόν ρατσιστικού χαρακτήρα κάποιες φορές, απέναντι στους νέους ανθρώπους. Τα παραδείγματα αφθονούν. Οι αντιδράσεις για τους νέους που συγκεντρώθηκαν στην Αγία Παρασκευή στην Αθήνα ή στην Ανω Πόλη στη Θεσσαλονίκη, για τα νεανικά πάρτι ή άλλου είδους νεανικές εκδηλώσεις, είναι χαρακτηριστικές.
Οι μεγαλύτερης ηλικίας άνθρωποι εμφανίζονται περίπου ως δυνάμει θύματα των νέων, οι κατηγορίες εναντίον των οποίων αφθονούν. Οι νέοι παρουσιάζονται ως «επιπόλαιοι», «ανεύθυνοι», «κακομαθημένοι», «καλοπερασάκηδες», «εγωιστές», «εγκληματίες», που «δεν νοιάζονται για τους συνανθρώπους τους».
Θα έλεγε κανείς πως διαμορφώνεται μια κατάσταση που δίνει την αίσθηση μιας σύγκρουσης γενιών. Πρωταγωνιστούν σε αυτόν τον πόλεμο οι baby-boomers.
Οι baby-boomers, οι γεννημένοι μετά τον πόλεμο και μέχρι και τη δεκαετία του 1950, η πρώτη μεταπολεμική γενιά στη Δύση, η πιο τυχερή και κακομαθημένη γενιά του δυτικού κόσμου. Αυτοί που ήπιαν όσο άντεχαν να πιουν, κάπνισαν όσο μπορούσαν να καπνίσουν, έφαγαν όσο μπορούσαν να φάνε. Οδήγησαν στους δρόμους σαν τρελοί καταρρίπτοντας το ένα Σαββατοκύριακο μετά το άλλο τα ρεκόρ νεκρών στην άσφαλτο. Τσιμέντωσαν ό,τι μπορούσε να τσιμεντωθεί, ρύπαναν ό,τι μπορούσε να ρυπανθεί και ξόδεψαν τους πόρους δεκαετιών ανάπτυξης, άλλοτε, για να είμαστε δίκαιοι, για καλό (εκπαίδευση, υγεία, μείωση ανισοτήτων), αλλά συχνά σε άχρηστες και ρυπαρές πολυτέλειες.
Κυρίως ξόδεψαν τα λεφτά για τον εαυτό τους, και όταν δεν είχαν άλλα, δανείστηκαν ρίχνοντας τα βάρη στις επόμενες γενιές. Και τώρα στα γεράματα, κουνάνε το δάχτυλο στους νέους, κατηγορώντας τους πως είναι «άσπλαχνοι» και δεν σκέφτονται τους ευπαθείς συνανθρώπους τους και τους ηλικιωμένους.
Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Οι νέοι άνθρωποι είναι τα κύρια θύματα της πολιτικής των lockdown παγκοσμίως. Ιδιαίτερα όσοι δεν έχουν πίσω τους μια εύπορη οικογένεια να τους στηρίξει συνθλίβονται. Είναι οι πρώτοι που έχασαν τις δουλειές τους γιατί είναι «συμβασιούχοι», είναι «εποχιακοί», είναι «μερικής απασχόλησης», είναι «αναπληρωτές», είναι «χωρίς σύμβαση», είναι μετανάστες με μικρής διάρκειας βίζα. Συχνά δεν καταγράφονται καν στους ανέργους γιατί εργάζονται «μαύρα» ή κάνουν «πρακτική» ή «βοηθούν» στην οικογενειακή επιχείρηση, στο μαγαζί ή στα χωράφια. Είναι οι πρώτοι που θα υποστούν τη μείωση των μισθών, την εκ περιτροπής εργασία, τα εξοντωτικά και ακατάστατα ωράρια.
Τα σχολεία και τα πανεπιστήμιά τους έκλεισαν. Οι βιβλιοθήκες και τα εργαστήρια επίσης. Βρίσκονται σε αβεβαιότητα για το μέλλον. Η εξ αποστάσεως διδασκαλία μέσω του Διαδικτύου φαίνεται πως θα επεκταθεί και στην επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά. Αποτελεί μια δυσάρεστη λύση ανάγκης. Εχει ως συνέπεια την υποβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και την ενίσχυση των εκπαιδευτικών ανισοτήτων.
Ο τρόπος ζωής των νέων, η νεανική κοινωνικότητα, οι ερωτικές και φιλικές σχέσεις τους πλήττονται περισσότερο από κάθε άλλης κοινωνικής ομάδας. Κατά την πανδημία οι νέοι έχασαν κάθε δημόσιο χώρο αναφοράς. Τα καφέ και τα μπαράκια έκλεισαν, όπως έκλεισαν τα σινεμά, τα γήπεδα όπου αθλούνταν, τα αεροδρόμια και τα τρένα που ταξίδευαν.
Αν τα πράγματα έμεναν εδώ, θα λέγαμε πως μερικοί δύσκολοι μήνες δεν είναι δα και τόσο μεγάλο ζήτημα. Η αλληλεγγύη για τον συνάνθρωπο έχει πρωταρχική αξία. Σωστά! Μόνο που στην Ελλάδα ειδικά, πέρασαν πια δώδεκα ολόκληρα χρόνια από τότε που η χώρα μας ξεκίνησε την πορεία προς την ύφεση. Από το 2008 μέχρι και φέτος χάθηκε το 25%-30% του ΑΕΠ. Περισσότερο από κάθε άλλη ηλικιακή ομάδα, ήταν οι νέοι, ιδιαίτερα οι φτωχότεροι εξ αυτών, που βίωσαν δραματικά αυτά τα δώδεκα χρόνια: την ανεργία να τους συντρίβει, τη χαμηλή αμοιβή να τους εξευτελίζει, την ανασφάλεια να τους πιέζει στη μετανάστευση.
Οι εικοσάρηδες και τριαντάρηδες (που έγιναν πια σαραντάρηδες) είδαν να αμείβονται με τα μισά λεφτά από τους πενηντάρηδες και εξηντάρηδες κι ας είχαν συχνά τα διπλάσια προσόντα και γνώσεις. Ας δούλευαν παραπάνω ώρες. Κι ας μιλάνε καλύτερα αγγλικά. Κι ας χαζεύουν «οι γέροι» με το τι μπορούν να κάνουν στον υπολογιστή.
Δυστυχώς για σας «ψάρακες», όπως λέγαμε και στον Στρατό, ο παλιός είναι αλλιώς.
Από τον πόλεμο και έπειτα, είναι η πρώτη φορά που μια γενιά νέων ανθρώπων είδε τις προοπτικές της να περιορίζονται και τη φωνή της να μην ακούγεται τόσο δυνατά. Η αντεστραμμένη δημογραφική πυραμίδα κάνει τους νέους λιγότερο σημαντικούς ως «τράπεζες ψήφων». Οι πολιτικοί δανείζονται ψήφους από τις «μεγάλες συστημικές τράπεζες», τους μεσήλικες και τους ηλικιωμένους. Τον τόκο τον πληρώνουν οι νέοι. Βλέπετε οι μεταπολεμικές γενιές είναι οι μεγαλύτερες αριθμητικά, είναι πλουσιότερες, είναι πολιτικά ισχυρότερες, είναι πιο «δικτυωμένες».
Ο κόσμος είναι άδικος. Για τους νέους, στις μέρες μας, στη χώρα μας, είναι ακόμη πιο άδικος.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Οι δύο όψεις του brain drain
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 27.10.2019 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Στα βάθη της κρίσης, μια ταλαντούχα φοιτήτρια που είχε μόλις αποφοιτήσει με επισκέφθηκε στο γραφείο μου. «Ηρθα να σας πω ότι φεύγω για να ψάξω δουλειά στις Βρυξέλλες». «Εχεις κάποια βάση, ξέρεις πού να πας;» τη ρώτησα. «Εχω μια φίλη που σπουδάζει. Θα με φιλοξενήσει όσο χρειάζεται. Εχει έναν καναπέ για να κοιμάμαι».
Παρόμοιες ιστορίες έχουμε ζήσει όσοι διδάσκουμε στο πανεπιστήμιο. Το πρόγραμμα ελληνικής διασποράς της Οξφόρδης εκτιμά ότι περίπου 500.000 Ελληνες μετανάστευσαν από το 2010 (τα δύο τρίτα εργαζόμενοι υψηλών προσόντων), εκ των οποίων μόλις 100.000 έχουν επιστρέψει.
Κανείς δεν φεύγει εάν μπορεί να ευημερήσει στη χώρα του. Φεύγει διότι αντιμετωπίζει περιορισμένες προοπτικές εξέλιξης, φεύγει διότι τα καθαρά του εισοδήματα δεν εξασφαλίζουν επαρκή ευημερία σε μια κοινωνία ευρέων (ακόμη και μετά την κρίση) μεσοστρωμάτων. Ή φεύγει γιατί απλώς «δεν βγαίνει». Είναι μια άσκηση ελευθερίας ως προϊόν αναγκαιότητας.
Η μαζική «διαρροή εγκεφάλων» είναι απώλεια πολλών δισ. που επένδυσε η χώρα στην εκπαίδευση των γιατρών, μηχανικών, επιστημόνων της. Είναι μείωση της μελλοντικής της παραγωγικής δυνατότητας, και των φόρων και εισφορών που χρηματοδοτούν το κοινωνικό κράτος και τις αυριανές συντάξεις. Εάν παγιωθεί, μπορεί να εγκλωβίσει μια οικονομία σε μακροχρόνια αποανάπτυξη και φτώχεια.
Μπορεί το brain drain να μετατραπεί σε ευκαιρία για τη χώρα προέλευσης; Μπορεί, εάν καταφέρει να τους επανεντάξει στο εργατικό της δυναμικό. Το καθαρό όφελος τότε (από την αυξημένη τεχνογνωσία, εξωστρέφεια, δικτύωση) θα υπερβαίνει την ωφέλεια του να μην είχαν φύγει. Αλλωστε, σε πολλές περιπτώσεις, δεν φεύγουν πλήρως: μετακινούνται διαρκώς, παραμένουν συνδεδεμένοι, επιστρέφουν. Η σύγχρονη εργασία ξεπερνά τους περιορισμούς της φυσικής παρουσίας. Μπορείς να γράφεις προγράμματα για ολλανδικές εταιρείες ατενίζοντας το Αιγαίο.
Η απονομή δυνατότητας ψήφου στους Ελληνες του εξωτερικού βοηθά να διατηρηθεί ο ζωτικός δεσμός. Οπως γράφει ο Αντώνης Καμάρας (Books Journal, 6.10.2019) «αυτά που δεν ξέρει η διασπορά για την Ελλάδα που έχουμε τα αποζημιώνει με αυτά που ξέρει για την Ελλάδα που θέλουμε να αποκτήσουμε, καθώς συγκεντρώνεται στις πιο επιτυχημένες χώρες».
Τείνει να μας διαφεύγει η πανευρωπαϊκή κλίμακα του φαινομένου. Ρουμάνοι, Πολωνοί, Πορτογάλοι, Ιταλοί και Βούλγαροι αποτελούν το 50% της ενδοευρωπαϊκής μετανάστευσης. Κάποιοι θα έλεγαν ότι συνιστά μια μαζική μεταβίβαση πόρων από την περιφέρεια προς τις ανεπτυγμένες οικονομίες της δυτικής και βόρειας Ευρώπης.
Η φωτεινή πλευρά της μετανάστευσης (ακριβέστερα: μετακίνησης) στο εσωτερικό της Ε.Ε. είναι ότι συνιστά άσκηση θεμελιώδους ελευθερίας, χρήση ενός πολύτιμου κεκτημένου της ενιαίας αγοράς και της ιδιότητας του Ευρωπαίου πολίτη. Η κινητικότητα διορθώνει τις ατέλειες της νομισματικής ένωσης, εξομαλύνει τα υψηλά επίπεδα κυκλικής ανεργίας σε μια χώρα. Αρκεί να μη συνιστά μόνιμη εκροή της «κρέμας» του εργατικού της δυναμικού.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι που έσπευσαν να αξιοποιήσουν αυτή την ελευθερία ήταν οι εγκλωβισμένοι σε δεκαετίες στέρησης λαοί της Ανατολικής Ευρώπης. Οι νέοι έφυγαν μαζικά. Η απώλεια παραγωγικού κεφαλαίου δεν ήταν η μόνη ζημιά. Η μετανάστευση της γενιάς των ανοιχτών συνόρων άφησε πίσω τους νοσταλγούς των παρωχημένων εθνικισμών.
Η ανάκτηση δεν είναι φενάκη. Υστερα από μεγάλη διαρροή εργαζομένων στην κορύφωση της ανεργίας, η Ισπανία ζει τώρα μια θεαματική αύξηση πληθυσμού. Επαναπατρίζεται η γενιά της κρίσης, αλλά και νέοι ισπανόφωνοι μετανάστες από τη Λατινική Αμερική. Μεταξύ άλλων με πλατφόρμες, στο Διαδίκτυο, που συνδέουν εκπατρισμένους Ισπανούς με ισπανικές επιχειρήσεις. Και στοχευμένη προσέλκυση ερευνητών από τα ακαδημαϊκά ιδρύματα. Κύριος μοχλός, βέβαια, οι ισχυροί ρυθμοί ανάπτυξης της ισπανικής οικονομίας. Nothing succeeds like success.
Η εσωτερική μετανάστευση στην Ευρώπη είναι μία ακόμη περίπτωση άσκησης ατομικής ελευθερίας που μπορεί να οδηγεί σε αρνητικά (για την εθνική οικονομία) αποτελέσματα. Η απάντηση δεν είναι ούτε να αρνηθούμε την πραγματικότητα (όπως ενίοτε υπαγορεύει ο φιλοευρωπαϊκός μας ζήλος) ούτε να κατηγορούμε τους Γερμανούς και Ολλανδούς ότι μας κλέβουν τους επιστήμονες (όπως πράττουν διάφοροι κήρυκες του εθνικού αναχωρητισμού). Ούτε βέβαια και να περιστείλουμε το πολύτιμο κεκτημένο της ελεύθερης εγκατάστασης στην Ευρώπη. Η απάντηση είναι να αυξήσουμε τις εθνικές δυνατότητες, να δουλέψουμε για να καταστήσουμε την Ελλάδα συνολικά ελκυστικότερη για τα παιδιά της, αλλά και για δημιουργικούς ανθρώπους από άλλες, φτωχότερες χώρες. Και σε επίπεδο Ε.Ε. να συμβάλουμε, μαζί με άλλα κράτη, στην επεξεργασία νέων πολιτικών συνοχής, που θα ενισχύουν τον παραγωγικό δυναμισμό και τη δημογραφική προοπτική της περιφέρειας.
ΥΓ.: Η φοιτήτριά μου κλείνει σύντομα δεκαετία επιτυχούς καριέρας στις Βρυξέλλες.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Απαντάτε… αλλήλους
Η μαμά φωνάζει στα δυο της παιδιά. Aυτά επιδεικτικά γυρνούν την πλάτη. Η μαμά φωνάζει, αυτά συνεχίζουν να την αγνοούν. Η σκηνή πρέπει να έχει επαναληφθεί άπειρες φορές στην κοινή τους ζωή. Η μαμά αποσύρεται.
Εταιρείες ζητούν την πρόσληψη νέων εργαζομένων. Καλούν υποψηφίους να υποβάλουν τα βιογραφικά τους· όσοι ενδιαφέρονται συμμετέχουν. Και μετά σιωπή. Οσοι δεν ανήκουν στους «τυχερούς», δεν γνωρίζουν εάν ελήφθη καν το βιογραφικό τους.
Εκδοτικοί οίκοι λαμβάνουν καθημερινά χειρόγραφα. Κάποιοι έχουν την ευαισθησία να στείλουν ένα μήνυμα ότι έλαβαν το χειρόγραφο. Οι περισσότεροι δεν το συνηθίζουν, ρίχνουν στο κενό την ελπίδα ότι κάπου μακριά κρύβεται ενδεχομένως ο επόμενος Προυστ ή σίγουρα η αγωνία κάθε ανθρώπου που φαντασιώνεται –έστω και ψευδώς– κάτι για τον εαυτό του.
Είναι και οι αναγνώστες των εφημερίδων. Κάποιοι ενθουσιωδώς στέλνουν μήνυμα στον «αγαπημένο» τους συντάκτη να του εκφράσουν θαυμασμό ή πικρία, θυμό για όσα γράφτηκαν. Και αυτά ίσως μένουν αναπάντητα. Ο συντάκτης, ο αρχισυντάκτης, ο διευθυντής έχει άλλες έγνοιες στο κεφάλι του.
Στις διαπροσωπικές σχέσεις, αυτή η στάση έχει λάβει διαστάσεις επιδημίας. Το Διαδίκτυο ευνοεί αυτήν τη στάση. Υπάρχουν πολλοί που, αν σε κάτι δεν τους εξυπηρετεί το μήνυμα και κυρίως ο άνθρωπος που τους έχει στείλει, δεν απαντούν ποτέ. Αυτό συμβαίνει μεταξύ φίλων, συνεργατών, ακόμη και σχέσεων που υπήρξαν συναισθήματα. Οταν αλλάξει ο καιρός, η διάθεση, όταν κάτι δεν βολεύει, τότε είναι νομιμοποιημένο από την προσωπική ηθική, από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ότι μπορείς κάλλιστα να βυθίσεις το μήνυμα του άλλου, και τελικά τον άλλον, στην αφάνεια.
Γιατί αυτή η τόσο φαινομενικά απλή στάση, που δηλώνει «σε αποφεύγω», «δεν μου είσαι τίποτα, έχω άλλα καλύτερα να κάνω», είναι μια βαθιά επιθετική κίνηση μέσα στην παθητικότητά της; Διότι αναδεικνύει τη σχέση ισχυρού και ανίσχυρου. Γιατί μετατρέπει την επιθυμία για συνάντηση σε άδειασμα και σε χρηστικότητα. Το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεσαι αποφασίζει ότι εσύ δεν έχεις πρόσωπο. Σε διαγράφει, σε αγνοεί. Αυτό δημιουργεί θυμό.
Ο λαός λέει ότι ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες. Εκεί πρέπει να ψάχνουμε το ποιόν του άλλου. Ακόμη και την εποχή που δεν είχε αλώσει το Διαδίκτυο το ήθος της ζωής μας. Οι δικαιολογίες πολλές: «Αν απαντούσαμε, δεν θα κάναμε άλλη δουλειά». Η δημιουργία ενός πάγιου ηλεκτρονικού μηνύματος δίνει πίσω κάτι στον άλλον, έστω μια τυπική απάντηση. Επίσης, πολλοί από αυτούς που διαλαλούν ότι δουλεύουν πολύ και δεν προλαβαίνουν, τις περισσότερες φορές είναι απασχολημένοι με την προσωπική τους ατζέντα –καθόλου αθέμιτο– χρησιμοποιώντας ένα δημόσιο λειτούργημα για άλλους λόγους. Επίσης, επειδή πλέον μπορεί κανείς να το συναντήσει ακόμη και σε ανθρώπους που συνεργάζονται μεταξύ τους, θα έλεγα ότι οδηγούμαστε σε μια ανάλυση βαθύτερης ψυχικής τάξης, ζήτημα θα λέγαμε ανατροφής. Δεν ξέρω αν είναι τόσο διαδεδομένο σε άλλες χώρες, αλλά εδώ γίνεται συνεχώς μια προσπάθεια αποπροσωποποίησης μιας μερίδας του κόσμου. Αφού δεν είσαι «γνωστός» ή χρήσιμος, κανείς δεν σε παίρνει στα σοβαρά, κανείς δεν θα μπει στον κόπο να σου απαντήσει ούτε στη δουλειά, ούτε στις προσπάθειες ανάδειξης ενός πνευματικού έργου, ούτε καν για μια φιλική προσέγγιση. Σε αυτήν τη χώρα, όπου ο σεβασμός είναι λέξη που θα πρέπει να ταξιδέψουμε για να τη φέρουμε, έχουμε μάθει να λειτουργούμε κατ’ ανάγκην, με φόβο. Αγαπάμε επειδή φοβόμαστε μη χάσουμε ή μη χαθούμε. Ανταποκρινόμαστε γιατί ο άλλος μπορεί να είναι σημαντικός για τη δουλειά μας, κάνουμε παρέες γιατί κάποιος θα μας φανεί χρήσιμος, ερωτευόμαστε για να κρύψουμε τα κενά μας και όταν αυτά αναδεικνύονται, τότε προτιμούμε να αφανίσουμε τον άλλον από τη ζωή μας.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα νέα παιδιά κάνουν τεράστιο αγώνα να γίνουν αναγνωρίσιμα μέσα από τα χιλιάδες talent shows. Μόνο ως τέτοιος επιβιώνεις. Μόνον έτσι σου απαντούν. «Συναντάμε» καθημερινά ανθρώπους που φαίνονται πολύ γοητευτικοί στην εικόνα και στις θέσεις τους, ευαίσθητοι, που μόλις ξύσεις λίγο κάτω από τον ψηφιακό τοίχο ή τις «πλάτες» του τίτλου, θα έρθεις αντιμέτωπος με εκείνα τα δύο μικρά που στέκονται στην παραλία και επιδεικτικά γυρνάνε την πλάτη στην ίδια τους τη μάνα. Η μάνα τα έκανε έτσι. Να τη θυμηθούν μόνο στην ανάγκη τους, όχι στο πρόσωπο που έχει εγκατασταθεί μέσα τους. Στο «πρόσωπο» που τελικά θα αποκτήσουν σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους. Και είναι βέβαιο ότι τα ίδια παιδιά μεγαλώνοντας θα «φτύσουν» και θα «κλωτσήσουν» τη μάνα τους. Θα επιλέξουν να κρυφτούν στην αγκαλιά μεγάλων ισχυρών μανάδων, όπως είναι κολοσσοί εταιρειών, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, δημοσιογραφικοί οργανισμοί, εκδοτικοί οίκοι, γκαλερί και μουσεία, ιδιωτικά σχολεία, για να συνεχίσουν να κάνουν το ίδιο ξανά και ξανά. Με τις πλάτες του ισχυρού brand name και τις ευλογίες της «μαμάς» Συστήματος, θα φαίνονται μπροστά καλά παιδιά και στο γύρισμα του δρόμου σαν αλητόπαιδα θα γκρεμίζουν αυλόπορτες, θα πετάνε τα κόπρανά τους, θα καλύπτουν με θυμό και φθόνο ό,τι καλύτερο θα μπορούσε να τους θρέψει. Γιατί η απάντηση διασώζει την ύπαρξη, εμπεριέχει την Αγάπη.
Σιωπηλή απειλή η αλόγιστη κατανάλωση αλκοόλ
Τι δείχνει η έκθεση του ΠΟΥ για τις χώρες και τις ηλικιακές ομάδες που τα… τσούζουν παραπάνω – Στο γκρουπ χαμηλής θνησιμότητας η Ελλάδα – Πιο ευάλωτοι οι νέοι
Σύμφωνα με έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για το 2018, ένας στους 20 θανάτους διεθνώς συνδέεται με τη βλαβερή χρήση αλκοόλ. Πάνω από 3 εκατ. άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους λόγω αλκοόλ το 2016. Ολόκληρες οικογένειες υποφέρουν μέσω βίας, τραυματισμών, ατυχημάτων, προβλημάτων ψυχικής υγείας, αλλά και ασθενειών όπως ο καρκίνος και το εγκεφαλικό επεισόδιο που συνδέονται με την κατάχρηση οινοπνευματωδών.
Η διεθνής τάση αύξησης της κατανάλωσης καθαρού αλκοόλ από τα 5,9 λίτρα ετησίως ανά ενήλικο το 1990 στα 6,5 λίτρα το 2017, που θα φτάσει τα 7,6 λίτρα το 2030, δείχνει ότι απομακρυνόμαστε από τον στόχο για μείωση κατά 10% της επιβλαβούς χρήσης αλκοόλ ως το 2020.
Στο γκρουπ χαμηλής θνησιμότητας η Ελλάδα
Τα πιο γερά ποτήρια διεθνώς είναι οι Ευρωπαίοι, με μέσο όρο για ηλικίες άνω των 15 ετών τα 11,3 λίτρα ετησίως, εκ των οποίων 1,4 λίτρα αφορούν μη καταγεγραμμένα (λαθραία) ποτά, ενώ οι άνδρες το «τσούζουν» τέσσερις φορές περισσότερο από τις γυναίκες.
Οπως καταγράφεται στην έκθεση του ΠΟΥ για την Ευρώπη (2019), το αλκοόλ ήταν υπεύθυνο για περισσότερους από 290.000 θανάτους το 2016. Παρά τη μείωση των σχετιζόμενων με το αλκοόλ θανάτων, ιδίως στις σκανδιναβικές και στις μεσογειακές χώρες, το πανευρωπαϊκό ποσοστό παραμένει υψηλό, στο 5,5%, περίπου ένας στους 18 θανάτους.
Σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκού Συστήματος Πληροφόρησης για το Αλκοόλ και την Υγεία (EISAH), ο κίνδυνος θανάτου από το αλκοόλ είναι 7 φορές υψηλότερος για όσους ζουν στην Ανατολική Ευρώπη από ό,τι στις μεσογειακές χώρες.
Οσον αφορά την Ελλάδα, η μέση κατανάλωση αλκοόλ εμφανίζει πτωτική τάση, δεδομένου ότι το 1990 ήταν 12,5 λίτρα, ενώ για το 2016 ανήλθε σε 10,7 λίτρα καθαρού αλκοόλ κατά κεφαλή, ποσότητα χαμηλότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Επίσης, εντάσσεται στο γκρουπ χαμηλής θνησιμότητας λόγω αλκοόλ, μαζί με τις Ιταλία, Μάλτα, Κύπρο, Νορβηγία και Σουηδία, με ποσοστό μικρότερο του 4%, κατ’ αντιστοιχία δηλαδή κάτω από ένας στους 25.
Υπερβολική κατανάλωση στην Ελλάδα
Σύμφωνα με την πανευρωπαϊκή έρευνα RARHA-SEAS (2017), που διενεργήθηκε στη χώρα μας από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), υπάρχουν μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ των χωρών ως προς την υπερκατανάλωση αλκοόλ. Αυτή μεταφράζεται σε τουλάχιστον 6 ποτά για τους άνδρες και 4 ποτά για τις γυναίκες σε μία μόνο περίσταση. Μέσα σε έναν χρόνο, ήπιαν υπερβολικά σε ποσοστό άνω του 60% στις χώρες του Βορρά και μόλις σε ποσοστό κοντά στο 10% σε χώρες όπως η Ιταλία και η Πορτογαλία.
Στην Ελλάδα το παράκαναν κάτι παραπάνω από ένας στους πέντε (21,8%), ηλικίας 18-64 ετών, σε υψηλότερο ποσοστό άνδρες και νεαροί ενήλικοι 18-34 ετών. Από τους συμμετέχοντες στην έρευνα του ΕΠΙΨΥ, μόνο ένας στους 13 ανέφερε ότι δεν είχε καταναλώσει αλκοόλ κατά τον τελευταίο χρόνο.
Οι κοινωνικές συνέπειες της κατανάλωσης
Περισσότεροι από ένας στους δύο κατά τον τελευταίο χρόνο (με αναφορά στην έρευνα) βίωσαν τουλάχιστον ένα αρνητικό περιστατικό που συνδεόταν με κατανάλωση αλκοόλ από τρίτους, ενώ ένας στους 11 επιβιβάστηκε σε όχημα ο οδηγός του οποίου είχε πιει πολύ. Επίσης, σχεδόν ένας στους τέσσερις ανέφερε ότι έζησε ως παιδί ή έφηβος με κάποιον που έπινε υπερβολικά, με τον έναν στους δύο μάλιστα να λέει ότι η ζωή του έχει επηρεαστεί από αυτό το γεγονός.
«Ζούμε σε μια χώρα όπου το να πιούμε ένα-δυο ποτηράκια αποτελεί μέρος της κουλτούρας μας. Δεν πίνουμε για να μεθύσουμε, όπως γίνεται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, γι’ αυτό και το πρόβλημα είναι πιο περιορισμένο. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να το υποτιμούμε, ειδικά στην περίπτωση των νέων που μπορούν να αγοράσουν και να καταναλώσουν αλκοόλ οπουδήποτε, παρά το ότι απαγορεύεται εκ του νόμου, διότι δεν γίνεται κανένας έλεγχος» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» η καθηγήτρια Ψυχιατρικής και επιστημονικά υπεύθυνη των ερευνών του ΕΠΙΨΥ κυρία Αννα Κοκκέβη.
Η διείσδυση των social media δεν πρέπει, όπως επισημαίνει, να υποτιμάται, καθώς διαμορφώνουν πλέον τα διεθνή trends της διασκέδασης και προσφέρουν παραδείγματα προς… μίμηση για να είναι κάποιος μάγκας, δημοφιλής, μέσα σε όλα. «Χρειάζονται από την πλευρά της πολιτείας δυναμικές δράσεις. Οι κοινωνικές συνέπειες της επιβλαβούς κατανάλωσης αλκοόλ συνήθως κρύβονται κάτω από το χαλί. Γι’ αυτό και χρειάζεται στήριξη – και χρηματοδοτική – της προσπάθειάς μας να έχουμε αξιόπιστα στοιχεία που θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη αποτελεσματικών πολιτικών» λέει η κυρία Κοκκέβη.
Πιο ευάλωτη ηλικιακή ομάδα είναι οι νέοι
Αν και οι νέοι (15-24 ετών) αποτελούν, σύμφωνα με τα δεδομένα του ΠΟΥ, την ηλικιακή ομάδα που πίνει λιγότερο στην Ευρώπη (7 λίτρα/άτομο ετησίως), το ποσοστό θνησιμότητας είναι ανησυχητικά υψηλό. Το 19% των θανάτων στις ηλικίες 15-19 ετών και το 23,3% στις ηλικίες 20-24 ετών σχετίζονται με το αλκοόλ στην Ευρώπη. Τα ποσοστά στη χώρα μας δεν διαφοροποιούνται.
Κατανάλωση αλκοόλ μέσα στον τελευταίο μήνα (πριν από την έρευνα) ανέφεραν δύο στους τρεις 16χρονους μαθητές (66,2%), κατατάσσοντας τη χώρα μας στο τοπ 5 της κατηγορίας πανευρωπαϊκά (μ.ό. 48%). Τρεις στους πέντε εφήβους (60,9%) ήπιαν κάποιο οινοπνευματώδες ποτό σε μπαρ, κλαμπ, καφετέρια ή εστιατόριο τουλάχιστον μία φορά κατά τη διάρκεια των 30 τελευταίων ημερών.
Οι έφηβοι στη χώρα μας θεωρούν σε ποσοστό άνω του 90% «εύκολη» την πρόσβαση σε οινοπνευματώδη ποτά και ξεκινούν την κατανάλωση σε πολύ μικρή ηλικία (κάτω των 13 ετών), όχι όμως και τη μέθη.
Ποσοστό 6,2% των μαθητών ανέφεραν ότι μέθυσαν τουλάχιστον 3 φορές τον τελευταίο χρόνο, σημειώνοντας σημαντική μείωση από το 2003 που το ποσοστό ανήλθε σε 10,9%.
16χρονοι πιάνουν τιμόνι ενώ έχουν πιει
Ενας σημαντικός αριθμός 16χρονων υιοθετεί συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Οπως ανέφεραν, στο πλαίσιο της έρευνας, οδήγησαν σκούτερ, μηχανή, αυτοκίνητο ή άλλο μηχανοκίνητο όχημα έπειτα από κατανάλωση αλκοόλ σε ποσοστό 9,7% κατά τη διάρκεια του τελευταίου χρόνου. Εξ αυτών, 0,9% ενεπλάκησαν σε τροχαίο ενώ οδηγούσαν.
Το κρασί παραμένει πρώτο στην προτίμηση
Το ποτό αρέσει διαχρονικά στους Ελληνες. Ο οίνος εξάλλου αποτελεί σύμβολο της ελληνικής πολιτιστικής ταυτότητας. Η κρίση πάντως έφερε νέα δεδομένα. Οπως καταγράφει ο ΠΟΥ, για το 2016, κυρίαρχος στη συνολική κατανάλωση οινοπνευματωδών στην Ελλάδα ήταν το κρασί με ποσοστό 45,5%, όταν όμως το 2010 κάλυπτε πάνω από τη μισή κατανάλωση (53,2%). Τα πάνω της πήρε εν τω μεταξύ η μπίρα, που από 24,9% το 2010 ανέβηκε στο 31,5%. Η πιο ανησυχητική όμως αλλαγή ήταν ότι οι Ελληνες κατανάλωσαν 4,3 λίτρα κατά κεφαλήν μη καταγεγραμμένου (λαθραίου) αλκοόλ το 2016, διπλάσια από το 2011. Το ποσοστό του πληθυσμού, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, που απέκτησε οινοπνευματώδη ποτά από ανεπίσημη πηγή (σπιτική παραγωγή ή παραγωγή συγγενούς, φίλου, αγνώστου) έφτασε στη χώρα μας το 40%.
Ανθεί το λαθρεμπόριο αλκοολούχων
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, το λαθρεμπόριο αλκοολούχων καταλαμβάνει περίπου το 9%-18% της συνολικής αγοράς και εκτιμάται ότι 4,2-8,4 εκατ. φιάλες διακινούνται παράνομα κάθε χρόνο. Εκτιμήσεις των φορέων της αγοράς και του πορίσματος του υπουργείου Οικονομικών για το μέγεθος του λαθρεμπορίου το 2017 κατέδειξαν ότι η συνολική απώλεια (ΕΦΚ, ΦΠΑ) ήταν 42,2 εκατ. ευρώ.
Οπως εξηγεί ο γενικός γραμματέας του Συνδέσμου Ελλήνων Παραγωγών Αποσταγμάτων και Αλκοολούχων Ποτών (ΣΕΑΟΠ), κ. Χάρης Μαυράκης, μιλώντας στο «Βήμα», η αύξηση του Ειδικού Φόρου Κατανάλωσης (ΕΦΚ) από την αρχή της κρίσης κατά 125% συνολικά, που οδήγησε σε 38% αύξηση της λιανικής τιμής των αλκοολούχων ποτών, δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για το λαθρεμπόριο, που «αξιοποιεί» τα σύνορα με τη Βουλγαρία ως κράτος – μέλος της ΕΕ.
Δούρειος ίππος για τη διείσδυση στην αγορά έχει γίνει, σύμφωνα με τον εκπρόσωπο του ΣΕΑΟΠ, το καθεστώς των χύμα προϊόντων (διήμεροι παραγωγοί). Εκτιμάται ότι μόνο 1 στα 5 ποτήρια χύμα προϊόντος δηλώνεται στις αρμόδιες Αρχές. Οι απώλειες από ΕΦΚ προσέγγιζαν τα 47,7 εκατ. ευρώ το 2016. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Συνδέσμου, διακινούνται επισήμως περί τα 3 εκατ. λίτρα ετησίως από τους 97 επίσημους αποσταγματοποιούς (εμφιαλώνουν τσίπουρο), με το όφελος από τον ΕΦΚ να ανέρχεται σε 15 εκατ. ευρώ.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν 5.000-6.000 άμβυκες που χρησιμοποιούνται ετησίως από περίπου 30.000 δικαιούχους απόσταξης χύμα προϊόντων. Η δηλωμένη παραγωγή είναι 5 εκατ. λίτρα και ο καταβαλλόμενος ΕΦΚ ανέρχεται στα περίπου 3 εκατ. ευρώ. Το χάσμα στη φορολόγηση μεταξύ εμφιαλωμένου τσίπουρου (5,1 ευρώ/λίτρο) και χύμα αποσταγμάτων (0,59 ευρώ/λίτρο) δίνει οικονομικό κίνητρο, με αποτέλεσμα η ποσότητα των χύμα προϊόντων που διακινούνται να εκτιμάται σε 15 εκατ. λίτρα.
Ο υγειονομικός έλεγχος και ο έλεγχος ποιότητας είναι πρακτικά αδύνατοι. Δεν είναι λίγες οι φορές που βλέπουμε πλαστικά μπουκαλάκια να πωλούνται στις λαϊκές αγορές για ώρες κάτω από τον ήλιο. Οπως λέει ο κ. Μαυράκης, «σημαντικό μέρος των χύμα διακινούμενων αποσταγμάτων στην ελληνική αγορά προέρχεται από παρανόμως εισαγόμενη αιθυλική αλκοόλη, επικίνδυνη για τη δημόσια υγεία, από τις γειτονικές χώρες». Οι λεγόμενες «μπόμπες» νοθεύονται συχνά ακόμη και με μη πόσιμη αλκοόλη οδηγώντας ακόμα και σε αναπηρίες ή θάνατο.
Ο σταδιακός εξορθολογισμός του ΕΦΚ για σύγκλιση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο σε βάθος τριετίας, η εξυγίανση του καθεστώτος διήμερων αποσταγμάτων, η συνεργασία με τις Αρχές για την αντιμετώπιση του παρεμπορίου στα σύνορα και στην εγχώρια αγορά, η καθιέρωση ενιαίας βάσης δεδομένων για όσους συλλαμβάνονται για λαθρεμπορία και η λειτουργία ηλεκτρονικής πλατφόρμας με στοιχεία ιχνηλασιμότητας είναι μερικές από τις προτάσεις του Συνδέσμου. Παράλληλα, εκτός από πλήθος ενημερωτικών δράσεων για την υπεύθυνη κατανάλωση, ο ΣΕΑΟΠ έχει δημιουργήσει μια «Συμμαχία Υπευθυνότητας» για την ευαισθητοποίηση των επαγγελματιών ως προς την υπεύθυνη πώληση και την προστασία των ανηλίκων.
Κίνητρα παλιννόστησης
ΠΟΛΙΤΙΚΗ 18.08.2019
Η εγκύκλιος και εξωσχολική εκπαίδευση κάθε νέου μέχρι τα 18 κοστίζει εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ, σύμφωνα με πρόχειρους υπολογισμούς. Οι πανεπιστημιακές και περαιτέρω σπουδές του αυξάνουν το ποσό αυτό κατά πολλές ακόμη δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες – κόστος που είτε πληρώνεται έμμεσα, μέσω της φορολογίας, ή άμεσα, στο πλαίσιο της ιδιωτικής εκπαίδευσης.
Πολλοί θρηνούν για την αθρόα αποχώρηση των νέων στο εξωτερικό, είτε για σπουδές είτε για δουλειά. Ομως, ανεξάρτητα από το πού θα πάνε, η μετάβαση στο εξωτερικό είναι ένας μοναδικός τρόπος για να πλουτίσουν σε γνώσεις και εμπειρίες, και να αποκτήσουν διαφορετικές παραστάσεις.
Η αποκοπή από τον ομφάλιο λώρο όχι μόνο της οικογένειας αλλά και της ίδιας της χώρας τους, του εκπαιδευτικού συστήματος στο οποίο σπούδασαν, του εργασιακού ήθους το οποίο ίσως δοκίμασαν, και του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο μεγάλωσαν, θα κάνει τους νέους καλύτερους επιστήμονες, ικανότερα στελέχη, πιο ολοκληρωμένες προσωπικότητες. Το πραγματικό δυστύχημα της χώρας μας είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα αυτών που φεύγουν δεν επιστρέφει. Εμείς επενδύουμε στα παιδιά μας, αλλά η υπόλοιπη Ευρώπη και οι άλλες ήπειροι κεφαλαιοποιούν τελικά την επένδυση.
Παρά τη χρήση οικονομικών όρων, το ζήτημα δεν είναι οικονομικό: είναι πολύ βαθύτερο· είναι υπαρξιακό. Χωρίς τη νέα γενιά, γαλουχημένη στην Ελλάδα και απογαλακτισμένη πιθανώς στο εξωτερικό, να είναι παρούσα στη δημιουργία ενός νέου επαγγελματικού περιβάλλοντος και κοινωνικού πνεύματος, το μέλλον της χώρας μας προβλέπεται ιδιαίτερα δυσοίωνο.
Δεν απαιτούν οι νέοι πολλά για την επιστροφή τους. Δεν είναι προαπαιτούμενο η μισθολογική ή άλλη εξομοίωση της χώρας μας με αυτές του εξωτερικού.
Η ποιότητα της ζωής στην Ελλάδα παραμένει ισχυρό χαρτί για την παλιννόστηση των νέων. Αρκεί να εξασφαλίσουν μια αξιοκρατική αντιμετώπιση, που να οδηγεί σε αξιοπρεπή διαβίωση, να μπορούν να δουλέψουν παραγωγικά και να διοχετεύσουν τη δημιουργικότητά τους στους τομείς που τους ενδιαφέρουν, χωρίς εμπόδια από ένα γραφειοκρατικό, αδηφάγο, ψυχοφθόρο και μίζερο περιβάλλον.
Ενώ η ελληνική κοινωνία έχει επενδύσει πάρα πολλά στην κατάρτιση των νέων, δεν διαθέτει τους κατάλληλους μηχανισμούς και πόρους για να επενδύσει στο μέλλον τους. Εκεί είναι όπου πρέπει να γίνουν σημαντικές πολιτικές τομές.
Η επένδυση στην Παιδεία σε όλες τις βαθμίδες της πρέπει να εξισωθεί με ανάλογη επένδυση στην ένταξη στον επαγγελματικό στίβο, στην επιχειρηματικότητα, στην καινοτομία. Πρέπει να δοθεί στήριξη ακριβώς στην αρχή της παραγωγικής ζωής των νέων και να υπάρξει ειδική μέριμνα για την προσέλκυση πίσω στην πατρίδα των νέων που έχουν φύγει.
Είναι πολύ ενθαρρυντικά τα αποτελέσματα των εξαιρετικών πρόσφατων αλλά και παλαιότερων προσπαθειών σε αυτήν την κατεύθυνση στον χώρο της έρευνας και της ανώτατης εκπαίδευσης, ιδίως με τη θέσπιση ειδικών προγραμμάτων διευκόλυνσης παλιννόστησης ερευνητών και καθηγητών. Αντίστοιχοι μηχανισμοί πρέπει να θεσμοθετηθούν σε όλους τους παραγωγικούς κλάδους.
Πρέπει επίσης να υπάρξουν ειδικά προγράμματα με τα οποία θα χρηματοδοτούν επιχειρηματικά σχέδια από νέους που θα έχουν παραμείνει στο εξωτερικό κατ’ ελάχιστο κάποιο χρονικό διάστημα, φορολογικές ελαφρύνσεις ή άλλα προνόμια σε εταιρείες που προσλαμβάνουν νέους που επιστρέφουν από το εξωτερικό, υποχρέωση επιστροφής στην Ελλάδα των υποτρόφων εξωτερικού μέσα σε συγκεκριμένο διάστημα μετά το πέρας των σπουδών τους κ.ά.
Είναι κρίσιμο να βρούμε τρόπους να προσελκύσουμε τους δικούς μας νέους να επενδύσουν τη ζωή τους εδώ. Οποιος μηχανισμός κι αν υιοθετηθεί γι’ αυτό, μπορεί για παράδειγμα να χρηματοδοτηθεί εν μέρει με μια αλλαγή στους κανονισμούς για τις «χρυσές βίζες»: ένα σεβαστό ποσοστό του (πιθανώς επαυξημένου) απαιτούμενου ποσού να πρέπει υποχρεωτικά να κατατίθεται σε ειδικό ταμείο και να χρησιμοποιείται αποκλειστικά για τον σκοπό αυτό. Να μην αποτελούν μια (αμφιλεγόμενης ηθικής και ανταπόδοσης) επένδυση σε άψυχα ακίνητα, αλλά και στο έμψυχο κεφάλαιό μας.
Ξέρω ότι κομίζω γλαύκα εις Αθήνας. Αλλά ήρθε ο καιρός οι πολιτικές και πνευματικές γλαύκες της χώρας να κομίσουν νέες προοπτικές προκειμένου να επιστρέψουν οι νέοι στη χώρα. Κάθε άλλη προοπτική είναι πόνος ψυχής… και νου!
* Ο κ. Γιάννης Ιωαννίδης είναι πρόεδρος του ερευνητικού κέντρου «Αθηνά».
Αποδημητικός νους
«Είδα τα καλύτερα μυαλά της γενιάς μου διαλυμένα από την τρέλα,
υστερικά γυμνά και λιμασμένα,
να σέρνονται μέσα στους νέγρικους δρόμους την αυγή γυρεύοντας
μιαν αναγκαία δόση…»
Αυτά έγραφε ο «πάπας» της μπιτ γενιάς Αλεν Γκίνσμπεργκ στο περίφημο ποίημα «Ουρλιαχτό» το 1956, στο Σαν Φρανσίσκο.
Σήμερα, 63 χρονιά μετά, οι πρώτες επτά λέξεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κάποιους άλλους στίχους.
«Είδα τα καλύτερα μυαλά της γενιάς μου διακτινισμένα από την αναξιοκρατία,
απαξιωμένα και αποστεγνωμένα
να πηγαινοέρχονται σε γραφεία από μέρα σε μέρα, γυρεύοντας μιαν αναγκαία ελπίδα…»
Αναγκαία εξήγηση: Δεν μιλάμε για την καταραμένη Αμερική και τη γενιά των μπιτ, αλλά για τη μνημονιακή Ελλάδα και τη γενιά της κρίσης. Μιλάμε για το brain drain, τη φυγή των καλύτερων, των πιο εξειδικευμένων μυαλών μας στο εξωτερικό. Γεγονός που, εάν προστεθεί στο δημογραφικό πρόβλημα που σταδιακά αποκτά εξαιρετικά ανησυχητικές διαστάσεις, κάνει την εικόνα της μελλοντικής Ελλάδας, φέρ’ ειπείν εκείνης του 2050, να μοιάζει εξόχως ζοφερή.
Ο Ελληνας που πραγματικά ξεχωρίζει μοιάζει με τον αρχαίο πρόγονό του ως προς τούτο: αναζητεί την υπέρογκη εμπειρία του βάθους. Αναζητεί κάτι πέρα από το προφανές, πέρα από το να μπει σφήνα ανάμεσα σε δυο παρενθέσεις. Δεν μιλάμε για τον Ελληνα που θέλει να «εξασφαλιστεί», να καταφέρει να επιβιώσει, κάτι που στις μέρες μας δεν είναι αυτονόητο. Αναφέρομαι σε εκείνον που αποζητεί το άλμα, την κίνηση της έμπνευσης. Περιττό να αναρωτηθούμε τι είδους ελατήρια ήταν και είναι στη διάθεσή του ώστε να πραγματοποιηθεί το άλμα αυτό. Μηδενικά; Ελάχιστα;
Ετσι λοιπόν η φυγή ήταν η λύση. Πεντακόσιες πενήντα χιλιάδες Ελληνες, μεταξύ των οποίων και «τα καλύτερα μυαλά της γενιάς τους», έχουν ήδη φύγει στο εξωτερικό. Σε μελέτη που έγινε από την ICAP People Solutions, όπως αναφέρθηκε και σε μια πρόσφατη, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ομιλία πολύ γνωστής πολιτικού, όσοι έφευγαν προέβαλλαν ως πρώτο λόγο, ως πρώτη αιτία, την αναξιοκρατία και κατ’ επέκταση τη διαφθορά.
Είναι μια θλιβερή διαπίστωση μια χώρα σαν τη δική μας να είναι αδύναμη να συγκρατήσει τους πιο μορφωμένους νέους της και να αντιμετωπίζει έτσι αυτούς που εν δυνάμει μπορούν να κάνουν τη διαφορά.
Εάν μεταφράσουμε στην κυριολεξία τον όρο «brain drain», έχουμε το «νοητικό στράγγισμα» ή τη «διαρροή εγκεφάλων», και οι αιτίες δεν είναι λίγες. Σχεδόν ένας στους δύο νέους είναι άνεργος στη χώρα. Πριν από την κρίση τα ποσοστά ανεργίας των νέων ήταν ελαφρώς πιο υψηλά σε σχέση με αυτά της Ευρώπης. Αν και δεν αγγίζει πλέον το ιστορικό ποσοστό του 60,5% που σημείωσε τον Φεβρουάριο του 2013, η ανεργία στους νέους, παρ’ όλα αυτά, είναι σε απαράδεκτα υψηλό επίπεδο.
Η διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας στρέφεται ακόμη και σήμερα σε παραγωγή προϊόντων χαμηλής προστιθέμενης αξίας και έχει πολύ περιορισμένη ζήτηση πτυχιούχων με υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Τα καλύτερα μυαλά διαπρέπουν στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γερμανία, στον Καναδά, ως την Αμερική και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Ετσι διοχετεύονται στην παραγωγικότητα οικονομιών με μεγάλες επενδύσεις και η δική μας οικονομία στερείται το πιο ελπιδοφόρο και νευραλγικό δυναμικό της, ενώ το κράτος χάνει το κεφάλαιο που δαπανήθηκε για την εκπαίδευση και εξειδίκευσή τους. Επιπλέον χάνει τα έσοδα που θα εισέπραττε από τη δραστηριοποίησή τους στον τόπο μας και την προοπτική ανέλιξης της οικονομίας.
Αυτοεπιβαλλόμενη εξορία όμως σημαίνει και πιθανή επιστροφή; Ο ένας στους τρεις «πνευματικούς μετανάστες» δεν θέλει να επιστρέψει. Διότι πολύ σωστά θα αναρωτηθεί εκείνος που έφυγε να σπουδάσει, για παράδειγμα, στην Αγγλία: «Τι έχει κάνει η Ελλάδα για εμένα; Γιατί να ξαναγυρίσω;». Πού να γυρίσει; Σ’ έναν τόπο όπου παραδοσιακά εδώ και δεκαετίες κυριαρχεί η ευνοιοκρατία, όπου οι άξιοι απαξιώνονται και οι ανάξιοι αξιοποιούνται, όπου η διαφθορά, οι πελατειακές σχέσεις καθορίζουν σχεδόν τα πάντα με τα μέσα και τις άκρες, τα βύσματα, τα ρουσφέτια, τα διαπλεκόμενα και τη συγκάλυψη παραβατικών συμπεριφορών. Ενα τεράστιο ηθικό έλλειμμα που αποτελεί την κύρια τροχοπέδη και ταυτόχρονα σχεδόν αναγκάζει τον άνθρωπο που θέλει να εξερευνήσει, να προχωρήσει, να ζήσει μια δημιουργική ζωή, να εγκαταλείψει τη χώρα. Η νοσταλγία μόνο δεν αρκεί για την επιστροφή.
Εάν σε αυτή τη θλιβερή εικόνα προσθέσουμε και το διαρκώς επιδεινούμενο δημογραφικό πρόβλημα, σκεφτείτε πως σε ένα όχι τόσο μακρινό μέλλον θα είμαστε μια κοινωνία γερόντων. Δεν βρισκόμαστε βέβαια στην εποχή του Ροΐδη που έλεγε «γέρων ετών τεσσαράκοντα», ωστόσο ο μέσος όρος επιβίωσης τον προηγούμενο αιώνα διπλασιάστηκε σχεδόν και από τα 42 έφτασε τα 84, οπότε με αυτή την ανοδική τάση τα πράγματα λίγο-πολύ είναι αναμενόμενα. Οι γεννήσεις μειώθηκαν και η Ελλάδα έχει γίνει χώρα υποδοχής μεταναστών, ενώ η έξοδος των Ελλήνων είναι πολύ μεγάλη. Σύμφωνα με τις προβολές πρόσφατης έρευνας της διαΝΕΟσις, μέχρι το 2050 θα είμαστε λιγότεροι (8,8 εκατομμύρια, σύμφωνα με το μεσαίο σενάριο) και γηραιότεροι (το 1/3 του πληθυσμού θα είναι άνω των 65 ετών, από 1/5 σήμερα).
Το δημογραφικό είναι το νούμερο ένα πρόβλημα της κοινωνίας. Ποια μέση οικογένεια θα αρχίσει να κάνει παιδιά μέσα στην ανασφάλεια και στην υπερφορολόγηση; Η Ελλάδα πάει αντίθετα. Ο πληθυσμός μειώνεται και ταυτόχρονα αυξάνεται ο αριθμός των συνταξιούχων.
Σε αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα σκέφτεται κανείς πώς θα συγκρατήσει και την επόμενη «διαρροή μυαλών». Με τι κίνητρα; Η μόνη λύση είναι μια κοινωνική πολιτική που να λαμβάνει υπ’ όψιν της τις αλλαγές αυτές. Η συζήτηση περί γονιμότητας διεθνώς τείνει να φέρνει στο τραπέζι πεπαλαιωμένες ιδέες περί οικογενειακών προτύπων, μια συζήτηση που εκτός από γραφική είναι πλέον και ανέφικτη. Παραδείγματα από σκανδιναβικές χώρες μάς δείχνουν ότι η οικογενειακή πολιτική «ποτέ δεν έχει κατευθυνθεί στοχευμένα στην ενθάρρυνση της τεκνοποίησης, αλλά αντίθετα αποσκοπεί στην ενίσχυση της πρόσβασης των γυναικών στην αγορά εργασίας και στην προώθηση της ισότητας των φύλων». Προσπαθεί να τους προσφέρει τη σωστά σχεδιασμένη στήριξη, πρόσβαση σε υποδομές και υψηλής ποιότητας φροντίδα και εκπαίδευση από πολύ πρώιμη ηλικία, ώστε να έχουν οι γονείς την ευχέρεια να επιλέξουν πότε θα κάνουν παιδιά – και πόσα.
Εδώ βέβαια δεν είμαστε Σουηδία ή Νορβηγία. Εδώ κινδυνεύουμε σε λίγα χρόνια να είμαστε μια χώρα 8 εκατομμυρίων σχετικά φτωχών ανθρώπων με τα «καλύτερα μυαλά» μας να διακρίνονται στο εξωτερικό και εμείς να καθόμαστε να τσακωνόμαστε πολιτικά σαν φανατικοί οπαδοί ποδοσφαιρικών ομάδων, να μην πω σε επίπεδο Δελφιναρίου.
Η «αστερόεσσα καταπληξία του ελέους, ο αιώνιος πόλεμος είναι εδώ» θα πει στο τέλος του ποιήματός του ο Γκίνσμπεργκ. Η διαρροή είναι αναστρέψιμη μόνο εάν υπάρξει ένας «πόλεμος» κατά της διαφθοράς και της αναξιοκρατίας με ενίσχυση της διαφάνειας, αλλαγή πλεύσης της οικονομίας και στήριξη ουσίας με ανοίγματα της νέας επιχειρηματικότητας, που θα πραγματωθεί εάν βοηθήσουν και οι ίδιοι οι νέοι έλληνες απόδημοι με τις ιδέες τους, την τεχνογνωσία τους και τη συνεργασία με τα επιχειρηματικά κέντρα και τα ΑΕΙ, για να καλλιεργηθεί έτσι το έδαφος για τον βαθμιαίο επαναπατρισμό τους.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
Βαθιά ρήγματα στην οικογένεια
Η ελληνική οικογένεια αλλάζει δραματικά. Περισσότεροι εργένηδες, λιγότεροι γάμοι, περισσότερα διαζύγια, άρα και περισσότερες μονογονεϊκές οικογένειες, περισσότερες γεννήσεις εκτός γάμου, συγκατοίκηση εκτός γάμου, σύμφωνα συμβίωσης, άτεκνα ζευγάρια, ομόφυλα ζευγάρια… Η παραδοσιακή πυρηνική οικογένεια χάνει διαρκώς έδαφος.
Αρκεί να σκεφθεί κανείς ότι η πολυπληθέστερη ομάδα νοικοκυριών στην Ελλάδα σήμερα είναι τα μονοπρόσωπα. Απαρτίζονται από ένα άτομο, άνδρα ή γυναίκα, νεαρό, ώριμο ή ηλικιωμένο, που κατέληξε ή επέλεξε να ζει μόνο. Τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά αποτελούν το 31% του συνόλου των νοικοκυριών και αυξήθηκαν κατά τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες, σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat. Οχι, δεν ακολουθούν τα ζευγάρια με παιδιά, αυτά βρίσκονται στην τρίτη θέση. Επονται τα ζευγάρια χωρίς παιδιά (25,2% το 2017 από 24,1% το 2007). Τα ζευγάρια με παιδιά αποτελούν το 21,9% των νοικοκυριών (από 23,2% το 2007). Τέταρτα στη σειρά (15,7%) είναι, πάντα σύμφωνα με τη Eurostat, τα νοικοκυριά με ενηλίκους χωρίς παιδιά, του αντίθετου και του ίδιου φύλου, που συμβιώνουν…
Οι γάμοι μειώθηκαν από 62.195 το 1993 σε 50.138 το 2017, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ. Οι πολιτικοί γάμοι με διαδικασίες-εξπρές και λιγότερα έξοδα ξεπερνούν σταθερά τα τελευταία πέντε χρόνια τους θρησκευτικούς – 23.778 θρησκευτικοί και 25.854 πολιτικοί το 2016, 24.975 θρησκευτικοί και 25.163 πολιτικοί το 2017. Τα διαζύγια αυξήθηκαν, από 7.725 το 1993 (12,4% επί των γάμων) έφτασαν τις 13.494 το 2005 (22,1% επί των γάμων) και στα χρόνια της κρίσης κυμαίνονται γύρω ή και πάνω από τις 15.000 (30% επί των γάμων) – μόνο το 2016 τα διαζύγια παρουσίασαν πτώση, στις 11.013. Τα σύμφωνα συμβίωσης, πάντα σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, αυξήθηκαν από 581 το 2013 σε 4.921 το 2017.
Οι γεννήσεις εκτός γάμου σημείωσαν επίσης άνοδο· από 5,1% στο σύνολο των γεννήσεων το 2004 έφτασαν το 9,4% το 2015 (σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία από τη Eurostat). Τα νοικοκυριά με έναν μόνο γονέα αυξήθηκαν από 1,8% σε 2,3% στο σύνολο των νοικοκυριών μέσα σε 10 χρόνια· συνολικά τα νοικοκυριά με παιδιά τα οποία είναι μονογονεϊκές οικογένειες, αλλά και οικογένειες με παιδιά, άλλου τύπου από εκείνον του ζευγαριού, αποτελούν σήμερα το 6,3% του συνόλου.
Ενα παράδειγμα
Η Γιάννα ζει τα τελευταία δυόμισι χρόνια με τον Μιχάλη και την κόρη της, Σαπφώ. Δεν τον γνώριζε πιο πριν τον Μιχάλη. Αργότερα ανακάλυψε ότι ήταν συμμαθητής και καλύτερος φίλος στα χρόνια του σχολείου με τον Χρήστο, πρώην άντρα της και πατέρα της κόρης της, Σαπφούς. Η Γιάννα και ο Μιχάλης κάνουν στενή παρέα με την Ειρήνη, φίλη του Μιχάλη από την εποχή που σπούδαζαν μαζί στο εξωτερικό, και τον Γιώργο. Η Ειρήνη και ο Γιώργος δεν είναι ζευγάρι, είναι παιδικοί φίλοι· είναι και οι δύο χωρισμένοι και αποφάσισαν να συγκατοικήσουν για να μοιραστούν τα έξοδα, αλλά και για συντροφιά… Ο Γιώργος φέρνει στο σπίτι κάθε Σαββατοκύριακο τα παιδιά του. Ο πρώην άντρας της Ειρήνης, ο Πάνος, που μόλις άρχισε να συζεί με τον σύντροφό του, τους επισκέπτεται συχνά…
«Η σύγχρονη ελληνική κοινωνία αλλάζει», σημειώνει στην «Κ» η καθηγήτρια Βάσω Αρτινοπούλου, πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
«Σήμερα πλέον συνυπάρχουν αρμονικά διαφορετικοί τύποι οικογένειας – εργένηδες, μόνοι ενήλικες με παιδί ή παιδιά, ζευγάρια άτεκνα ή και με παιδιά, σε ελεύθερη συμβίωση ή με σύμφωνο συμβίωσης, ομόφυλα ζευγάρια κ.λπ.– μαζί με την πυρηνική τετραμελή οικογένεια και τα άλλα παραδοσιακά πρότυπα» «Οι λόγοι που οδηγούν τους νέους κυρίως ανθρώπους σε αυτές τις διαφορετικές μορφές οικογένειας είναι πολλοί: οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτισμικοί, ή καθαρά πρακτικοί, ρεαλιστικοί. Δύο εργαζόμενοι νέοι αποφασίζουν να ζήσουν μαζί, και για να εξοικονομήσουν χρήματα και να αντεπεξέλθουν οικονομικά, δεν επιλέγουν έναν παραδοσιακό γάμο με πολυέξοδες τελετές, προσαρμόζουν τις βιοτικές τους ανάγκες σε διαμερίσματα λιγότερων τετραγωνικών, επιλέγουν βιώσιμες και οικονομικές λύσεις για την κοινή ζωή τους. Υπακούουν σε μια λογική πρακτική, δεν φαντασιώνονται τον γάμο σαν κάτι πολύ σπουδαίο στη ζωή τους – το ιδεώδες του γάμου ως αγαθό και ως τελετουργική διαδικασία έχει υποχωρήσει πολύ, ειδικά στα νέα παιδιά. Είναι πιο ρεαλιστικοί οι στόχοι τους», συνεχίζει η ίδια.
Η υπογεννητικότητα
«Είναι μια πραγματικότητα που συνδέεται με την υπογεννητικότητα, την αύξηση των διαζυγίων και των μονογονεϊκών οικογενειών. Η κρίση έχει επηρεάσει σημαντικά και πολλαπλώς την ελληνική οικογένεια. Οχι μόνο σε επίπεδο οικονομικό, αλλά και σε επίπεδο κοινωνικό και αξιακό. Εμφανής και αδιαμφισβήτητη είναι η κρίση στις διαπροσωπικές σχέσεις: υπάρχει χαμηλότερο επίπεδο επικοινωνίας, έλλειμμα εμπιστοσύνης, στοιχεία που αποτυπώνονται και σε έρευνες της Eurostat. Η κρίση αυτή επηρεάζει έντονα τη λήψη αποφάσεων σε σχέση με το μοίρασμα μιας κοινής ζωής, κυρίως στους νέους ανθρώπους. Επειτα, το αυξημένο ποσοστό των διαζυγίων, των καταγεγραμμένων και των ουσιαστικών διότι υπάρχουν και αυτά που απλά δεν εκδίδονται για οικονομικούς λόγους, δείχνουν ότι υπάρχουν βαθιά ρήγματα στην οικογένεια, που αντανακλούν την ευρύτερη κοινωνική και αξιακή κρίση», καταλήγει η κ. Αρτινοπούλου.
Θεσμός σε κρίση
«Αν η ελληνική κοινωνία δεν έχει εκραγεί σε αυτήν την πρωτοφανή κρίση, οφείλεται στο γεγονός ότι η ελληνική οικογένεια λειτουργεί. Προσφέρει ικανοποιητικές σχέσεις και στοργή. Παράλληλα, είναι ένας κόσμος με αντιφάσεις, ένας χώρος ταραχώδης», αναφέρει η κ. Ηρα Εμκε-Πουλοπούλου, διδάκτορας του πανεπιστημίου του Παρισιού, μέλος της Ακαδημίας Επιστημόνων της Νέας Υόρκης και αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Δημογραφικών Μελετών, στην έρευνά της «Ο πληθυσμός της Ελλάδας υπό διωγμόν». Οπως σημειώνει, το πρότυπο της παραδοσιακής οικογένειας εξακολουθεί να κυριαρχεί, τα περισσότερα παιδιά γεννιούνται στο πλαίσιο του γάμου, ωστόσο αυξάνονται οι οικογένειες με έναν γονέα, οι γεννήσεις εκτός γάμου, μειώνεται ο αριθμός των πολύτεκνων οικογενειών. Η μορφή της οικογένειας αλλάζει. Παράγοντες που συνέβαλαν σε αυτήν την αλλαγή, σύμφωνα με την κ. Εμκε-Πουλοπούλου, είναι η μείωση του μέσου αριθμού παιδιών κατά οικογένεια, η δημογραφική γήρανση και η επιμήκυνση της διάρκειας ζωής· ακόμη, η εξέλιξη της οικονομικής οργάνωσης από γεωργική σε βιομηχανική, η ταχύτατη άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου και ο εκδημοκρατισμός των διαπροσωπικών σχέσεων, η δυνατότητα της επαγγελματικής απασχόλησης της συζύγου. Οπως και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, «ο θεσμός του γάμου περνάει κρίση. Οι έγγαμες συμβιώσεις είναι λιγότερες, τελούνται από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και αποδεικνύονται όλο και πιο εύθραυστες. Ο αριθμός των ελεύθερων συμβιώσεων αυξάνεται, τα άτομα αναβάλλουν τον γάμο ή αποφασίζουν να μην παντρευθούν ποτέ…». Δημογραφικοί, θεσμικοί (σύμφωνο συμβίωσης, νόμοι για γάμο και διαζύγιο), οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτισμικοί, αξιακοί οι παράγοντες για τη μείωση της γαμηλιότητας, σύμφωνα με την κ. Εμκε- Πουλοπούλου. Παρόμοιοι και εκείνοι που συμβάλλουν στον περιορισμό των γεννήσεων. Διότι, ενώ παρατηρείται και ιδίως κατά την κρίση, «μη επιλεγμένη ατεκνία λόγω οικονομικής δυσπραγίας», από την άλλη είναι γεγονός ότι «η οικονομική ευημερία περιορίζει τις γεννήσεις». Οπως αναφέρεται στην έρευνα, «πολλοί γονείς προτιμούν να αγοράσουν ή να αλλάξουν αυτοκίνητο, να αγοράσουν εξοχικό σπίτι ή καινούργια έπιπλα παρά να αποκτήσουν ένα ακόμη παιδί».
Οι αλλαγές στα ευρωπαϊκά νοικοκυριά σε βάθος δεκαετίας
Βαδίζουμε σε έναν κόσμο εργένηδων. Τα σπίτια με έναν μόνο ένοικο αποτελούν τον επικρατέστερο τύπο νοικοκυριού σε όλη την Ευρώπη. Κι αν στην Ελλάδα είναι το 31% του συνόλου των νοικοκυρών –μέσος ευρωπαϊκός όρος 33,6%– σε άλλες χώρες τα ποσοστά εκτοξεύονται, με βάση τα τελευταία στοιχεία της Eurostat. Στη Σουηδία αποτελούν το 51,4% των νοικοκυριών, στη Δανία το 44,4%, στη Λιθουανία το 42,5%, στη Φινλανδία το 41,3%, στη Γερμανία το 41,2%, στην Εσθονία το 39,9%, στην Ολλανδία το 37,5% κ.ο.κ. Είναι φυσικό, λοιπόν, να αυξάνεται ο συνολικός αριθμός των νοικοκυριών –με σημαντικές δημογραφικές, κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις– και να μειώνονται τα μέλη των οικογενειών.
Συγκεκριμένα το 2017, το μέσο μέγεθος νοικοκυριού στην Ε.Ε.-28 ήταν 2,3 μέλη (από 2,4 μέλη το 2007). Στην Ελλάδα οι αλλαγές ήταν δραματικότερες, το ελληνικό νοικοκυριό μειώθηκε από 2,7 μέλη το 2005 σε 2,5 μέλη το 2007 και σε 2,3 μέλη το 2017. Το μεγαλύτερο μέσο μέγεθος νοικοκυριού καταγράφηκε στην Κροατία (2,8 μέλη), ενώ το μικρότερο παρατηρήθηκε στη Σουηδία (1,9 μέλη), στη Γερμανία και στη Δανία (2 μέλη). Η μεγαλύτερη μείωση σημειώθηκε στη Λιθουανία (από 2,6 μέλη το 2007 σε 2,1 μέλη το 2017).
Είναι εντυπωσιακό ότι τα δύο τρίτα όλων των νοικοκυριών στην Ε.Ε.-28 απαρτίζονται από ένα ή δύο άτομα. Τα πρωτεία κατέχουν τα νοικοκυριά με ένα άτομο, που σημείωσαν την υψηλότερη αύξηση μέσα στην τελευταία δεκαετία (3,7 ποσοστιαίες μονάδες), ενώ ακολουθούν τα νοικοκυριά με δύο άτομα (31,9%, αύξηση κατά 0,8%). Σε μεγάλη απόσταση βρίσκονται τα νοικοκυριά με περισσότερα άτομα – 15,6% τα νοικοκυριά με τρία άτομα, 13,1% με τέσσερα άτομα, 5,8% με πέντε ή περισσότερα.
Οπως προαναφέρθηκε, στην Ε.Ε.-28 τα νοικοκυριά αυξήθηκαν· από 201 εκατομμύρια το 2007, σε 221 εκατ. το 2017 (αύξηση 1,01% ετησίως). Στην Ελλάδα αυξήθηκαν από 4.280.800 σε 4.393.900. Μόνο στο Λουξεμβούργο και στην Κύπρο η αύξηση ήταν 2% ετησίως και στη Σλοβενία 1,8% ετησίως. Μείωση σημειώθηκε μόνο στην Κροατία (0,31% ετησίως).
Τα νοικοκυριά με παιδιά (συμπεριλαμβάνονται οι μονογονεϊκές και όλοι οι άλλοι τύποι οικογένειας με παιδιά) αποτελούν το 29,6% του συνόλου στην Ε.Ε.-28 (στην Ελλάδα 28,2%). Η Ιρλανδία παρουσιάζει τα περισσότερα νοικοκυριά με παιδιά (40,2%), ακολουθούν η Πολωνία (37,4%) και η Κύπρος (36,7%). Χαμηλότερα από την Ελλάδα βρίσκονται η Γερμανία (22,3%) και η Φινλανδία (21,9%). Εκτός Ε.Ε., στην Τουρκία τα νοικοκυριά με παιδιά αποτελούν το 51,9% του συνόλου και στην ΠΓΔΜ το 49,5%.
Μεταξύ των νοικοκυριών με περισσότερους από έναν ενηλίκους, συνηθέστερος τύπος είναι το «ζευγάρι χωρίς παιδιά», που αντιστοιχεί στο 24,9% του συνόλου (25,2% στην Ελλάδα). Ακολουθεί το «ζευγάρι με παιδιά» (20%, στην Ελλάδα 21,9%). Τα ζευγάρια με παιδιά όλο και μειώνονται (14,3% το μικρότερο ποσοστό στη Λιθουανία, ακολουθεί η Βουλγαρία με 14,5%), ενώ οι μονογονεϊκές οικογένειες αυξάνονται. Η Ιρλανδία, η χώρα με το υψηλότερο ποσοστό ζευγαριών με παιδιά (27,3%) και νοικοκυριών με παιδιά (40,2%), έχει και αρκετές μονογονεϊκές οικογένειες (6,3%). Ομως, τα υψηλότερα ποσοστά καταγράφονται σε Δανία (8,6%), Λιθουανία (7,2%), Ηνωμένο Βασίλειο και Εσθονία (6,6%), Σουηδία (6,4%). Το χαμηλότερο ποσοστό μονογονεϊκής οικογένειας καταγράφηκε στη Φινλανδία (1,8%), ενώ ακολουθεί η Κροατία (1,9%).
Το ριάλιτι (και η θλιβερή πραγματικότητα) του φλερτ
Η ιδέα είναι απλή. Κλείνεις μέσα σε ένα σπίτι κάποια αγόρια και κάποια κορίτσια, αλλά, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε σε ένα πλήθος από ανάλογα ριάλιτι, δεν θέλεις να αρχίσουν να τσακώνονται αλλά να ζευγαρώσουν. Οποιοι είναι καπετάν φασαρίες χάνουν, διότι στο τέλος κάθε εβδομάδας γίνονται ψηφοφορίες: οι πιο συμπαθητικοί κερδίζουν και χρήματα, ενώ οι αντιπαθητικοί αναχωρούν – πάντα με τον κόσμο να έχει τον τελικό λόγο. Ο κανόνας αυτός του παιχνιδιού έχει ένα πραγματικά εξαιρετικό αποτέλεσμα: μεγαλώνει ακόμα πιο πολύ την ψευτιά των χαρακτήρων! Ολοι πρέπει να είναι συμπαθητικοί διότι ο σκοπός είναι το φλερτ και το ζευγάρωμα, καθώς μόνο έτσι κερδίζεις. Επιπλέον, οι παίκτες πρέπει να κρύβουν όσο γίνεται τα αρνητικά τους χαρακτηριστικά, να προσποιούνται τους καλούς και να κερδίζουν ψηφοφορίες και χρήματα – οι καλύτεροι ηθοποιοί επιβραβεύονται. Ετσι, αν έχεις την αντοχή (πράγμα καθόλου απλό…), παρακολουθείς κάποιους καλοσιδερωμένους θαμώνες καφετέριας – οι πιο πολλοί παίκτες μοιάζουν να έχουν κάνει μόνο αυτή τη δουλειά (;) στη ζωή τους – που προσπαθούν να γίνουν γοητευτικοί.
Ολοι υποτίθεται φλερτάρουν. Για τις γυναίκες είναι σχετικά απλό: το νάζι είναι το μεγάλο όπλο – όλες μοιάζουν να ξέρουν απέξω τις ταινίες της Αλίκης Βουγιουκλάκη. Νάζι συνοδευόμενο από ναζιάρικες εκφράσεις, ναζιάρικες ερωτοαπαντήσεις, ναζιάρικο ντύσιμο – ναι, υπάρχει και αυτό. Ολες μοιάζουν να ψάχνουν γαμπρό – όχι απαραίτητα κάποιον από το παιχνίδι. Οι άντρες, από την άλλη, λειτουργούν περίπου σαν παρέα που βρίσκεται σε ΚΨΜ στρατοπέδου νεοσυλλέκτων. Προσπαθούν να δείχνουν άνετοι με τον φακό και μιλούν χαμηλόφωνα, παριστάνοντας κάτι που εμφανώς δεν είναι. Η λακ στο μαλλί είναι απαραίτητη. Οι τραγιάσκες χρειάζονται για να μαρτυρούν την ύπαρξη στυλ. Η επίδειξη των τατουάζ είναι η προβολή ενός ανδρισμού της κακιάς ώρας – αν γύριζαν μια κωμωδία για φαντάρους, όλοι θα ένιωθαν καλύτερα. Αλλά αυτό που προκαλεί πραγματικά λύπηση είναι το τι λένε όλοι αυτοί όταν διαλέγουν το υποψήφιο ταίρι τους και όταν του ζητάνε ένα ξεμονάχιασμα σε ένα από τα δωμάτια του σπιτιού – «για γνωριμία και ό,τι προκύψει», που λέγανε παλιά και οι αγγελίες των γραφείων συνοικεσίων.
Είναι πραγματικά τραγικό να βλέπεις νέα παιδιά με τόση ανικανότητα στην προσέγγιση: η ανικανότητα αυτή μεγεθύνεται από το γεγονός ότι η συμπαίκτρια (ή ο συμπαίκτης) είναι πρόθυμη για γνωριμία διότι το ίδιο το παιχνίδι το απαιτεί και η προδιάθεση είναι δεδομένη. Κι όμως, ούτε και αυτό διευκολύνει απαραίτητα τη συζήτηση, που είναι πάντα αμήχανη και απελπιστικά βαρετή. Δεν είναι ότι δεν υπάρχουν κοινά ενδιαφέροντα: είναι ότι τα ενδιαφέροντα απουσιάζουν εντελώς. Ακούς φράσεις χωρίς νόημα, συζητήσεις που αφορούν τα μαλλιά (!), τη ζήλια, το ενδιαφέρον για τους πρώην – ούτε καν κάτι για ζώδια. Στην καλύτερη των περιπτώσεων γίνεται κάτι που μοιάζει με εξέταση βιογραφικού για πρόσληψη σε τουριστικό γραφείο ή σε συνοικιακή ταβέρνα. «Γεννήθηκες στη Θεσσαλονίκη;», «φροντίζεις πάντα τα μαλλιά σου;», «είσαι νευρική;», «μαγειρεύεις;». Ολα κινούνται στον αστερισμό τού «εγώ». «Κι εγώ ομολογώ ότι έχεις κάτι που μου τράβηξε την προσοχή». «Ποιος σου αρέσει, αν όχι εγώ;». «Εγώ σε ξεχώρισα και ψάχνω το γιατί…». Ελα ντε…
Τα πιο πολλά από τα αγόρια είναι κάτω των 26 ετών, όπως και τα κορίτσια. Δεν ξέρω πώς ακριβώς επέλεξαν τους παίκτες – πιθανότατα το μόνο κριτήριο είναι η εμφάνιση. Ή η απόλυτη ανικανότητα στο φλερτ: αν όλοι αυτοί δεν ήταν κλεισμένοι σε ένα σπίτι, με αποκλειστική μάλιστα αποστολή να φλερτάρουν, είναι αμφίβολο αν θα γνωρίζονταν ποτέ τους. Η αδυναμία να πουν κάτι που να ακούγεται ενδιαφέρον είναι αληθινά σοκαριστική. Αλλά μήπως έτσι δεν συμβαίνει πια και στον κανονικό κόσμο; Δεν γίνεται το ίδιο και στη ζωή την ίδια; Πολύ φοβάμαι πως ναι.
Αν κανείς ξεπεράσει την αποστροφή που μπορεί να του προκαλεί η ίδια η ιδέα του ριάλιτι, αν θεωρήσει ότι το «Power of Love» είναι ένα παιχνίδι μοντέρνο – ενδεχομένως μακριά από το γούστο του, αλλά συμβατό με τους όρους της τηλεοπτικής παραγωγής -, αυτό που ανακαλύπτει παρακολουθώντας τα βαρετά επεισόδιά του είναι όλη η αδυναμία των νέων ανθρώπων να βρουν κοινά σημεία, δηλαδή να επικοινωνήσουν. Συνηθισμένα να κινούνται σε χώρους όπου ο κανόνας είναι η απίστευτη φασαρία, τα νέα παιδιά μαϊμουδίζουν μια γλώσσα που θυμίζει σίριαλ ελληνικής τηλεόρασης – και μάλιστα κακόγουστο. Ψάχνουν αστεία, κομπάζουν, προτιμούν απλώς να κοιτάζονται. Κάποτε ο μακαρίτης Χάρρυ Κλυνν, όταν διηγούνταν τις περιπέτειές του ως ακαταμάχητου εραστή, έλεγε ότι καθήλωνε τις γυναίκες με τη φράση «μη μιλάς, τώρα μιλάνε τα μάτια». Βλέποντας το ριάλιτι του φλερτ καταλαβαίνεις ότι πλέον πραγματικά μιλάνε μόνο τα μάτια: οι παίκτες δεν έχουν να πουν τίποτα. Η νευρική αυτάρεσκη φλυαρία των κοριτσόπουλων και οι επαναλαμβανόμενη φανταροαργκό των αγοριών κρύβουν την ίδια αμηχανία: δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί να τραβήξει το ενδιαφέρον κανενός. Το «Power of Love» θα έπρεπε να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης μιας ομάδας ψυχιάτρων και ψυχολόγων (ίσως και κοινωνιολόγων…) που θα έπρεπε να εξηγήσουν το πώς και το γιατί στα χρόνια μας έχει πεθάνει το φλερτ και μαζί του και η ικανότητα να προκύψουν σχέσεις, αγάπες και έρωτες. Η ζωώδης σεξουαλικότητα δεν αρκεί ούτε καν για ένα ριάλιτι της προκοπής.
Παρότι το είδα για μία εβδομάδα, δεν έλυσα πάντως το αρχικό μυστήριο – δεν κατάλαβα δηλαδή γιατί οι Ελληνες αναζήτησαν πέρυσι στο Google περισσότερο από οτιδήποτε άλλο το «Power of Love». Με δεδομένο ότι ψηλά στη λίστα των αναζητήσεων ήταν και η ερώτηση «πώς θα βγάλω λεφτά;» (αλλά και το «πώς θα αδυνατίσω;»…), ίσως τελικά δεν έψαχναν πληροφορίες για το ριάλιτι, αλλά για την ίδια τη δύναμη της αγάπης. Που, ως γνωστόν, όλα τα υπομένει: ακόμα και τον τηλεοπτικό ευτελισμό της…
Αποψη: Η επιφάνεια της Ιστορίας και το διακύβευμα του μέλλοντος
ΧΑΡΗΣ ΜΕΛΕΤΙΑΔΗΣ*
Η ιστορία αναδύθηκε στα ελληνικά σχολεία ως ειδικό πολιτικό αίτημα για τη μη επικύρωση της συμφωνίας των Πρεσπών. Πρώτη φορά μετά τη Μεταπολίτευση τα σχολειαρόπαιδα βρέθηκαν σε άμεσο και πρακτικό διάλογο με το παρελθόν του τόπου και τη μνήμη. Το γεγονός αυτό δεν είναι εύκολα προσπελάσιμο. Οι τρέχουσες και επισπεύδουσες ερμηνείες του εξαντλήθηκαν σε περιπτωσιολογικές αναφορές και ανεπεξέργαστες γενικεύσεις. Το να προσάψουμε στους μαθητές έλλειμμα δημοκρατικής συνείδησης και απουσία κριτικής σκέψης είναι τόσο τετριμμένο και αναπόδεικτο όσο ήταν παλιότερα ο ψόγος για τη λεξιπενία τους ή η μικροαστική επαναστατική άρνηση για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, που διαρκώς, υποτίθεται, αναβάλλεται. Σε κάθε περίπτωση, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους νέους και η μεριστική αναγνώριση του εκπαιδευτικού έργου είναι προφανής.
Το πραγματολογικό υπόστρωμα για την πολιτική διαμαρτυρία των μαθητών υπήρξε η ιστορική ύλη από τους Βαλκανικούς Πολέμους έως τον Εμφύλιο. Πρόκειται για μια περίοδο που τα ρετάλια της φωλιάζουν ακόμη στις μνήμες. Οι μαθητές ωστόσο δεν φαίνεται να άντλησαν από αυτές, αλλά από τη θήτευσή τους στις γνωστικές δομές του σχολικού μαθήματος της Ιστορίας. Για τον λόγο αυτό δεν τους ενόχλησε η ορθολογική ιδέα της συνεννόησης (όπως υπονοούν οι επικριτές τους και άκριτοι υπερασπιστές της συμφωνίας), αλλά οι γνωστικές παραδοχές της και οι εξ αυτών συμβιβασμοί.
Η στάση τους δεν είναι του παλιού καιρού. Δεν έδειξαν να αγωνίζονται ούτε για τη δημοκρατία ούτε για το έθνος, όπως οι παλιότερες γενιές στον τόπο μας. Η αντίδρασή τους κινείται προς το μέλλον και όχι προς το παρελθόν. Οι νέοι δεν έχουν μνήμη, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης. Η μνήμη είναι «του παροιχομένου», είναι των μεγαλύτερων σε ηλικία μελών της κοινωνίας. Η «ιστορία-μνήμη» και η τελευταία μορφή της, το «έθνος-μνήμη», δεν φαίνεται να ανήκουν στον νοητικό ορίζοντα των μαθητών. Το δεδομένο αυτό επίσης παρασιωπάται ή υποτιμάται, προκειμένου να τους στοιχίσουν δίπλα στις πιο αντιδραστικές πολιτικές δυνάμεις.
Σήμερα οι νέοι δεν ζουν στους κόλπους της προπολεμικής αγροτικής κοινωνίας, του μοναδικού αυτού φορέα των προγονικών παραδόσεων. Απολαμβάνουν το προνόμιο της πρόσβασης σε ένα πλήθος πηγών πληροφόρησης. Δοκιμάζουν να επιλέξουν από πληθώρα προσεγγίσεων για την κοινωνική πραγματικότητά μας. Είτε αμφισβητούν την ιδέα της Ευρώπης είτε όχι, βιώνουν (όπως εξάλλου και η γενιά του Εμφυλίου για τους δικούς της λόγους) την εξασθένηση του εθνικού εγωτισμού, που προκάλεσε η κρίση. Τώρα ωστόσο περιορίζεται το βάθος των εσωτερικών τραυμάτων του διχασμού και της εμφύλιας σύγκρουσης και αυξάνεται η αναγνώριση της ετερότητας. Δεν επιζητούν νομιμοποίηση από την Ιστορία, από το παρελθόν· ζουν με δεδομένο ότι το παρελθόν υπάρχει και το τιμούν. Ζουν με δεδομένο το έθνος και το υπηρετούν.
Στη τύρβη της πολιτικής αντιπαράθεσης η επιφάνεια της Ιστορίας στις πράξεις των μαθητών κινδυνεύει να υποτιμηθεί και οι ενέργειές τους να αποδοθούν σε μια τυφλή και ανεπεξέργαστη μνήμη με έντονα συλλογικά χαρακτηριστικά, όπως εκείνα που προσδιόριζε στον Μεσοπόλεμο ο Μορίς Χαλμπβάκς. Οι νέοι όμως δεν σκιαμάχησαν με τη μνήμη, που δεν είναι δική τους. Συνεισέφεραν με τη συνειδησιακή στάση τους σε κάτι πολύ πιο σημαντικό, αποκάλυψαν το γνωστικό έλλειμμα του επιχειρήματος υπέρ της συμφωνίας των Πρεσπών: Σύμφωνα με αυτό ο χρόνος διαμοιράστηκε σε ένα παρελθόν, που μας αναγνωρίστηκε στην απώτερη φάση του, και σε ένα μέλλον, που απερίσκεπτα αφέθηκε έξω από τη συνείδησή μας. Η Ιστορία όμως ως διαδικασία σκέψης, που οδηγεί στον πρακτικό λόγο, προϋποθέτει τον ενιαίο χρόνο. Η οποιαδήποτε αμφισβήτησή του οδηγεί στη συρρίκνωση των ορίων δράσης της κοινωνίας μας και μας δείχνει ανέτοιμους να συγκεράσουμε στη συνείδησή μας την ήρεμη διάρκεια με το αιφνίδιο ξέσπασμα των γεγονότων και τη μεταβολή.
* Ο κ. Χάρης Μελετιάδης είναι καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
Η επιμέλεια του εαυτού
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΡΕΛΟΡΕΝΤΖΟΣ*
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Ενας κόσμος σχέσεων. Είτε το έχετε συνειδητοποιήσει είτε όχι, δεν ολοκληρώσατε απλώς τις σπουδές σας σε ένα τμήμα, αλλά εισαχθήκατε, βαθμιαία, σε έναν ολόκληρο κόσμο, του οποίου μέρος μόνο –σημαντικό, βεβαίως– υπήρξαν τα μαθήματα. Ο κόσμος αυτός είναι το σύνολο των σχέσεων που αναπότρεπτα είχατε με τους άλλους (συμφοιτητές, καθηγητές, διοικητικό προσωπικό, κ.λπ.). (Σημειώστε ότι και η μη σχέση με άλλους αποτελεί μορφή του σχετίζεσθαι). Μέρος του κόσμου τον οποίο βιώσατε αποτελούν επίσης το τοπίο και το κλίμα της περιοχής – η λίμνη, τα βουνά και τα υπέροχα χωριά στα Ζαγόρια, στα Τζουμέρκα και αλλού, και η πόλη των Ιωαννίνων. Εν ολίγοις, η συνάντησή σας ως εξελισσόμενες οντότητες με άλλες εξελισσόμενες οντότητες (ανθρώπινες και μη) –η σχέση σας ως ένσαρκα όντα με τη σάρκα του κόσμου– συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωσή σας.
Τα νιάτα είναι περισσότερο μια κατάκτηση παρά μια κατάσταση. Τα νιάτα δεν είναι ένα άμεσο δεδομένο, που το διαθέτει αυτόματα ένας εικοσάχρονος, ενώ το χάνει σταδιακά όσο μεγαλώνει. Καθώς κάθε κατάσταση που ζούμε είναι, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, ένα μείγμα ενεργητικότητας και παθητικότητας (αφενός μια τάση προς το θαρραλέο άνοιγμα της ύπαρξής μας στην πραγματικότητα, αφετέρου μια άλλη προς την αναδίπλωση και την περιχαράκωση σε έναν φοβισμένο εαυτούλη) με διαφορετική δοσολογία σε κάθε άτομο (και μάλιστα σε κάθε άτομο εκάστοτε), συχνά αφηνόμαστε να μας καθηλώνει η πλευρά μας που χαρακτηρίζεται από την παθητικότητα (οκνηρία, συνήθειες, άκριτη υιοθέτηση κοινωνικών συμβάσεων, κ.λπ.). Δεν αντιστεκόμαστε επαρκώς σε αυτή την καθήλωση – ενίοτε μάλιστα δεν νιώθουμε καν την ανάγκη να αντισταθούμε σε ό,τι δεν αντιλαμβανόμαστε ως καθήλωση.
Ενώ, λοιπόν, εξωτερικά είναι κανείς νέος, συχνά ενεργεί, με περισσή μάλιστα άνεση και ανυπόκριτη ικανοποίηση, ως νεόγερος. Τολμήστε, ή μάλλον ας τολμήσουμε όλοι, να αποτινάξουμε ό,τι το μικροπρεπές κατσικώνεται στον ψυχισμό και στη ζωή μας, έτσι ώστε να αφήσουμε χώρο και ανάσα στην όσο γίνεται πιο απρόσκοπτη εκδίπλωση της ζωτικότητάς μας και δη, όχι μόνο της εργατικότητας, αλλά των δημιουργικών ικανοτήτων μας σε οποιονδήποτε τομέα. Δεν είναι αναγκαία, εν προκειμένω, η πίστη σε υπερβατικούς σκοπούς. Η ζωή ως αυταξία, η ύπαρξη ως δύναμη – επ’ ουδενί όμως ως εξουσία με την αρνητική σημασία του όρου, τουτέστιν ως δύναμη εις βάρος των άλλων, ως επιβολή της ιδιαίτερης θέλησής μας ως ιδιαίτερης.
Το όργανο-εμπόδιο. Είμαστε περατά και θνητά όντα. Eνας βασικός νόμος της περατότητάς μας έγκειται στη διαρκή, αναπότρεπτη, συνάντηση εμποδίων στον δρόμο μας. Αυτά που αλλάζουν είναι ο τύπος και η συχνότητα των εμποδίων, αλλά είναι αδύνατη μια ανθρώπινη ζωή χωρίς εμπόδια.
Τα εμπόδια αυτά, ακόμη και τα σοβαρότερα, μπορούμε να τα μετατρέπουμε σε όργανα, σε εργαλεία, σε ευκαιρίες. Δεν είναι εύκολο. Συχνά, μάλιστα, είναι πολύ, ενίοτε εξαιρετικά, δύσκολο. Απαιτεί προσπάθεια και κόπος. Αναλογιστείτε το περίφημο ερώτημα: «Γιατί να τύχει αυτό σε εμένα;». Πολύ συχνά νιώθουμε ότι δεν θα τα καταφέρουμε. Ωστόσο, η αξία μιας ανθρώπινης ζωής δεν έγκειται στη διαχείριση των εύκολων, αλλά στην ενδόμυχη αίσθηση των αποτελεσμάτων που θα επιφέρει ο διαρκής αγώνας αντιμετώπισης ποικίλων εμποδίων, αρκεί να το κάνουμε με αυτεπίγνωση.
Προφανώς φαντάζει πιο επιθυμητή μια ζωή χωρίς δυσκολίες, τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως. Πέραν όμως της βαρεμάρας που συνεπάγεται το διαδεδομένο ιδεολόγημα του «χαλαρά», η αντιμετώπιση και η υπερνίκηση των δυσκολιών (κάτι που προϋποθέτει ότι κατανοούμε επαρκώς σε τι ακριβώς συνίστανται και γιατί εμφανίζονται μπροστά μας εδώ και τώρα), χαλυβδώνουν την αυτοπεποίθησή μας, μας βοηθούν να πατάμε πιο γερά στα πόδια μας. Μάλιστα, εν προκειμένω, η γείωση δεν έχει αρνητική σημασία, εφόσον είναι η αναγκαία προϋπόθεση για κάθε τύπου εγχειρήματα απογειώσεων.
Διδαχθείτε από τα λάθη μας. Εμείς οι διδάσκοντές σας, είμαστε άνθρωποι και, όπως όλα τα ανθρώπινα όντα, έχουμε αρετές και, φευ, ελαττώματα. Συχνά μάλιστα, ένας ορισμένος τρόπος αντίληψης των σπουδών και της ζωής καθιστά τα ελαττώματά μας πιο έντονα και ενοχλητικά για τους άλλους. Ενίοτε, τυφλωμένοι από τις επιδόσεις μας στο νοητικό επίπεδο, χάνουμε την ισορροπία. Αλλες φορές, αποδίδουμε υπέρμετρη σημασία στα δευτερεύοντα και μας διαφεύγουν τα ουσιώδη. Ελπίζω να προσπαθήσατε να εντοπίσετε –ολικά, όχι μόνο νοησιαρχικά– και να αξιοποιήσατε τις αρετές μας και να αποκρούσατε διακριτικά τα ελαττώματά μας: «Ευχαριστώ, δεν θα πάρω».
Δεν χρειάζεται απαραιτήτως να τα στηλιτεύσετε και να αφεθείτε στην ευκολία του καταγγελτικού λόγου. Συχνά, άλλωστε, οι καταγγέλλοντες δεν είναι καλύτεροι από τους καταγγελλόμενους· το αντιεξουσιαστικό προσωπείο τους δεν κατορθώνει να κρύψει ότι είναι του ίδιου φυράματος με αυτούς. Οσοι προσπαθούν να σκέφτονται υπό το πρίσμα της αιωνιότητας –sub specie aeternitatis, σύμφωνα με τη γλυκιά προτροπή του Σπινόζα– δεν έχουν ανάγκη να δουν τα αποτελέσματα του κομπορρήμονος κουτσαβακισμού για να τον αναγνωρίσουν. Η αίσθηση και μόνο των ελαττωμάτων μας μπορεί να σας βοηθήσει να μην αφεθείτε κι εσείς σε αυτά.
* Ο κ. Γιάννης Πρελορέντζος είναι καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Φιλοσοφίας, κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και συγγραφέας του βιβλίου «Γνώση και Μέθοδος στον Bergson» (Ευρασία, 2012). Το άρθρο αυτό αποτελεί σύνοψη σκέψεων που μοιράστηκε με τις φοιτήτριες και τους φοιτητές (καθώς και με τους συγγενείς και φίλους τους) στη διάρκεια της ορκωμοσίας των πτυχιούχων των τριών τμημάτων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Επιμέλεια: ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΥΚΑΣ htsoukas@gmail.com
Εικόνα σου είμαι…
- Σύμφωνα με στοιχεία, η ψυχογενής ανορεξία είναι μια από τις πιο επικίνδυνες ψυχιατρικές καταστάσεις, αφού το 5%-20% των ασθενών θα πεθάνει λόγω των επιπλοκών της – εκτιμάται ότι 0,5%-3,7% των γυναικών εμφανίζουν ψυχογενή ανορεξία κάποια στιγμή στη ζωή τους.
- Το ποσοστό θνησιμότητας που σχετίζεται με την ψυχογενή ανορεξία σε γυναίκες ηλικίας 15-24 ετών είναι 12 φορές υψηλότερο από το ποσοστό θνησιμότητας εξαιτίας όλων των υπόλοιπων αιτίων θανάτου.
- Το 51% των εννιάχρονων και δεκάχρονων κοριτσιών νιώθουν καλύτερα με το σώμα τους όταν βρίσκονται σε δίαιτα.
- Μελέτη στις ΗΠΑ έδειξε ότι το 19% των 15χρονων κοριτσιών με φυσιολογικό βάρος δήλωναν ότι είναι πολύ χοντρές και το 12% ότι βρίσκονταν σε διαδικασία δίαιτας για την απώλεια βάρους.
Χάλασαν; Πέταμα!
* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 8 Μαϊου 2018.
Η ελληνική οικογένεια και οι εχθροί της
Βασίλης Καραποστόλης Το Βήμα
Για μία ακόμη φορά η ελληνική οικογένεια καταμετρά τις δυνάμεις της. Καλείται στα γρήγορα να στεριώσει το σπίτι της που τρίζει παντού. Εξω μαίνεται η καταιγίδα και κάποιοι χτυπάνε νευρικά την πόρτα. Είναι τα παιδιά που επιστρέφουν κακήν κακώς. Η ανεργία και η αβεβαιότητα για το παραμικρό τα υποχρεώνει να ξαναγίνουν οικόσιτα και να κλειστούν εκεί απ’ όπου θέλησαν να απομακρυνθούν. Τους είχαν δοθεί υποσχέσεις ότι θα υπάρξουν ευκαιρίες, ότι οι σταδιοδρομίες τους θα πλησίαζαν τις κορυφές, ότι και στην περίπτωση ακόμα που μια επιλογή τους πήγαινε στραβά θα υπήρχαν τόσες άλλες για να διορθώσουν τη ζημιά. Ωσπου όλα αυτά έλαβαν τέλος με τον γνωστό παγκόσμιο πάταγο.
Ο κόσμος απεδείχθη αφερέγγυος και μάλιστα για εκείνους που είχαν περισσότερο ανάγκη να τον πιστέψουν. Οι νέοι ανοιγόκλεισαν αποσβολωμένοι τα μάτια τους. Υστερα τα χαμήλωσαν μέχρι να χωνέψουν το τι τους συνέβαινε. Κι έπειτα έριξαν πάλι το βλέμμα τους προς τα πίσω. Είδαν ότι το σπίτι μέσα στο οποίο μεγάλωσαν και έθρεψαν τις προσδοκίες τους ήταν πάντα εκεί κι ήταν σαν να τους περίμενε. Φαινόταν παρήγορο αυτό και από μιαν άποψη ήταν πράγματι. Από την άλλη, όμως, ακριβώς το ότι η οικογενειακή εστία έδειχνε να τους περιμένει τούς ενοχλούσε πολύ. Ηταν μια μορφή ταπείνωσης. Δεν θα ‘θελαν να ξαναπάρουν βοηθήματα από τους γονείς, να ξαναπέσουν στο χαρτζιλίκι μιας εφηβείας που νόμισαν ότι θα τερματιζόταν θριαμβευτικά με τον πρώτο μισθό μες στην τσέπη τους. Οι περιστάσεις τούς διέψευσαν. Οι μισθοί περικόπηκαν ή κόπηκαν εντελώς και οι ενήλικοι γόνοι υποχρεώνονται πλέον να παίξουν και πάλι τον ρόλο παιδιών. Με μία διαφορά όμως, πολύ σημαντική: ότι τώρα τα παιδιά, αν και μεγαλύτερα, φέρονται σαν πολύ μικρότερα. Γίνονται νήπια και εκπλήσσουν δυσάρεστα τους κηδεμόνες τους. Τι κάνουν τα νήπια; Το είχε συνοψίσει πριν από αιώνες ο Πλούταρχος: χαλάνε τον κόσμο όταν χάσουν ένα παιχνίδι γιατί τους φαίνεται πως άμα κάτι χαθεί τα πάντα χάνονται.
Ετσι και με τους στραπατσαρισμένους νεοσσούς του καιρού μας. Το ότι δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα τους σημαδεύει σε όλη τους την ύπαρξη. Δεν είναι όμως άδικο για τη νιότη τους να την παραδίδουν ολόκληρη σε μια συγκυρία; Ούτε συζήτηση, βέβαια, ότι το φάσμα της φτώχειας τους κόβει τα γόνατα, είναι φυσικό και κατανοητό αυτό. Εκτός όμως από τα γόνατα υπάρχουν και οι κνήμες και οι μηροί και πιο πάνω ο εγκέφαλος με το βέλος της θέλησης μέσα του. Εκεί είναι το ζήτημα. Μήπως το βέλος είναι σπασμένο από πριν και το κουράγιο για να αρχίσει μια καινούργια προσπάθεια παραμένει λειψό;
Πράγματι οι ενδείξεις μαρτυρούν μια τέτοια τροπή. Ασφαλισμένη για μεγάλο διάστημα μέσα στο οικογενειακό κατάλυμα η νέα γενιά υπέστη μια ατροφία της θέλησης, ό,τι χειρότερο για τις σημερινές συνθήκες. Νιώθει δυσκολία στο να αντιδράσει εγκαίρως και ταυτόχρονα μια κρυφή ντροπή για την αβουλία της. Αυτή η ενδόμυχη σύγκρουση θα βρει τελικά μια διέξοδο: θα εξαπολυθεί επίθεση κατά των πιο κοντινών, των πιο οικείων, των πιο ανεκτικών. Οι γονείς θα δεχθούν απροσδόκητα πυρά: θα κατηγορηθούν από τα ίδια τα παιδιά τους ότι τα άφησαν μες στις ψευδαισθήσεις τους. Το φαινόμενο είναι συχνό. Την ίδια στιγμή που η νεολαία εισπράττει το επίδομά της ξεσπά εναντίον του πατέρα και της μάνας, αυτού του δικέφαλου ταμία που δεν παύει να πληρώνει. Καταλογίζουν στους προστάτες τους ότι δεν τους «προετοίμασαν» αρκετά. Ετσι λένε και μερικοί το φωνάζουν και πιο δυνατά σάμπως να κατήγγειλαν μια παλιά αμαρτία στην ανατροφή τους.
Εδώ όμως προκύπτει μια αντίφαση πολύ χτυπητή. Οταν κάποιοι γονείς επιχείρησαν να ειδοποιήσουν τους βλαστούς τους για τις πιθανές κακοτοπιές και να δώσουν οδηγίες που απέρρεαν από την προσωπική τους πείρα, η παρέμβασή τους απορρίφθηκε περιφρονητικά από τους μικρούς αρχάριους. Το θεώρησαν δείγμα απαράδεκτου πατερναλισμού. Προτιμούσαν να κινηθούν πιο ελεύθερα, πιο ακανόνιστα, έστω και με τίμημα κάποια σφάλματα. Αλλο πράγμα όμως το απλό σφάλμα και άλλο το στραβοπάτημα με κίνδυνο την κατακόρυφη πτώση. Εχοντας αποκρούσει την καθοδήγηση, ακόμη και την πιο διακριτική, οι νέοι έπεσαν απότομα στα πολύ χαμηλά. Αλλά θα πρέπει να πούμε πως δεν είναι οι κύριοι φταίχτες γι’ αυτό. Πολύ μεγαλύτερο μερίδιο στην ευθύνη έχουν οι ίδιοι οι γονείς που έφθασαν στο σημείο να βρουν στο καθήκον τους (μιμούμενοι τα παιδιά τους) στοιχεία ενός εξουσιαστικού ελαττώματος. Το να ασκούν έλεγχο και πραγματική διεύθυνση το είδαν σαν υπόλειμμα αυταρχισμού από τα χρόνια του παππού και της γιαγιάς. Νόμισαν ότι για να αρέσουν στα παιδιά τους (δηλαδή, στην εποχή τους) έπρεπε να μην υποδεικνύουν τίποτα με επιμονή, να μην επεμβαίνουν παρά μόνο όταν το ποτήρι το γεμάτο με αταξίες και καπρίτσια θα ξεχείλιζε. Τώρα όμως δεν πρόκειται απλώς για ξεχείλισμα. Τα εξωτερικά τραντάγματα ήταν τόσο βίαια που τα ποτήρια έσπασαν και τα γυαλιά τινάχτηκαν ολόγυρα.
Η δουλειά που πρέπει να γίνει στο εξής είναι η παλιά και στερεότυπη: σκούπισμα, συγύρισμα, σταθερές κουβέντες, η συνεννόηση της ύστατης ώρας. Το να καθίσει και πάλι η φαμίλια γύρω από το τραπέζι είναι ένα δύσκολο τελετουργικό. Το κάνει ακόμη δυσκολότερο το γεγονός ότι δεν υπάρχει καρέκλα για να καθίσει κάποιος αρχηγός. Πώς όμως θα δοθεί η μάχη κατά του κοινού εχθρού όταν κανείς δεν δίνει το πρόσταγμα και όταν κανείς δεν ξέρει σε ποιον να υπακούσει;
Ο κ. Βασίλης Καραποστόλης είναι καθηγητής Πολιτισμού και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Σε διπλανές ξαπλώστρες χωρίς χάσμα γενεών
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΗ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Είναι πολλά τα συμπεράσματα που μπορεί να βγάλει κανείς παρατηρώντας τους Έλληνες στην παραλία το καλοκαίρι. Άπειρα τα θέματα προς συζήτηση. Τα παχύσαρκα παιδάκια. Η χρήση του δημόσιου χώρου. Τα τατουάζ. Εδώ θα μιλήσουμε για κάτι άλλο.
Την αγία, αδιαίρετη, πανίσχυρη ελληνική οικογένεια.
Ειδικά σε παραλίες που βρίσκονται σε τοποθεσίες με πολλές (κατά κανόνα αυθαίρετες) εξοχικές κατοικίες, το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα έντονο: Πολλές γενιές οικογενειών, όλες μαζί σε διπλανές ξαπλώστρες, με κοινά ταπεράκια, σε αξιοθαύμαστη κατάσταση ειρηνικής και ομαλής συμβίωσης.
Κανένα χάσμα γενεών δεν φαίνεται πουθενά.
Παππούδες, γονείς και παιδιά μιλάνε την ίδια γλώσσα, χρησιμοποιούν παρόμοιο ιδίωμα, περνούν πολύ χρόνο μαζί, έχουν κοινές ασχολίες, παρόμοια ενδιαφέροντα, συχνά ακούνε την ίδια μουσική, βλέπουν μαζί τηλεόραση, συζητούν τα ίδια πράγματα και μοιράζονται στον στενό τους κύκλο τα ίδια επιχειρήματα και τις ίδιες ιδέες. Λόγω εμπειρίας και οικογενειακής διάρθρωσης, τον ηγετικό ρόλο και τον έλεγχο τον έχουν συνήθως οι παππούδες (όταν δεν είναι υπερήλικες), οι οποίοι σχεδόν πάντα είναι και αυτοί που χορηγούν το εξοχικό, προσφέρουν τη φιλοξενία και, κατά κανόνα, προσφέρουν και άλλων ειδών στήριξη στις από κάτω γενιές και κατά την υπόλοιπη διάρκεια του χρόνου.
Αυτό είναι άλλωστε το νόμισμα της κοινωνικής σύμβασης που υπάρχει στον πυρήνα της ελληνικής οικογένειας: Το χρήμα. Θα πάρουμε αυτοκίνητο στο παιδί που μπήκε στο πανεπιστήμιο για να κάνει τις βόλτες του και να εκτονώσει την ανάγκη του για ανεξαρτησία, με αντάλλαγμα να μείνει στο πατρικό σπίτι. Όταν χρειαστεί περισσότερο χώρο (για φτιάξει τη δικιά του οικογένεια, για παράδειγμα) ή ζητήσει ακόμα περισσότερη ανεξαρτησία, θα του χτίσουμε έναν όροφο πάνω απ’ τον δικό μας στο οικογενειακό τριώροφο. Έτσι θα γλιτώσει την ανάγκη να χρησιμοποιεί μεγάλο μέρος του εισοδήματός του για τις οικιστικές του ανάγκες, με αντάλλαγμα να μένει δίπλα μας. Μπορεί να γλιτώσει την ανάγκη για έξοδα διακοπών με το να έρχεται μαζί μας διακοπές στο εξοχικό στο χωριό, και μπορεί να συμπληρώνει και το εισόδημά του με χαρτζιλίκι από τη σύνταξη των γονέων, μέχρι να πατήσει στα πόδια του, που στην Ελλάδα σημαίνει “μέχρι να πάρει κι αυτό σύνταξη”. Αρκεί να μένει μέσα στην οικογένεια. Μαζί.
Το “δούναι” σε κάθε περίπτωση είναι υλικά ανταλλάγματα, και το “λαβείν” η παραμονή των παιδιών στη σφαίρα επιρροής των γονιών, η αέναη αναστολή της αναχώρησης, της ανεξαρτησίας τους.
Αυτό το αλισβερίσι έχει χτίσει τον μόνο αληθινά ισχυρό και ακλόνητο θεσμό της ελληνικής κοινωνίας, αυτόν που, καθώς όλοι οι υπόλοιποι καταρρέουν, κρατά την τοξική μας συνύπαρξη απ’ το να καταρρεύσει σε έναν εξοντωτικό αυτοκτονικό εμφύλιο με εννέα εκατομμύρια στρατόπεδα. Την οικογένεια.
Αλλά με τι κόστος.
Πρώτον, όλοι οι άλλοι θεσμοί ατροφούν. Η οικογένεια είναι ένα πανίσχυρο κουκούλι ασφαλείας, αλλά παραέξω δεν υπάρχει τίποτε. Μηδέν. Χάος. Τελευταίοι οι Έλληνες σε εθελοντισμό, αιμοδοσία, συμμετοχή σε οργανώσεις αλληλεγγύης και κοινωνικής δράσης από όλους τους Ευρωπαίους. Τελευταίοι σε εμπιστοσύνη απέναντι στο κράτος, σε κάθε είδους ευρύτερη δομή, ακόμα και μεταξύ τους. Μόνο η οικογένεια υπάρχει. Οι Έλληνες από αυτή την άποψη έχουν φτάσει μια κοινωνία πιο κατακερματισμένη και πρωτόγονη κι από τους προϊστορικούς νομαδικούς πληθυσμούς που ζούσαν 12.000 χρόνια πριν.
Η δεύτερη συνέπεια είναι, φυσικά, η στασιμότητα. Το βλέπουμε γύρω μάς όλο το χρόνο, το βλέπουμε στις παραλίες το καλοκαίρι: Καμία σύγκρουση, κανένα χάσμα ανάμεσα στις γενεές. Άρα καμία εξέλιξη των ιδεών, καμία πρόοδος. Οι νέοι, καθώς εισπράττουν το αυτοκίνητο, το διαμέρισμα, το εξοχικό, την ασφάλεια και τη στοργή μέχρι τη βαθιά μέση ηλικία, δεν απορρίπτουν σχεδόν τίποτε και από τα υπόλοιπα που τους παραδίδουν οι παλαιότεροι, τα υιοθετούν, τα ενστερνίζονται και τα υπηρετούν σχεδόν όλα. Το βλέπουμε, καθώς μεγαλώνουμε, σε φίλους και γνωστούς. Δίπλα στους γονείς τους, γίνονται οι γονείς τους, και τα παιδιά τους, που θα μεγαλώσουν δίπλα στους παππούδες τους, θα γίνουνε κι αυτά το ίδιο. Γι’ αυτό οι γενιές του 2016 συζητάνε με λεξιλόγιο του 1960, επειδή το μετεμφυλιακό αφήγημα είναι το ιδεολογικό υπόβαθρο των παππούδων τους στη διπλανή ξαπλώστρα, και άρα αυτό είναι και το δικό τους. Μ’ αυτό το ρυθμό, να περιμένετε στις παραλίες του 2036 να ακούτε για “Αλλαγή” και “Τσοβόλα δως τα όλα”.
Αυτή η χρονοκαθυστέρηση, όμως, δεν είναι εξέλιξη. Η ελληνική οικογένεια στο όνομα της ασφάλειας και της αυτάρκειάς της, θυσιάζει την εξέλιξη. Η κοινωνία, αποτελούμενη από εκατομμύρια αυτόνομες και αναλλοίωτες οικογενειακές μερίδες, δεν έχει καύσιμα για να πάει παρακάτω. Από πού θα έρθει η εξέλιξη; Ποιος θα εισάγει ιδέες, ποιος θα αλλάξει αντιλήψεις του βαλτώνουν; Μέσα από ποιο μηχανισμό θα διαχυθούν αυτές οι ιδέες στον πληθυσμό, πώς θα τον διαποτίσουν; Οι μαζικοί κοινωνικοί θεσμοί παίζουν αυτό το ρόλο στις κανονικές κοινωνίες, η παιδεία, οι οργανώσεις, οι φορείς, οι δομές που άνθρωποι φτιάχνουν για να συνυπάρχουν με τους άλλους ανθρώπους. Τη μόνη τέτοια δομή που λειτουργεί στην Ελλάδα τη βλέπετε γύρω από το τραπεζάκι όπου η γιαγιά καθαρίζει το καρπούζι για να μη φάει καμια κόρη ή κανά εγγόνι κανένα κουκούτσι.
Βεβαίως, αυτό δεν σημαίνει ότι η ελληνική κοινωνία δεν εξελίσσεται ή δεν εξελίχθηκε ποτέ. Ίσα ίσα, από πολλές σημαντικές απόψεις και σε πολλά θέματα η προβληματική και κατακερματισμένη ελληνική κοινωνία υπήρξε διαχρονικά προοδευτική και ενίοτε και πρωτοπόρα. Το πρόβλημα είναι ότι η ανάγκη εξέλιξης και προσαρμοστικότητας για τις κοινωνίες αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου. Και ειδικά σήμερα, με τις τρέχουσες οικονομικές συνθήκες, με τις δεδομένες εξωτερικές πιέσεις, και με την διαφαινόμενη αμείλικτη και μη-αναστρέψιμη δημογραφική προοπτική της χώρας, η ανάγκη για εξέλιξη και προσαρμοστικότητα στη δικιά μας κοινωνία είναι μεγαλύτερη από ποτέ.
Δυστυχώς, η δομή της είναι εμπόδιο ανυπέρβλητο. Η ελληνική οικογένεια είναι ένας παράγοντας συντήρησης, ακινησίας, στασιμότητας. Εξ’ ορισμού κι από τη φύση της απεχθάνεται την εντροπία, θέλει να μένει κλειστή, ελεγχόμενη, ασφαλής και σταθερή. Θέλει μόνο να αυξάνει τον αριθμό των μελών της (όσο μπορεί να αντέξει η σύνταξη του παππού, έστω) και θέλει την αποκλειστικότητά τους, απαιτεί αυτά να μην συμμετέχουν σε άλλους, ευρύτερους θεσμούς ή, αν συμμετέχουν, να επιστρέφουν το βράδυ στο διαμέρισμα πάνω από το πατρικό, όπου θα τους περιμένει ένα πιάτο φαΐ φτιαγμένο με στοργή κι οι λογαριασμοί των ΔΕΚΟ πληρωμένοι. Α, και όσο λείπουν, να παίρνουν και μια ζακέτα μαζί.
Έχει αλλάξει ο καιρός, τα βράδια σηκώνει αέρα.
