Οι Ελληνες γερνούν, οι μετανάστες φεύγουν

Μείωση πληθυσμού, μεγάλη αύξηση των 80άρηδων και των μονοπρόσωπων νοικοκυριών

Τάνια Γεωργιοπούλου

03.09.2023 • 12:12

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Μεγάλες αλλαγές σε βασικά δομικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας αναδεικνύουν τα αποτελέσματα της απογραφής πληθυσμού που έγινε το 2021, τα οποία δημοσιοποιήθηκαν χθες από την Ελληνική Στατιστική Αρχή. Παράλληλα με τη μείωση του πληθυσμού (κατά 3,1% σε σχέση με το 2011), ο οποίος είναι όλο και περισσότερο γερασμένος –καταγράφεται αύξηση του αριθμού των ατόμων που ξεπερνούν τα 65 έτη και μείωση του αριθμού των μικρών παιδιών–, το μεγαλύτερο ποσοστό των νοικοκυριών αποτελείται από ένα ή έστω δύο το πολύ άτομα.

Τα διαζύγια και οι εν διαστάσει διαβιούντες αυξάνονται, ενώ το σύμφωνο συμβίωσης παρουσιάζει όλο και μεγαλύτερη δημοφιλία. Εξάλλου και ο πληθυσμός των νομίμων μεταναστών που βρίσκονται στη χώρα μειώθηκε ως σύνολο, ενώ παράλληλα άλλαξε και η σύνθεση των υπηκοοτήτων όσων διαμένουν στη χώρα.

Ενώ την τελευταία δεκαετία, 105.925 Αλβανοί και 40.473 Βούλγαροι φαίνεται να έφυγαν από την Ελλάδα, αντίστοιχα έφθασαν αρκετοί μετανάστες από την Ασία – Αφγανοί και Μπανγκλαντεσιανοί κυρίως.

Ειδικότερα, όπως αναδεικνύεται από τα στοιχεία της απογραφής, η Αττική συνεχίζει να αποτελεί πόλο έλξης για τους πολίτες εφόσον παρουσιάζεται, παρά τη γενική μείωση πληθυσμού, να συγκρατεί τον πληθυσμό της (μείωση 0,4% σε σχέση με την απογραφή του 2011). Σημαντική αύξηση πληθυσμού καταγράφεται στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου (6,1%) και μικρή, της τάξης του 0,2%, στην Κρήτη. Η μεγαλύτερη μείωση πληθυσμού καταγράφεται στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας (-10,3%).

Πιο πολλές οι γυναίκες

Ο μόνιμος πληθυσμός της Ελλάδας είναι 10.482.487 άτομα, μειωμένος κατά 3,1% σε σχέση με δέκα χρόνια νωρίτερα. Το 48,9% του πληθυσμού είναι άνδρες (5.125.977) και το 51,1% γυναίκες (5.356.510), γεγονός που μπορεί να αποδοθεί στο ότι οι γυναίκες έχουν μέσο όρο ζωής κατά πέντε χρόνια μεγαλύτερο από ό,τι οι άνδρες, σύμφωνα με τον Βύρωνα Κοτζαμάνη καθηγητή Δημογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Παράλληλα, αυξάνεται διαρκώς ο αριθμός των ατόμων που έχουν ξεπεράσει τα 80 έτη, φτάνοντας τα 766.043 άτομα σε σχέση με τα δεδομένα της προηγούμενης απογραφής, που άνω των 80 ετών ήταν 583.333 άτομα. Οπως αναδεικνύεται, ένας στους τρεις κατοίκους στη χώρα είναι άνω των 60 ετών. Αντίστοιχα παρουσιάζεται μείωση των παιδιών μικρής ηλικίας από 0-9 ετών, που από 1.049.839 στην προηγούμενη απογραφή είναι πλέον 878.491.

Τα νούμερα αυτά αποτελούν πυξίδες χάραξης πολιτικής, καθώς, όπως σημειώνουν κύκλοι του υπουργείου Εσωτερικών, τις επόμενες δεκαετίες θα μειώνεται ο αριθμός των εκπαιδευτικών που θα έχουμε ανάγκη, αλλά την ίδια στιγμή θα εκτοξεύονται οι ανάγκες για τη φροντίδα των ηλικιωμένων.

Παρά τη μείωση του πληθυσμού, αυξημένος κατά 4,8% εμφανίζεται ο αριθμός των νοικοκυριών που υπάρχει στην Ελλάδα σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή. Συγκεκριμένα καταγράφηκαν 4.332.447 νοικοκυριά, με το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών το 32,3% (1.401.443 νοικοκυριά) να αποτελείται από ένα άτομο. Μάλιστα το 57,6% των μονοπρόσωπων νοικοκυριών είναι γυναίκες που μένουν μόνες και το 42,45% άνδρες. Το αμέσως επόμενο μεγαλύτερο ποσοστό των νοικοκυριών –το 28,4%, 1.232.487 νοικοκυριά– έχει δύο άτομα. Τελικά το 60% των ελληνικών νοικοκυριών αυτή τη στιγμή αποτελείται από ένα ή δύο άτομα. Τα μεγαλύτερα σε αριθμό ατόμων νοικοκυριά παρουσιάζουν μείωση σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή: κατά 3,5% τα νοικοκυριά με τρία άτομα (789.288 νοικοκυριά), κατά 11,2% τα νοικοκυριά με τέσσερα άτομα –τα ζευγάρια με δύο παιδιά μειώνονται διαρκώς (645.032 νοικοκυριά)– ενώ τα νοικοκυριά με πέντε ή περισσότερα άτομα μειώθηκαν κατά 14,8%. Μόλις 264.197 νοικοκυριά έχουν πάνω από 5 άτομα που κατοικούν κάτω από την ίδια στέγη. Και όλα αυτά, παρά την οικονομική κρίση και παρά την τάση συμβίωσης για να περιοριστούν τα έξοδα λόγω ακρίβειας.

Τα διαζύγια και οι εν διαστάσει διαβιούντες αυξάνονται, ενώ το σύμφωνο συμβίωσης παρουσιάζει όλο και μεγαλύτερη δημοφιλία – Το 60% των ελληνικών νοικοκυριών αποτελείται από ένα ή δύο άτομα.

Η αύξηση των μονομελών νοικοκυριών έχει δύο παραμέτρους, σύμφωνα με τον κ. Κοτζαμάνη. «Από τη μια η αύξηση των μονομελών νοικοκυριών στην περιφέρεια συμβαίνει επειδή ο πληθυσμός γερνάει και συχνά πεθαίνει ένας εκ των δύο συζύγων, οπότε υπάρχουν πολλοί μεγάλοι άνθρωποι που μένουν μόνοι. Στην Αθήνα, ωστόσο, όπου ο πληθυσμός δεν είναι τόσο γερασμένος κατά μέσο όρο –σύμφωνα με τα στοιχεία–, ο κύριος λόγος που περισσότερα από ένα στα τρία νοικοκυριά αποτελούνται από ένα άτομο είναι «ότι πολλοί νέοι μένουν μόνοι τους».

Σημαντική μείωση της τάξης του 10,8% καταγράφεται στους ανθρώπους που δήλωσαν έγγαμοι (4.786.889), ενώ μεγάλη αύξηση της τάξης του 45,8% σημειώθηκε στους διαζευγμένους και αύξηση 62% σε όσους βρίσκονται σε διάσταση – με ό,τι κι αν σημαίνει αυτό γιατί δεν ξεκαθαρίζεται απολύτως στα ερωτηματολόγια της απογραφής.

Μείωση αλλοδαπών

Μειωμένος είναι και ο αριθμός των αλλοδαπών που διαμένει στη χώρα νόμιμα κατά περίπου 150.000, με την ποσοστιαία μείωση να είναι 16,1% σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή. Στην Ελλάδα διαμένουν 765.598 αλλοδαποί και αποτελούν το 7,3% του νόμιμου πληθυσμού της χώρας.

«Ενδεχομένως κάποιοι από αυτούς που έμεναν εδώ για πολλά χρόνια να έχουν πάρει ελληνική υπηκοότητα», επισημαίνει ο κ. Κοτζαμάνης. «Αλλά αυτό το νούμερο είναι μικρό. Οι περισσότεροι που μετακινήθηκαν είναι οι Αλβανοί που είχαν πολλά χρόνια στην Ελλάδα και νόμιμα έγγραφα, οπότε αναζήτησαν καλύτερες θέσεις εργασίας στην Ιταλία αλλά και στην Αγγλία. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που έχει παρουσιαστεί μεγάλη έλλειψη εργατικού δυναμικού», σημειώνει ο πανεπιστημιακός. Οι Αλβανοί αποτελούν το 49% των νομίμων μεταναστών που βρίσκονται στην Ελλάδα (374.926 σε σχέση με 480.851 που είχαν καταγραφεί στην προηγούμενη απογραφή).

Δεύτερη χώρα προέλευσης για τους αλλοδαπούς που βρίσκονται στην Ελλάδα είναι η Βουλγαρία με 35.444 άτομα έναντι 75.917 στην προηγούμενη απογραφή. Την ίδια στιγμή, όμως, που ο συνολικός πληθυσμός των αλλοδαπών μειώθηκε, πολλαπλασιάστηκε ο πληθυσμός από χώρες της Ασίας και της Αφρικής. Το 2011 ο πληθυσμός από αυτές τις χώρες αποτελούσε το 13% του συνολικού πληθυσμού αλλοδαπών, ενώ τώρα έχει ανέβει στο 26%. Μεγάλο ποσοστό των αλλοδαπών κατοικεί στην Αττική, και συγκεκριμένα 344.851 άτομα, ωστόσο είναι 15,01% λιγότεροι από ό,τι πριν από δέκα χρόνια.

Σε όλες τις περιφέρειες της χώρας, με εξαίρεση το Νότιο Αιγαίο και την Κρήτη, καταγράφεται μείωση πληθυσμού. Η μεγαλύτερη μείωση πληθυσμού σημειώθηκε στην Περιφέρεια της Δυτικής Μακεδονίας (10,3%) και ακολουθεί η Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης με διαφορά -7,6% σε σχέση με το 2011, η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας (- 7,1%), η Περιφέρεια Πελοποννήσου (- 6,6%) και η Περιφέρεια Θεσσαλίας (-6,1%). Στην Ηπειρο ο πληθυσμός μειώθηκε 5%, στην Κεντρική Μακεδονία και τη Δυτική Ελλάδα 4,6% και στην Περιφέρεια Ιονίων νήσων 6%.

Μικρή είναι η μείωση του πληθυσμού στην Αττική (0,4%), «γεγονός που αποδεικνύει ότι η Αθήνα εξακολουθεί να ελκύει πληθυσμό εφόσον οπωσδήποτε κάποιοι έφυγαν τα τελευταία δέκα χρόνια», τονίζει ο κ. Κοτζαμάνης. Αύξηση της τάξης του 6,1% σημειώθηκε στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, που έχει πληθυσμό 327.820 άτομα. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι περίπου οι μισοί από αυτούς και συγκεκριμένα 130.479 άτομα είναι ηλικίας από 20-50 ετών. Το 11,2% του πληθυσμού αυτής της περιφέρειας είναι αλλοδαποί, 36.715 άτομα, και ο πληθυσμός των διαμενόντων αλλοδαπών μέσα στη δεκαετία σημείωσε σχετικά μικρή μείωση της τάξης του -2,7%. Οι περισσότεροι αλλοδαποί στο Νότιο Αιγαίο είναι Αλβανοί και συγκεκριμένα οι 21.590. Διαμένουν όμως και υπήκοοι από το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Ρουμανία, το Πακιστάν, την Ουκρανία, τη Γερμανία, την Ιταλία, τη Ρωσία και την Πολωνία.

Τέλος, μικρή αύξηση πληθυσμού καταγράφεται και στην Κρήτη, όπου ο συνολικός πληθυσμός φτάνει τα 624.408 άτομα. Στη συγκεκριμένη περιφέρεια το 8,2% των διαμενόντων είναι αλλοδαποί και συγκεκριμένα 50.986 άτομα, λιγότεροι κατά 19,5% από όσους διέμεναν το 2011.

«Φαίνεται ότι από το νησί έφυγαν αρκετοί αλλοδαποί που διέμεναν την προηγούμενη δεκαετία –όπως φαίνεται από τα στοιχεία κυρίως Αλβανοί και Βούλγαροι–, ωστόσο και πάλι αυξήθηκε έστω και οριακά ο πληθυσμός. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι είχαμε περισσότερες γεννήσεις ή μετακινήσεις Ελλήνων», τονίζει ο κ. Κοτζαμάνης, ένα στοιχείο το οποίο αξίζει να διερευνηθεί περαιτέρω. Ο αριθμός των ανθρώπων άνω των 80 στην Κρήτη έχει αυξηθεί σε 41.439 την τελευταία δεκαετία σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή, στην οποία είχαν καταγραφεί 32.528 άτομα άνω των 80 ετών.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 03.09.2018 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Οι δημογραφικές επιπτώσεις της κρίσης

ΜΠΟΜΠ ΤΡΑΑ*

Η​​ ελληνική οικονομία εκτροχιάστηκε στα τέλη του 2009, έχοντας μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα, έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, πτώση της παραγωγικότητας, ενώ αυξήθηκε σημαντικά το δημόσιο χρέος. Η κρίση που ακολούθησε μεταδόθηκε στη διεθνή σκηνή το 2010, με την αρχή σειράς οικονομικών προγραμμάτων μεταξύ της Ελλάδας και των εταίρων στην Ε.Ε., τους ευρωπαϊκούς θεσμικούς οργανισμούς και το ΔΝΤ, με στόχο να ορθοποδήσει η οικονομία. Επειτα από οκτώ έτη μπορούμε να συνοψίσουμε τα αποτελέσματα, λέγοντας ότι το ελληνικό ΑΕΠ συρρικνώθηκε κατά περίπου 25%, η ανεργία κορυφώθηκε στο 27,5% και η Ελλάδα βίωσε σημαντική πολιτική και κοινωνική αναταραχή. Στα πιο πρόσφατα χρόνια, η ελληνική οικονομία άρχισε να σταθεροποιείται, παρότι υπήρξαν παλινωδίες. Βρισκόμαστε σήμερα στη δεύτερη πενταετία της κρίσης (2016-2020) και καθώς οριστικοποιούνται τα στοιχεία από την πρώτη πενταετία, μπορούμε να αρχίσουμε να αναλογιζόμαστε ποια ήταν η βαθύτερη επίπτωση της οικονομικής κρίσης στην ελληνική κοινωνία. (Τα στοιχεία είναι προκαταρκτικά, διότι απαιτούνται περίπου πέντε έτη μέχρι να έχουμε αδιάσειστα δεδομένα.)

Στοιχεία

Αν θέλει κανείς να κατανοήσει τα βασικά στοιχεία οποιασδήποτε οικονομίας σε βάθος χρόνου, πρέπει να αρχίσει μελετώντας τα δεδομένα για τον πληθυσμό και τα δημογραφικά στοιχεία. Σε βάθος χρόνου, μια οικονομία βασίζεται στο μέγεθος και στη δυναμική του πληθυσμού. Φυσικά υπάρχει σημαντική σχέση μεταξύ της διαχείρισης της οικονομίας, του μεγέθους του πληθυσμού και των δημογραφικών εξελίξεων. Οταν υπάρχει καλή διαχείριση της οικονομίας και επαρκής αύξηση του πλούτου των πολιτών, η δυναμική του πληθυσμού τείνει να είναι σταθερή και οι οικογένειες διαθέτουν την οικονομική σιγουριά ώστε να κάνουν παιδιά. Σε κοινωνίες με ανεπαρκή διακυβέρνηση ή σε όσες έχουν υποστεί ισχυρή οικονομική πίεση, παρατηρούνται διακυμάνσεις στη δυναμική του πληθυσμού και οι οικογένειες έχουν την τάση να εγκαταλείπουν τη χώρα ή να κάνουν λιγότερα παιδιά. Φυσικά, υπάρχουν και πολλοί άλλοι παράγοντες, κοινωνικοί, πολιτισμικοί και προσωπικοί, που επηρεάζουν τον οικογενειακό σχεδιασμό και τις δημογραφικές εξελίξεις, αλλά η οικονομική εμπιστοσύνη είναι από τους πιο θεμελιώδεις και διαδραματίζει αξιοσημείωτο ρόλο.

Σε αυτό το «Σημείωμα προς συζήτηση» παρουσιάζονται ορισμένα στοιχεία που έχει αποστείλει η ΕΛΣΤΑΤ στη Eurostat σχετικά με τον πληθυσμό και τις δημογραφικές εξελίξεις, τα οποία αποκαλύπτουν τη σχέση μεταξύ οικονομικών και δημογραφικών εξελίξεων. Σε αυτό το σημείωμα κάνουμε μια υπόθεση για το τι μπορεί να συμβαίνει κάτω από την επιφάνεια. Ο αναγνώστης μπορεί να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει. Κάθε συζήτηση και σχόλιο είναι ευπρόσδεκτο.

Πληθυσμός

Στο Γράφημα 1 αποτυπώνεται η εξέλιξη του ελληνικού πληθυσμού από το 1960 και μετά, ενημερωμένη από τις πιο πρόσφατες προβλέψεις που έχουν υποβάλει οι ελληνικές αρχές και όπως έχουν υποβληθεί από την ΕΛΣΤΑΤ στη Eurostat. Τα δεδομένα χρησιμοποιούνται όπως παρουσιάστηκαν χωρίς κανενός είδους επεξεργασία. Αν είναι λανθασμένα τα στοιχεία, τότε ενδέχεται να είναι λανθασμένη και η διάγνωση ή η υπόθεση για το τι συμβαίνει. Ετσι φαίνεται πόσο σημαντική είναι η παρουσίαση ακριβών δεδομένων χωρίς να υπάρχει ανησυχία για το κατά πόσον είναι «ευχάριστα» ή «δυσάρεστα» αυτά τα στοιχεία.

Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει δύο γραμμές στο Γράφημα 1 για τον πληθυσμό: η πάνω διακεκομμένη γραμμή δείχνει τις δημογραφικές προβλέψεις που είχαν γίνει το 2011, με βάση τις πληροφορίες και τις τάσεις που ήταν γνωστές εκείνη την περίοδο. Οι προβλέψεις φτάνουν έως το 2060. Η κάτω συνεχής γραμμή δείχνει τις προβλέψεις που έγιναν το 2018 και φτάνουν έως το 2080. Γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι ΕΛΣΤΑΤ και Eurostat προχώρησαν σε σημαντική αναθεώρηση των προβλέψεων, με βάση στοιχεία που προέκυψαν για την περίοδο 2010-2015. Οι προβλέψεις για το μέγεθος του πληθυσμού και τον ρυθμό αύξησής του έχουν αναθεωρηθεί σημαντικά προς το χειρότερο, αρχίζοντας από το ξέσπασμα της κρίσης το 2009. Πλέον προβλέπεται πως το 2060 ο πληθυσμός της Ελλάδας θα είναι κατά 2,4 εκατ. πολίτες μικρότερος απ’ ό,τι προβλεπόταν το 2011. Η διαφορά είναι κρίσιμη για την κυβερνητική οικονομική πολιτική και θα αναλύσουμε τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό.

Σημειώστε ότι στο Γράφημα 1 η γραμμή για την εξέλιξη του πληθυσμού, με βάση τις νέες προβλέψεις, παρουσιάζει απότομη κάμψη το 2011. Πριν από αυτή την ημερομηνία, ο ελληνικός πληθυσμός αυξανόταν με αργό ρυθμό και προβλεπόταν ότι θα αρχίσει να μειώνεται σταδιακά εξαιτίας της γήρανσης του πληθυσμού. Στα νέα στοιχεία φαίνεται ότι το 2011 ο πληθυσμός της Ελλάδας έφτασε στο αποκορύφωμά του και πως στη συνέχεια άρχισε να μειώνεται σταδιακά. Η περίοδος συμπίπτει με την οικονομική ύφεση και την πίεση που άσκησε αυτή στην οικογένεια και ευρύτερα στην κοινωνία. Οι Ελληνες άρχισαν να αναζητούν την τύχη τους στο εξωτερικό και να μεταναστεύουν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και ακόμη πιο μακριά, με αποτέλεσμα τη μείωση του εγχώριου πληθυσμού. Είναι πιθανόν να υπάρξει και νέα αναθεώρηση των στοιχείων, αλλά τέτοια σημαντική υποχώρηση του ρυθμού αύξησης του πληθυσμού δεν απαντάται συχνά στα στοιχεία άλλων χωρών και δείχνει πως η ύφεση είχε βαθιά επίπτωση στην Ελλάδα.

Η ύπαρξη μικρότερου πληθυσμού στο μέλλον σημαίνει πως και η οικονομία θα είναι μικρότερη σε σύγκριση με τις προσδοκίες που υπήρχαν στην αρχή της δεκαετίας. Με μικρότερο πληθυσμό θα περιοριστούν η κατανάλωση, οι επενδύσεις και το επίπεδο της συνολικής απασχόλησης. Συνεπώς, περιορίζεται και το δυνητικό μέγεθος της ελληνικής οικονομίας (το συνολικό επίπεδο δραστηριότητας). Δεδομένου ότι η Ελλάδα έχει υψηλό δημόσιο χρέος, η ύπαρξη μικρότερης οικονομίας σημαίνει πως το κατά κεφαλήν χρέος θα είναι υψηλότερο απ’ ό,τι προβλεπόταν νωρίτερα, γεγονός που καθιστά ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση τον περιορισμό του χρέους. Αυτή η εξέλιξη αναδεικνύει την αίσθηση που έχουν πολλοί Ελληνες ότι έχει περάσει η κορύφωση της κρίσης (η ύφεση), αλλά πως τα επακόλουθά της θα διαρκέσουν πολύ ακόμα. Η ελληνική οικονομία θα πρέπει να τύχει πολύ προσεκτικής διαχείρισης, βασισμένης σε στοιχεία, ώστε να καταφέρει να υπερβεί τις προκλήσεις του υψηλού δημόσιου χρέους και της μείωσης του πληθυσμού.

Ρυθμός αύξησης

Ας ψάξουμε λίγο πιο βαθιά ακόμα τα στοιχεία, για να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει με τον πληθυσμού ηλικίας μεταξύ 15 και 64 ετών. Στο Γράφημα 2 φαίνεται η εξέλιξη της ομάδας του πληθυσμού που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν υποβάλει ΕΛΣΤΑΤ και Eurostat. Εδώ βλέπουμε ότι η πρόβλεψη για το μέγεθος αυτού του τμήματος του πληθυσμού είναι λίγο υψηλότερη στις προβλέψεις του 2018 σε σύγκριση με αυτές του 2011, αλλά η διαφορά είναι μικρή. Ωστόσο, και στα νέα στοιχεία αποτυπώνεται η απότομη συρρίκνωση και αυτής της ομάδας του πληθυσμού (η κάτω γραμμή που φτάνει έως το 2080). Προβλέπεται ότι έως το 2060 το μέγεθος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (15-64 ετών) θα είναι κατά 1,2 εκατ. μικρότερο από την προηγούμενη πρόβλεψη. Και πάλι η διαφορά είναι πολύ σημαντική και επηρεάζει τα αποτελέσματα που θα μπορούσε να περιμένει κανείς από την ελληνική οικονομία.

Υπάρχουν και άλλες πληροφορίες που αρχικά δεν προσέχει κανείς και οι οποίες γίνονται εμφανείς αν επικεντρωθεί κανείς στον ρυθμό αύξησης του πληθυσμού και όχι στο μέγεθός του. Στα Γραφήματα 3 και 4 φαίνονται ο ετήσιος ποσοστιαίος ρυθμός μεταβολής του πληθυσμού και οι προβλέψεις για την εξέλιξή του. Στο Γράφημα 3 φαίνεται ο ετήσιος ρυθμός αύξησης του πληθυσμού και οι προβλέψεις για την εξέλιξή του τόσο με βάση τις προβλέψεις του 2011 όσο και με βάση αυτές του 2018. Γίνεται αντιληπτό στο Γράφημα 3 ότι ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού υπέστη πλήγμα γύρω στο 2010-2011. Είναι ενδιαφέρον ότι ο ρυθμός εξακολουθεί να είναι χαμηλότερος τα επόμενα 30 με 40 χρόνια σε σύγκριση με την προηγούμενη πρόβλεψη. Η σύγκλιση των δύο ρυθμών ανάπτυξης του πληθυσμού είναι αργή και γίνεται στη διάρκεια πολλών ετών.

Στο Γράφημα 4 φαίνεται ότι ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός (15-64 ετών) δέχθηκε ακόμα μεγαλύτερο πλήγμα από το σύνολο του πληθυσμού. Κατέρρευσε επίσης γύρω στο 2010-2011 και προβλέπεται ότι θα εξακολουθήσει να είναι μικρότερος σε σύγκριση με την προηγούμενη πρόβλεψη, έως το 2050, μέχρι δηλαδή να ξεθωριάσουν οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Τα στοιχεία αυτά οδηγούν σε δύο ερωτήματα: ποια είναι η επίπτωση της εξέλιξης του πληθυσμού στην οικονομία και γιατί απαιτείται τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα ώστε να ανακάμψει ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού;

Συνέπειες

Αναζητώντας απάντηση στην πρώτη ερώτηση, υποθέστε ότι όλοι οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ηλικία εργασίας (15-64 ετών) βρίσκουν εργασία και ότι η παραγωγικότητα όλων είναι η μέση. Αυτό θα σήμαινε ότι ο δυνητικός ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας είναι το προϊόν της ανάπτυξης του πληθυσμού που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας και της μέσης παραγωγικότητας των εργαζομένων. Εξετάζοντας πολλές άλλες οικονομίες, ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι ρυθμός αύξησης της παραγωγικότητας της τάξης του 1,5% τον χρόνο είναι εφικτός, συνεπώς ας υποθέσουμε πως ο μέσος Ελληνας εργαζόμενος μπορεί να πετύχει μακροπρόθεσμα, κατά μέσον όρο, τον ίδιο ρυθμό παραγωγικότητας. Εν συνεχεία πρέπει να εκτιμήσουμε ποιος είναι ο ρυθμός αύξησης των ατόμων που βρίσκονται σε ηλικία εργασίας, ώστε να αποκτήσουμε μια αίσθηση του πόσο αυξάνεται η διαθέσιμη εργασία. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, ο ρυθμός αύξησης των ανθρώπων που βρίσκονται σε ηλικία εργασίας θα είναι μειωμένος κατά 0,5%, κατά μέσον όρο, τα επόμενα πενήντα χρόνια, σύμφωνα με τις προβλέψεις του 2011, ενώ σύμφωνα με τις νέες προβλέψεις θα μειωθεί κατά 1%. Πράγμα που σημαίνει ότι χονδρικά ο μέσος ρυθμός δυνητικής ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας θα είναι γύρω στο 0,5% τον χρόνο για τις επόμενες δεκαετίες, ενώ η προηγούμενη πρόβλεψη του 2011 ήταν 1%.

Το βασικό συμπέρασμα είναι πως η μείωση του πληθυσμού και ιδιαίτερα του πληθυσμού των ευρισκόμενων σε ηλικία εργασίας (όπως θα περίμενε κανείς, έχει εγκαταλείψει την Ελλάδα μεγαλύτερος αριθμός ενηλίκων παρά εξαρτώμενων μελών) που υποδηλώνεται στα νέα στοιχεία και η οποία φαίνεται ότι προκλήθηκε από την οικονομική κρίση είναι πιθανόν να έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις και ενδέχεται να έχει περιορίσει τη δυνητική ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας κατά 0,5 τοις εκατό.

Οσον αφορά τη δεύτερη ερώτηση, γιατί χρειάζεται τόσος χρόνος ώστε να αρχίσει να ενισχύεται και πάλι ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού, η απάντηση μπορεί να θεωρηθεί ότι σχετίζεται με τη γεννητικότητα στην Ελλάδα και με την ανάκαμψη των γενεών. Οι Ελληνες και οι Ελληνίδες τείνουν να παντρεύονται κάπως αργά, σε ηλικία 25 με 30 ετών, και αποκτούν τέκνα λίγο αργότερα απ’ ό,τι σε ορισμένες άλλες χώρες. Πράγμα που σημαίνει πως μια νέα «γενιά» εμφανίζεται κάθε 30 έτη. Αν η κρίση χτύπησε την υπάρχουσα γενιά Ελλήνων που βρίσκονται σε αναπαραγωγική ηλικία, με ορισμένους εξ αυτών, ειδικά όσοι βρίσκονται σε ηλικία εργασίας, να έχουν μετοικήσει σε άλλη χώρα, τότε το χάσμα γενεών που προέκυψε μαζί με την οικονομική κρίση και τη μετανάστευση θα εξακολουθήσει να υπάρχει για τα επόμενα 30 έτη, μέχρι δηλαδή να ωριμάσει η γενιά παιδιών που γεννήθηκαν την περίοδο της κρίσης και να αρχίσει να κάνει παιδιά. Αν υπάρξει επιστροφή των μεταναστών ή αν αυξηθεί η γεννητικότητα, τότε θα αποδειχθούν υπερβολικά συντηρητικές οι σημερινές προβλέψεις.

Το βασικό συμπέρασμα είναι πως αν δεν υπάρξουν αλλαγές στη μετανάστευση και στη γεννητικότητα, σε σύγκριση με τις σημερινές προβλέψεις, είναι πιθανόν να απαιτηθεί μια ολόκληρη γενιά (δηλαδή 30 έτη) ώστε να αντισταθμίσει ο ελληνικός πληθυσμός την επίπτωση που είχε η κρίση στη δημογραφική εξέλιξη. Αν εξετάσει κανείς τα παραπάνω στοιχεία, τότε θα δει ότι γύρω στο 2050 θα πλησιάσει ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού τον ρυθμό της προηγούμενης πρόβλεψης, η οποία δεν περιελάμβανε την επίπτωση του οικονομικού σοκ την περίοδο 2010-2015.

Τα στατιστικά στοιχεία ενδέχεται να αναθεωρηθούν και οι υποθέσεις και προβλέψεις να επικαιροποιηθούν. Δεδομένης της σημασίας αυτών των στοιχείων, θα βοηθούσε αν η ΕΛΣΤΑΤ μπορούσε να αναθεωρεί τα στοιχεία σε ετήσια βάση. Η κυβέρνηση καλά θα έκανε να προσέξει αυτά τα στοιχεία και να ενημερώσει την κοινή γνώμη γι’ αυτά τα πολύ σημαντικά δεδομένα.

Σε αυτό το σημείωμα χρησιμοποιούμε τη βασική πρόβλεψη, δηλαδή την πρόβλεψη που φαντάζει ως η πιθανότερη με βάση τις υπάρχουσες πληροφορίες. Για να εκτιμηθεί κατά πόσον είναι βάσιμο το βασικό σενάριο και κατά πόσον η εξέλιξη θα μπορούσε να είναι καλύτερη ή χειρότερη, η ελληνική κυβέρνηση θα μπορούσε να αναπτύξει δικά της σενάρια, με ελαφρώς διαφορετικές υποθέσεις, ώστε να αποκτήσει διαφορετικές εκτιμήσεις.

Οι προβλέψεις είναι πάντοτε σε κάποιο βαθμό «γραμμικές». Πράγμα που σημαίνει πως δεν προβλέπουν μεγάλες μεταβολές στην αλλαγή της συμπεριφοράς του πληθυσμού. Αποτελούν «σχετική συνέχεια των σημερινών τάσεων». Ισως, όμως, καθώς θα πνέει ούριος άνεμος στα πανιά της ελληνικής οικονομίας, ορισμένοι που έφυγαν από την Ελλάδα να επιστρέψουν και να ενισχύσουν την ομάδα του πληθυσμού που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας. Ζωτικής σημασίας για να συμβεί κάτι τέτοιο είναι να υπάρχουν αξιόπιστη κυβερνητική πολιτική και επικοινωνία, που θα ενισχύσουν την εμπιστοσύνη ότι αξίζει να επενδύσει και να εργαστεί κανείς στην Ελλάδα.

Σε αυτό το σημείωμα περιοριζόμαστε να αναλύσουμε τον πληθυσμό σε όσους βρίσκονται σε ηλικία εργασίας και σε όσους είναι εξαρτώμενα μέλη. Για την οικονομική ανάλυση δεν επαρκεί αυτό. Το επόμενο βήμα θα ήταν να κάνουμε με βάση τον πληθυσμό που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας προβλέψεις για το εργατικό δυναμικό (εξαρτάται από το ποσοστό συμμετοχής), την απασχόληση (εξαρτάται από τις επενδύσεις και το εργασιακό κόστος) και την ανεργία. Ακόμη και αν δεν αυξάνεται ο πληθυσμός που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας, μια οικονομία μπορεί να αναπτυχθεί μέσω της αύξησης του ποσοστού συμμετοχής στην αγορά εργασίας και μέσω του περιορισμού της ανεργίας (αύξηση της απασχόλησης). Υπάρχουν μεγάλα περιθώρια στην Ελλάδα ώστε να ενισχυθεί κάτι από αυτά, αλλά και πάλι πρέπει να τονιστεί πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η αξιόπιστη κυβερνητική πολιτική. Στο επόμενο σημείωμα θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τον πληθυσμό που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας σε εργατικό δυναμικό, απασχόληση και ανεργία, ώστε να διαπιστώσουμε τις άλλο μπορούμε να μάθουμε.

* Ο κ. Μπομπ Τράα είναι ανεξάρτητος οικονομολόγος. Αυτό το άρθρο είναι το πρώτο μιας σειράς άρθρων για την ελληνική οικονομία, τα οποία θα δημοσιευθούν στην «Καθημερινή» της Κυριακής.

Αποψη: Δημογραφικό – ελληνική οικονομία, πού οδεύουμε;

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ*

http://www.kathimerini.gr/945466/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/apoyh-dhmografiko—ellhnikh-oikonomia-poy-odeyoyme

Ε​​να από τα σοβαρότερα προβλήματα, αν όχι το σοβαρότερο, που βρίσκεται προ των πυλών της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, αποτελεί η δημογραφική συρρίκνωση του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας.

Αν και διαχρονικά το δημογραφικό ζήτημα δημιουργούσε αρνητικές συνέπειες στην ελληνική κοινωνία και οικονομία, υπήρξαν και περίοδοι κατά τις οποίες τα δημογραφικά στοιχεία ήταν ως ένα βαθμό ενθαρρυντικά. Τα τελευταία 65 έτη ο συνολικός πληθυσμός της χώρας παρουσίασε αύξηση κατά 45% περίπου. Ομως αυτήν την περίοδο οι Ελληνες με ηλικία άνω των 65 ετών τετραπλασιάστηκαν και όσοι ήταν πάνω από 85 χρόνων περίπου δεκαπλασιάστηκαν! Η σταδιακή γήρανση του πληθυσμού και οι διαρκώς μειωμένες γεννήσεις, κυρίως στα χρόνια των μνημονίων (από το 2010 έως σήμερα), έχουν προκαλέσει έντονο προβληματισμό σε όσους ασχολούνται επισταμένα και επιστημονικά με το θέμα.

Το δημογραφικό, όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται, δεν είναι πρόβλημα μεμονωμένων περιοχών ή πόλεων της Ελλάδας, βόρειας ή νότιας Ελλάδας, συγκεκριμένων περιφερειών, κέντρου ή επαρχίας. Αφορά ολόκληρη τη χώρα και επηρεάζει το οικονομικό μέλλον της. Μειωμένος πληθυσμός μεταφράζεται σε λιγότερους νέους ανθρώπους, που σημαίνει λιγότεροι εργαζόμενοι, λιγότερα εργατικά χέρια, άρα και περιορισμένη παραγωγή και παραγωγική ικανότητα. Με άλλα λόγια, συρρίκνωση του παραγόμενου εγχώριου προϊόντος και της συνολικής προσφοράς ελληνικών προϊόντων, τόσο στην ελληνική αγορά όσο και στις διεθνείς, μέσω των εξαγωγών των ελληνικών επιχειρήσεων. Ετσι παρατηρείται καθίζηση του ΑΕΠ και προβλήματα – ανισορροπίες στα μακροοικονομικά δεδομένα της χώρας, τα οποία σε περίοδο κρίσης με υψηλή ανεργία πολύ δύσκολα αντιμετωπίζονται.

Μία επιπρόσθετη παράμετρος του δημογραφικού σχετίζεται με το ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό σύστημα κάθε οργανωμένου κράτους. Ειδικότερα, όσο μειώνεται ο συνολικός αριθμός των πολιτών μιας χώρας, τόσο περιορίζεται η ικανότητα του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της να απασχοληθεί πλήρως ή έστω μερικώς και να συμβάλει στο ασφαλιστικό σύστημα με τις ασφαλιστικές εισφορές που καταβάλλει κάθε μήνα απασχόλησης. Οι εργοδοτικές εισφορές συμβάλλουν σημαντικά στο ασφαλιστικό σύστημα, συσσωρεύοντας κονδύλια που αξιοποιούνται για την παροχή συντάξεων και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για διάφορους κοινωνικούς σκοπούς από την εκάστοτε κυβέρνηση. Εμμεσο επακόλουθο του δημογραφικού είναι η προβληματική βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος και η δυσχερής αποπληρωμή των συντάξεων. Καθώς αυξάνεται ο αριθμός των συνταξιούχων σε μια κοινωνία και μειώνονται οι απασχολούμενοι, αυξάνονται οι αιτήσεις για συνταξιοδότηση, οι οποίες για να διεκπεραιωθούν αποτελεσματικά, πρέπει να υπάρχουν τα επαρκή χρηματικά διαθέσιμα για να εξασφαλίζονται οι σχετικοί μηνιαίοι πόροι.

Σε κρατικό και διοικητικό επίπεδο το δημογραφικό ζήτημα δημιουργεί μεγάλες αντιθέσεις και αγεφύρωτες διαφορές μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. Συντελεί στη μείωση του πληθυσμού σε όλη την επικράτεια, αλλά οι επιπτώσεις του γίνονται περισσότερο αντιληπτές στην περιφέρεια, στην οποία λόγω και της εσωτερικής μετανάστευσης απομένουν ολοένα και λιγότεροι νέοι και νέες, αφού επιλέγουν κάποιο αστικό κέντρο για τις σπουδές τους και για την επαγγελματική τους αποκατάσταση. Η εθνική, όμως, διάσταση του δημογραφικού συνιστά την πιο αρνητική, κατά τη γνώμη μου, συνέπειά του στη σύγχρονη Ελλάδα. Ο γενικός πληθυσμός, με βάση τις απογραφές που διενεργούνται, αυξάνεται με πολύ επιβραδυνόμενο ρυθμό και οι ειδικοί επί του θέματος κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τις μελλοντικές πληθυσμιακές εξελίξεις στη χώρα μας. Ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού, δυστυχώς, βαίνει μειούμενος και πλέον βρίσκεται στο – 0,10%, ενώ ο ρυθμός γεννήσεων κυμαίνεται στις 8,4 γεννήσεις ανά 1.000 άτομα και ο ρυθμός θανάτων στους 11,3 θανάτους ανά 1.000 άτομα (εκτιμήσεις για το 2017, https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/gr.html). Η διαφορά μεταξύ των δύο τελευταίων ρυθμών κρίνεται μεγάλη και αυτό διαμορφώνει μια ανησυχητική κατάσταση που θα ταλανίσει τους κυβερνώντες και τις πολιτικές ηγεσίες. Τέλος, ο συνολικός ρυθμός γονιμότητας αντιστοιχεί σε 1,43 παιδιά ανά γυναίκα, που είναι από τους χαμηλότερους διεθνώς.

Με τα προαναφερθέντα δεν έχω καμία πρόθεση να κινδυνολογήσω. Ομως έχω σκοπό να προβληματίσω τους αρμόδιους φορείς και όσους εμπλέκονται σε αυτά τα κρίσιμα ζητήματα, ώστε να ληφθούν έγκαιρα τα κατάλληλα μέτρα, πριν να είναι πολύ αργά…

* Ο κ. Γιώργος Κωνσταντινίδης είναι οικονομολόγος, διδάκτωρ Παντείου Πανεπιστημίου.

 

Δημογραφική βαρυχειμωνιά στην Ελλάδα των… υπέργηρων

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΛΑΦΡΟΣ

Μια τέταρτη ηλικία αναδύεται στην Ελλάδα. Τα άτομα άνω των 80 ετών αυξάνουν το ειδικό βάρος τους μέσα στο σύνολο του πληθυσμού, έχοντας φτάσει ήδη το 3,2% (2017), ενώ το 1961 ήταν μόλις το 0,6% και το 1991 το 1,2%. Η «δρακογενιά» των γεννημένων τη δεκαετία του ’30 (μέχρι 1937) ή και νωρίτερα, αποτελεί την «κορυφή» της αύξησης του ποσοστού των ηλικιωμένων στον ελληνικό πληθυσμό: το 21,5% των κατοίκων της Ελλάδας είναι άνω των 65 ετών, όταν το 1961 η αντίστοιχη κατηγορία αντιπροσώπευε το 8,3% και το 1991 το 14%.

Μάλιστα, η Ελλάδα κερδίζει το ευρωπαϊκό χάλκινο μετάλλιο… υπεργηρίας. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με μελέτη της Μαρί-Νοέλ Ντυκέν, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και του Δημήτρη Καρκάνη, μεταδιδακτορικού ερευνητή, η Ελλάδα κατέχει τον τρίτο υψηλότερο δείκτη υπεργηρίας (το ποσοστό των ατόμων άνω των 80 ετών εντός της συνολικής κατηγορίας των ηλικιωμένων άνω των 65) μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. Με ποσοστό 30,6% η Ελλάδα υποσκελίζεται μόνο από την Ισπανία (32%) και τη Γαλλία (31,1%), ενώ ψηλά βρίσκονται οι περισσότερες χώρες που βρέχονται από τη Μεσόγειο, όπως η Ιταλία (30,3%) και η Πορτογαλία (28,7%). Αντίθετα, οι δύο μεσογειακές νησιωτικές χώρες (Μάλτα, Κύπρος), μαζί με Τσεχία, Σλοβακία, Δανία και Βουλγαρία εμφανίζουν τους μικρότερους δείκτες υπεργηρίας (21-23%).

Απειλή για την οικονομία

«Το φαινόμενο της διαρκούς και δυσανάλογης αύξησης του “υπέργηρου” πληθυσμού (80 ετών και άνω) αποτελεί μία από τις συνιστώσες του δημογραφικού προβλήματος στην Ελλάδα», σημειώνουν οι δύο ερευνητές του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Kοινωνικών Αναλύσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Οπως σημειώνουν στη μελέτη τους, «το ζήτημα της γήρανσης και κατ’ επέκταση, της σχετικής συρρίκνωσης του δυνάμει οικονομικά ενεργού πληθυσμού (15-64 ετών), αναδεικνύεται ως μία από τις βασικότερες απειλές για τη μελλοντική επιβράδυνση της οικονομικής μεγέθυνσης στην Ευρώπη. Η ταχύτερη αύξηση του πληθυσμού άνω των 80 ετών, σε σχέση με την εξέλιξη των υπόλοιπων πληθυσμιακών ομάδων, όπως για παράδειγμα ο πληθυσμός σε ενεργό ηλικία, θα μπορούσε δυνητικά να προκαλέσει σημαντικές ανισορροπίες με άμεσο αντίκτυπο στην αναπτυξιακή πορεία της χώρας, τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο».

Πού οφείλεται, όμως, η μεγέθυνση του φαινομένου της γήρανσης μέσα στη γήρανση; «Η ταχεία αύξηση του πλήθους των “υπέργηρων”, ιδιαίτερα μετά το 1985, οφείλεται στην προοδευτική είσοδο στην ηλικιακή αυτή ομάδα των πολυπληθών προπολεμικών γενεών και στην ταυτόχρονη αύξηση του μέσου όρου ζωής τους. Η μέση προσδοκώμενη ζωή κατά τη γέννηση, ήταν προπολεμικά μικρότερη από 55 χρόνια. Μεταπολεμικά αυξήθηκε ταχύτατα», λέει στην «Κ» ο κ. Βύρων Κοτζαμάνης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Το προσδόκιμο ζωής ήταν το 1961 στα 70 έτη για τους άνδρες και στα 73,5 έτη για τις γυναίκες, για να ανέβει το 2014 στα 78,4 έτη για τους άνδρες και στα 83,5 για τις γυναίκες.

Η κ. Ντυκέν και ο κ. Καρκάνης προχώρησαν σε συγκεκριμένη εξέταση των τάσεων σε τρεις τετραετίες (2007-10, 2010-13, 2013-16), που αποτυπώνουν διαφορετικές περιόδους εκδήλωσης της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, με προβολή ανά νομό της χώρας. Εξέτασαν μάλιστα την εξέλιξη ταυτόχρονα του υπέργηρου πληθυσμού και του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας (15-64 ετών). Εστιάζοντας και συνεκτιμώντας τις τάσεις ειδικά των ομάδων 80+ ετών και των 20-34 ετών υπογραμμίζουν πως τα στοιχεία «είναι τουλάχιστον ανησυχητικά».

«Με όρους απόλυτων πληθυσμιακών μεγεθών, η ανάλυση αναδεικνύει την καθολική μείωση των νέων ηλικίας 20-34 ετών στο σύνολο σχεδόν των νομών (ιδιαίτερα δε από το 2012 και μετά)». Οι μόνοι νομοί που ξεφεύγουν απ’ αυτή την καθοδική πορεία είναι ο νομός Φωκίδας και δευτερευόντως –αν και με μειούμενους ρυθμούς μετά το 2011– οι νομοί Γρεβενών, Πιερίας και Ρεθύμνου. Η μείωση του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας σε αρκετούς νομούς εμφανίζει σημείο καμπής στα έτη μεταξύ 2009 και 2012, δηλαδή κατά τα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα.

Oσον αφορά την αύξηση του υπέργηρου πληθυσμού (80+), σύμφωνα με τους ερευνητές, αυτή εξελίσσεται ανεξάρτητα από τη συγκυρία της οικονομικής κρίσης. «Η αύξηση των “υπέργηρων” δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την οικονομική κρίση», υπογραμμίζει και ο κ. Κοτζαμάνης, ο οποίος σημειώνει πως σε αυτή αποτυπώνονται βαθύτερες δημογραφικές τάσεις και κυρίως το πλήθος των γεννήσεων πριν από 80 και πλέον χρόνια.

Απεναντίας, όμως, η αύξηση του ποσοστού του ηλικιωμένου πληθυσμού (65+), η οποία καταγράφεται στην πλειονότητα των νομών, είναι πιο έντονη από την έναρξη της κρίσης κι έπειτα (2010-2016). «Στην αύξηση της δημογραφικής γήρανσης συμβάλλει εκτός από τους “στενούς” δημογραφικούς παράγοντες (αύξηση του προσδόκιμου ζωής και μείωση των γεννήσεων) και η πρόσφατη τάση μετεγκατάστασης στον τόπο καταγωγής τμήματος των ηλικιωμένων κατά τα πρώτα έτη συνταξιοδότησής τους», σημειώνουν οι ερευνητές του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Kοινωνικών Αναλύσεων.

Πρόβλημα στα ορεινά

Επίσης, η τάση μείωσης του ενεργού πληθυσμού και ειδικά των ηλικιών 20-34 εκφράζεται την περίοδο της κρίσης πιο έντονα σε ορεινούς και λιγότερο προσβάσιμους νομούς (Ευρυτανία, Θράκη, νότια Πελοπόννησος, Ανατολικό Αιγαίο), λόγω αφενός της ταχείας μείωσης των γεννήσεων μετά το 1980 και αφετέρου της μετανάστευσης νέων κατά την περίοδο 2011-15.

Η σημαντική μείωση του πληθυσμού στα έτη ένταξης στην εργασία σε συνδυασμό με την αύξηση των ηλικιωμένων και ειδικά με το φαινόμενο της «γήρανσης μέσα στη γήρανση» εγείρει σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις για το μέλλον. Το στοίχημα αναπλήρωσης του πληθυσμού θα λάβει ανησυχητικές διαστάσεις, ενώ και ο τομέας της κοινωνικής ασφάλισης δεν θα μείνει ανεπηρέαστος. Οι ερευνητές θέτουν ζήτημα κινήτρων προσέλκυσης για να επιστρέψουν όσοι μετανάστευσαν, ενώ σημειώνουν πως θα υπάρξουν αυξανόμενες ανάγκες σε υπηρεσίες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον τομέα της περίθαλψης. Σε περιοχές με αυξημένη παρουσία ηλικιωμένων και υπέργηρων χρειάζεται φροντίδα για πολιτικές και υπηρεσίες που θα ικανοποιούν τις αυξημένες ανάγκες τους.

Ο ρόλος της εσωτερικής μετανάστευσης

Σε ποιες περιοχές καταγράφεται αυξημένη παρουσία ογδοντάρηδων;

Η Μακεδονία, η νοτιοανατολική ηπειρωτική χώρα και οι Κυκλάδες είναι οι περιοχές που η τέταρτη ηλικία έκανε πιο έντονη την παρουσία της, πριν μάλιστα ξεσπάσει η κρίση. Από το 2010 και μετά, όπως καταγράφει η μελέτη των Ντυκέν και Καρκάνη, η εντονότερη αύξηση αφορά κυρίως τη Δυτική Πελοπόννησο, την Ηπειρο, τους περισσότερους νησιωτικούς νομούς, καθώς επίσης και παράκτιες και τουριστικά ελκυστικές περιοχές όπως η Χαλκιδική, η Κρήτη και το ανατολικό παράκτιο μέτωπο της ηπειρωτικής χώρας. Με βάση αυτή την εικόνα, οι ερευνητές σημειώνουν πως πρέπει να μελετηθεί ο ρόλος που έχει παίξει η εσωτερική μετανάστευση του ηλικιωμένου πληθυσμού, και ιδιαίτερα των πληθυσμιακών ομάδων σε ηλικία συνταξιοδότησης. «Οπως παρατηρήθηκε σε άλλες χώρες της Ε.Ε., ένα ποσοστό του πληθυσμού σε ηλικία συνταξιοδότησης αποφασίζει να μετεγκατασταθεί μόνιμα σε άλλες περιοχές της ίδιας χώρας (και μερικές φορές σε άλλη χώρα), αναζητώντας μια καλύτερη ποιότητα ζωής», αναφέρουν χαρακτηριστικά οι ερευνητές, δημιουργώντας νέες οικονομικές δυνατότητες για τις περιοχές αυτές.

ΕΛΛΑΔΑ 19.09.2016

Χώρα μεσηλίκων και γερόντων η Ελλάδα το 2050

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΛΑΦΡΟΣ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Το 2050 ο πληθυσμός της Ελλάδας υπολογίζεται πως θα είναι από 8,3 έως 10 εκατομμύρια, δηλαδή μειωμένος κατά 800.000 έως 2,5 εκατομμύρια σε σχέση με σήμερα! Η Ελλάδα το 2050 απειλείται να είναι μια χώρα μεσηλίκων και γερόντων, καθώς το 2050 οι άνω των 65 ετών κάτοικοί της θα είναι σχεδόν ο ένας στους τρεις (30-33% από 21% που είναι σήμερα και 7% το 1951!). Οι κάτω των 14 ετών θα είναι μόλις 12-14,8%, από 15% που είναι φέτος και 28% το 1951.

Ενα δυστοπικό πολύ κοντινό μέλλον, μια Ερημη Χώρα με άδεια σχολεία και χώρους εργασίας, προβλέπει η νέα έρευνα-σοκ για τις δημογραφικές προοπτικές της χώρας, που διεξήγαγε ο ερευνητικός οργανισμός διαΝΕΟσις και παρουσιάζει σήμερα η «Κ».

Η έρευνα επεξεργάστηκε οκτώ διαφορετικά σενάρια, τα οποία όλα υπολογίζουν μεγάλη μείωση του πληθυσμού. Το πιο αισιόδοξο μιλά για συρρίκνωση κατά 800.000 άτομα, με αυξανόμενη γήρανση της ελληνικής κοινωνίας. Η διάμεσος ηλικία (δηλαδή η ηλικία όπου οι μεγαλύτεροι αυτής είναι ίσοι σε αριθμό με τους μικρότερους), θα φτάσει το 2050 τα 49-52 έτη, από 44 που είναι σήμερα και 26 το 1951. «Ο πενηντάρης θα είναι ο νέος της εποχής», που έλεγε και το τραγούδι, αλλά το χαμόγελο είναι πλέον πικρό… Τα παιδιά σχολικής ηλικίας (από 3 μέχρι 17 ετών) θα μειωθούν από 1,6 εκατ. σήμερα σε 1,4 εκατ. (αισιόδοξο σενάριο) έως 1 εκατ. (απαισιόδοξο σενάριο) το 2050. Ο πραγματικός οικονομικά ενεργός πληθυσμός θα σημειώσει καθίζηση και θα μειωθεί κατά 1-1,7 εκατ. άτομα, από 4,7 εκατ. σήμερα στα 3-3,7 εκατ. το 2050! Πάρα πολύ λίγοι άνθρωποι θα μπορούν να εργαστούν για να καλύψουν τις ανάγκες μιας ολόκληρης χώρας.

Η συγκλονιστική έρευνα της διαΝΕΟσις προβάλλει στο μέλλον τάσεις που ήδη εκφράζονται. Την 1η Ιανουαρίου του 2015 ο πληθυσμός της Ελλάδας ήταν 10,8 εκατομμύρια, λιγότερος κατά 300.000 από τα 11,1 εκατ. το 2011. Για πρώτη φορά μετά το 1951 οι κάτοικοι της χώρας μειώνονται. Η κρίση πλήττει τη χώρα ως μια βόμβα νετρονίων, που εξαϋλώνει τους κατοίκους, ακόμα κι αν οι κατοικίες παραμένουν στη θέση τους (για να πληρώνουν ΕΝΦΙΑ).

Τρεις είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν τη μεταβολή του πληθυσμού: Οι γεννήσεις, οι θάνατοι και η μετανάστευση. Υπάρχουν δύο ισοζύγια: Το φυσικό (γεννήσεις-θάνατοι) και το μεταναστευτικό (είσοδοι-έξοδοι).

Σήμερα και τα δύο αυτά ισοζύγια έχουν αρνητικό πρόσημο. Οι γεννήσεις μειώνονται, ενώ η υποβάθμιση του επιπέδου ζωής και της δημόσιας Υγείας αυξάνει τους πρόωρους θανάτους. Ταυτόχρονα, υπάρχει μεγάλη μετανάστευση νέων κυρίως Ελλήνων καθώς και αλλοδαπών που βρίσκονταν στη χώρα μας, ενώ λόγω της οικονομικής κρίσης –και παρά τις προσφυγικές ροές– η προσέλκυση νέων μεταναστών εκτιμάται πως θα είναι χαμηλή.

Η έρευνα της διαΝΕΟσις, η οποία διεξήχθη από το Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Βύρωνα Κοτζαμάνη, θέτει στη συζήτηση νέα κρίσιμα δεδομένα και εγείρει πιεστικά ερωτήματα…

Από το 2011, οι θάνατοι είναι περισσότεροι από τις γεννήσεις

Από το 1951 μέχρι το 2011 ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε από τα 7,6 στα 11,1 εκατομμύρια κατοίκους. Πρόκειται για μια αύξηση θεαματική, η οποία πραγματοποιήθηκε παρότι από τη γενιά του 1956 και μετά ξεκίνησε μια προοδευτική μα απρόσκοπτη μείωση της γονιμότητας, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με την έρευνα της διαΝΕΟσις, μεταπολεμικά δεν υπήρξε στην Ελλάδα το φαινόμενο της έκρηξης γεννήσεων που παρουσιάστηκε σε άλλες χώρες της Ευρώπης («baby boom»). Η αύξηση του πληθυσμού στις τελευταίες δεκαετίες οφειλόταν αποκλειστικά στις κατά περιόδους μεταναστευτικές ροές και στη ραγδαία αύξηση του προσδόκιμου ζωής, το οποίο μέσα σ’ αυτό το διάστημα αυξήθηκε κατά 8 χρόνια για τους άντρες και κατά 10 για τις γυναίκες.

Από το 1951, αρχή της περιόδου που εξετάζει η έρευνα της διαΝΕΟσις (απ’ όπου υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία), και μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’70, η αύξηση του πληθυσμού της χώρας οφειλόταν σχεδόν αποκλειστικά στο θετικό φυσικό ισοζύγιο, δηλαδή στο ότι υπήρχαν περισσότερες γεννήσεις απ’ ό,τι θάνατοι. Το 1951, για παράδειγμα, στην Ελλάδα είχαμε 155.422 γεννήσεις και μόνο 57.508 θανάτους. Η μεγάλη διαφορά υπερκάλυπτε το αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο εκείνης της περιόδου, όταν περί τους 27.000 Ελληνες μετανάστευαν κάθε χρόνο σε άλλες χώρες. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, όμως, και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80, ενώ διατηρήθηκε ο υψηλός αριθμός των γεννήσεων, αναστράφηκε και το μεταναστευτικό ισοζύγιο, καθώς εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνες μετανάστες επέστρεψαν στη χώρα. Τη δεκαετία του ’90 και ώς το τέλος της επόμενης δεκαετίας, η αύξηση του πληθυσμού άλλαξε και πάλι χαρακτήρα. Το φυσικό ισοζύγιο σχεδόν εκμηδενίστηκε, καθώς οι γεννήσεις μειώθηκαν πολύ, ενώ η Ελλάδα έγινε χώρα υποδοχής μεταναστών, κυρίως από τους βόρειους γείτονές της. Τη δεκαετία 1991-2001 το φυσικό ισοζύγιο ήταν θετικό κατά μόλις 20.536 άτομα, αλλά η συνολική αύξηση του μόνιμου πληθυσμού έφτασε τα 563.298.

Από το 2011 η Ελλάδα έχει μπει σε μια νέα φάση, πρωτοφανή μεταπολεμικά. Το φυσικό ισοζύγιο πλέον γίνεται αρνητικό (οι θάνατοι είναι περισσότεροι από τις γεννήσεις), αλλά και το μεταναστευτικό ισοζύγιο, παρά την προσφυγική κρίση, είναι κι αυτό αρνητικό, καθώς πολλοί Ελληνες, κυρίως νέοι επιστήμονες, μεταναστεύουν σε αναζήτηση εργασίας, λόγω της υψηλότατης ανεργίας. Την 1η Ιανουαρίου 2015 ο πληθυσμός της Ελλάδας ήταν 10,8 εκατομμύρια, δηλαδή ήδη μικρότερος κατά 300.000 από το 2011.

Η έρευνα της διαΝΕΟσις έχει ως σημείο αφετηρίας ακριβώς την 1/1/2015. Οπως σημειώνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βύρωνας Κοτζαμάνης, στην παρουσίαση της έρευνας «η οικονομική κρίση καταρχάς αναμένεται να επιταχύνει (και ενδεχομένως και σε ορισμένες περιπτώσεις να ανατρέψει) τις μακρόχρονες τάσεις εξέλιξης των βασικών δημογραφικών συνιστωσών». Η γονιμότητα στην Ελλάδα είχε ήδη φθίνουσα πορεία: οι γυναίκες που γεννήθηκαν ανάμεσα στο 1950 και στο 1954 έφεραν στον κόσμο 2 παιδιά/γυναίκα κατά μέσον όρο, αυτές που γεννήθηκαν μεταξύ 1960-64 1,86 και αυτές από 1970-74 (εκτίμηση) 1,60 παιδιά. Την περίοδο 2010-2015, όπως υπολογίζεται από τον ΟΗΕ, η γονιμότητα στην Ελλάδα έχει πέσει στο 1,34 παιδιά ανά γυναίκα. «Η αναβολή των πρώτων γεννήσεων (εξαιτίας, εκτός των άλλων, και των υφιστάμενων δυσμενών κοινωνικοοικονομικών συνθηκών) από τις γενεές, οι οποίες στα χρόνια της κρίσης θα βρεθούν στις ηλικίες 25-35 ετών πιθανότατα θα οδηγήσει στην επιτάχυνση της τάσης μείωσης του αριθμού των παιδιών τους, εξαιτίας της συρρίκνωσης τόσο του διατιθέμενου αναπαραγωγικού “χρόνου” όσο και της βιολογικής τους ικανότητας σύλληψης», σημειώνει ο κ. Κοτζαμάνης.

Η μετανάστευση

Ταυτόχρονα, η κρίση του δημόσιου συστήματος υγείας και η μείωση των εισοδημάτων ευρύτατου τμήματος του ελληνικού πληθυσμού είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα έχουν επιπτώσεις στην υγεία του και στη μακροζωία του, σημειώνουν οι αναλυτές της διαΝΕΟσις. Οσον αφορά τις μεταναστευτικές ροές, είναι προφανές ότι σε συνθήκες κρίσης η Ελλάδα δεν αποτελεί «ελκυστικό» προορισμό για οικονομικούς μετανάστες, και πιθανότατα, αν η οικονομική κατάσταση δεν σταθεροποιηθεί, ένα επιπλέον τμήμα των εγκατεστημένων ακόμη και σήμερα οικονομικών μεταναστών στην Ελλάδα θα επιστρέψει στη χώρα του (αν και η πλειονότητα το έχει ήδη κάνει την τελευταία πενταετία). Ταυτόχρονα, θα συνεχισθεί πιθανότατα, εξαιτίας κυρίως της αυξημένης ανεργίας των νέων και στην περίπτωση που αυτή δεν περιοριστεί σημαντικά τα επόμενα χρόνια, η έξοδος κυρίως νέων αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (και δευτερευόντως μόνον ημιειδικευμένων ατόμων).

Τα δημογραφικά δεδομένα καθιστούν βέβαιη την περαιτέρω μείωση του πληθυσμού μέχρι τα μέσα της επόμενης δεκαετίας, καθώς τα φυσικά ισοζύγια θα συνεχίσουν να είναι αρνητικά και η δημογραφική γήρανση δεν πρόκειται να ανακοπεί, υπογραμμίζουν οι ερευνητές της διαΝΕΟσις. Η έρευνά τους διατυπώνει υποθέσεις για το μέλλον, με βάση στατιστική ανάλυση. Και στα οκτώ σενάρια που διαμόρφωσαν προκύπτει μεγάλη μείωση του πληθυσμού το 2050, από 8,3 εκατ. στο πιο αρνητικό σενάριο έως 10 εκατ. στο πιο ευνοϊκό.

Κάτω από το 40% το ποσοστό των οικονομικά ενεργών πολιτών

Η Ελλάδα γερνάει. Στα τελευταία 65 χρόνια ο πληθυσμός της αυξήθηκε κατά 46%, αλλά στο ίδιο διάστημα ο πληθυσμός των κατοίκων ηλικίας άνω των 65 ετών τετραπλασιάστηκε. Ο πληθυσμός των κατοίκων με ηλικία άνω των 85 ετών δεκαπλασιάστηκε. Το 1961 μόλις το 8,3% του πληθυσμού ήταν ηλικίας άνω των 65, ενώ το 26,2% ήταν ηλικίας κάτω των 14. Το 2014 η σύνθεση του πληθυσμού είναι εντελώς διαφορετική:

Το 20,5% είναι άνω των 65 και μόλις το 14,7% είναι κάτω των 14 ετών. Η διάμεσος ηλικία (δηλαδή η ηλικία του ατόμου οι γηραιότεροι του οποίου είναι ίσοι σε αριθμό με τους νεότερους) ήταν το 1951 τα 26 έτη, σήμερα είναι τα 44 έτη.

Η τάση δημογραφικής συρρίκνωσης είναι αδιαμφισβήτητη. Καταγράφεται σε μελέτες διεθνών οργανισμών αλλά και της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, που έχουν δημιουργήσει προβολές για τη μελλοντική εξέλιξη του πληθυσμού στην Ελλάδα. Το Δημογραφικό Ινστιτούτο της Βιέννης προχώρησε το 2010 στην εκτίμηση πως ο πληθυσμός της Ελλάδας θα είναι το 2050 11,7 εκατομμύρια άτομα. Η ΕΛΣΤΑΤ το 2007 εκτίμησε πληθυσμό 11,5 εκατ. Ο ΟΟΣΑ το 2005 είχε μιλήσει για 10,6 εκατ., ενώ το Τμήμα Πληθυσμών του ΟΗΕ το 2015 για 9,5 εκατ. Η Eurostat το 2013 είχε εκτιμήσει πως ο πληθυσμός της Ελλάδας το 2050 θα είναι 9,1 εκατ. άτομα. Η έρευνα της διαΝΕΟσις περιέχει και μια ενδελεχή ανάλυση όλων των προβολών που έχουν γίνει ώς τώρα από αυτούς τους οργανισμούς. Η διαφορά των προβολών της διαΝΕΟσις, σύμφωνα με τους ερευνητές της, έγκειται αφενός στο ότι χρησιμοποιούν τα πιο πρόσφατα στοιχεία (με έτος βάσης το 2015) και αφετέρου στη διαφορετική μεθοδολογία.

Οι ερευνητές της διαΝΕΟσις διαμόρφωσαν οκτώ διαφορετικά σενάρια της πορείας του πληθυσμού ανά πενταετία, μέχρι το 2050. Τα σενάρια προέκυψαν έπειτα από ανάλυση της εξέλιξης της γονιμότητας, της θνησιμότητας και των μεταναστευτικών ροών των προηγούμενων δεκαετιών στην Ελλάδα και με υποθέσεις για τις συνέπειες της κρίσης και τις γενικότερες κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις και τις δημογραφικές τους επιπτώσεις, κάτι που δεν συμβαίνει στις έρευνες των άλλων οργανισμών. Στα οκτώ σενάρια της διαΝΕΟσις γίνονται συνδυασμοί διαφορετικών τάσεων για τις μεταναστευτικές ροές, τη θνησιμότητα και τη γονιμότητα.

Και τα οκτώ σενάρια προβλέπουν ότι ο πληθυσμός της χώρας μας θα μειωθεί σημαντικά, σαφώς περισσότερο από όσο δίνουν οι άλλοι οργανισμοί στις συγκρίσιμες προβολές τους.

Οι δημογραφικές τάσεις που καταγράφονται έχουν σοβαρές συνέπειες σε μία σειρά από τομείς. Καταρχάς, σύμφωνα με όλα τα σενάρια, το μέγεθος του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας αναμένεται να μειωθεί σημαντικά ανάμεσα στο 2015 και στο 2050. Η μείωση είναι συνεχής στη διάρκεια της 35ετίας, αλλά επιταχύνεται μετά το 2030, λόγω της ένταξης στην ηλικία εργασίας των πιο ολιγάριθμων γενιών. Ο πληθυσμός της παραγωγικής – εργάσιμης ηλικίας από 65% του συνόλου σήμερα, θα πέσει σε 55% του συνόλου το 2050, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της διαΝΕΟσις. Αυτή η μείωση θα αποτυπωθεί και στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, που θα μειωθεί από 1-1,5 εκατ. μέχρι το 2050!

Σήμερα, ο πληθυσμός της χώρας που είναι μεταξύ 20-69 ετών είναι 7,1 εκατ. και ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός είναι 4,7 εκατ. Το ποσοστό είναι μικρό, καθώς πολλοί έχουν αποθαρρυνθεί από τη μεγάλη ανεργία και δεν αναζητούν καν εργασία. Το 2050 εκτιμάται πως στις ηλικίες 20-69 θα βρίσκονται 4,8-5,5 εκατ. άτομα, με αποτέλεσμα οι οικονομικά ενεργοί να είναι μόλις 3-3,7 εκατ. Δηλαδή, το ποσοστό τους θα πέσει κάτω από το 40% στο σύνολο του πληθυσμού! Κι αυτό γιατί πέρα από τη γενική μείωση του πληθυσμού, θα έχει αυξηθεί το ποσοστό των άνω των 69 ετών.

Εάν επιβεβαιωθούν οι τάσεις που καταγράφει η διαΝΕΟσις, οι σχολικές τάξεις θα αδειάσουν, αφού ο αριθμός των μαθητών σε όλες τις βαθμίδες μειώνεται δραματικά. Τα προνήπια (3-4 ετών) είναι σήμερα 214.480 παιδιά, το 2050 εκτιμούνται σε 127.730-174.110. Τα νήπια (5 ετών) είναι σήμερα 113.890 και θα είναι 66.110-89.780. Το Δημοτικό σήμερα παρακολουθούν 644.860 μαθητές, ενώ το 2050 υπολογίζονται από 413.350-565.150. Στο Γυμνάσιο βρίσκονται 319.730 μαθητές σήμερα, το 2050 θα κινούνται μεταξύ 210.150-304.450. Τέλος, το Λύκειο σήμερα έχει 321.360 μαθητές, ενώ το 2050 μόνο 212.230-292.140.

Μάλιστα, όπως σημειώνουν οι ερευνητές της διαΝΕΟσις οι διακυμάνσεις του πληθυσμού των ατόμων σχολικής ηλικίας θα είναι ιδιαίτερα έντονες. Περίοδοι πτώσης θα ακολουθηθούν από περιόδους αναστροφής των πρότερων τάσεων και εκ νέου από μια περίοδο συρρίκνωσης, χωρίς οι χρόνοι να ταυτίζονται σε όλες τις ηλικίες. Ως εκ τούτου, ο ασφαλής σχεδιασμός οποιασδήποτε εκπαιδευτικής πολιτικής θα παρουσιάζει εξαιρετικές δυσκολίες τις επόμενες δεκαετίες.

Οπως είναι φανερό, η σημασία των ευρημάτων μιας τέτοιας έρευνας είναι πολυδιάστατη. Κανένας μακροπρόθεσμος πολιτικός σχεδιασμός δεν μπορεί να γίνει χωρίς να ληφθούν υπ’ όψιν το μέγεθος και η σύσταση του πληθυσμού. Ασφαλιστικό σύστημα, πολιτική για την εργασία, την εκπαίδευση, την κοινωνική πρόνοια, τη μετανάστευση, ακόμα και για την άμυνα και τις διεθνείς σχέσεις, όλα επηρεάζονται (και ώς ένα βαθμό αλληλεπιδρούν) από τις δημογραφικές τάσεις.

Έντυπη

Ανασφάλεια και ανεργία φρενάρουν τις γεννήσεις

ΛΙΝΑ ΓΙΑΝΝΑΡΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΦΩΤΙΑΔΗ

το 1996 όταν για πρώτη φορά στη μεταπολεμική περίοδο, οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις στη χώρα μας. Η διαφορά ήταν 22 άτομα. Σε δύο χρόνια, οι γεννήσεις υπολείπονταν των θανάτων κατά 1.774 άτομα. Το 2012, η διαφορά έφτασε τις 16.300.

Σε μια χώρα που είχε ήδη πάρει την κατιούσα δημογραφικά, η οικονομική κρίση επέφερε νέο, γερό χτύπημα: α) η ανεργία στις αναπαραγωγικές ηλικίες φτάνει στο 44,4% (25-29 ετών) και στο 30,3% (30-44 ετών), β) η ανασφάλιστη εργασία εκρήγνυται ― για ένα ανασφάλιστο ζευγάρι, η εργαστηριακή-κλινική παρακολούθηση του τοκετού κοστίζει 600 ευρώ, ο φυσιολογικός τοκετός 700, η καισαρική 1.200 ευρώ. Με τα νέα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα, όλο και περισσότερα ζευγάρια αδυνατούν να αντεπεξέλθουν οικονομικά –και ψυχολογικά– στο «κόστος» της απόκτησης ενός παιδιού. Σύμφωνα με εκτιμήσεις των Γιατρών του Κόσμου, λόγω της κρίσης, τέσσερις στις 10 γυναίκες θα κάνουν ένα λιγότερο παιδί από ό,τι υπολόγιζαν ή δεν θα γεννήσουν καθόλου.

Το 2012, ο δείκτης γεννητικότητας στην Ελλάδα κατρακύλησε στις εννέα γεννήσεις ανά 1.000 κατοίκους, με τον αντίστοιχο αριθμό το 1980 να είναι 15,36. Η δραματική υποχώρηση του δείκτη είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του ‘90, ωστόσο η εισροή ξένων μεταναστών αναχαίτισε την τάση. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2012 καταγράφηκαν 84.851 γεννήσεις από Ελληνίδες (84,54%) και 15.520 από μετανάστριες (15,46%). Τα αντίστοιχα στοιχεία για το 2011 ήταν 87.426 (82,14%) από Ελληνίδες και 19.002 (17,85%) από αλλοδαπές. Σημειώνεται πως τα τελευταία χρόνια, ο γενικός δείκτης γονιμότητας των αλλοδαπών γυναικών στην Ελλάδα είναι σταθερά υψηλότερος από των Ελληνίδων.

Πάντως, παρά την «ενίσχυση» από τις μετανάστριες, η Ελλάδα παραμένει στις χαμηλότερες θέσεις της Ευρώπης σε ό,τι αφορά τις γεννήσεις. Σε χειρότερη μοίρα μόνο η Πορτογαλία και η Γερμανία με 8,5 και 8,4 αντίστοιχα γεννήσεις ανά 1.000 κατοίκους. Στις πρώτες θέσεις βρίσκουμε την Ιρλανδία (15,7), την Αγγλία (12,8), τη Γαλλία (12,6) και τη Σουηδία (11,9).

Αυτή τη στιγμή, και με δεδομένο ότι ο απαραίτητος αριθμός παιδιών ανά οικογένεια για την αντικατάσταση του πληθυσμού είναι τα 2,1, ο δείκτης γονιμότητας στην Ελλάδα βρίσκεται στο 1,39, ελαφρώς αυξημένος από το 1,30 τού 1990, οπότε και άρχισαν οι μεταναστευτικές ροές. Εκτιμάται ότι ο δείκτης γονιμότητας για τις «αμιγώς» Ελληνίδες υπηκόους μπορεί να κυμαίνεται και κάτω από το 1.

«Από την αρχή του αιώνα, ο ρυθμός γεννητικότητας στην Ελλάδα αυξανόταν, όμως ο συνδυασμός της αλλαγής του ρόλου της γυναίκας με έμφαση στην εκπαίδευση για άνδρες και γυναίκες, σημαίνει ότι ο μέσος όρος της ηλικίας στην οποία οι γυναίκες κάνουν το πρώτο παιδί αυξάνεται, και αυτό σημαίνει αναβολή της τεκνοποίησης», επισημαίνει στην «Κ» η δρ Αθηνά Βλαχαντώνη, senior lecturer στον τομέα της Γεροντολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον της Αγγλίας. Η κρίση δεν «γέννησε», επέτεινε το πρόβλημα. «Σύμφωνα με ερευνητικές μελέτες, η οικονομική κρίση βάζει “φρένο” στην απόφαση τεκνοποιίας, ιδίως στους νέους που είναι περισσότερο ευάλωτοι στην ανεργία. Η έλλειψη χρημάτων και η απουσία δομών στήριξης επηρεάζουν αρνητικά τα νέα ζευγάρια».

Η ανεργία, τα χαμηλά εισοδήματα, η περικοπή των επιδομάτων και των κοινωνικών υπηρεσιών (έλλειψη βρεφονηπιακών σταθμών κ.λπ.) αποτρέπουν όλο και περισσότερα ζευγάρια να κάνουν παιδί. (Μόνο το κόστος του ιδιωτικού εμβολιασμού για ένα παιδί ξεπερνά τα 1.500 ευρώ). Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, κάθε χρόνο, πραγματοποιούνται στην Ελλάδα περισσότερες από 250.000 αμβλώσεις. Επιπλέον, παρά το υψηλό ποσοστό υπογονιμότητας (10% του αναπαραγωγικού πληθυσμού), τα τελευταία χρόνια καταγράφεται μείωση 15% στους κύκλους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Τον δικό της ρόλο διαδραματίζει και η ραγδαία αύξηση των παλίνδρομων κυήσεων (αυτόματες αποβολές). Σύγκριση των στοιχείων του Σεπτεμβρίου 2009-Φεβρουαρίου 2010 και Σεπτεμβρίου 2011-Φεβρουαρίου 2012 στη Β΄ Μαιευτική και Γυναικολογική Κλινική του Αρεταίειου Νοσοκομείου έδειξε διπλασιασμό των παλίνδρομων κυήσεων (από 2% σε 4%).

Δεν είναι μόνο ότι η παραπάνω τάση εάν δεν ανακοπεί θα οδηγήσει μοιραία σε μείωση του πληθυσμού. Από τις δυσμενέστερες επιπτώσεις του φαινομένου, δεδομένης της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης, είναι η ραγδαία δημογραφική γήρανση, η οποία επιτείνεται από την επιστροφή πολλών οικονομικών μεταναστών, οι οποίοι παραδοσιακά σχημάτιζαν πολυμελείς οικογένειες, στην πατρίδα τους. Το νέο δημογραφικό προφίλ με τη σειρά του ασκεί τεράστιες πιέσεις στις υπηρεσίες υγείας και βέβαια στο σύστημα κοινωνικών ασφαλίσεων.

«Ακόμα και με ένα ζοριζόμαστε…»

Η μικρή είναι υπέροχη, ένα δίχρονο, πρόσχαρο πλάσμα που σκλαβώνει τους πάντες… άμα τη εμφανίσει. Η Μυρσίνη ήθελε πάντα να κάνει παιδί, ήταν από πάντα «μαμά». «Αλλά δεύτερο; Είσαι τρελή εντελώς;».
Δάσκαλος ο μπαμπάς, ελεύθερη επαγγελματίας η ίδια, ήδη τα φέρνουν δύσκολα βόλτα. Τα έξοδα του τοκετού καλύφθηκαν από τους παππούδες, οι οποίοι ευτυχώς βοηθούν και στα καθημερινά. «Δεν υπάρχει δυνατότητα να έχουμε εξωτερική βοήθεια», λέει στην «Κ» η Μυρσίνη. Πάντα ήθελαν δύο παιδιά, σήμερα όμως η σκέψη έχει απομακρυνθεί. «Δεν ξέρω πώς το κάνουν οι άλλοι, ακόμα και με ένα ζοριζόμαστε. Αυτό συζητάμε και με τις άλλες μαμάδες στην παιδική χαρά. Οι περισσότερες ήθελαν μεγάλη οικογένεια, αλλά συμβιβάζονται με ένα ή δύο παιδιά λόγω των συνθηκών. Θεωρώ ότι αυτό είναι το μεγαλύτερο χτύπημα της κρίσης. Κατευθείαν στην καρδιά της οικογένειας».

Τα περισσότερα ζευγάρια γύρω μας καθυστερούν την απόκτηση παιδιού. Οταν το αποφασίσουν «γιατί περνούν τα χρόνια», θα κάνουν ένα. «Στην πραγματικότητα, τα έξοδα δεν διαφέρουν και πολύ. Τα περισσότερα πράγματα τα έχεις ήδη αγοράσει ή βολεύεσαι με αυτά που σου δίνουν οι γύρω σου», λέει η Κατερίνα Λαζαρίδου, άνεργη εδώ και 6 μήνες και μητέρα ενός αγοριού 6 ετών. «Είναι περισσότερο η ιδέα. Οτι φέρνεις στον κόσμο ένα πλάσμα και πρέπει να μπορείς να το φροντίσεις, ό,τι και εάν συμβεί. Μόνο που πλέον στην Ελλάδα τίποτα δεν είναι δεδομένο. Είχαμε δουλειά και τώρα δεν έχουμε. Ελπίζαμε σε μια σύνταξη που πλέον δεν θα πάρουμε. Εκτός αυτού, δεν υπάρχει καμία υποστήριξη από το κράτος».

H στήριξη εκ μέρους της πολιτείας έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόφαση του επιχειρηματία Βασίλη Μπαρτζώκα, που μετακόμισε τον Φεβρουάριο του 2012 στο Βερολίνο, με τη γυναίκα του και τους τρεις γιους του, 4, 6, και επτά χρόνων. Τελικά, οι νεαροί γονείς δικαιώθηκαν. «Οι δύο μικροί μου γιοι απασχολούνται στο σχολείο μέχρι τις 5 μ.μ., ενώ ο μεγάλος μέχρι τις 6 μ.μ.», λέει ο 42χρονος πατέρας. Οταν τα παιδιά επιστρέφουν σπίτι, είναι και διαβασμένα. «Το δημόσιο σχολείο στο Βερολίνο προσφέρει ποικιλία δραστηριοτήτων, οι περισσότερες είναι δωρεάν ή έναντι μικρού αντιτίμου. Παράλληλα, οι Ελληνες γονείς λαμβάνουν μηνιαίο επίδομα 550 ευρώ για την ανατροφή των τριών παιδιών». Η ποιότητα ζωής τους αναβαθμίστηκε συνολικά. «Οι παιδικές χαρές, καλά μελετημένες και κατασκευασμένες, υπάρχουν σε πληθώρα. Εδώ απολαμβάνουμε εκτεταμένους και ασφαλείς ποδηλατοδρόμους, όπου κάνουμε οικογενειακώς ποδήλατο τα Σαββατοκύριακα. Οι γιοι μου μεγαλώνουν σε πολυπολιτισμικό περιβάλλον, το 20%- 30% των συμμαθητών τους είναι Γερμανοί».

Για τον ίδιο πάντως, η τεκνοποίηση πέρα από υπευθυνότητα, απαιτεί συναίσθημα και λίγη… τρέλα. «Πρέπει να μην το σκέφτεσαι και πολύ. Αν κάτσεις με το κομπιουτεράκι σαν να πηγαίνεις στο σούπερ μάρκετ, αντιμετωπίζεις το παιδί μόνο σαν υποχρέωση, σαν έναν παραπάνω λογαριασμό που πρέπει να πληρώσεις» λέει, προσθέτοντας: «Τα παιδιά φυσικά έχουν ανάγκες, αλλά ας μην ξεχνούμε ότι εμείς ως γονείς με τις προσωπικές μας φιλοδοξίες δημιουργούμε τεχνητές ανάγκες και θέτουμε πολύ υψηλά στάνταρντ. Αυτό που χρειάζονται ουσιαστικά τα παιδιά είναι ηρεμία, ασφάλεια και πολλή αγάπη».

Τις ίδιες σκέψεις έκανε και η 50χρονη σήμερα Μ.Λ. «Οταν πια τα χρονικά περιθώρια είχαν στενέψει και τέθηκε το ερώτημα, αν τελικά θα έκανα παιδί με τον σύντροφό μου, η απάντησή μου ήταν όχι» λέει στην «Κ». «Δεν το έχω μετανιώσει. Συνειδητοποίησα ότι μάλλον το παιδί δεν αποτελούσε μια βαθιά υπαρξιακή μου ανάγκη, όπως ενδεχομένως για άλλες γυναίκες, που ακόμα και χωρίς σύντροφο παίρνουν τη μεγάλη αυτή απόφαση». Ελεύθερη επαγγελματίας με απαιτητικά ωράρια αλλά και μεγάλη αναγνώριση από τη δουλειά της, ήταν πεπεισμένη ότι τον μητρικό ρόλο πρέπει κανείς να τον αναλαμβάνει υπεύθυνα. «Εστω και όταν ο διαθέσιμος χρόνος είναι λίγος, πρέπει να είναι ποιοτικός» παρατηρεί, «εγώ δεν μπορούσα να προσφέρω κάτι τέτοιο».

«Η κοινωνική πίεση για την τεκνοποίηση είναι τέτοια που συχνά οι γυναίκες συγχέουν τα “θέλω” τους» σημειώνει. «Το παλιομοδίτικο επιχείρημα: κάνε ένα παιδί να σε κοιτάξει στα υστερνά σου κρύβει μια μεγάλη αλήθεια» λέει η ίδια, υποστηρίζοντας ότι «πολλοί άνθρωποι κάνουν παιδιά για να καλύψουν δικές τους ανασφάλειες και να ξορκίσουν τον φόβο του θανάτου, όχι επειδή θέλουν να δώσουν αγάπη».

Γιατί αυξήθηκαν οι αποβολές

Σε δύο επίπεδα επηρεάζει τους φερέλπιδες γονείς η οικονομική κρίση, σύμφωνα με τον καθηγητή Γυναικολογίας – Μαιευτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών – Αρεταίειο, δρ Γιώργο Κρεατσά.

«Το οικονομικό στρες και η ανασφάλεια, που διακατέχει εξίσου άνδρα και γυναίκα, έχει ως συνέπεια πολλά ζευγάρια να αναβάλουν ή ακόμα και να ακυρώνουν τα αρχικά τους σχέδια για οικογένεια, ενώ σε άλλες περιπτώσεις η εν λόγω ψυχολογική κατάσταση επιδρά αρνητικά στην γονιμότητά τους» απαντά ο ίδιος στην «Κ».

«Αλλωστε, δεν μπορούμε να υποτιμήσουμε το ζήτημα της ηλικίας της γυναίκας» συμπληρώνει, καθώς «την προηγούμενη δεκαετία οι γυναίκες που τεκνοποιούσαν ανήκαν στην πληθυσμιακή ομάδα είκοσι έως τριάντα ετών, ενώ σήμερα είναι περίπου δέκα χρόνια μεγαλύτερες, οι ηλικίες τους κυμαίνονται από 30 έως 40 ετών».

Ανησυχία προκαλεί στον κ. Κρεατσά η αύξηση, εν προκειμένω ο διπλασιασμός, των παλίνδρομων κυήσεων. «Ο υψηλός αριθμός τους ερμηνεύεται αφενός από την προχωρημένη ηλικία της μέλλουσας μητέρας, αφετέρου από έναν ενδεχομένως πλημμελή προγεννητικό έλεγχο εξαιτίας του κόστους του» εξηγεί.

Πάντως, παρά τα εμπόδια που θέτει η έλλειψη χρημάτων στα ζευγάρια, ο αριθμός εκείνων που επιλέγουν το δημόσιο μαιευτήριο από το ιδιωτικό δεν έχει αυξηθεί, όσο αναμενόταν.

«Κολλημένη» η Γερμανία, «πρωταθλήτρια» η Ιρλανδία, γόνιμη η Κύπρος

Οπως δείχνουν τα στοιχεία στην Ελλάδα, αλλά και στην Ισπανία, όπου ο δείκτης γονιμότητας από 1,46 που είχε καταγραφεί το 2008 υποχώρησε στο 1,36 το 2011, η κρίση επηρεάζει άμεσα τη δημιουργία οικογένειας. Ωστόσο, το φαινόμενο είναι πολυπαραγοντικό, καθώς εμφανίζεται και σε εύρωστες κοινωνίες. Η υπογεννητικότητα στην κραταιά Γερμανία, όπου ο δείκτης γονιμότητας έχει «κολλήσει» εδώ και πολλά χρόνια στο 1,4 παιδιά ανά γυναίκα, αποτελεί το υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα που επηρεάζει έμμεσα σειρά πολιτικών αποφάσεων, όπως η μεταναστευτική πολιτική.

Σύμφωνα με πολλές έρευνες, η ρίζα του προβλήματος είναι ότι η δημιουργία οικογένειας βρίσκεται χαμηλά στο αξιακό σύστημα των Γερμανών, σε αντίθεση με τους γείτονές τους, τους Γάλλους, για τους οποίους η πολυμελής οικογένεια αποτελεί κοινωνικό πρότυπο. Η καριέρα, τα χόμπι, οι κοινωνικές επαφές προηγούνται για τους πειθαρχημένους Γερμανούς. Δεν είναι, άλλωστε, σύμπτωση ότι στο Αμβούργο, κατ’ εξοχήν πόλη των «γιάπηδων», το ποσοστό τεκνοποίησης είναι εξαιρετικά χαμηλό: μόλις δύο στις τρεις γυναίκες γίνονται μητέρες. Πιο «θερμές» στην ιδέα της τεκνοποίησης οι (πρώην) Ανατολικογερμανίδες, οι οποίες εν μέρει μεγάλωσαν με τα κατάλοιπα του τρόπου ζωής της DDR. Στην ηλικιακή ομάδα των γυναικών 44 έως 49 ετών, μόλις 15% των γυναικών δεν έχουν παιδί.

Οι παροχές

Η στήριξη που προσφέρει η πολιτεία στις Γερμανίδες, που εκφράζεται μέσω των επιδομάτων (που κυμαίνονται ανάλογα με το εισόδημα των γονέων, από 350 ευρώ έως 1.800 ευρώ) και της φιλοξενίας των νηπίων σε βρεφονηπιακούς σταθμούς, μπορεί να θεωρείται για τα ελληνικά δεδομένα «πλουσιοπάροχη», σε σύγκριση, όμως, με τις παροχές που απολαμβάνουν οι γυναίκες στις Σκανδιναβικές χώρες, μοιάζουν μάλλον «ψίχουλα». Οι ίδιες οι Γερμανίδες επιρρίπτουν ευθύνες στο κράτος, καθώς υπάρχουν σημαντικές ελλείψεις σε βρεφονηπιακούς σταθμούς, προπάντων στην επαρχία, γεγονός που τις αναγκάζει συχνά να διακόπτουν την καριέρα τους για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους. «Πανευρωπαϊκά οι Γερμανίδες επιστρέφουν μετά τη λοχεία στην εργασία τους στο μικρότερο ποσοστό», σχολιάζει στην «Κ» πρώην εργαζόμενη στον σχεδιασμό πολιτικών για την ισότητα. «Αυτό σχετίζεται με τη φορολογία που υφίστανται ως εργαζόμενες σύζυγοι». Οι πατεράδες έχουν αφυπνιστεί, αλλά όχι… αρκετά. «Ολο και περισσότεροι αιτούνται την άδεια ανατροφής, αλλά την κύρια ευθύνη του παιδιού την έχει πάντοτε η μητέρα».

Το δημογραφικό βρισκόταν «ψηλά» στην τελευταία προεκλογική ατζέντα, καθώς οι πολιτικοί της χώρας αντιμετωπίζουν με τρόμο τις προβλέψεις των στατιστικολόγων για περαιτέρω συρρίκνωση του πληθυσμού, δεδομένου εξάλλου ότι η πληθυσμιακή ομάδα που αναπαράγεται περισσότερο είναι οι «μη Γερμανοί». Ως εκ τούτου, στόχος της νέας κυβέρνησης είναι η δημιουργία και στελέχωση όσο το δυνατόν περισσότερων παιδικών σταθμών.

Με υψηλά ποσοστά

«Στη Γερμανία το πρότυπο της κλασικής οικογένειας έχει αλλάξει πολύ τα τελευταία τριάντα χρόνια, με τον σχηματισμό ολιγομελών οικογενειών, λιγότερους γάμους και περισσότερες συγκατοικήσεις ζευγαριών», παρατηρεί η δρ Αθηνά Βλαχαντώνη, senior lecturer στη Γεροντολογία στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον της Αγγλίας. Κάθε χώρα, ωστόσο, έχει τα δικά της μέτρα και σταθμά. Για την «πρωταθλήτρια» Ιρλανδία, «ο θρησκευτικός παράγοντας και ο πολιτικός χαρακτήρας της τεκνοποίησης την καθιστούν ειδική περίπτωση». Πίσω από τα υψηλά ποσοστά γεννητικότητας της Σουηδίας και της Γαλλίας «κρύβονται» δυνατά υποστηρικτικά συστήματα, που λύνουν τα χέρια στους γονείς. Η εξαιρετικά γόνιμη Κύπρος φαίνεται να έχει αρχίσει να προβληματίζει τους ειδικούς. «Είναι μια ενδιαφέρουσα περίπτωση, φαίνεται ότι η κρίση δεν επηρέασε τόσο τα ζευγάρια όσο στην Ελλάδα», σημειώνει η δρ Βλαχαντώνη.

Πόσο πρέπει να μας ανησυχεί η γήρανση της Γηραιάς Ηπείρου; «Μια γηράσκουσα κοινωνία κρύβει ευκαιρίες και προκλήσεις», απαντά στην «Κ» η κ. Βλαχαντώνη: «Χάρη στο αυξανόμενο προσδόκιμο ζωής, πολλοί από τους σημερινούς νέους θα γνωρίσουν δισέγγονα ή ακόμα και τρισέγγονα. Σύμφωνα με έρευνες, το 50% των μωρών που γεννιούνται σήμερα στη Βόρεια Ευρώπη θα γιορτάσουν τα 100ά γενέθλιά τους». Η άλλη όψη του νομίσματος είναι η προσπάθεια ισοσκελισμού του αυξανόμενου αριθμού συνταξιούχων έναντι του αντιστοίχου των εργαζομένων, που συνεχώς μειώνεται.

Έντυπη

Επιδόματα υπογεννητικότητας

ΑΡΧΕΙΟ ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ 24.11.2013

Καραϊσκάκη τασούλα

Μείωση κατά 5,5‰ καταγράφηκε στον πληθυσμό της Ελλάδας το 2012, τη στιγμή που εκείνος της Ε.Ε. αυξήθηκε κατά 2,2‰, σύμφωνα με τη Eurostat. Στην Ελλάδα ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 60.500 άτομα το 2012· 44.200 εγκατέλειψαν τη χώρα, ενώ καταγράφηκαν 116.700 θάνατοι και 100.400 γεννήσεις (το 2011 είχαν καταμετρηθεί 107.200 γεννήσεις, το 2010 114.766, το 2009 117.933, το 2008 118.302). Είναι εμφανής η καθοδική πορεία του αριθμού των γεννήσεων (το 17% – 18% αυτών από μετανάστριες). Στις υπερχρεωμένες ευρωπαϊκές χώρες η κρίση ενέτεινε το πολυπαραγοντικό πρόβλημα της υπογεννητικότητας, που έβαινε κλιμακούμενο (Ελλάδα, 1980: 144.000 γεννήσεις).

Συχνά ως λύση προτείνεται η αύξηση των επιδομάτων. Ωστόσο, τα επιδόματα από μόνα τους δεν επηρεάζουν τις δημογραφικές τάσεις, διότι δεν επαρκούν. Χρειάζεται μια άλλη αντίληψη –και ειδικός σχεδιασμός– για την εμπλοκή του κράτους στον βιοτικό αγώνα των πολιτών, στην προσπάθεια ανδρών και γυναικών να ανταποκριθούν ισορροπημένα στις υποχρεώσεις τους. Οι γονείς, ή ο γονιός (οι μονογονεϊκές οικογένειες αυξάνονται ολοένα) πρέπει να διευκολύνεται ουσιαστικά: με μακρές αμειβόμενες γονικές άδειες, ποιοτικότερες υπηρεσίες για τη φύλαξη των παιδιών, ακόμη και κατ’ οίκον βοήθεια από βρεφοκόμους. Βέβαια, όλα αυτά απαιτούν βαθιές και καλά μελετημένες αλλαγές σε υποδομή και οργάνωση, εκπαιδευμένους δημόσιους υπάλληλους, δηλαδή συμμετοχή του κράτους στη ζωή λάστιχο, στα υπερ-ωράρια, σε όλο το οδυνηρό κουβάρι των καθημερινών αναγκών των πολιτών. Το ελληνικό κράτος δεν μοιάζει να θέλει να έχει μια τέτοια ευθύνη. Δίνει κάποιο επίδομα, εάν δίνει στην παρούσα φάση οξείας δημοσιονομικής κρίσης, και ξεμπερδεύει. Από την άλλη, εάν δεν υπάρξουν μέτρα πολλαπλής στήριξης της νεαρής οικογένειας (Σουηδία, Γαλλία) δεν πρόκειται να σταθεροποιηθούν οι δείκτες γονιμότητας.

Διότι η μείωση των γεννήσεων (την οποία απλώς επέτεινε η κρίση) πηγαίνει χέρι με χέρι με τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην κοινωνία. Τα ανεπτυγμένα κράτη μετατρέπονται σε χώρες γερόντων, και όχι λόγω μείωσης του ΑΕΠ, αλλά μάλλον το αντίστροφο. Σίγουρα ένα παιδί έχει κόστος και απαιτεί χρόνο, παράγοντες όμως που μεταβάλλονται ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική θέση, τις προτιμήσεις, την ιδεολογία, το θρήσκευμα των γονιών. Οσοι προέρχονται από εύπορα περιβάλλοντα τείνουν να αποκτούν λιγότερα παιδιά, ενώ το αντίθετο συνήθως συμβαίνει με όσους προέρχονται από ασθενέστερα στρώματα. Η τάση περιορισμού της οικογένειας άρχισε από τις πλέον μορφωμένες και ευκατάστατες τάξεις και διαδόθηκε στις κατώτερες. Τα λιγότερα παιδιά φάνηκε ότι επιτρέπουν τη γρηγορότερη και ευκολότερη κοινωνική ανέλιξη. Και από ζήτημα οικονομικό έγινε ιδεολογικό, πνευματικό, αποτέλεσμα της απελευθέρωσης από στερεότυπα ζωής, του ατομικού ευδαιμονισμού που αποκλείει την ανάληψη υποχρεώσεων, εξασθενίζοντας την αυτοδέσμευση της διαιώνισης.

Οι πιο εξελιγμένες κοινωνίες συγκρατούν τη μείωση των γεννήσεων με εξεζητημένα πολυσχιδή μακρόπνοα ακριβά προγράμματα· οι υπόλοιπες οδηγούνται αργά στη συρρίκνωση και αν κάτι μοιάζει να έρχεται από το μέλλον είναι η πλημμυρίδα των μεταναστών από τις φτωχές χώρες που κατευθύνεται αμείωτη προς τις γαίες των γερόντων και της ευημερίας. Ισως τελικά, για τα πολιτικά επιτελεία, αυτή να είναι η ρεαλιστικότερη λύση.

Έντυπη

Του Νικου Κωνστανταρα

Η δημογραφική παγίδα της κρίσης

ΑΡΧΕΙΟ ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ 24.11.2013

Η Ελλάδα έχει δημογραφικό πρόβλημα εδώ και χρόνια – ο πληθυσμός γερνάει και δεν γεννιούνται αρκετά παιδιά ώστε να υπάρχουν αρκετοί εργαζόμενοι για να καλύπτουν τις ανάγκες όλων των κατοίκων της χώρας. Με την κρίση το πρόβλημα επιδεινώνεται. Περισσότεροι εργαζόμενοι από τους αναμενόμενους συνταξιοδοτούνται, ενώ η ανεργία αυξάνεται· περισσότεροι Ελληνες μεταναστεύουν, ενώ μετανάστες που βρίσκονταν εδώ είτε επιστρέφουν στην πατρίδα τους είτε αναζητούν την τύχη τους αλλού. Ενώ τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξανόταν χάρη στους μετανάστες (και όχι στις γεννήσεις), το 2012 ο πληθυσμός μειώθηκε, επειδή οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις και περισσότεροι έφυγαν από όσους ήρθαν στη χώρα. Η Ελλάδα βρίσκεται παγιδευμένη μεταξύ πολιτικών λιτότητας που απαιτούνται για την επιβίωσή της σήμερα, και της ανάγκης μέτρων που θα στηρίξουν τη γεννητικότητα και θα εξασφαλίσουν το μέλλον της.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση των 28 χωρών παρουσιάζει δημογραφική σταθερότητα. Μελέτη της Eurostat που δημοσιεύθηκε την Τετάρτη δείχνει ότι την 1η Ιανουαρίου 2013, ο πληθυσμός ήταν 505,7 εκατ., από 504,6 εκατ. ένα χρόνο νωρίτερα. Αυτό οφείλεται σε 200.000 περισσότερες γεννήσεις από τους θανάτους και από την είσοδο 900.000 μεταναστών. Στην Ελλάδα, ο πληθυσμός μειώθηκε στα 11.062.500 άτομα, από 11.123.000 το 2012, με τους θανάτους να ξεπερνούν τις γεννήσεις κατά 16.300 και η έξοδος ανθρώπων να ξεπερνάει την είσοδο κατά 44.200. Η Ιρλανδία και η Πορτογαλία είδαν και αυτές περισσότερους να φεύγουν από το να έρχονται. Σε προηγούμενα χρόνια, στους μετανάστες οφειλόταν η αύξηση του πληθυσμού στην Ελλάδα.

Εδώ και χρόνια η Ε.Ε. ανησυχεί για την υπογεννητικότητα. Μεταξύ μέτρων που έχουν προταθεί είναι να προσφέρεται στήριξη σε γονείς, κυρίως όσον αφορά σχολεία και παιδικούς σταθμούς, και να αλλάξει το καθεστώς εργασίας ώστε και οι δύο γονείς να μπορούν να ασχολούνται με τα παιδιά και να συμμετέχουν στη διά βίου εκπαίδευση. Αυτές οι σκέψεις, όμως, ισοπεδώνονται από την οικονομική κρίση. Στην Ελλάδα είδαμε τα πράγματα να χειροτερεύουν ραγδαίως – όχι μόνο δεν παρουσιάζονται περισσότερες παροχές ώστε να στηρίζεται η οικογένεια, αλλά το 28% του πληθυσμού είναι άνεργο, οι φόροι αυξάνονται, ενώ μισθοί, επιδόματα και καταθέσεις εξανεμίζονται. Πέρα από τους 1,4 εκατ. ανέργους, έχουμε και 2,7 εκατ. συνταξιούχους. Πόσοι μπορούν να μεγαλώσουν παιδιά όπως θα ήθελαν;

Είμαστε εγκλωβισμένοι. Οσο απομακρύνονται άνθρωποι από την αγορά εργασίας, τόσο μεγαλύτερο ποσοστό του ΑΕΠ θα απαιτείται για κοινωνικές δαπάνες, στερώντας τη χώρα από χρήματα για επενδύσεις και παραγωγικότητα. Οσο μειώνονται τα διαθέσιμα χρήματα των πολιτών, θα μειώνεται ακόμη περισσότερο η κατανάλωση. Το αποτέλεσμα είναι ότι μέσα σε αυτές τις συνθήκες είναι απίθανο να αυξηθούν οι γεννήσεις. Στην Ελλάδα ο δείκτης γονιμότητας (ο μέσος όρος παιδιών για κάθε γυναίκα), ήταν 1,4 το 2010, κάτω από τον μέσο όρο της Ε.Ε. (1,5), και πολύ κάτω από το 2,1 που χρειάζεται για να σταθεροποιηθεί ο πληθυσμός χωρίς μετανάστευση. Είναι εντυπωσιακό ότι ο δείκτης στην Ελλάδα έπεσε κάτω από 2,1 το 1981 και συνέχισε να πέφτει. Πιθανώς η ευημερία που ακολούθησε την ένταξη στην Ε.Ε. συνέβαλε σε αυτό, ενώ τώρα η ανασφάλεια και η οικονομική δυσπραγία υπονομεύουν ακόμη περισσότερα τις γεννήσεις.

Οι προβλέψεις της Ε.Ε. είναι ότι το 2050 το 58,8% του ελληνικού πληθυσμού θα είναι άνω των 65 (πίσω μόνο από την Ισπανία και την Ιταλία). Ηδη λιγότεροι εργάζονται απ’ όσους δεν εργάζονται, και αν σκεφθούμε ότι τα ασφαλιστικά Ταμεία παρουσιάζουν έλλειμμα της τάξεως των 802 εκατ. ευρώ για το 2013 και 2014, τότε το αδιέξοδο είναι φανερό από τώρα. Οσο χάνονται θέσεις εργασίας και μειώνονται εισοδήματα για να περιοριστούν οι δαπάνες, τόσο μειώνονται οι εισφορές στο κράτος και στα Ταμεία, ενώ αυξάνονται οι ανάγκες για κοινωνικές παροχές.

Στην Ελλάδα της κρίσης, όπου προτεραιότητα είναι η λιτότητα, το πρόβλημα της υπογεννητικότητας παραπέμπεται στο μέλλον. Η πραγματικότητα, όμως, είναι αμείλικτη: σε μερικά χρόνια δεν θα υπάρχουν αρκετοί Ελληνες για να επιβιώσουμε σαν εθνικό κράτος. Ή θα πάρουμε γενναία μέτρα στήριξης της γεννητικότητας, σε επίπεδο εθνικό και ευρωπαϊκό, ή θα πρέπει να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι θα επιζήσουμε μόνο ως μέρος μιας μεγαλύτερης πολιτικής οντότητας. Και για αυτό τον λόγο είναι απαραίτητο να αναζητούμε λύσεις μέσω της Ευρώπης.

Έντυπη

Η πραγματική ωρολογιακή βόμβα

ΤΑΣΟΥΛΑ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ 30.03.2014

Το 2012 είχαμε 16.299 περισσότερους θανάτους από γεννήσεις – 116.670 θανάτους έναντι 100.371 γεννήσεων (84.851 από Ελληνίδες και 15.520 από αλλοδαπές). Το 2011 είχαμε 4.671 περισσότερους θανάτους από γεννήσεις – 111.099 θανάτους έναντι 106.428 γεννήσεων (87.426 από Ελληνίδες και 19.002 από αλλοδαπές). Το 1998 είχαμε 1.774 και το 1996 μόλις 22 περισσότερους θανάτους από γεννήσεις. Ο δείκτης γονιμότητας, δηλαδή τα παιδιά που κατά μέσον όρο γεννά μία γυναίκα, σήμερα κυμαίνεται στο 1,39 για τον γενικό πληθυσμό και στο 1 για τις Ελληνίδες, όταν για την ομαλή αναπαραγωγή του πληθυσμού θα έπρεπε να είναι άνω του 2,1. Την περίοδο 2001-2010 ο πληθυσμός της χώρας μειώθηκε κατά 190.000 άτομα.

Η Ελλάδα κατατάσσεται ανάμεσα στις τρεις πλέον γερασμένες χώρες της Ε.Ε. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, οι άνω των 65 ετών αποτελούν το 19,4% του πληθυσμού (μέσος ευρωπαϊκός όρος 17,5%). Στην Ιταλία το αντίστοιχο ποσοστό είναι 20,3% και στη Γερμανία 20,6%. Στους 100 Ελληνες νέους κάτω των 15 ετών αντιστοιχούν 134 ηλικιωμένοι άνω των 65.

Η γήρανση του πληθυσμού, ως γνωστόν, αποτελεί μια ωρολογιακή βόμβα που απειλεί να τινάξει στον αέρα το συνταξιοδοτικό σύστημα και τις οικονομίες πολλών κρατών. Οπως διαπιστώνει έρευνα του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, η δημογραφική μεταβολή του πληθυσμού λόγω της αύξησης του προσδόκιμου ζωής και της ταυτόχρονης μείωσης των γεννήσεων έχει συμβάλει στην αύξηση των συνταξιοδοτικών δαπανών κατά 15% (27% το 2050). Παράλληλα η ανεργία, η οποία αυξήθηκε από το 2009 κατά 200%, μεταφέρει το έτος εξάντλησης των αποθεματικών των ασφαλιστικών ταμείων από το 2025 στο 2015, καθώς ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός ηλικιωμένων εξαρτάται από έναν ολοένα και μικρότερο αριθμό εργαζομένων. Επιπτώσεις που επιχειρείται να αντισταθμιστούν με αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης και περικοπές των συντάξεων (οι δαπάνες για συντάξεις μειώθηκαν από τα 33 δισ. ευρώ το 2009 στα 22,5 δισ. το 2013).

Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι, πέρα από την ανάγκη για ένα νέο πλαίσιο χρηματοδότησης του συνταξιοδοτικού συστήματος, με την ανεύρεση νέων πόρων εκτός του κρατικού προϋπολογισμού, σημαντικότατη είναι και η συγκράτηση της ραγδαίας υπογεννητικότητας.

Τα επιδόματα από μόνα τους δεν επηρεάζουν τις δημογραφικές τάσεις, διότι δεν επαρκούν. Η μάχη κατά της υπογεννητικότητας χρειάζεται μακρές, αμειβόμενες γονικές άδειες, οργανωμένες υπηρεσίες για τη φύλαξη των παιδιών, υποδομή, εκπαιδευμένους υπάλληλους, δηλαδή χρήμα, συμμετοχή του κράτους στις καθημερινές ανάγκες των πολιτών. Οι αντανακλάσεις της εξάντλησης του ελληνικού κράτους δεν αφήνουν περιθώρια για τέτοια προοπτική. Η ελληνική διοίκηση παραείναι εξασθενημένη για να μεταβιβάσει στους πολίτες τη μαγιά της αύξησης. Συμπέρασμα: Τα εξεζητημένα, πολυσχιδή, μακρόπνοα ακριβά προγράμματα αφορούν τις ανεπτυγμένες, οικονομικά ισχυρές κοινωνίες· οι υπόλοιπες οδηγούνται αργά στη συρρίκνωση. Μάλιστα, η κρίση απομακρύνει ακόμη και τη λύση –τη ρεαλιστικότερη για τα πολιτικά επιτελεία–, η πλημμυρίδα των μεταναστών να συμβάλει στη σταθεροποίηση των δεικτών γονιμότητας.

Ζωή είναι ο σεβασμός στη διάρκεια. Ομως, δεν είναι πάντα η σοφία η τελευταία λέξη ενός πολιτισμού που παραπαίει.

Έντυπη